1 « Issiqxonalarda kuzgi-qishgi mavsumda shirin qalampir ekinining o’sish, rivojlanishi va hosildorlikka ekish sxemasining ta’siri » mavzusidagi КIRISH……………………………………………………… 3 I. B OB ADABIYOTLAR S H ARHI 6 1.1 Shirin qalampirni xalq xo’jaligidagi ahamiyati 6 1.2 Shirin qalampirni botanik, morfologik tarifi biologik xususiyatlari 7 1.3 Shirin qalampirni O’zbekistonda rayonlashtirilgan navlari 29 II. BOB Shirin qalampir yetishtirish texnologiyasi 33 2.1 Shirin qalampirni ekish sxemasini hosildorligka ta’siri 37 2.2 Shirin qalampir zararkunadalari, kasalliklari va ularga qarshi uyg’unlashgan kurash usullari . 39 III. BOB Eng qulay ekish oraliqlarini issiqxonalarda aniqlash ekish sxemasi, o’g’itlash, sug’orishning shirin qalampirga o`sishi va rivojlanishiga ta`siri 46 IV. BOB Ekish sxemasi, o’g’itlash, sug’orishning shirin qalampirga hosildorligi va hosil sifatiga ta`siri 50 V. B OB Shirin qalampir yetishtirishdagi iqtisodiy samaradorligi 52 Xulosalar 55 Foydalanilgan adabiyotlar 56

2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Butun yer shar ida bugungi kunda oziq – ovqat xavfsizligi muammosi turgan bir vaqtda, sabzavot ekinlarining ahamiyati ham ortib bormoqda. Ularining ko`p miqdorda yetishtirilishi sabzavot ekinning iste`molboplik va shifobaxshlik xususiyatlari bilan uzviy bog`liqdir. Malumki, s abzavot ekinlari hosili tarkibidagi uglevodlar, oqsillar va yog`lar inson hayoti uchun asosiy ozuqa manbaidan biri bo`lib xizmat qiladi. Hozirgi rivojlanish davrida aholi o`rtasida jismoniy mehnat va harakat kam bo`lganligi, ya`ni gipodinamiya holati yuqori bo`lishi, har kungi energiya sarfi kam bo`layotganligi tufayli inson ovqatlanish rasionida sabzavotlarning ahamiyati yanada oshib bormoqda. Bundan tashqari, so`nggi davrda havo, suv, oziq- ovqatlarning zaharli moddalar bilan ifloslanishi inson organizmini toksik zaharlanish havfiga olib kelmoqda. Sabzavotlarni iste`mol qilish esa insonlarda moddalar almashuvini boshqarib, kishi organizmini sog`lomlashtiradi, uni tiklanishiga yordam qiladi. Shu tufayli aholini sabzavot mahsulotlari bilan ta`minlashni keskin yaxshilash hamda uzluksizligini yaratish,sifatini taminlash hozirgi davrning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Tibbiy malumotlarga ko`ra, insonning vitamin, uglevod, oqsil, kislotalar, tuzlarga bo`lgan talabini qondirish uchun har kecha-kunduzda 70 g (37%) chorva maxsulotlaridan va 1200 g (63%) dan ko`proq o`simlik, shu jumladan 500 g sabzavot mahsulotlaridan iste`mol qilishi zarur. Bu esa, tibbiy me`yorlarga asosan har bir kishi yil davomida kamida 108 kg sabzavot, 19 kg poliz, 54 kg kartoshka mahsulotlari iste`mol qilishi talab etiladi deganidir.

