INGLIZ TILIDA TOVUSHLARNI TO`G`RI TALAFFUZ QILISHNI SHAKLI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.70703125 KB

Ko'chirib olish

INGLIZ TILIDA TOVUSHLARNI TO`G`RI TALAFFUZ QILISHNI
SHAKLI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….2
I BOB INGLIZ TILIDA TO'G'RI TALAFFUZNI O'RGATISHNING
NAZARIY ASOSLARI …………………………………………………………... 5
1.1. Ingliz tilida talaffuzning adabiy va mahalliy turlari……………………………
5
1.2. Talaffuziga ta'sir qiluvchi omillar. Turli yoshda inglizcha tovushlarni
talaffuzni qilishni
o'rgatish………………………………………………………………...…10
II BOB INGLIZ TILDA TOVUSHLARNI TO'G'RI TALAFFUZ
QILISHNING USULLARI……………………………………………………...15
2.1 . Talaffuzni o'rgatish texnikasi…………………………………………………
15
2.2. O'yinlar bilan inglizcha talaffuzni
o'rgatish…………………………………...20
XULOSA …………………………………………………………………………
26
FOYDALANILGAN ADABIYOTAR RO’YXATI……………………………
29
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Jamiyatning ma'naviy rivojlanishi unda olib
boriladigan tarbiyaviy ishlarning mazmuni, shakli va mohiyatiga bog'liq. Shu
sababli, ushbu jarayonni samarali olib borilishini ta'minlash uchun ta'limni
modernizatsiyalashni, ta'limning bosqichma-bosqich tizimini pedagogik talqin
etishga ehtiyoj bor. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
aytganidek, “Hayotimizda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan ta'lim-tarbiya
tizimi haqida gapirganda, Abdulla Avloniy bobomizning dono fikrlarini takror va
takror aytishga to‘g‘ri keladi: ta'lim-tarbiya – biz uchun hayot-mamot masalasidir,
dedi prezident. Qaysi sohani olmaylik, biz zamonaviy yetuk kadrlarni
tarbiyalamasdan turib biron-bir o‘zgarishga, farovon hayotga erisha olmaymiz.
Bunday kadrlarni, millatning sog‘lom genofondini tayyorlash, avvalo,
maktabgacha ta'lim tizimidan boshlanadi 1
". Ushbu g'oyalarning mantiqiy davomi
sifatida Prezidentimizning 2 2017-yil 11-avgustda "Ta'lim muassasalarida chet
tillarini o'qitishning sifatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi
qarori chet tillarini o'rganish imkoniyatlarini kengaytirdi.
Ingliz tili o'qituvchilari darsning cheklangan vaqtiga mos kelishi kerak bo'lgan
juda ko'p narsalar bor - grammatika, so'z boyligi, so'zlash, tinglash, o'qish va
yozish. Talaffuz ko'pincha ro'yxatning oxiriga suriladi. Ko'p o'qituvchilarning
aytishicha, to'g'ri talaffuzni o'rgatish uchun vaqt yetarli emas. O'quvchilarga faqat
ingliz tilida o'qish va yozish qobiliyatlari kerak bo'lgan kunlar o'tdi. O'qitadigan
1
Hayotimizda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan ta'lim-tarbiya tizimi haqida gapirganda, Abdulla Avloniy
bobomizning dono fikrlarini takror va takror aytishga to‘g‘ri keladi: ta'lim-tarbiya – biz uchun hayot-mamot
masalasidir, dedi prezident. Qaysi sohani olmaylik, biz zamonaviy yetuk kadrlarni tarbiyalamasdan turib biron-bir
o‘zgarishga, farovon hayotga erisha olmaymiz. Bunday kadrlarni, millatning sog‘lom genofondini tayyorlash,
avvalo, maktabgacha ta'lim tizimidan boshlanadi.
2

joyingizga qarab, o'quvchilaringizning ko'pi yoki barchasi ingliz tilida
so'zlashadigan va boshqa tillarda so'zlashuvchilar bilan muloqot qilish uchun
haqiqiy hayotda ingliz tilida gaplashishi va tushunishi kerak. O'quvchilarning
grammatikasi va so'z boyligi kuchli bo'lsa ham, ularning talaffuzini tushunish oson
bo'lmasa, ularning muloqotga kirishishi muvaffaqiyatsiz bo'ladi. Biz
o'quvchilarimizga ingliz tilida muvaffaqiyatli muloqot qilishlari uchun zarur
bo'lgan bilimlarni bera olishimiz kerak.
Bizning yurtdagi kabi ingliz tilini ikkinchi til sifatida o'rganuvchilar uchun
ingliz tilining talaffuzi juda qiyin va bu imlo va talaffuz ikki xil masala ekanligi
bilan bog'liq. Buning ustiga, ingliz tilidagi nutq tovushlari ona tiliimizdagi nutq
tovushlari bilan bir xil emas. So'z urg'usini joylashtirishda, nutq ritmi, intonatsiya
va boshqalarda farq bo'lishi mumkin. Ingliz tilidagi tovushlarni ona tilidagi
tovushlarga singdirish va ona tilining boshqa suprasegmental xususiyatlarini ingliz
tilini talaffuz qilishda qo'llash odatiy holdir. Biroq, inglizcha talaffuzni o'rgatishda
bunday assimilyatsiyadan qochish kerak va o'quvchilarga talaffuzning to'g'ri
segmentarlik va suprasegmental xususiyatlarini o'rgatish kerak bo'ladi. Ingliz tilini
ikkihi til sifatida o'rganayotganlar ingliz tilining barcha jihatlariga bir xil ahamiyat
berishlari kerak. Ingliz tilini yaxshi o'rganishni istaganlar esa har doim talaffuz
bo'yicha bilimga ustuvor ahamiyat berishlari kerak. Shuningdek, ular samarali
kommunikator sifatida tan olinishni istasalar, ingliz tilining ushbu jihatini
chuqurroq o'rganishga harakat qilishlari kerak. To'g'ri talaffuz har qanday tilni
o'rganishning muhim qismidir va ayniqsa ingliz tilini o'rganayotganda. Sizning
nutqingiz qanday eshitilayotgani, odamlar sizning so'zlaringizni tushunishi yoki
tushunmasligiga va siz haqidagi dastlabki taassurotlarga katta ta'sir ko'rsatishi
mumkin. Talaffuzning qiyin jihati shundaki, bu nafaqat bilim olish haqida emas,
balki siz muntazam ravishda mashq qilishingiz kerak bo'lgan jismoniy mahoratdir.
Ingliz tilida so'zlashuvni to'g'ri ishlatish, ingliz tilida gaplashadigan odamni
ta'kidlash va qiymatini oshirish uchun moyil bo'ladi.
Kurs ishining maqsadi: Ingliz tilini ikkinchi til sifatida o'rganishda
tovushlarni to'g'ri talaffuzning ahamiyati to'g'risida ilmiy adabiyotlardan
3

ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish, shuningdek tajriba jarayonida tavsiyalarni
o'rganish va ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti: O'zbekiston Respublikasi Samarqand viloyati
Maktabgacha Ta'lim Boshqarmasi Samarqand shaxri Maktabgacha ta'lim bo'limi
tasarrufidagi 33-sonli Maktabgacha Ta'lim Tashkiloti 5-6 yoshli
tarbiyalanuvchilari.
Kurs ishining predmeti: Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ingliz tilini
o'qitishda didaktik yondashuv va uni tashkil etish mazmuni.
Kurs ishining vazifasi:
1) Ilmiy adabiyotlar asosida kurs ishining nazariy qismini yoritish.
2) MTT da tajriba o'tkazish.
3) bolalarning talaffuz jarayonini kuzatish va tahlil qilish.
4) to'plangan ma'lumotlar asosida xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining metadologik asoslarii : Ilmiy adabiyotlar mazmunini va
tadqiqotchilarning tadqiqot muammosiga oid qarashlarini tanqidiy o'rganish va
tahlil qilish; to'g'ri talaffuzni shakllantirishda ijobiy tajribalarni ingliz tilida
umumlashtirish; O'quvchilarning sinfdagi faoliyatini ingliz tili monitoringi; va ish
tajribasini ilg'or o'rganish; pedagogik eksperimentlarni o'tkazish.
Kurs ishining metodlari : -Tadqiqot ishlariga oid falsafiy ilmiy,psixo-
pedagogik va metodik adabiyotlardagi ma’lumotlarni nazariy jihatdan tahlil qilish
va umumlashtirish;
-Tarbiyachilar, ota-onalar, tarbiyalanuvchilar bilan suhbatlar o’tkazish;
- Bolalarni dars jarayonida kuzatish.
Kurs ishining ilmiy yangiligi : O'zbekiston Respublikasidagi maktabgacha
ta'lim tashkilotlarida bolalarda tovushlarni to'g'ri talaffuz qilishlarida yordam
beruvchi o'yinlar, uslublar va metodlar ko'rib chiqildi.
Kurs ishi : ikki bob va to`rtta ilovalardan,xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iboratdir.
4

I BOB.
INGLIZ TILIDA TO'G'RI TALAFFUZNI O'RGATISHNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Talaffuzning adabiy va mahalliy turlari
Har qanday tilning, shuningdek ingliz tilining talaffuzi hududga qarab
turlichadir. Britaniya orollaridagi deyarli har bir hududning talaffuzi uni o'ziga xos
xususiyatlarga ega bo'lib, uni inglizcha talaffuzning boshqa turlaridan ajratib
turadi. Bundan tashqari talaffuzga ijtimoiy muhit ham ta'sir qiladi, ya'ni ta'lim va
tarbiya ta'sir qiladi. Shu bilan birga, ushbu turlarning ko'pchiligida umumiy
xususiyatlar mavjud bo'lib, ularni ajratib turadigan narsalar ham mavjud. Ular
bitta tilning, ingliz tilining shevalarga xos xususiyatllaridir. Ijtimoiy cheklangan
miqdordagi odamlar tomonidan faqat ma'lum joylarda gaplashadigan turlar
shevalar sifatida tanilgan. Aloqa vositalari (radio, televidenie, kinoteatr) tufayli,
aholining harakatchanligi oshishi, shaharlarda aholining kontsentratsiyasi, dialektal
farqlar sezilarli darajada kamayib bormoqda. Bu, albatta, Manchester lahjasi
boshlovchisining talaffuzi London shevasi ma'ruzachisining talaffuzidan farq
qilmaydi degani emas. Dialektik ma'ruzachilar aholining kam qismini tashkil
etadi. Bilimliroq odamlar bilan talaffuz odatda ma'lum bir standartga bo'ysunishga
intiladi. Hozirgi ingliz tilida mahalliy nutq lahjalari soni kamroq va buning o'rniga
umumiy, mintaqaviy turlarga qisqartirilmoqda.
Har qanday mintaqaviy talaffuz turi mintaqada ishlatiladigan barcha
shevalar uchun umumiy bo'lgan xususiyatlar bilan ajralib turadi. Dialektlar, o'z
navbatida, ularning har biriga xos bo'lgan bir qator o'ziga xos xususiyatlar bilan
bir-biridan ajralib turadi. Tilning orfoepik normasi bu ona tilida so'zlashuvchilar
tomonidan to'g'ri va to'g'ri nutq usuli sifatida qabul qilingan standart talaffuzdir. U
tilda mavjud bo'lgan talaffuzning asosiy tendensiyalarini aks ettiradigan talaffuz
variantlarini o'z ichiga oladi. Bu aholining ma'lumotli qismi tomonidan
ishlatiladigan talaffuz adabiy me'yorlarga anchayin mos keladi. Ingliz tilining
orfoepik normasi odatda "Qabul qilingan talaffuz normalari" (RP) deb
6

