JINOYATCHI ShAXS XULQ-ATVORIDA SALBIY XUSUSIYATLAR NAMOYON BO’LIShINING PSIXOLOGIK OMILLARI MUNDARIJA KIRISH...........................................................................................................3 I BOB. G’AYRIIJTIMOIY XULQNI KELTIRIB CHIQARUVCHI SHART- SHAROITLAR I.1.G’ayriijtimoiy xulq va «normadan chetga chiqish» tushunchasi............. . 6 I.2.Jinoyatchi shaxsi va uning o’ziga xos psixologik xususiyatlari...............16 I.3.Jinoyatchi shaxs tipologiyasi....................................................................23 II BOB. ALOHIDA TOIFADAGI JINOYATCHI SHAXSLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI II.1.G’arazli jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslar toifasi...................................30 II.2.Zo’ravonlik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar toifasi............................33 II .3. Terrorchilik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar toifasi ............................42 X U L O S A ...................................................................................................7 1 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR......................................................76 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi : O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so’ng bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan h uquqiy demokratik davlat va adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etishni maqsad qilib qo’ydi. Ushbu maqsadga erishishda, eng avvalo, jamiyatda jamoat tartibini saqlash va xavfsizlikni ta’minlash, jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashish sohasidagi muammolarni hal qilish asosiy vazifalardan biridir. Respublikamiz rahbari Sh.M.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan dasturiy vazifalarning o’ta jiddiyligi va mas’uliyatliligiga ko’ra tayyorlanayotgan yosh mutaxassislarni nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashda ta’limning sifat darajasini yanada yuqori bosqichga ko’tarishni taqozo etadi. Shu ma’noda, jinoyatchilikning sodir etilishi demokratik huquqiy davlat qurish va erkin fuqarolik jamiyatini barpo etishga, jamiyatda aholining tinch, osoyishta, farovon hayot kechirishiga hamda jamiyatda har tomonlama yetuk, bilimli, mustaqil fikrlaydigan, ma’naviy-ruhiy jihatdan komil insonni shakllantirishga to’sqinlik qiladi. Mavzuning predmeti : O’zbekistonda bugun jinoyatchilik ustidan ijtimoiy- huquqiy nazorat shartli ravishda quyidagi uch yo’nalishda amalga oshirilmoqda: – jinoyatlar sodir etilishining oldini olishga qaratilgan iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy-tarbiyaviy, huquqiy va boshqa tadbirlar; – sodir etilgan jinoyatlar uchun jazoning muqarrarligini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan operativ-qidiruv, surishtiruv, dastlabki tergov va sud tergovini amalga oshirish bilan bog’liq tadbirlar majmui; – sodir etilgan jinoyatlar uchun sud belgilagan jazoning ijrosini 2

ta’minlashga qaratilgan tadbirlar.[II; 20-3.] Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, jinoiy xatti-harakatlarni kasb qilib olgan shaxslarning ruhiy olamini o’rganish, nafaqat huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarini, balki ko’plab olimlarning ham diqqat-e’tiborini o’ziga qaratmoqda. Mavzuning farazlari. Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1.Jinoiy xulq va unda “normadan chetga chiqish” tushunchasini, 2.Jinoiy xatti-harakatni keltirib chiqaruvchi shart-sharoitlarni, 3.Jinoyatchi shaxs psixologiyasi va uning tipologiyasini, 4.Alohida turdagi jinoyatchilar toifasi, 5.Professional jinoyatchilar va ularning o’ziga xos bo’lgan psixologik xususiyatlari imkon qadar bayon qilish. Malakaviy bitiruv ishining vazifalari. Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: - tadqiqot mavzusiga oid adabiyotlarni tahlilni amalga oshirish; - tadqiqot metodikalarini tanlash va asoslash; - jinoyatchining ijtimoiy-psixologik qiyofasini yoritib berish; - zarur ijtimoiy fazilatlarni shakllantirishga mo’ljallangan o’yin mashqlari ishlab chiqish; - zarur kasbiy va ijtimoiy malakalarni egallashda jinoyatchilarni tarbiyalash va qayta tarbiyalash metodlarini qo’llash bo’yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishda qo’llanilgan metodikalar. 1. Jinoyatchi psixologiyasini tadqiq qilish bo’yicha ma’lumot to’plash. 2.“Refleksiya” testi yordamida tajriba guruhidagilarning refleksiv xususiyatlarini aniqlash 3.A.Bass va I.Darkning “Agressiya shakllari va uning ko’rsatkichlari”ni diagnostika qilish metodikasi orqali sinaluvchi insonlarning jinoyatchilikka 3