3 So’nggi yillarda O’zbekiston qishloq xo’jaligini isloh qilish, xususan sohada davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish, bozor munosabatlarini keng joriy qilish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi, qayta ishlovchi va sotuvchi subyektlar o’rtasidagi munosabatlarning huquqiy asosini mustahkamlash, sohaga investisiyalarni jalb qilish, resurstejamkor texnologiyalarni joriy etish hamda qishloq ho’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarni zamonaviy texnikalar bilan ta’minlash borasida muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 3 fevraldagi “Qishloq xo’jaligida bilim va innovasiyalar tizimi hamda zamonaviy xizmatlar ko’rsatishni yanada rivojlantirish to’g’risidagi”gi PF-6159-son Farmoni bilan tasdiqlangan “2021-2025 yillarda qishloq xo’jaligida bilim va innovasiyalar tizimini ustuvor rivojlantirish konsepsiyasi”da “Yer va suv resurslaridan samarali foydalanish, qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligini oshirish, yangi navlarni yaratish, seleksiya, urug’chilik va ko’chatchilikni rivojlantirish, ilm-fan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish, respublika hududlarini muayyan qishloq xo’jaligi ekinlari va oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashtirish kabi konseptual yo’nalishlarga asoslangan ilm-fanni rivojlantirish dolzarb vazifa” ekanligi belgilab berilgan. O’zbekiston qishloq xo’jaligida 20 mln gektardan ortiq, shu jumladan 3,2 mln gektar sug’oriladigan ekin yer maydonlaridan foydalanib, aholining ehtiyoji uchun oziq-ovqat mahsulotlari, iqtisodiyot tarmoqlari uchun zarur xom ashyo yetishtirilmoqda. Bugungi kunda respublikada yetishtirilayotgan 80 turdan ortiq qishloq xo’jaligi mahsulotlari dunyoning 66 ta mamlakatiga eksport qilinmoqda. Respublikada qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishda ishlab chiqaruvchilarga ilmiy asoslangan suv va resurs tejamkor agrotexnologiyalarni joriy etish borasida muayyan ishlar amalga oshirildi.

4 Bugungi kunda mamlakatimizda sabzavot ekinlari orasida ekin maydoni va ishlab chiqarish hajmi jihatidan tobora oshirib borayotgan ekinlardan biri bu — shirin qalampir ekinidir. Bu o’simlik oziqaligi jihatidan qimmatbaho ekindir. Shirin qalampir mevasi sabzavot sifatida yangi uzilgan, tuzlangan, ziravorlab sirkalangan, konserva qilingan va dimlab pishirilgan holda iste’mol qilinadi. Mevasidan turli salatlar, souslar, pasta va shiralar tayyorlanadi. Shirin qalampirni ochiq maydonda asosiy va takroriy muddatda hamda issiqxonalarda yetishtirish mumkin. Bu borada mamlakatimiz ilm-fani va ishlab chiqarishida katta tajriba mavjud.

5 I. BOB ADABIYOTLAR TAHLILI 1.1 Shirin qalampirni xalq xo’jaligidagi ahamiyati Shirin qalampir ituzumdoshlar oilasi – Solanaceae Pers., Capsicum Tourn. turkumiga mansub bir yillik ekin sifatida yetishtiriladi. Ammo, u tropik mamlakatlarda va himoyalangan maydonlarda ko’p yillik ekin sifatida yetishtirilishi mumkin. Uning vatani Meksika va Gvatemala mamlakatlaridir. Madaniy turlardan C.annuum L. juda polimorf bo’lib eng keng tarqalgan hisoblanadi. Bizning mamlakatimiz sabzavotchiligida ham u amaliy ahamiyatga ega bo’lgan yagona tur hisoblanadi. Shirin qalampir tarkibida C vitamini boshqa sabzavotlarga nisbatan ko’p bo’lib, texnik pishganda uning miqdori 150-170 mg-%, biologik pishganda yoki qizil mevalarida esa 480 mg-% gacha bo’ladi. Karotin miqdori (9-12 mg-%) jihatidan u sabziga tenglashtiriladi. V guruhga kiruvchi vitaminlar miqdori jihatidan sabzavot ekinlarilar orasida yetakchi o’rinni egallaydi. Tarkibidagi Vitamin - antioksidantlar A, C, E va boshqalar inson immun tizimini shakllantirishda juda katta yordam beradi. Dunyo bo’yicha 2020-yilda shirin qalampir yetishtirish bo’yicha Xitoy 16,65 mln tonna (53 %) bilan birinchi o’rinda turadi, Meksika 2,82 mln tonna (9 %), Indoneziya 2,77 mln tonna (8,8 %, Turkiya 2,64 (8,4%) 5 talikda o’rin egallaydi. Respublikamizda 2021 yilda jami 9629 ga asosiy ekin sifatida, 1799 ga maydonga takroriy ekin sifatida, bog’ va uzumzor qator oralariga esa 1272 ga maydonga ekilgan. Sabzavot ekinlaridan, jumladan shirin qalampirdan yuqori va sifatli hosil yetishtirishda mineral o’g’itlarning ahamiyati juda katta. Shirin qalampirning oziqlanishida fosfor, oltingugurt saqlovchi o’g’itlarni turli tuproq iqlim