hisoblanadi, ammo ko'plab olimlarning ta'kidlashicha, bu hozirgi Britaniyadagi
yagona orfoepik norma emas.
Qabul qilingan talaffuz normalari (RP) taxminan bir asr oldin paydo
bo'lgan. Bu asosan janubiy inglizcha talaffuzga asoslangan, ammo u o'ziga xos
xususiyatlarni ishlab chiqdi, bu unga mintaqaviy bo'lmagan xususiyatni berdi, ya'ni
Britaniyada u tug'ilgan joy yo'q. RP butun Britaniyada mamlakatdagi eng
imtiyozli ma'lumotga ega bo'lgan inglizlarning nisbatan oz sonli qismi bilan
gaplashadi, davlat maktablari mamlakatdagi eng yaxshi va eng qimmat pullik
maktablari hisoblanadi. Shuni aytish kifoya: Vazirlar Mahkamasi, qurolli kuchlar,
sud tizimidagi deyarli barcha yetakchi lavozimlarni xalq ta'limi maktabida
o'qiganlar egallaydi. Ushbu maktablarda RP o'qitilmaydi, "u o'quvchilar
tomonidan avtomatik ravishda o'zlashtiriladi" (D. Jons aytganidek), chunki bolalar
talaffuz eng moslashuvchan bo'lgan paytda 11 yoshida u yerga yashashga
yuboriladi. Maktabda ota-onalaridan va boshqa bolalardan ajratilgan bolalar faqat
o'qituvchilari va sinfdoshlari bilan aloqada bo'lib, tez orada "jamoat maktablari
talaffuzi" yoki "RP" ni egallaydilar. Angliyadagi davlat maktablari va imtiyozli
sinflar tomonidan RP ehtiyotkorlik bilan saqlanib qolingan bo'lsa-da, hozirgi RP
yarim asr oldin ishlatilgan sobiq klassik RP-dan ba'zi jihatlari bilan farq qiladi. A.
Gimson klassik RP ning eksklyuziv tozaligini ta'kidlamoqda, chunki nutqning
mintaqaviy turlarining ba'zi xususiyatlari hozirda "qabul qilingan", garchi bundan
50 yil oldin ushbu xususiyatlar mintaqaviy, nodavlat talaffuz normasi sifatida
qabul qilingan.
Britaniyada RP tilini bilmaydigan ko'plab o'qimishli odamlar bor, ammo
ularning ingliz tilida so'zlarni va tovushlarni yaxshi va to'g'ri talaffuz qilisha
oladilar. Ular standart ingliz tilida talaffuzning mintaqaviy turlaridan
foydalanishadilar. .
D. Aberkrombi inglizlarni talaffuzlariga ko'ra uchta guruhga ajratadi:
(1) standart ingliz tilining RP ma'ruzachilari (standart ingliz tilida mahalliy
aksentsiz gapiradiganlar);
7

(2) RP bo'lmagan standart ingliz tilida so'zlashadiganlar (standart ingliz tilida
mintaqaviy aksent bilan gaplashadiganlar);
(3) Dialekt ma'ruzachilari.
Olimlarning ta'kidlashicha, talaffuzning faqat bitta turi to'g'ri bo'lishi
mumkin deb taxmin qilish noto'g'ri. Agar ma'lum bir talaffuz yaxshi rivojlangan
va ma'lumotli ma'ruzachilar orasida mavjud bo'lsa, uni noto'g'ri deb hisoblash
kerak emas. Britaniyadagi o'qimishli odamlar tomonidan RP va Southern English
Pronunciation (umumiy jihatlari ko'p) dan tashqari keng qo'llaniladigan talaffuz
turlari shimoliy va shotlandcha inglizcha talaffuz turlari hisoblanadi. Inglizcha
talaffuzning shimoliy mintaqaviy turi Angliyaning shimoliy qismida
qo'llaniladigan barcha lahjalar uchun umumiy bo'lgan xususiyatlar bilan
tavsiflanadi. Shunday qilib, inglizcha talaffuzning shimoliy turining RPdan farqli
o'laroq asosiy farqlari quyidagilardan iborat:
(a) / / / unlisi / a / (masalan, "back, bad ") ga o'xshab ochiqroq va orqaga
tortilgan.
(b) / : / RPda / : / bilan taqqoslanadi va u / æ / ga yaqinlashadi (masalan,ɑ ɑ
"glass, fast"),
(c) / u / / / o'rniga ishlatiladi (masalan, love much ),
ʌ
(d) / ou / monofontal / o sifatida talaffuz qilinadi: / (masalan, owe, home ),
(e) / e / yoki / : / / eI / o'rniga o'qiladi (masalan, "speak ).
ɛ
Inglizcha talaffuzning Shotlandiya turi, Shotlandiyada gaplashadigan
shevalarga asoslangan bo'lib, ular bir-birlari orasida bir-biridan farq qiladi.
Shotlandiyalik talaffuz turini RP dan ajratib turadigan ularning ba'zi umumiy
xususiyatlari quyidagicha
(a) o'ralgan / r / nafaqat unli tovushlar orasida va undan oldin ("hurry, brown"
kabi), balki unlilardan keyin ham ("born" kabi) foydalanish;
(b) mos keladigan ruscha tovushga o'xshash orqa tilli frikativ / x / dan
foydalanish (masalan, "loch");
(d) oldin / r / dan oldin diftong o'rniga monofontlardan foydalanish ("beard,
pure, poor, accurate" kabi);
8

Talaffuzni o'rgatishda yangi tovushni kiritishni to'g'ri tashkil etish juda
muhimdir. Buni amalga oshirishda quyidagilarni e'tiborga olish kerak:
1. Talabalar boshqa tovushning artikulyatsiyasini tushuntirishi kerakmi yoki
o'quvchilar o'qituvchi tomonidan taqdim etilgan standart yoki fonogrammaga
moslashganda taqlid usulini qo'llash yaxshiroqmi? Agar artikulyatsiyani qanday
tushuntirish kerak?
2. Yangi tovushni o'zlashtirishni qaerdan boshlash kerak: ajratilgan
tovushdan, uning talaffuzini so'z, ibora va iboralarda asta-sekin o'zlashtirish yoki
aksincha - ibora, ibora, so'zdan tovushga o'tishmi?
Yangi tovushni kiritishda tushuntirish va taqlid qilish nisbati uning ona
tilining mos keladigan tovushiga o'xshashlik darajasiga bog'liq bo'lishi kerak.
Birinchi guruh tovushlarini kiritishda batafsil tushuntirishlar kerak emas. Ular
faqat ona tilining tovushidan chet tilidagi tovushni olish uchun nima qilish
kerakligi haqida qo'pol ko'rsatmalarga tushadilar. Shunday qilib, ingliz tilidagi
tovushlarni o'rgatishda ular nafas bilan, ya'ni lablar oldiga qo'yilgan qog'oz
parchasi burilib ketadigan kuch bilan talaffuz qilinishini aytish kerak. Tovushlarni
talaffuz qilishda tilning eng uchini tishlarga emas, balki yuqori tishlar (alveolalar)
ustidagi tuberkulyarlarga bosish kerak. Tovushlarni o'rgatishda talabani shunday
yo'naltirish kerakki, ularni talaffuz qilishda u pastki labning yuqori yuzasini (ona
tilida bo'lgani kabi ichki emas) yuqori tishlarga bosadi.
Ikkinchi guruh tovushlarining artikulyatsiyasi batafsilroq tushuntirishlarni
talab qiladi, ammo bu tushuntirishlar aniq, ixcham, oson bajariladigan ko'rsatmalar
xarakterida bo'lishi kerak. Bu guruhga kiruvchi ingliz tovushlari o z ona tiliʻ
tovushlari bilan o xshash tomonlarga ega bo lganligi sababli, ularning
ʻ ʻ
artikulyatsiyasini tushuntirishda ona tili fonemalarining chet tili tovushlariga eng
o xshash variantlaridan boshlash kerak. Shunday qilib, ingliz tilidagi tovushning
ʻ
talaffuzini o'rgatish, o'qituvchi talabalardan ruscha "bular" so'zini talaffuz qilishni,
til va lablarning holatini his qilishga harakat qilib, birinchi tovushni alohida
9

takrorlashni, so'ngra lablarni tishlarga bosishni so'raydi (tekis uslub). ) va tilni bir
oz oldinga siljiting.
Ingliz tili "sokin" so'zida ukrain tiliga o'xshaydi. Faqat tilni bir oz oldinga
siljitish va uning bir qismini biroz ko'tarish kerak. Ovozni qisqacha talaffuz qiling.
Agar siz avval ruscha "tol" so'zini talaffuz qilsangiz va keyin quyidagi
ko'rsatmalarga amal qilsangiz, ovozni o'zlashtirish osonroq bo'ladi: "Lablaringizni
biroz ko'proq yoying, ularni tishlaringizga bosing, xuddi jilmaygandek. Tilni iloji
boricha oldinga siljiting. Ovoz kuchli va uzoq bo'lishi kerak.
Ingliz tilining artikulyatsiyasini o'rgatish rus tilidagi U tovushini talaffuz
qilishdan boshlanishi mumkin, so'ngra o'quvchilarga lablarini tekis qilib qo'yish,
ular bilan aylana hosil qilish, tilni kuchli orqaga tortib, uzun tarang tovush
chiqarishni so'rash kerak.
Shunday qilib, ko'rsatmalarga rioya qilgan holda, talabalar nutq apparatlarini
moslashtiradilar va ona tilidagi tovushlarni xorijiy tillarga "qayta yaratadilar".
Uchinchi guruh tovushlarini o'rgatishda ularning artikulyatsiyasini
tushuntirish muhimroqdir, chunki ona tilida o'xshash tovushlar yo'q. Ba'zi
tovushlarning artikulyatsiyasini o'quvchilarga tanish bo'lgan harakatlar asosida
tushuntirish mumkin, masalan: tovushni talaffuz qilish uchun [ h ] qo'llaringizni
isitayotgandek engil nafas olish kifoya qiladi, tovushni talaffuz qilish uchun [ w ]
shamni o'chirishdagi kabi lablaringiz bilan bir xil harakat. Tovushlarni o‘rgatishda
birinchi navbatda o‘quvchilarni “belkurak” va ustki tishlar orqali yoyilgan tilning
old yuzasi orasidagi tor va tekis bo‘shliqqa ovozsiz havo puflashga o‘rgatish kerak.
Ko'pgina qiyinchiliklar inglizcha unlini o'zlashtirishda paydo bo'ladi [Z:].
Fonetiklar o'rganishni Lelya so'zini talaffuz qilishdan boshlash yaxshiroq deb
hisoblashadi. O'qituvchi o'quvchilarni nutq a'zolarini ushbu so'zdagi birinchi unli
talaffuz qilingan holatda tuzatishga taklif qiladi va biz ularning artikulyatsiya
apparatlarini moslashni boshlaymiz. Birinchidan, ular lablarini chiqadigan joydan
tekis uslubga olib kelishlari va biroz suyultirishlari kerak. Shu bilan birga,
tishlarning ikkala qatori ham biroz ochiq, ular orasidagi masofa tor (faqat o'tkir
o'tkir qalamning uchi o'tishi mumkin). Keyin o'quvchilar tilning holatini his
10

