logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ZA’FARONNING O’SISHI, RIVOJLANISHI VA HOSILDORLIGIGA MULCHALASH AGROTEXNOLOGIYASINING TA’SIRI

ZA’FARONNING O’SISHI, RIVOJLANISHI VA HOSILDORLIGIGA MULCHALASH AGROTEXNOLOGIYASINING TA’SIRI

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

448.2890625 KB
Ko'chirib olish
ZA’FARONNING O’SISHI, RIVOJLANISHI VA HOSILDORLIGIGA MULCHALASH AGROTEXNOLOGIYASINING TA’SIRI MUNDARIJA Kirish .. ...................................................... ... ............. ... .......... . 3 I bob. Adabiyotlar ta hlili ............................. ...... ................... .... ....... 6 1. 1 . Za’faronning dorivor va oziq-ovqat o‘simligi sifatida ahamiyati hamda uning tarixi………………………………... 12 1.2. Dunyoda Za’faron etishtiradigan va o‘simlik xom - ashyosiga bo‘lgan talablar ............... .......... .................... 16 1.3. Za ’ faron sistematikasi................ ............ .................................. 21 I bob bo‘yicha xulosa .................................................. ........... 24 II bob . Tadqiqot olib borish sharoiti va uslubi ......... ....... .. . ............. 25 2. 1 . 2.2. Tadqiqot sharoitlari .............. . ...................................... ....... . .... Iqlimi ....................................................................... ........... . .... 25 26 2.3. Tuproqlari ........................................................... ..................... 27 2.4. Za’faron o‘simligi xarakteristikasi........................................... 28 II bob bo‘yicha xulosa .... ....................................... .. . ...... ... .... . 33 III bob. Tadqiqot natijalari ................ .............................................. ... 34 3. 1 . Mulchalashning Za ’ faron o‘simligini unib chiqishi, o‘sishi va rivojlanishiga ta’siri………………………………..……... 34 3. 2 . Za’faron o‘simligini o‘sishi va rivojlanishi (g‘unchalash fazasida) ....................... ................................................ ............ 35 3. 3 . Mulchalashning Za’faron o‘simligini gullash jadalligiga ta’siri ............................... ....... ...................... ...................... ...... 37 III bob bo‘yicha xulosa ....................................................... ... 39 X ulosa . ........................................................ . .................................. .. . . ....... 40 Adabiyotlar ro‘yxati ................................... .................. ...... ....... ... ........... 41 1 KIRISH Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Dunyoda aholi sonining ortishi dorivor, hushbo‘y-ziravor va oziq-ovqat o‘simliklar xom ashyosining xilma- xilligini ko‘paytirish hamda ulardan tabiiy dori darmon vositalari va yangi turdagi oziq - ovqat mahsulotlarini ishlab chiqishni taqozo etmoqda. Butunjahon Sog‘liqni Saqlash tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, mavjud dori-darmon vositalarining 60-65 % ini dorivor o‘simliklar xom-ashyolaridan olingan preparatlar tashkil etib, bugungi kunda jahonda dorivor, oziq-ovqatbop va hushbo‘y-ziravorlik hususiyatlarini saqlovchi o‘simliklarni tanlash, etishtirish, keng masshtabda plantatsiyalarini tashkil etish va ishlab chiqarishga jalb etishga alohida e’tibor berilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoevning 2017 yil 24-25 fevral kunlari Qashqadaryo viloyatiga tashriflari davrida istiqbolli loyiha, ya’ni respublikamiz iqlim va tuproq sharoitida dorivor va xushbo‘y hidli ziravorli kosmopolit o‘simlik Za’faron (Za’faron ) plantatsiyalarini tashkil etish tadbiri namoyish etildi. Mazkur loyiha asosida (Za’faron ) plantatsiyalarini barpo etish, farmatsevtika sanoati ehtiyojlarini ta’minlash va eksportbop dorivor o‘simliklarni ko‘paytirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida majlis qarori va unga asosan 2017 yil 21 avgustda Vazirlar Mahkamasida o‘tkazilgan №114 - yig‘ilish bayonining “Respublikamizda za’faron (Za’faron ) plantatsiyalarini