moyillik darajasini aniqlash 4.Jinoyatchilikning oldini olish dasturi yordamida psixologik trening tashkil etish va natijalarni tahlil qilish Bitiruv malakaviy ishining yangiligi. Inson xulqida tashqi omillar tizimi ichki shart-sharoitlar tizimi bilan belgilanadi. Shu bois har bir jinoyatda obyektiv va subyektiv omillarning birligi ko’rinadi, jinoyatchi shaxsini aniqlash barobarida jinoyatning oldini olish tizimi yaratiladi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati. Tadqiqot ishida jinoyatchining ijtimoiy psixologik xususiyatlari muammosining nazariy tahlilida keltirilgan ijtimoiy-psixologik fikrlar yuzasidan to’plangan materiallar yuridik psixologiya, umumiy psixologiya, ijtimoiy psixologiya, psixodiagnostik, psixokorreksiya, sosial trening va amaliyot sohalarini nazariy jihatdan boyitishga xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Ishda jinoyatchi shaxs tipologiyasi, belgilari bo’yicha metodikalar va yaratilgan usullar tizimi amaliy psixologlarning jinoyatga moyilligi mavjud shaxsda zarur ijtimoiy fazilatlarni zudlik bilan shakllantirish bo’yicha faoliyatlariga tadbiq etilishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob olti paragraf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilova qismlardan tuzilgan. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, ishning maqsadi, ilgari surilgan ilmiy faraz, vazifalari, tadqiqotda qo’llanilgan metodikalar, yangiligi, ishning nazariy va amaliy ahamiyati haqida qisqacha ma’lumotlar berilgan. 4

I-BOB .G’AYRIIJTIMOIY XULQNI KELTIRIB CHIQARUVCHI SHART-SHAROITLAR I.1.G’ayriijtimoiy xulq va «normadan chetga chiqish» tushunchasi Inson xulqi murakkab va ko’p qirrali hodisa bo’lib, uni o’rganishda tizimli yondashuv va ehtimol tutilgan jarayonlar haqidagi zamonaviy tasavvurlarga ega bo’lish talab qilinadi. Har bir axloqiy hodisaning mohiyati uning shaxs xulqining umumiy tuzilishidagi o’rni bilan bog’liq. Individual rivojlanish jarayonida axloqiy tizimlar individual axloqiy strategiyaning murakkab majmuiga aylanadi va shaxsning axloqiy tipini hosil qiladi. An’anaga ko’ra, g’ayriijtimoiy xulq sabablari ikki guruhga – ijtimoiy va biologik sabablarga ajratiladi. Biroq, axloq-odob me’yorlari (qoida) dan og’uvchi xulqning ko’plab ko’rinishlarini tahlil qilish mazkur muammoni boshqacharoq, ya’ni tizimli-integrasiyalashgan (birlashgan) holda o’rganish zarur, degan xulosaga olib keladi. Ijtimoiylik yoki biologik omillariga «ruhiylik» nomli tizim hosil qiluvchi omilni kiritish hamda inson xulqining sababiy bog’lanishlari (determinasiyasi) bilan bog’liq barcha muammolar majmuini ijtimoiy- psixologik-biologik sabablar deb atash zarur. Bunda «psixologik» jihatning o’rtada joylashgani uning ham ijtimoiy, ham biologik omil uchun birlashtiruvchi funksiyaga egaligini anglatadi. G’ayriijtimoiy xulq sabablari haqida so’z borar ekan, avvalo, muammoni tahlil qilishning asosiy prinsiplarini keltirib o’tamiz. 1. G’ayriijtimoiy xulq, normadagi xulq kabi, ko’p omillidir, u bir yoki hatto bir qancha sabablarning oqibati emas. Biroq, alohida olingan individual axloqiy ko’rinishning ko’p omillar bilan bog’liqligi va ehtimolli xususiyati uni o’rganib bo’lmasligini bildirmaydi. Bu o’rinda shaxsning tipik individual-psixologik xususiyatlari va axloqiy qarashlarini aniqlash ustun ahamiyatga ega. Ijtimoiy va biologik omillar o’z- o’zicha emas, balki jinoyatchi xulqining tipini hosil qiluvchi uning shaxsiy-psixologik xislatlarida birlashgan holda g’ayriijtimoiy xulqning 5