qilishlari kerak - u orqaga suriladi, orqasi ko'tariladi. Ovozni talaffuz qilish uchun
uni bir oz oldinga siljitish va tekislash kerak. Avval nutq organlarini bunday
holatga keltirishni mashq qilish tavsiya etiladi, lekin tovushni talaffuz qilmasdan,
keyin esa Lyola so'zining birinchi bo'g'inini talaffuz qilish tavsiya etiladi. Unli
tovush uzun va tarang bo'lishi kerak. Shundan so‘ng o‘quvchilar [Z:] tovushini
undoshdan keyin bir necha marta, uni yumshatmay (u alveolalarda artikulyatsiya
qilingan), keyin esa so‘zda talaffuz qiladilar.
(e) barcha unli tovushlarning talaffuzi qisqa. "Product" kabi so'zlardagi unlilar
orasida uzunlik farqi yo'q, faqat qo'shilgan so'zlardagi unli unli so'zlardagi unli
kabi qisqa bo'lmasligi istisno qilinadi (line, aim ).
1.2. Talaffuziga ta'sir qiluvchi omillar. Turli yoshlarda inglizcha
tovushlarni talaffuz qilishni o'rgatish
Kralova (2016) fikriga ko'ra chet tili bilish darajasi (shu jumladan talaffuz
qila olish) ikki til tizimining kontrastli tahlili bilan cheklanib bo'lmaydi. Shaxsning
talaffuz qila olishi til tizimlariga (fonik aralashuv) va ekstralingual muhitga
bog'liqdir (Sabol). Ekstralingual omillarga til bilan aloqa turi (to'g'ridan-to'g'ri,
vositachilik, vaqti-vaqti bilan, doimiy), aloqa shakli (tabiiy, sun'iy), ikki tillilar
(individual, guruh) va ikki tilni biladigan kishilar kiradi (tillardan birini kattaligida
o'rganganlar va ikkala tilni ham bolaligida o'rgangan.)
Gilakjani (2017) chet tilidagi talaffuzga ta'sir qiluvchi quyidagi omillarni
nomlaydi. Mahalliy aksent chet tilidagi talaffuzga ta'sir qiladi. O'quvchi yoshi
kattaroq bo'lsa, mahalliy aksentning ta'siri shunchalik kuchliroq bo'ladi. Yagona
tovushlardagi talaffuzdan ko'ra stress, intonatsiya va ritm tushunarli bo'ladi. Chet
tilni o'rganishga ta'sir qilish va motivatsiya, shuningdek, o'quvchilarning talaffuz
rivojlanishini aniqlaydi. Ingliz tilini o'rganish uchun shaxsiy yoki professional
motivatsiya tabiiy ravishda talaffuz qilishni istashiga olib kelishi mumkin.
Ba'zi o'quvchilar boshqalarga qaraganda to'g'ri talaffuz qilishni
talabchanroq. Talaffuzga bo'lgan munosabat Inventarizatsiya o'quvchilarning
maqsadli til talaffuziga bo'lgan munosabatini o'lchaydi. Maqsaddagi tilni talaffuz
11

qilishdan ko'proq tashvishlanadigan talabalar odatda yaxshiroq talaffuzga ega
bo'ladilar. Motivatsiya, ijobiy munosabat, maqsadli tilga ta'sir qilish va maqsadli
madaniyatga ochiqlik chet tillarini bilish va talaffuzdagi muvaffaqiyatlarga ta'sir
qiladi.
Penningtonning fikriga ko'ra tovushlarni to'g'ri talaffuz qilish nutqni
ravonroq qiluvchi vosita emas, balki tilshunoslikning tarkibiy qismi sifatida
qaraladi.Eliotning fikricha: " O'qituvchilar so'zlashuv darslarida talaffuzni unchalik
ahamiyatli deb hisoblamaydilar va ular buni til ko'nikmalaridan kelib chiqqan
holda eng kam foydali deb biladilar va shu sababli tilning boshqa sohalariga vaqt
ajratish uchun talaffuzni o'qitishni qurbon qiladilar" 2
. Chet el talaffuzini
o'rganishda aniq ko'rsatma yordam beradimi degan savol bor. Katta yoshdagi
ingliz tilini o'rganuvchilarga fonetik ko'rsatma ularning allofonik artikulyatsiyasini
ancha yaxshilashi aniqlandi.
Yosh - bu chet tilining talaffuziga ta'sir qiluvchi kuchli belgilovchi omil.
Bu 2 dan 13 yoshgacha bo'lgan bolalar chet tilini, xususan, talaffuzni o'rganishda
ona tiliga o'xshash bilimlarga ega bo'lishlari mumkinligi haqidagi muhim davr
gipotezasi (Lenneberg) nazariyasi bilan chambarchas bog'liq (Loewen, Reiders,
2016). Ushbu nazariyaga ko'ra, chet tilini katta yoshda o'rganuvchi o'quvchilar
kamdan-kam hollarda ona tiliga o'xshash ravonlik va talaffuzga erishishlari
mumkin.
Kralova (2018) ma'lumotlariga ko'ra, ona tili tovushlariga o'xshash chet tili
tovushlari uchun alohida toifalarni yaratish qobiliyati olti yoshdan boshlab
pasayadi.
Avery va Erlich ma'lumotlariga ko'ra bolalar ona tilining tovush namunalari
chet tiliga o'tkazib shu yo'lda o'rgadilar. Tovush mahalliy tovushlar ro'yxatida yo'q
bo'lganda, o'quvchilar tovushlarni talaffuz qila olmasliklari mumkin. Ona tilidagi
tovushlar qoidalarini birlashtirish maqsadga yo'naltirilgan tildan farq qilishi
mumkin. Ona tilidagi urg'u, ritm va intonatsiya shakllari maqsadli ravishda tilga
2
O'qituvchilar so'zlashuv darslarida talaffuzni unchalik ahamiyatli deb hisoblamaydilar va ular buni til
ko'nikmalaridan kelib chiqqan holda eng kam foydali deb biladilar va shu sababli tilning boshqa sohalariga vaqt
ajratish uchun talaffuzni o'qitishni qurbon qiladilar
12

o'tkazilishi mumkin. Bu omillarning barchasi o'quvchilarga muammo tug'dirishi
mumkin, chunki qoidalar tilga xos bo'lib, har bir tilda boshqasiga farq qilishi
mumkin.
Yosh o'quvchilarga ingliz tilini o'rgatish Slovakiyada boshlang'ich
maktabning uchinchi sinfidan (8 yosh) ingliz tilini o'rgatish majburiydir. Biroq,
ko'plab maktablarda birinchi sinfdan boshlab ingliz tili beriladi. Ingliz tilini
o'qitish asosan boshlang'ich ta'limda o'quvchilarning shaxsiyatini qo'llab-
quvvatlashi kerak. Chet tillarni bilish o'quvchilarda tillar va madaniyatlar o'rtasida
farqlar borligini anglash qobiliyatini rivojlantirishi kerak. Yosh o'quvchilarga
ingliz tilini o'rgatish qiziqish, quvonch, kashf qilish va kashf etishga bo'lgan istakni
uyg'otishi kerak, o'qituvchilar esa bolalarning imkoniyatlari va qobiliyatlarini
qo'llab-quvvatlashlari kerak (ISCED 1, 2018).
"Boshlang'ich maktab darajasida ingliz tilini o'qitish bu tilga qiziqishni
kuchaytirishi, ingliz tilini yanada rivojlantirish uchun asos yaratishi, ona tili va
ingliz tilida kommunikativ kompetentsiyalarni rivojlanishi, o'quvchilarning har
tomonlama rivojlanishini qo'llab-quvvatlashi (ijtimoiy, hissiy, kognitiv va shaxsiy)
bo'lishi kerak. Barcha lingvistik faoliyat tinglovchilarni tushunishga, diqqat bilan
gapirishga qaratilishi kerak bo'lishi kerak" 3
degan edi Gadushova.
Umumiy Yevropa tillari asoslari (CEFR, 2001) chet tillarini o'qitish
boshidanoq talaffuzni o'rgatishni tavsiya qiladi. O'qishning dastlabki bosqichlarida
o'quvchilar to'g'ri talaffuz qilishni mashq qilishlari kerak. Talaffuzni o'rgatish
jarayonida e'tibor tilning kommunikativ maqsadiga javob berishga qaratilgan
(ISCED 1, 2017).
Milliy o'quv dasturi CEFR (2001) ga binoan boshlang'ich sinf
o'quvchilarining ingliz tilini bilish darajasini A1.1 + darajasiga o'rnatdi.
Talaffuzga kelsak, o'quvchilar chinakam so'zlashuvlarga duch kelishlari,
o'qituvchiga taqlid qilishga undashlari kerak, audio yozuvlar bilan yozilgan ona
3
Boshlang'ich maktab darajasida ingliz tilini o'qitish bu tilga qiziqishni kuchaytirishi, ingliz tilini yanada
rivojlantirish uchun asos yaratishi, ona tili va ingliz tilida kommunikativ kompetentsiyalarni rivojlanishi,
o'quvchilarning har tomonlama rivojlanishini qo'llab-quvvatlashi (ijtimoiy, hissiy, kognitiv va shaxsiy) bo'lishi
kerak. Barcha lingvistik faoliyat tinglovchilarni tushunishga, diqqat bilan gapirishga qaratilishi kerak bo'lishi kerak
13

tilida so'zlashuvchilar, videotasma qilingan ona ma'ruzachilar, fonetik og'irlikdagi
matnlarni ovoz chiqarib o'qish, quloq mashqlari, fonetik burg'ulash, taqlid qilish,
tilni aylantirish, aniq o'qitish va h.k., talaffuzni o'rgatishda chapak chalish,
chertish, chertish, imo-ishoralar va nometalllardan ham foydalanish mumkin.
Yosh o'quvchilar hanuzgacha "Kritik davr gipotezasi" yoshida deb
hisoblanadilar va agar o'qitish talaffuzi to'g'ri ko'rib chiqilsa, talaffuz singari
beg'uborlikka erishishlari mumkin. Keyinchalik yosh o'quvchilarga talaffuzni
o'rgatish uchun mos metodlar keyinroq tavsiflanadi. Harmerning fikriga ko'ra
kattalarga ingliz tilini o'rgatish, kattalar o'quvchilari yigirma yoshdan oshganlardir.
Voyaga etgan o'quvchilar chet tillarini o'rganishda kichik o'quvchilarga
qaraganda ancha noqulay bo'lgan degan umumiy taxmin mavjud. Biroq, kattalar
o'quvchilarida nafaqat kamchiliklar mavjud, balki kattalar ham kichik o'quvchilar
yonida ko'plab afzalliklarga ega.
Xarmer "Kattalarning mavhum fikrlar bilan ishlash qobiliyati va ularning
hayotiy tajribalari chet tillarini o'rganishda afzalliklarni keltirib chiqaradi", 4
deb
ta'kidladi. Voyaga etganlar ko'pincha intizomli bo'lishadi va ularning o'rganishlari
uchun naqsh yaratadilar. Ular zerikarli bo'lsa ham, o'rganish bilan kurashishga
qodir va hatto qiziq bo'lmagan narsada ham diqqatni jamlashlari mumkin. Chet
tillarni o'rganishda hal qiluvchi omil - bu motivatsiya va kattalar o'quvchilari
odatda yuqori motivatsiyaga ega, nimaga erishmoqchi ekanliklarini bilishadi va o'z
maqsadlariga ergashadilar. U kattalar o'quvchilarining chet tilini o'qitishdagi
kamchiliklarini ham aytib o'tdi. Voyaga etgan o'quvchilar o'qitish metodlariga
tanqidiy munosabatda bo'lishlari mumkin, chunki avvalgi o'quv tajribalari ularni
muayyan o'qitish uslublari va uslublariga moyil bo'lishi mumkin edi va ular yangi
yoki turli xil o'qitish uslublari bilan o'zlarini noqulay his qilishlari mumkin edi.
Shuningdek, ularga muvaffaqiyatsizlik yoki tanqidlar salbiy ta'sir ko'rsatishi
mumkin, bu esa ularni xavotirga solishi va o'ziga ishonmasligi mumkin.
4
Kattalarning mavhum fikrlar bilan ishlash qobiliyati va ularning hayotiy tajribalari chet tillarini o'rganishda
afzalliklarni keltirib chiqaradi
14

