Irodasizlik xulq-atvori MUNDARIJA KIRISH.....................................................................................................4 I.BOB. IRODA TUSHUNCHASIGA PSIXOLOGIK TAVSIF.......................5 1.1.Iroda tushunchasini rivojlanish tarixi. Irodani aniqlash..............5-10 1.2. Irodasizlik. Irodasizlikning har xil namoyon bo‘lishi. Dangasalik..........................................................................................11-14 II.BOB. IRODA INSON XULQ-ATVORI VA FAOLIYATINING ASOSI SIFATIDA..................................................................................15 2.1. Irodaning falsafiy nazariyalari. Iroda volyuntarizm sifatida.....15-22 2.2. Psixik jarayonlarning ixtiyoriy boshqaruvidagi buzilishlar Harakatning maqsadga muvofiqligidagi buzilishlar........................23-32 XULOSA. ..............................................................................................34-35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .........................................................36 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Iroda – shaxsning harakatini ifodalaydigan ruxiy jarayon. Mustaqillik -o’zining asosli fikriga ega bo’lish. Chidam – shaxsning yuqori darajadagi irodaliligi. Qat’iyat – uz qarorlarida sobikkadam bo’lish. Abuliya- irodasizlikning yuqori ko’rinishi. Maqsad- shaxsni biror sohaga undovchi xolat. Natija-harakat tufayli erishilgan yutuk.Irodaning shakllanishi birinchi navbatda ota-onaga bog‘liq. Bolada ongli intizomni shakllantirish tarbiyaning muhim shartlaridan biridir. Irodaviy fazilatlarni rivojlantirish intizomning zaruriy sharti bo‘lib, u xulq-atvor qoidalariga rioya qilish zarurligini tushunishga yordam beradi, shuningdek, o‘z xohishistaklarini tartibga soladi.Irodaviy sifatlarni tarbiyalashda maktab muhim o‘rin tutadi. U bolaga bir qator talablarni qo‘yadi, ularsiz maktabda o‘qish mumkin emas, u bolaning intizomini shakllantiradi.O‘qituvchi bolaning irodaviy fazilatlari, shuningdek, turli xil xususiyatlarning shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Bolalar ko‘pincha o‘qituvchining xatti-harakatlariga taqlid qilishga intiladi.Bolaning jismoniy tarbiyasi bolaning irodasini rivojlantirishga birdek muhim ta’sir ko‘rsatadi. Kattaroq yoshda irodaviy fazilatlarning shakllanishi to‘xtamaydi. Ular mehnat faoliyatida eng yuqori rivojlanishga erishadilar.Irodaviy tartibga solishning rivojlanishi bir necha yo‘nalishda sodir bo‘ladi: 1. Ixtiyorsiz psixik jarayonlarni ixtiyoriy jarayonlarga aylantirish. 2. Xulq-atvor ustidan nazoratni qo‘lga kiritish. 3. Irodaviy sifatlarni rivojlantirish. Bu jarayonlarning barchasi bola nutqni o‘zlashtira boshlagan paytdan boshlanadi.Ushbu sohalarning har birida ixtiyoriy tartibga solishning rivojlanishiga hissa qo‘shadigan o‘ziga xos transformatsiyalar sodir bo‘ladi. Masalan, iroda kognitiv jarayon sifatida birinchi navbatda tashqi nutqni tartibga solish shakli sifatida ishlaydi, keyin esa nutq ichidagi jarayonning shakli sifatida ishlaydi. 2

Xulqatvorda dastlab ixtiyoriy nazorat faqat alohida qismlarning ixtiyoriy harakatlariga taalluqlidir, keyin esa u harakatlarning murakkab majmuasiga aylanadi. Rivojlanishda birlamchi sifatlardan tizimli sifatlarga o‘tish sodir bo‘ladi.Bundan tashqari, inson ongli ravishda o‘z oldiga erishish qiyin bo‘lgan maqsadlar va ixtiyoriy harakatlarni talab qiladigan vazifalarni qo‘ysa, irodaviy fazilatlarni rivojlantirishning yana bir yo‘nalishi mavjud.Bolalarda xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solishning rivojlanishi intellektual daraja, shaxsiy va motivatsion aks ettirishning namoyon bo‘lishi bilan ham bog‘liq. Shu munosabat bilan umumiy psixologik rivojlanishga e’tibor bermasdan, irodani tarbiyalash maqsadga muvofiq emas.Bolalarda irodaviy fazilatlarni rivojlantirishda maktabgacha yoshdagi faoliyatning etakchi turi sifatida o‘yin alohida rol o‘ynaydi. Har xil turdagi o‘yinlar irodaviy fazilatlarni rivojlantirishga o‘ziga xos hissa qo‘shadi. Mavzu o‘yinlari o‘zboshimchalik bilan tartibga solishning rivojlanishiga yordam beradi. Syujetli rolli o‘yinlar bolada zarur bo‘lgan kuchli irodali fazilatlarni o‘rnatadi. Kollektiv o‘yinlar harakatlarni o‘z-o‘zini tartibga solishni kuchaytiradi. Doktrina kognitiv jarayonlarni o‘zboshimchalik bilan o‘z-o‘zini tartibga solishni rivojlantirishga eng katta hissa qo‘shadi. Kurs ishining obyekti. Iroda sifatlarini, irodalilik darajalarini aniqlash. Kurs ishining predmeti. Olimlarning iroda bo‘yicha qilgan tadqiqotlari va iroda sifatlari bo‘yicha nazariyalar. Kurs ishining vazifalari.  Iroda tushunchasiga psixologik tarif berish;  Iroda sifatlarini o‘rganish. Irodasizlik haqida ma'lumot berish;  Irodaning volyuntarizm sifatini o‘rganish;  Irodaning hissiy jarayonlarimizdagi ahamiyatini o‘rganish. 3