Kattalarga talaffuzni o'rgatish ELTdagi eng qiyin masalalardan biri
hisoblanadi. Voyaga yetganlar tilni egallash uchun kamsitilishini eshitish ularning
ishtiyoqini pasaytirdilar, ular o'zlarining talaffuz faoliyatini kuzatib borish,
xatolarini payqash va tuzatishdan bosh tortishadi. Voyaga yetganida ularning
mimikasi kamayadi. Ularning uyatchanligi kuchayadi va ular notanish tovushlarni
chiqarishni xohlamaydilar. Voyaga yetganlar so'zlashdan ko'ra yozishni afzal
ko'rishadi, nutqda, ayniqsa jamoat joylarida xato qilishdan qo'rqishadi. Biroq,
kattalarga talaffuzni o'rgatishning ijobiy tomonlari ham bor. Voyaga etganlar
batafsil ko'rsatmalarga rioya qilishlari va o'zlarining bilimlarini intellektualizatsiya
qilishlari mumkin. Ular nutq organlari va nutq tovushlari ishlab chiqarish,
fonematik alifbo haqida aniq bilib olishlari, talaffuzda qoidalarni qo'llashlari
mumkin.
15

II BOB.
INGLIZ TILDA TOVUSHLARNI TO'G'RI TALAFFUZ QILISHNING
USULLARI
2.1. Talaffuzni o'rgatish texnikasi
Umumiy Yevropa Tillari Dasturi (2001) chet tillarini o'rganish boshidanoq
talaffuzni o'rgatishni tavsiya qiladi. CEFR-ga ko'ra, talaffuzni haqiqiy nutq tili
bilan aloqa qilish orqali rivojlantirish kerak. Tavsiya etilgan usullar - tinglash va
takrorlash, minimal juftlik mashqlari, quloqqa mashq qilish, fonetik mashg'ulotlar,
ovoz chiqarib o'qish, taqlid qilish, tovushli jadvallar, fonika, qo'shiqlar ,
o'quvchilarning talaffuzini yozib olish va boshqalar. Shuningdek, qarsak chalish,
chertish , talaffuzni o'rgatish uchun urish, imo-ishoralar, ko'rgazmali qurol va
boshqalar ishlatilishi mumkin. O'qitishning turli uslublarini birlashtirish tavsiya
etiladi.
AMEP (2015), Celce-Murcia, Brinton, Goodwin (2014), Reid (2014),
Morley (2017), O'Connor (2018), Beyker (2006), Hancock (2012) tomonidan
tavsiya etilgan eng mashhur va keng tarqalgan tomonidan bir qancha talaffuzni
o'qitish texnikalari mavjud. Hudson (2012) yoshga mos kelishiga e'tibor qaratgan
holda quyida tahlil qilingan.
Tinglash va takrorlash. Ushbu texnikada o'qituvchi yoki yozilgan ona
ma'ruzachisi tovushlarni taqlid qilish uchun namuna sifatida o'rnatiladi. Bu
talaffuzni o'rgatishning eng an'anaviy usullaridan biri, ammo uni kompakt-disklar,
interaktiv doskalar, internetdagi tadbirlar va h.k.lar yordamida yanada qiziqarli
qilish mumkin. O'quvchilar o'zlarini yozib olishlari va o'zlarining talaffuzlarini
tinglashlari mumkin edi. Ushbu texnika yosh o'quvchilardan kattalarga qadar
barcha yoshlarga mos keladi.
Mashq qilish. Bu audio-lingvual uslubni joriy qilish bilan eskirgan metod
hisoblamadii, chunki bu takrorlanadigan yondashuv bilan bog'liq edi. Biroq,
mashg'ulotlarda beparvo bo'lmaslik kerak, chunki ular o'quvchilarga yangi so'zlar
va so'z birikmalarini gaplashishga harakat qilmasdan mashq qilish imkoniyatini
16

berishi mumkin. Ushbu texnik yangi boshlanuvchilar uchun juda foydalidir, garchi
bu qat'iy nazorat qilinadigan faoliyat bo'lsa ham. Matkaplarni yakka tartibda, juft
yoki xor usulida mashq qilish mumkin. Takrorlash mashqlari, transformatsiya
mashqlari, almashtirish mashqlari, zanjirli matkaplar bo'lishi mumkin va ehtimol
eng jozibali Jazz musiqalari bo'lishi mumkin. Jaz qo'shiqlari nafaqat segmental,
balki suprasegmental (ritm, intonatsiya) talaffuz darajalarini mashq qilish uchun
juda yaxshi. Avval aytib o'tganimizdek, mashqlar yangi boshlanuvchilar uchun
juda mos keladi va barcha yosh guruhlari uchun tavsiya etiladi. Kattalar
uyatchanligi sababli o'ynoqi ishlarni qilishni xohlamasliklari mumkin.
Minimal juftlik mashqlari. Bitta fonemadan tashqari bir xil talaffuzga ega
bo'lgan so'zlar minimal juft deb ataladi (erkak / erkaklar, yorqin / kelin, qalay /
ingichka, gunoh / qo'shiq va boshqalar). Ushbu uslub o'quvchilarga tovushlar
o'rtasidagi farqlarni aniqlashga yordam beradi va bu ularga individual tovushlarni
ifodalashga yordam beradi. Minimal juft mashqlarni mashq qilishda o'quvchilar
avval farqlashlari, so'ngra tovushlarni tanib olishlari va nihoyat, to'g'ri tovushlar
bilan minimal juftliklarga taqlid qilishlari kerak. Ushbu texnikani barcha yosh
guruhlarida qo'llash kerak, ammo, ehtimol, miyaning elastikligiga ega bo'lgan yosh
o'quvchilar uchun ular eshitgan tovushlarni tanib olish va taqlid qilish uchun
ko'proq mos keladi. Voyaga etgan o'quvchilar aniq tushuntirishlarsiz bunday
mashg'ulotlarni xohlamasliklari mumkin.
Eshitib mashq qilish. Bu juda samarali o'qitish texnikasi, bunda o'quvchilar
diqqatlarini eshitishlariga qaratadilar. Talaffuzda nutqni idrok etish va nutqni
ishlab chiqarish o'rtasida yaqin bog'liqlik mavjud. Eshitish mashqlari, shuningdek,
musiqa o'qitish metodikasidir. An'anaga ko'ra, quloqlarni tayyorlash texnikasi
individual tovushlarni aniqlash bilan bog'liq edi. Biroq, bu so'zning stressi, ritm
yoki intonatsiya kabi suprasegmental xususiyatlarni o'rgatishda bir xil darajada
samarali bo'lishi mumkin. Shaxsiy fonemalarni tanib olish minimal juftlik testlari
yordamida amalga oshirilishi mumkin. Muayyan vazifani tinglash segmentatsion
va suprasegmental xususiyatlar uchun ishlatilishi mumkin. Eshitish mashqlari
barcha yosh guruhlarida qo'llanilishi kerak, ammo u turli xil yoki yangi
17

tovushlarni, nutq ritmini va intonatsiyani eshitish qobiliyatiga ega bo'lgan yosh
o'quvchilarda samaraliroq. Voyaga etganlar bu qobiliyatni yo'qotadilar va
nutqdagi farqlarni eshita olmasliklari ularni xafa qilishi mumkin.
Tez aytishlar. Tez aytishlar- bu maqsadga muvofiq yaratilgan jumla yoki
qofiyalar, talaffuzi qiyin bo'lgan ba'zi tovushlarga qaratilgan. Tilni burish barcha
tillarda mavjud va ona tilini talaffuz qilish uchun yaratilgan. Ammo ular chet tilini
o'rganishda ham juda foydali. Ular barcha yosh guruhlari uchun foydalidir, sinfga
juda ko'p zavq keltirishi mumkin va o'quvchilar odatda ularni aytishdan
zavqlanishadi. Xafagarchilikni oldini olish uchun, ular kerakli ovozni o'rganib
bo'lgandan keyin mashq qilishlari kerak.
Qo'shiqlar . Qo'shiq va foydalanish ingliz tilini o'rgatishning juda samarali
usuli hisoblanadi. Ular ritmik, o'quvchilar qo'shiq paytida raqsga tushishlari,
harakatlanishi yoki TPR qilishlari mumkin. Qo'shiq aytish yoki qofiyalar aytish
orqali o'quvchilar talaffuz mashqlari, ritm yoki intonatsiyani mashq qiladilar.
Qo'shiqlar va qofiyalar, ayniqsa, qo'shiq aytishni yaxshi ko'radigan va statik
mashqlarni yoqtirmaydigan yosh o'quvchilar tomonidan juda foydali va seviladi.
Ular ham juda motivatsion. Qo'shiqlar va qofiyalar barcha yosh guruhlari uchun
ishlatilishi mumkin, ammo kattaroq o'quvchilar va kattalar ko'proq uyatchan va
qo'shiq aytishni istamaydilar.
Ovoz chiqarib o'qish. Bu usul ilgari bo'lgani kabi mashhur emas, chunki
hamma ham ovoz chiqarib o'qishga ishonchni his qilmaydi va u har doim ham
odamlarning gapirish uslubini aks ettirmaydi. U matnlarni o'qishni o'z ichiga oladi
va muammoli tovushlar, stress, ritm, intonatsiya va boshqalarga e'tiborni qaratishi
mumkin. To'g'ri matnni tanlash ushbu texnikani qiziqarli qilishi mumkin va bu o'z
ona tilida yaxshi o'qiy oladigan yoshi kattaroq o'quvchilarga mos keladi. Yosh
o'quvchilar hali ham o'z ona tillarida yaxshi o'qishni o'rganmoqdalar va ularni
ingliz tilida o'qishga majbur qilish chalkashlik va ko'ngilsizliklarni keltirib
chiqarishi mumkin.
O'quvchining talaffuzini yozib olish. Ushbu texnikada o'quvchilarning
nutqlari, erkin suhbatlar, rol o'yinlari, tillarni chalg'itishi, o'qish va hokazolarni
18

audioyozuvlari o'z ichiga oladi. Bu juda foydali texnikadir, bu ko'p vaqt talab
qiladi, chunki tinglash uchun ko'p vaqt talab etiladi. O'z talaffuzi haqida fikr-
mulohaza olish juda muhimdir. Biroq, bu o'z xatolarini eshitadigan va tahlil qila
oladigan katta yoshdagi o'quvchilar uchun javob beradi.
Vizual vositalar. Ular texnika emas, balki alohida tovushlarni talaffuz
qilishni o'rgatishda yordam beradigan vositalardir. Ular rasmlar, tovushli rangli
jadvallar, nometall va boshqalar bo'lishi mumkin. Artikulyatorning rasmlari,
artikulyatorlarning alohida tovushlarni ishlab chiqarishdagi o'rni, fonematik
belgilar yordamida tovushlarning qanday paydo bo'lishini tavsiflash mumkin.
Bunday rasmlar, ayniqsa kattalar o'quvchilariga individual tovushlarni
artikulyatsiyasini tushunishga yordam beradi. Ko'zgu o'quvchi uchun turli xil
tovushlarni o'ziga xos tarzda ifodalashini kuzatish uchun juda foydali vosita
bo'lishi mumkin. Ko'zgular barcha yosh guruhlari uchun foydalidir, kattalar har xil
artikulyatorlarning holatini tushunadilar va maqsadga muvofiq ravishda
pozitsiyalarni yasaydilar, shuningdek ular yosh o'quvchilarga og'iz va tilning
harakatini va holatini ko'rishga zavq bag'ishlaydilar.
Foniks. Ingliz tilida so'zlashadiganlar uchun og'zaki va yozma tilni
birlashtirish uchun ishlab chiqilgan. Har bir harf yoki harflar birikmasi tovush
yoki tovushlarni ifodalaydi. O'quvchilar o'qish uchun qaysi belgilar (harflar) qaysi
tovushlarni chiqarishini bilishlari kerak. Ushbu uslub ELT-da ham ommalashib
bormoqda, bu erda o'quvchilar harflarni bilishadi (o'qishlari mumkin), lekin chet
tilidagi tovushlarni bilishmaydi. ELT-dagi fonetikalar o'quvchilarga ingliz tilidagi
tovushlarni o'rgatadi, ularni harflar bilan bog'laydi (naqsh yaratish uchun oddiy
so'zlardan boshlanadi - mushuk, qalam, quyosh). Keyingi qadam tovushlarni bir
nechta harflar bilan ifodalash mumkinligini (kekdagi k) va yakuniy bosqich
muqobil imlolar bilan hiyla so'zlarni kiritishdir. Ushbu uslub ayniqsa yosh
o'quvchilar uchun tavsiya etiladi.
Ovozli rangli jadvallar. Bu inglizcha talaffuzni o'rgatishning juda mashhur
uslubiga aylanib bormoqda. Dastlab u ona tilida so'zlashuvchilarni o'qish va
yozishni o'rgatish uchun ishlab chiqilgan. Bu harflarni ranglarga bog'laydigan
19

imlo dasturi edi. Ovozli rangli jadvallar tovushlar va ranglar o'rtasida to'g'ridan-
to'g'ri bog'lanishni bering. O'qituvchi o'quvchilarni vokal gimnastikasiga o'rgatadi,
demak o'quvchilar turli xil lablar holatlari, yangi tovushlar uchun mushaklarning
harakatlari to'g'risida xabardor bo'lishadi. Ovozli rangli jadvallar fonematik
alfavitni o'rganishni almashtiradi va kichik yoshdan kattalarga qadar barcha yosh
guruhlari uchun mos bo'lishi mumkin.
Fonetik tayyorgarlik. Bu texnika juda talabchan, chunki u fonetik
transkripsiyalangan so'zlar yoki matnlarni o'z ichiga oladi. O'quvchilar undoshlar
va unlilar uchun fonematik belgilar bilan tanishishlari va ularni alohida tovushlar
bilan bog'lashlari kerak. Fonematik jadval shaklidagi ko'rgazmali qurollar,
artikulyator diagrammasi juda foydali. Ushbu uslub kichik o'quvchilar uchun mos
emas, lekin kattalar uchun juda foydali bo'lishi mumkin. Kattalar turli xil
tovushlarni eshitish va ularga taqlid qilishda qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Tovushlarning qanday paydo bo'lishi aniq tushuntirilganda va ularga ramzning
aniq vizual shakli berilsa, bu kattalar o'quvchilariga turli xil tovushlarni
tushunishga va talaffuz qilishga yordam beradi.
Tovushlarni va aniq o'rganishni o'rgatish . Segmentar darajasida aniq
o'rganish tovushlarni yangi so'zlarga kiritish orqali amalga oshiriladi va bu
tovushlar qanday ifodalanganligi tushuntiriladi. O'quvchilar yangi tovushlarni
burg'ulash yoki boshqa usullar bilan mashq qilishlari mumkin. Keyingi qadam -
ma'lum tovushlarni turli so'zlarda (kulba, mushuk, chashka, shapka) aniqlash.
O'quvchilarga har xil tovushlar bilan bir xil imlo naqshlari kiritilgan (pulli, aytilgan
/ yo'q, yo'q). O'quvchilar so'zlarni tovushlar bilan bog'lashda mashq qilishadi.
ulardagi bir xil unli tovushlar. Ovozlarga e'tibor qaratadigan krossvordlardan
foydalanish, krossvordlarni g'alati qilib qo'yish, g'alati so'zlarni chiqarib qo'yish,
o'xshash tovushlarni kontrastga qo'yish - bu ba'zi bir boshqa mashqlarni bajarish,
bu aniq o'qitish texnikasi noma'lum tovushlarni taqlid qilish qobiliyati pastroq
yoshdagi o'quvchilar uchun ko'proq mos keladi. Ammo yangi tovushni qanday
talaffuz qilishni va ularni shu kabi mashg'ulotlar bilan mashq qilishni tushunib,
keksa yoshdagi o'quvchilar to'g'ri talaffuzga ega bo'lishlari mumkin.
20

Suprasegmentals o'rganish. Aniq o'rganish suprasegmentlar darajasida
bo'lishi mumkin, bu yerda o'quvchilar so'z stresi, jumla stressi, ritm, zaif shakllar,
intonatsiyani o'rganadilar va mashq qiladilar. So'z urg'usini bo'g'inlarni hisoblash,
ta'kidlangan hecani ajratib ko'rsatish, turli xil stress shakllarini tanib olish, so'zlarni
stress holatiga ko'ra guruhlash va h.k.lar orqali mashq qilish mumkin, jumla stressi
va ritmini leksik (ta'kidlangan so'zlar) va funktsional so'zlarni (ularning kuchsiz
shaklida) tanib olish bilan mashq qilish mumkin). Namunaviy jumlalar, jazz
qo'shiqlari, qofiyalar, ritm bilan shug'ullanadigan tillarni burish uchun burg'ulash
mumkin. Qo'shiqlar, shuningdek, suprasegmentallarni mashq qilish uchun juda
yaxshi faoliyatdir. Intonatsiyani aniq o'rgatish qiyin, chunki u asosan ong osti
darajasida hosil bo'ladi. Turli xil ohanglar qanday munosabat va hissiyotlarni
ko'tarishi mumkinligiga rioya qilish uchun ba'zi qoidalar mavjud. Drama texnikasi
va simulyatsiya - bu intonatsiya ayniqsa muhim bo'lgan yaxshi usul. O'qitilgan
suprasegmentals asosan kattalar uchun javob beradi.
2.2. O'yinlar bilan inglizcha talaffuzni o'rgatish
Ushbu mavzuni o'rgatish uchun ko'plab o'yinlar va mashg'ulotlar mavjud.
Ularning barchasi nutq va tinglashni o'z ichiga olganligi sababli, ular tabiiy
ravishda qiziqarli va interaktiv o'yinlardir. Buning maqsadi o'quvchilaringizning
minimal minimal juft so'zlarni ishlatishda muammolarga duch keladigan muayyan
tovushlarga e'tibor berishdir.
1. Minimal juftliklar Bingo. Bu alohida juft tovushlarga e'tiborni
qaratishning eng oson usullaridan biridir. Bingo kartasida odatda 5 x 5 kvadrat
mavjud, shuning uchun siz 25 ta so'zdan foydalanishingiz mumkin (12 ta minimal
juftlik yoki ba'zi tovushlar uchun ikkitadan ortiq so'zlar). Har bir kartadagi bitta
yoki bir nechta bo'sh joy "bepul" joy bo'lishi mumkin, yoki siz uning hajmini
o'zgartirishingiz mumkin, ehtimol 4 x 4 gacha. (Men shuni aniqladimki, 25 ta so'z
to'liq dars uchun yaxshi ishlaydi va hamma ularni o'rganishi mumkin bo'ladi)
oxirigacha.) Siz shunchaki ishlatmoqchi bo'lgan so'zlarni yozasiz, qancha
kartochka kerakligini tanlaysiz, so'ngra dastur kartalarni tasodifiy tanlashiga imkon
21

bering, shunda ularning har biri bir xil so'zlarga ega. Zaxira kartangizni alohida
kvadratlarga ajratib qo'ying, ular siz bir-biringizning so'zlaringizni ishlatishingiz
mumkin. Talabalarning kartalarini belgilashlariga yo'l qo'ymang. Har bir so'zni
eshitish paytida qo'yishi mumkin bo'lgan mayda toshlar yoki kungaboqar urug'lari
kabi markerlarni taqdim eting (va keyin yana o'ynash uchun olib tashlang). Agar
sizda "bo'sh" joylar bo'lsa, ular ustiga marker qo'yish orqali o'yinni boshlashlari
mumkin. Har qanday yo'nalishda ketma-ket beshta markerni olgan birinchi talaba
"Bingo!" Talabalar markerlarini olib tashlashadi va yangi o'yin yangi qo'ng'iroq
qiluvchi sifatida g'olib bilan boshlanadi. O'yinlar yoki ikkita o'yinlardan so'ng
talabalar kartalarni almashtirishlari mumkin, ularga qarash uchun so'zlarning
boshqa tartibini olish mumkin .Dars oxirida siz so'zlarni ko'rib chiqishingiz va Bu
maqsad o'quvchilarga minimal juftliklar orasidagi farqni eshitish, kartada yozilgan
turli xil so'zlarni tanib olish va g'alaba qozonganlarida farqni aniq talaffuz qilish va
qo'ng'iroq qilish imkoniyatiga ega bo'lish imkoniyatini beradi. Har bir so'z
deyilganidek, talabalar hammani o'zlariga jimgina aytishga moyil.
2. G'alati birini tanlash. Shunga o'xshash so'zlarni uchta guruhga bo'ling -
ikkitasi bitta ovoz bilan, ikkinchisi esa boshqa (o'xshash bo'lsa ham) ovozi bilan.
Yoki siz bir xil tovushni o'z ichiga olgan to'rt yoki besh kishilik guruhlarga ega
bo'lishingiz mumkin, ammo ulardan bittasi boshqacha. Masalan: uchrashish,
o'tirish, o'tirish (unli tovushlar uchun) o'ynash, temp, bo'sh joy (undoshlar uchun)
G'alati so'zni tanlash o'qish mashqlari bo'lishi mumkin - bu erda talabalar so'zlarni
baland ovoz bilan o'qiydilar va yozilgan so'zlardagi tovushlarni aniqlaydilar yoki
o'qituvchi so'zlarni o'qigan tinglovchilar "g'alati" javob berishadi. so'z. Xuddi shu
tarzda, tanlangan talabalar boshqalarga g'alati so'zni aniqlash uchun so'zlarni ovoz
chiqarib o'qishga harakat qilishlari yoki bir kishining so'zlarni aytishi, boshqalari
esa g'alati ekanligini ko'rsatishi bilan juft yoki kichik guruhlarda ishlashlari
mumkin. Ushbu so'z guruhlari bilan ishlashingiz mumkin bo'lgan bir nechta turli
xil ishlar mavjud - bu sizning sinfingizning yoshi va qobiliyatiga va sizning sinf
tartibingizga bog'liq. So'z turkumlari orqali o'qishni va qaysi so'zlarning har xil
tovushlari borligini tanlashni talabalardan alohida so'rang. Talabalardan sherik
22