Kurs ishining tarkibi. Kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, 2bob va 4bo‘limdan iborat. I.BOB. IRODA TUSHUNCHASIGA PSIXOLOGIK TAVSIF. 1. 1.Iroda tushunchasini rivojlanish tarixi. Irodani aniqlash . Iroda — odamning oʻz faoliyati va psixik jarayonlarini oʻzi boshqarishda namoyon boʻladigan qobiliyati. Inson irodaviy harakatini amalga oshirar-kan, oʻziga hukmron ehtiyoj va xohishlariga qarshi turadi: Iroda uchun "men xohlayman" degan kechinma emas, balki "kerak", "bajarishim shart" degan kechinma xosdir. Dastavval ta’lim faoliyatini bajarish bilan bog‘lik bo‘lgan sifatlar (mehnatsevarlik matonat, diqqatlilik, tirishqoqlik.) anglana bosh-lanadi. Undan so‘ng boshqa kishilarga bo‘lgan munosabatlarni ifoda-lovchi sifatlar (o‘rtoqlik hissi, mehribonlik, vazminlik, qaysarlik xissi) anglanadi. Undan ham keyin o‘z-o‘ziga nisbatan bo‘lgan munosabatlarni ifodalovchi sifatlar ( kamtarlik, takabburlik) anglanadi. Nihoyat shaxsning ko‘p tomonlama munosabatlarini ifodalovchi murakkab sifatlar, burch hissi, qadr-qimmat va vijdon xissi, maqsadga intilish xissi anglanadi. O‘smirlarda o‘zini anglashning muhim xususiyatlaridan biri o‘zini bilishga bo‘lgan ehtiyoj bilan shaxsning namoyon bo‘lishini yetarli darajada to‘g‘ri tahlil qila olmasligi, o‘zi xaqida yetarli darajada bilimlarga ega emasligi o‘rtasidagi qarama- qarshilikdir. Mana shu asosda ba’zan o‘smirdagi tirishqoqlik darajasi bilan uning jamoadagi xaqiqiy mavqei o‘rtasida, uning o‘zo‘ziga nisbatan, o‘z shaxsining sifatlariga 4

nisbatan bo‘lgan munosabati bilan unga hamda uning shaxsining sifatlariga nisbatan kattalarning va tengdoshlarining muno-sabatlari o‘rtasida ixtilof yuzaga keladi. A.G Kovolev adolatli ravishda ta’kidlaydiki, o‘smirlarda 2ta bir-biriga qarama-qarshi ammo har ikkisi ham ayni bir vaqtda salbiy bo‘lgan kechinmalarni,ya’ni boshqalardan ustunlik va boshqalardan kamlik hissini tug‘dirmaslik uchun o‘smir shaxsiga to‘g‘ri baho berish muhimdir. O‘smirlarda o‘zini anglashni rivojlanishinig yangi bosqichi o‘ziga bir na’munani, o‘ziga xos axloqiy etalonni ajratish bilan bog‘liqdir. O‘smir o‘ziga na’muna bo‘lgan etalon bilan o‘zini solishtirib, o‘z xatti-harakatlariga baho beradi. Mana shunday namuna bo‘ladigan etalonlar o‘smirning xatti-harakatlarini yo‘lga sola boshlaydi. O‘smirlik yoshida psixologik jihatdan eng muhim hisoblangan yangi xislatlarni tarkib topishi unda o‘ziga xos kattalik xissining yuzaga kelishidir. O‘smir bu hissiyotni o‘z- o‘ziga katta yoshli odam sifatida bo‘lgan shaxsiy munosabatlarni kattalar jamoasida ular hayotining to‘laqonli va to‘la xuquqli a’zosi sifatida yashashga tayyor ekanligini sub’ektiv tarzda ichidan kechiradi. Kattalik xissi o‘smirlarda mustaqillikka va ma’lum darajada erkinlikka intilishni yuzaga keltiradi. Mana shuning natijasida ular kattalarning baholariga g‘ayri tabiiy holda javob beradilar va kattalarning ularning qadr-qimmatlarini kamsitishlariga, ularning erkinliklarini inkor qilishlariga, ularning xuquqlariga yetarli baho bermasliklariga juda o‘tkir reaktsiya bilan javob beradilar. Psixologik ma’lumotlar talqiniga qaraganda, iroda o‘zaro uzviy bog‘liqikkita vazifalarning – undovchi va tormoz qiluvchi funktsiyalarning bajarilishinita’minlaydi va ularning vujudga kelishida o‘zini namoyon qiladi. Iroda – arabcha xohish, istak, maqsad degan ma’noni bildiradi. U shaxsning ma’lum maqsadni amalga oshirish yo‘lidagi o‘z xatti-harakatlarini (faoliyatda, muomalada, xulq-atvorda) ongli ravishda yo‘naltirib turish, shu yo‘ldagi 5