bilan so'z turkumlarini muhokama qilib, qaysi biri g'alati ekanligiga qaror qiling.
Sinfni ikkiga bo'ling jamoalari, ikkita satrda va ovoz chiqarib o'qiyotganda g'alati
so'zni tanlash navbatini kimdan so'rang. Savolni Tic Tac Toe kabi boshqa
o'yinning bir qismi qiling. X yoki O ni qo'yish navbatida bo'lgan jamoa yoki shaxs
avval g'alati birini tanlashi kerak. Agar ular to'g'ri so'zni tanlasalar, ular o'z
navbatida davom etishadi. Agar ular g'alati so'zni aniqlay olmasalar, unda ular o'z
navbatlarini yo'qotadilar. Run and Grab o'ynang (pastga qarang) so'zlarni taxtaga
qo'ying va ishtirokchilarni g'alati so'zni tanlash uchun yugurib chiqing.
3.Yuguring va tuting. O'zingizning minimal juftliklaringizni kartochkalarga
joylashtirishingiz mumkin yoki shunchaki doskada bir vaqtning o'zida ikkita (yoki
undan ko'p) so'z yozishingiz mumkin. Ikkita jamoani yarating, so'ngra talabalarni
qarshi jamoaning a'zosi bilan birlashtiring. O'z navbatida, har bir juftlik xonaning
orqa tomonida, yo'lakka qarab taxtaga qarab o'tirishadi va minimal juftliklardan
birini chaqirganingizda, juftlik to'g'ri so'zga tegish uchun oldinga qarab chopadi
(g'alati so'z chiqib) doskada yoki tegishli kartani oling. G'olib jamoaning
talabalari so'zlarni boshqalarga qochishga chaqirish uchun navbatga ega bo'lishlari
mumkin. Kichik o'quvchilar, ayniqsa, harakat va poyga imkoniyatini o'z ichiga
olgan mashg'ulotlarni yaxshi ko'radilar, ammo katta yoshdagi o'quvchilar ham buni
yoqtiradilar.
4. Basketbol. Agar sizning o'quvchilaringiz basketbolni yaxshi ko'rsalar,
unda ularni minimal juftliklarida mashq qilishga ilhomlantirish uchun ikkita
usuldan foydalanishingiz mumkin.
Stol basketboli - "boshqachasini" ni tanlash (yuqoriga qarang) yoki
talabalardan "yuguring va tuting" dagi kabi to'g'ri so'zni tanlashlarini so'rash kabi
minimal juftliklardan foydalangan holda savollar qo'ying (yuqoriga qarang).
Talabalar to'g'ri javobni berganlarida, ular (yoki ularning jamoasi) doskada "savat"
(ochko) to'plashadi. Ushbu o'yinga qo'shimcha ravishda talabalar to'g'ri g'alati
so'zni aniqlagandan so'ng, halqaga yoki idish ichiga to'pni tashlashda o'q otishi
kerak. (Rasmga tushirish ularga yana bir g'alaba keltiradi.)
23

Tutish va otish - minimal juft so'zlar (parchalar) qog'ozga yozilgan.
Talabalar ikki jamoaga saf tortishgan. O'z navbatida, oldingi talaba qog'ozni olib,
so'zni o'qiydi. Agar u to'g'ri o'qilgan bo'lsa, ular uni maydalashadi va belgilangan
masofada joylashgan savat / axlat qutisiga tashlashadi. (Savatga tushirish yana bir
narsani yutadi.) Yoki siz ekranda (LCD projektor bilan) yoki kartochkalarda
so'zlarni ko'rsatishingiz mumkin. Navbati to'g'ri kelgan talaba, to'pni (yoki boshqa
narsalarni) savatga yoki axlat qutisiga tashlashi mumkin, yana bir ochko
to'plashadi.
5. Diktant. Diktant - bu kimdir baland ovoz bilan gapirsa, boshqasi yozib
qo'yishi. Talabalaringiz aytganlaringizni yozib olishlari, ular uchun yaxshi
tinglash amaliyoti, va minimal juftlarni diktatsiya qilayotganda ular ayniqsa diqqat
bilan tinglashlari kerak. Siz foydalanishingiz mumkin bo'lgan bir nechta turli xil
diktant mashg'ulotlari mavjud.
Minimal juftlik diktanti - o'qituvchi ma'lum bir tartibda minimal juftlarni
o'qiydi va o'quvchilar ularni yozadilar. Yoki talabalar allaqachon yozib qo'yilgan
so'zlarni olishlari mumkin va siz ularga o'qiyotganingizda ma'lum so'zlarga
belgilar, raqamlar, ranglar va boshqalarni qo'yishni buyurishingiz mumkin.
Yugurish diktanti - Talabalar juftlikda ishlaydi. Bitta talaba so'zlarni yoki
jumlalarni sinf tashqarisidagi devordagidek uzoqroq joydan o'qish uchun yuguradi.
Keyin ular yozib qo'ygan boshqa talabaga imlo qiladilar. Diktant bitta so'z,
minimal juftlik yoki jumla, shu jumladan maqsadli so'zlar va tovushlar bo'lishi
mumkin.
Tezkor diktant - Bu erda diktant tanaffuslar bilan bir vaqtning o'zida bir
nechta so'zlar o'rniga bitta doimiy oqimda o'qiladi. Talabalar eshitganlari va
yozgan so'zlarini (vahimaga tushmasdan!) Yozishlari kerak. Bunday holatda
diktantga ba'zi maqsadli so'zlar kiritilishi kerak (minimal juftlikda), talabalar
maxsus tinglashlari va eshitganlari tartibida yozishlari kerak.
Rasmli diktant - talabalar minimal juft so'zlarni ifodalovchi ob'ektlarni o'z
ichiga olgan rasm, fon yoki qator rasmlarga ega. Ular o'zlarining minimal juft
so'zlarining rasmlarini ta'kidlash uchun ko'rsatmalarga amal qilishadi, ular
24

tarkibiga rang berish, belgilar qo'yish yoki qo'shimcha elementlarni kiritish
mumkin.
Shubhasiz, bir-ikki marotaba mashg'ulotlarni bajarish,
o'quvchilaringizning talaffuz muammolarini hal qila olmaydi. Umid qilamanki,
maqsadli amaliyotga bag'ishlangan ushbu tadbirlar sizning o'quvchilaringizni
ingliz tilidagi talaffuzni yaxshiroq tushunishga olib keladi, shunda vaqti-vaqti bilan
"dag'allik" ularni (o'zlarini tutib turish o'rniga) ushlab turadi. Imkoniyat
tug'ilganda, nutq, tinglash va o'qish darslarida ushbu minimal juft so'zlar yana
paydo bo'lganda, siz ularga ushbu talaffuz darslari va minimal juftliklar haqida
eslatib qo'yishingiz mumkin. Bu sizning minimal juftliklaringizda ishlatiladigan
so'zlarni kontekstda ko'rsatishni davom ettirishning ajoyib usuli. So'ngra talabalar
qanday qilib ovoz chiqarayotganlarini eshitishlari va qaysi so'zlarning qaysi
ma'noga ega ekanligini his qilishlari mumkin: bezovta qiluvchi ovozni o'z ichiga
olgan butun bir iborani yoki jumlani amaliyotga jalb qilish, ularni xotirasida
mustahkamlashi mumkin, ayniqsa, bu qo'shiq yoki qo'shiqning bir qismi bo'lsa.
tomosha qilishlari va birgalikda mashq qilishlari mumkin bo'lgan video. Eng
muhimi, ushbu tadbirlarni iloji boricha o'zingizning sinfingiz tartibiga qo'shib
qo'yish va turli xil tovushlar va ma'nolarni mustahkamlashda davom etishdir.
Ingliz tili darslarida fonetik zaryadlashning roli:
Fonetik mashq, ko'pgina metodistlarning fikricha, talaffuz ko'nikmalarini
shakllantirish va tuzatish vositalaridan biri bo'lib, talaffuzdagi maxsus o'quv
mashqi bo'lib, fonetik materialni unutib qo'ymaydi va ko'nikmalarni
avtomatlashtirishni oldini oladi [16].
Fonetik mashqlar tizimli ravishda amalga oshirilishi, uning dars tuzilmasidagi
o rni uslubiy maqsadga muvofiqligi, topshiriqlari, o quvchilarning o zlashtirishʻ ʻ ʻ
darajasi va o rganish bosqichidan kelib chiqqan holda o zgartirilishi kerak.
ʻ ʻ
N. D. Galskova chet tilini o`qitish samaradorligini oshirish uchun bu
jarayonda o`quvchilarning his-tuyg`ularidan keng foydalanish zarur, deb
hisoblaydi. Ta'limning amaliy, ta'lim, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarini
25

kompleks hal etish, agar u o'quvchilarning nafaqat ongiga, balki ularning hissiy
sohasiga kirib borishiga ham ta'sir qilsagina mumkin bo'ladi.
Fonetik mashqlar boshlang'ich maktabda chet tilini o'rganishda bebaho
yordam berishi mumkin. Afzalligi shundaki, u so'z boyligini, shuningdek,
grammatik ko'nikmalarni va nutq faoliyatining boshqa turlarini osonroq
o'zlashtirish va kengaytirishga yordam beradi.
Fonetik mashqlar kabi fonetik ko'nikmalarni shakllantirish vositalarini batafsil
o'rganish va undan foydalanish bo'yicha ishlarni samarali qurish uchun biz uning
turli xil uslubiy ishlanmalarda aks ettirilgan maqsadlari xilma-xilligini ko'rib
chiqishni zarur deb hisoblaymiz. Masalan, E. N. Solovovaning so'zlariga ko'ra,
fonetik zaryadlashning maqsadlariga quyidagilar kiradi:
1. Har qanday tartibdagi mumkin bo'lgan fonetik qiyinchiliklarning paydo
bo'lishini kutish va olib tashlash - eshitish, talaffuz, ritmik-intonatsiya.
2. Ba'zi sabablarga ko'ra etarli darajada shakllanmagan fonetik ko'nikmalarni
rivojlantirish.
Fonetik mashqlar bolalarning yoshi va psixologik xususiyatlariga mos keladi.
Diksiyani shakllantirishda, nafaqat tovush, so‘z, balki butun so‘z birikmasini ham
aniq va aniq talaffuz qilishda fonetik mashq muhim rol o‘ynaydi.
Fonetik mashqlar bolalar nutqini va uning tarkibiy qismlarini rivojlantirish
vositasi sifatida juda katta rol o'ynaydi, nafaqat nutqning o'zboshimchalik bilan
ifodalanishini kuchaytiradi, balki alohida tovushlarni, so'zlarni, shuningdek,
iborani to'g'ri talaffuz qilishni rivojlantirishga yordam beradi.
26

XULOSA
O'zbekistonda maktabgacha ta'lim muassasalarida ingliz tilini o'qitish va
o'rganish tizimi takomillashib borayotgan bugungi kunda ta'lim jarayonida ingliz
tilini zamonaviy texnologiyalar asosida, interfaol uslublar ishtirokida o'qitishni
samarali tashkil etish texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy etish dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi.Amalga oshirilgan mazkur ilmiy tadqiqot ta'lim
tizimini takomillashtirish, didaktik o'yinlar vositasida, ilg'or pedagogik
texnologiyalar orqali ingliz tilini o'rgatish samaradorligini oshirishga qaratilgan.
Ingliz tili talaffuzini o'rganish bo'yicha dunyodagi eng qiyin tillardan biri
bo'lishi mumkin. Shuning uchun, mening fikrimcha, katta yoshdagi ingliz tilini
ikkinchi til sifatida o'rganuvchilarga inglizcha talaffuz qilishni boshidanoq
o'rgatish, gapirish, tinglash, o'qish va yozish bilan teng ravishda muomala qilinishi
kerak.
Dastlabki bosqichda ingliz tilini o'rganuvchilar diqqatni talaffuz asoslariga
qaratishi kerak. Umuman olganda, ushbu daraja uchun uzoqdan o'rganishni
qo'llash eng yaxshisidir. Masalan, grammatik ashulalardan foydalanish
o'quvchilarga takrorlash orqali talaffuz qilish ko'nikmalarini olishga yordam
beradigan ajoyib usuldir. IPA (Xalqaro fonetik alifbo) ni o'qitish juda qiyin,
chunki o'quvchilar tilni o'rganish muammolarini boshdan kechirishi mumkin.
Talaffuz qilish uchun boshqa alifboni o'rganish ingliz tilini o'rganuvchilarning
ko'pchiligining imkoniyatlaridan to'g'ri kelmasligi mumkin. Ingliz tilidagi
tovushsiz harflar va o'tgan zamonda -ed talaffuzi kabi ba'zi bir tovushlar talaffuz
mashqlari uchun yaxshi boshlanish nuqtasidir. Tarbiyalanuvchular shuningdek,
ovozli va ovozsiz undoshlar o'rtasidagi farqni o'rganishlari kerak.
Tovushar orqali talaffuz asoslarini o'rganib, tarbiyalanuvchilar nafaqat
bemalol gapirishni o'rganadilar, balki tinglab tushunishlarini ham yaxshilaydilar.
Ya'ni, o'quvchilar "Daraxt" va "Uch" ni talaffuz qila olganda, kimdir ularga bu
so'zlarni aytganda farqni "eshitish" osonroq bo'ladi. Shu bilan birga, talaffuzni
27

o'qish o'qish qobiliyatini oshirish uchun muhimdir. O'qiganimizda, biz "baland
ovozda" so'zlarini ongimizda aytamiz. Afsuski, ingliz tili bir xil ko'rinishga ega,
ammo talaffuzi boshqacha va turli xil ma'nolarga ega bo'lgan ko'plab so'zlardan
iborat. Shunday qilib, ushbu farqlarni o'rganish tarbiyalanuvchilarga yaxshiroq
o'qishni o'rganishga yordam beradi.
To'g'ri talaffuzni o'zlashtirish faqat chet tilining fonetik bazasini so'zlar, so'z
urg'usi va intonatsiya darajasida o'zlashtirish bilan mumkin. Ingliz va rus
tovushlarining tovush tizimini taqqoslash sizga o'qituvchiga nutqda yangi tovush
bilan tanishish va o'rgatishni to'g'ri tashkil etishga yordam beradigan tovushlarning
uslubiy tipologiyasini yaratishga imkon beradi, bu esa kelajakda erkin va tez
diskriminatsiyaga yordam beradi. birovning nutqida chet tilining fonetik
hodisalarini talabalarning qulog‘i bilan tanib olish va ingliz tili tovushlarini alohida
va nutq oqimida to‘g‘ri va avtomatik talaffuz qilish, to‘g‘ri intonatsiya.
Ingliz tili talaffuzini o'rgatish jarayonida talabalar ma'lum qiyinchiliklarga
duch kelishadi. Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchilarning talaffuz ko‘nikmalarini
o‘rgatish texnologiyasiga qat’iy amal qilishi va ingliz tilidagi tovushlarning to‘g‘ri
artikulyatsiyasini o‘rnatish uchun samarali fonetik mashqlardan foydalanishi zarur.
Fonetik materialni o'zlashtirishning samarali vositasi bu tilning burmalarini,
qofiyalarini, dialoglarini, nasrdan parchalarni yodlashdir, bu pirovardida kuchli
talaffuz qobiliyatlarini shakllantiradi va kerakli intonatsiya effektiga erishadi.
Shunday qilib, yuqorida aytilganlarning barchasi bizga quyidagi xulosalar
chiqarishga imkon beradi:
1. Talabalarga artikulyatsiyani o'rgatishda to'g'ri talaffuzga asos yaratish
kerak, bu to'g'ri intonatsiya, pauzalarni kuzatish va gapdagi so'zlarning urg'u
xususiyatlarini bilishni o'z ichiga oladi.
2. Talabalarga talaffuzni o'rgatishda o'qituvchi ona tilining to'g'ri xorijiy
til artikulyatsiyasini shakllantirishga ta'sirini hisobga olishi kerak.
3. O`quvchilarda talaffuz ko`nikmalarini shakllantirish jarayoni talaffuzni
o`rgatish texnologiyasiga qat`iy rioya qilish bilan birga olib borilishi kerak.
28

4. Eshitish - talaffuz ko'nikmalarini shakllantirish uchun o'qituvchi turli
xil fonetik mashqlardan foydalanishi kerak.
5. Mashg`ulot jarayonida o`quvchilar bayonotlarining yaxshi rivojlangan
talaffuz tomoni ularni nutq faoliyatining bir turi sifatida nutqqa tayyorlaydi.
Boshlang‘ich va o‘rta maktablarda talaffuzni o‘rgatish jarayoni ona tilini
kommunikativ yo‘nalish, onglilik, faollik, ko‘rinish, yaqinlashtirish
(yaqinlashtirish) va hisobga olish tamoyillariga muvofiq tashkil etilishi kerak.
29

F О YD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R
1. Adolat: O‘zb е kist о n R е spublik а sining K а drl а r t а yyorl а sh milliy d а sturi –
T о shk е nt: “ А d о l а t”, 1998.
2. B а rk а m о l а vl о d – O‘zb е kist о n t а r а qqiyotining p о yd е v о ri // O‘zb е kist о n
R е spublik а sining “T а ’lim to‘g‘risid а ”gi Q о nuni. 11-m о dd а . T.: O‘zb е kist о n, 1997.
B.23
3. K а rim о v I. А . О z о d v а о b о d V а t а n, erkin v а f а r о v о n h а yot – pir о v а rd
m а qs а dimiz. – T о shk е nt: “O‘zb е kist о n”, 2000.
4. K а rim о v I. А . B а rk а m о l а vl о d – O‘zb е kist о n t а r а qqiyotining p о yd е v о ri. –
T о shk е nt: “Sh а rq”, 1997.
5. K а rim о v I. А . Yuks а k m а ’n а viyat – y е ngilm а s kuch. – T о shk е nt:
M а ’n а viyat, 2008. – 176 b.
6. "B о l а j о n" t а yanch d а sturi. T о shk е nt – 2010.
7. “B о l а sh ах sini riv о jl а nishining d о lz а rb mu а mm о l а ri” II Ха lq а r о ilmiy –
а m а liy а njum а nining t е zis v а m а q о l а l а r to‘pl а mi, 2008 yil.
8. “M а kt а bg а ch а t а ’lim tizimig а d о ir huquqiy – m е `yoriy hujj а tl а r to‘pl а mi”,
2009 yil.
9. “Uchinchi mingyillikning b о l а si.” t а yanch d а sturi v а o‘quv qo‘ll а nm а si
Tuzuvchil а r: M.Sh.R а sul е v а , S.S.Mirdj а lil о v а v а b о shq а l а r. “M а ’rif а t- m а d а dk о r”
T.: 2000.
10. “O‘zb е kist о nd а m а kt а bg а ch а t а ’lim tizimini m о d е rniz а tsiyal а sh – yuks а k
m а ’n а viyatli k е l а j а k а vl о dni t а rbiyal а sh n е gizidir” m а vzusid а gi r е spublik а ilmiy-
а m а liy а njum а ni m а t е ri а ll а ri. T о shk е nt – 2009 yil.
11. G‘ о ziy е v E. T а f а kkur psi хо l о giyasi. – T о shk е nt: “O‘qituvchi”, 1990.
12. B е km а t о v а О . А . v а b о shq а l а r “Quvn о q h а rfl а r” T о shk е nt-2000
13. Bo‘t а y е v а U., О qil о v а K.. M а kt а bg а ch а yoshid а gi b о l а l а rni
sh а kll а ntirishd а o‘yin-m а shg‘ul о tl а rning o‘rni // m е t о dik t а vsiyan о m а S а m а rq а nd
2009 y. 24 b
30

14. V ахо b о v а F.N., M. Sh. R а sul о v а v а b о shq а l а r “M а kt а bg а ch а yoshd а gi
b о l а l а r t а ’lim-t а rbiyasig а qo‘yil а dig а n d а vl а t t а l а bl а ri” T о shk е nt – 2008.
15. V ахо b о v а F.N., M.Sh.R а sul о v а v а b о shq а l а r "M а kt а bg а ch а yoshd а gi
b о l а l а r riv о jl а nishig а qo‘yil а dig а n d а vl а t t а l а bl а ri" T о shk е nt- 2008y.
16. G‘ а ybull а y е v а M. "B о l а l а r nutqini o‘stirish" T о shk е nt – 1998.
17. G‘ а ybull а y е v а M. “Bir yoshd а n uch yoshg а ch а bo‘lg а n b о l а l а r t а rbiyasi”.
T о shk е nt, 2006.
18. G‘ а ybull а y е v а M. “F а rz а ndl а rimizni а ll а l а b, erk а l а b o‘stir а miz”.
Toshkent: 2006
19. G‘ а ff о r о v а T. v а b о shq а l а r ”1-sinf s а v о d d а rsl а ri” T о shk е nt: 1996.
20. Djum а n о v а D., Yu.K. Prus а k о v а “Quvn о q l о g о ritmik а ”, m е t о dik
qo‘ll а nm а , 2009.
21. J а l о l о v а G. “B о l а l а rni m а kt а bg а t а yyorl а shd а n оа n` а n а viy o‘yinl а rd а n
f о yd а l а nish” T о shk е nt 2004.
22. Z а ynitdin о v а D. “H а r а k а tli o‘yinl а r”. T.: 2006
23. K а rim о v M. v а M.Ikr о m о v а “R а qs el е m е ntl а ri о rq а li b о l а l а rni jism о niy
riv о jl а ntirish” m е t о dik qo‘ll а nm а , 2008 yil
24. Kirsten A., Xansen, Roksana K. Kaufmann, Keyt Berk Uolsh. Bolaga
mo‘ljallangan dasturni tashkil etish // So‘z boshi Pamela A.Koglinniki / Toshkent
2005. 246 b.
25. Q о dir о v а F.R., M.F а yzull а y е v а . “K а tt а guruh t а rbiyachil а ri uchun nutq
o‘stirish m а shg‘ul о ti ishl а nm а l а ri” (m е t о dik qo‘ll а nm а ) T.: 2007.
26. Q о dir о v а F.R., M.F а yzull а y е v а ,M. Rust а m о v а . “T а yyorl о v guruh
t а rbiyachil а ri uchun nutq o‘stirish m а shg‘ul о ti ishl а nm а l а ri” (m е t о dik qo‘ll а nm а )
T.: 2010.
27. Q о dir о v а F.R., R. M.Q о dir о v а "B о l а l а r nutqini riv о jl а ntirish n а z а riyasi
v а m е t о dik а si " T о shk е nt- 2006y
28. Q о dir о v а F.R., R.M.Q о dir о v а “M а kt а bg а ch а yoshd а gi b о l а l а rni ikkinchi
tilg а o‘rg а tish m е t о dik а si” D а stur v а o‘quv qo‘ll а nm а . Tоshkеnt, 2007.
31

INGLIZ TILIDA TOVUSHLARNI TO`G`RI TALAFFUZ QILISHNI SHAKLI MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….2 I BOB INGLIZ TILIDA TO'G'RI TALAFFUZNI O'RGATISHNING NAZARIY ASOSLARI …………………………………………………………... 5 1.1. Ingliz tilida talaffuzning adabiy va mahalliy turlari…………………………… 5 1.2. Talaffuziga ta'sir qiluvchi omillar. Turli yoshda inglizcha tovushlarni talaffuzni qilishni o'rgatish………………………………………………………………...…10 II BOB INGLIZ TILDA TOVUSHLARNI TO'G'RI TALAFFUZ QILISHNING USULLARI……………………………………………………...15 2.1 . Talaffuzni o'rgatish texnikasi………………………………………………… 15 2.2. O'yinlar bilan inglizcha talaffuzni o'rgatish…………………………………...20 XULOSA ………………………………………………………………………… 26 FOYDALANILGAN ADABIYOTAR RO’YXATI…………………………… 29 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Jamiyatning ma'naviy rivojlanishi unda olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning mazmuni, shakli va mohiyatiga bog'liq. Shu sababli, ushbu jarayonni samarali olib borilishini ta'minlash uchun ta'limni modernizatsiyalashni, ta'limning bosqichma-bosqich tizimini pedagogik talqin etishga ehtiyoj bor. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev aytganidek, “Hayotimizda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan ta'lim-tarbiya tizimi haqida gapirganda, Abdulla Avloniy bobomizning dono fikrlarini takror va takror aytishga to‘g‘ri keladi: ta'lim-tarbiya – biz uchun hayot-mamot masalasidir, dedi prezident. Qaysi sohani olmaylik, biz zamonaviy yetuk kadrlarni tarbiyalamasdan turib biron-bir o‘zgarishga, farovon hayotga erisha olmaymiz. Bunday kadrlarni, millatning sog‘lom genofondini tayyorlash, avvalo, maktabgacha ta'lim tizimidan boshlanadi 1 ". Ushbu g'oyalarning mantiqiy davomi sifatida Prezidentimizning 2 2017-yil 11-avgustda "Ta'lim muassasalarida chet tillarini o'qitishning sifatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarori chet tillarini o'rganish imkoniyatlarini kengaytirdi. Ingliz tili o'qituvchilari darsning cheklangan vaqtiga mos kelishi kerak bo'lgan juda ko'p narsalar bor - grammatika, so'z boyligi, so'zlash, tinglash, o'qish va yozish. Talaffuz ko'pincha ro'yxatning oxiriga suriladi. Ko'p o'qituvchilarning aytishicha, to'g'ri talaffuzni o'rgatish uchun vaqt yetarli emas. O'quvchilarga faqat ingliz tilida o'qish va yozish qobiliyatlari kerak bo'lgan kunlar o'tdi. O'qitadigan 1 Hayotimizda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan ta'lim-tarbiya tizimi haqida gapirganda, Abdulla Avloniy bobomizning dono fikrlarini takror va takror aytishga to‘g‘ri keladi: ta'lim-tarbiya – biz uchun hayot-mamot masalasidir, dedi prezident. Qaysi sohani olmaylik, biz zamonaviy yetuk kadrlarni tarbiyalamasdan turib biron-bir o‘zgarishga, farovon hayotga erisha olmaymiz. Bunday kadrlarni, millatning sog‘lom genofondini tayyorlash, avvalo, maktabgacha ta'lim tizimidan boshlanadi. 2

joyingizga qarab, o'quvchilaringizning ko'pi yoki barchasi ingliz tilida so'zlashadigan va boshqa tillarda so'zlashuvchilar bilan muloqot qilish uchun haqiqiy hayotda ingliz tilida gaplashishi va tushunishi kerak. O'quvchilarning grammatikasi va so'z boyligi kuchli bo'lsa ham, ularning talaffuzini tushunish oson bo'lmasa, ularning muloqotga kirishishi muvaffaqiyatsiz bo'ladi. Biz o'quvchilarimizga ingliz tilida muvaffaqiyatli muloqot qilishlari uchun zarur bo'lgan bilimlarni bera olishimiz kerak. Bizning yurtdagi kabi ingliz tilini ikkinchi til sifatida o'rganuvchilar uchun ingliz tilining talaffuzi juda qiyin va bu imlo va talaffuz ikki xil masala ekanligi bilan bog'liq. Buning ustiga, ingliz tilidagi nutq tovushlari ona tiliimizdagi nutq tovushlari bilan bir xil emas. So'z urg'usini joylashtirishda, nutq ritmi, intonatsiya va boshqalarda farq bo'lishi mumkin. Ingliz tilidagi tovushlarni ona tilidagi tovushlarga singdirish va ona tilining boshqa suprasegmental xususiyatlarini ingliz tilini talaffuz qilishda qo'llash odatiy holdir. Biroq, inglizcha talaffuzni o'rgatishda bunday assimilyatsiyadan qochish kerak va o'quvchilarga talaffuzning to'g'ri segmentarlik va suprasegmental xususiyatlarini o'rgatish kerak bo'ladi. Ingliz tilini ikkihi til sifatida o'rganayotganlar ingliz tilining barcha jihatlariga bir xil ahamiyat berishlari kerak. Ingliz tilini yaxshi o'rganishni istaganlar esa har doim talaffuz bo'yicha bilimga ustuvor ahamiyat berishlari kerak. Shuningdek, ular samarali kommunikator sifatida tan olinishni istasalar, ingliz tilining ushbu jihatini chuqurroq o'rganishga harakat qilishlari kerak. To'g'ri talaffuz har qanday tilni o'rganishning muhim qismidir va ayniqsa ingliz tilini o'rganayotganda. Sizning nutqingiz qanday eshitilayotgani, odamlar sizning so'zlaringizni tushunishi yoki tushunmasligiga va siz haqidagi dastlabki taassurotlarga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin. Talaffuzning qiyin jihati shundaki, bu nafaqat bilim olish haqida emas, balki siz muntazam ravishda mashq qilishingiz kerak bo'lgan jismoniy mahoratdir. Ingliz tilida so'zlashuvni to'g'ri ishlatish, ingliz tilida gaplashadigan odamni ta'kidlash va qiymatini oshirish uchun moyil bo'ladi. Kurs ishining maqsadi: Ingliz tilini ikkinchi til sifatida o'rganishda tovushlarni to'g'ri talaffuzning ahamiyati to'g'risida ilmiy adabiyotlardan 3

ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish, shuningdek tajriba jarayonida tavsiyalarni o'rganish va ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti: O'zbekiston Respublikasi Samarqand viloyati Maktabgacha Ta'lim Boshqarmasi Samarqand shaxri Maktabgacha ta'lim bo'limi tasarrufidagi 33-sonli Maktabgacha Ta'lim Tashkiloti 5-6 yoshli tarbiyalanuvchilari. Kurs ishining predmeti: Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ingliz tilini o'qitishda didaktik yondashuv va uni tashkil etish mazmuni. Kurs ishining vazifasi: 1) Ilmiy adabiyotlar asosida kurs ishining nazariy qismini yoritish. 2) MTT da tajriba o'tkazish. 3) bolalarning talaffuz jarayonini kuzatish va tahlil qilish. 4) to'plangan ma'lumotlar asosida xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining metadologik asoslarii : Ilmiy adabiyotlar mazmunini va tadqiqotchilarning tadqiqot muammosiga oid qarashlarini tanqidiy o'rganish va tahlil qilish; to'g'ri talaffuzni shakllantirishda ijobiy tajribalarni ingliz tilida umumlashtirish; O'quvchilarning sinfdagi faoliyatini ingliz tili monitoringi; va ish tajribasini ilg'or o'rganish; pedagogik eksperimentlarni o'tkazish. Kurs ishining metodlari : -Tadqiqot ishlariga oid falsafiy ilmiy,psixo- pedagogik va metodik adabiyotlardagi ma’lumotlarni nazariy jihatdan tahlil qilish va umumlashtirish; -Tarbiyachilar, ota-onalar, tarbiyalanuvchilar bilan suhbatlar o’tkazish; - Bolalarni dars jarayonida kuzatish. Kurs ishining ilmiy yangiligi : O'zbekiston Respublikasidagi maktabgacha ta'lim tashkilotlarida bolalarda tovushlarni to'g'ri talaffuz qilishlarida yordam beruvchi o'yinlar, uslublar va metodlar ko'rib chiqildi. Kurs ishi : ikki bob va to`rtta ilovalardan,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iboratdir. 4

O'xshashlar

ingliz tilida hikoyalarni orgatish ishlanmasi

O`zbekiston Respublikasi Oila to`g`risidagi qonunchilik

Undosh tovushlarning uslubiyati

Koreys tili darslarida leksik kompetensiyani rivojlantirish metodlari

ONA TILI MASHG‘ULOTLARIDA YOZMA NUTQ KO‘NIKMALARINI RIVOJLANTIRUVCHI O‘QUV TOPSHIRIQLARINI ISHLAB CHIQISH MEZONLARI