barpo etish, farmatsevtika sanoati ehtiyojlarini ta’minlash va eksportbop dorivor o‘simliklarni ko‘paytirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi EDO-03/1-421 - sonli qarori bilan dorivor o‘simliklar plantatsiyalarini tashkil etish uchun takliflar kiritish va dorivor o‘simliklar sohasida yangi ilmiy loyihalarni tayyorlash, amalga oshirish va tavsiyalar ishlab chiqish, doimiy ravishda dorivor o‘simliklarni o‘stirish va ko‘paytirish sohadagi ilmiy salohiyatni yuksaltirib borish, fan va ishlab chiqarish orasidagi integratsiyani yanada kuchaytirish belgilangan [5]. Mazkur qaror va boshqa meyoriy xujjatlarda belgilangan vazifalar ijrosini ta’minlash [1;2;3;4;5;6] maqsadida chet mamlakatlaridan Za’faron o‘simligi 2 piyozchalari keltirildi va ularni mahalliy sharoitga moslashtirish orqali medetsinada, kosmetikada va oziq-ovqat yo‘nalishlarida foydalanish uchun. Buning uchun respublikamizda mlum maydon ajratildi. SHuningdek, “Za’faron ilmiy tadqiqot markazi” tashkil etildi. Ushbu markazning asosiy maqsadi Za’faron o‘simligining respublikamiz tuproqlari sharoitida etishtirish agrotexnikasini ishlab chiqish edi. Bu borada mazkur markaz k o‘pgina yutuqlarga erishdi. Bugungi kundagi dolzarb masalalardan biri Za’faron o‘simliginning oziq muhitiga reaksiyasini o‘rganishdir. Ayniqsa, sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarda tuproq tabiiy unumdorlik hisobiga qancha hosil olish mumkin. Bu borada ham izlanishlar olib borish lozim. CHunki, shunday qarashlar bor, Za’faron o‘simligini etishtirish uchun tuproq unumdorligi etarli degani emas. SHu tufayli Za’faron o‘simligini sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar sharoitida tuproq tabiiy unmdorligi va turli o‘g‘it variantlarida tadqiq qilish maqsad qilindi. Ta dqiqot ob’ekti . Zarafshon vohasi sug‘oriladigan o‘tloqi tuproqlari, mulchalash materiallari - kuzgi bug‘doy somoni, yaltiroq polietilen plyonka, qoramol go’ngi va Za’faron o‘simligi. Ta dqiqotning predmeti. Mulchalash ta’sirida tuproqning asosiy xossalarining o‘zgarishi. Bundan tashqari Za’faron o‘simligining o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ta’sirini aniqlash tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Ta dqiqotning ilmiy yangiligi: Zarafshon vohasi sug‘oriladigan o‘tloq tuproqlar sharoitida Za’faron o‘simligini yaltiroq poletilen plyonka, bug‘doy somoni va qoramol go’ngi yordamida mulchalab, tuproqning fizik, mexanik va suv xossalariga ta’siri birinchi marta o‘rganildi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Bajariladigan dissertatsiya ishining asosiy maqsadi: Mo‘lchalashning tuproq xossalari va Za’faron o‘simligining o‘sishi, rivojlanishi hamda hosildorligiga tasirini o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning asosiy vazifalari qo‘yidagilardan iborat : 1. Tuproqdagi oziq moddalar miqdorini aniqlash; 2. Tuproqning unumdorligi va suv fizik xossalarini aniqlash; 3 3. Mulchalashning tuproqni namlik sig‘imiga ta’sirini aniqlash; 4. Mulchalashning tuproqni mikrobiologik xossalariga ta’sirini aniqlash; 5. Mulchalashni Za’faronning o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ta’sirini aniqlash; Tadqiqotning amaliy ahamiyati : Zarafshon vohasi sug‘oriladigan o‘tloq tuproqlarida Za’faron o‘simligini etishtirish va har xil mulcha materiallar – plyoka, somon va go’ngning tuproq xossalariga hamda o‘simlik hosildorligiga ta’siri ilmiy- amaliy jihatdan asoslab berildi. Olingan natijalar bo‘yicha amaliy tavsiyalar berildi va ishlab chiqarishga joriy qilinadi. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dala tajribalari, tuproq va o‘simlik namunalarini olish, agrokimyoviy tahlillar, fenologik kuzatuvlar umumiy qabul qilingan uslubiy qo‘llanmalar asosida «Dala tajribalarini o‘tkazish uslublari», tuproq va o‘simlik namunalarining kimyoviy tahlillari, «Metodika polevogo opыta», «Rukovodstvo po ximicheskomu analizu pochv» bo‘yicha amalga oshirilgan . Ish tuzilmasining tavsifi. Bitiruv malakaviy ishi 49 sahifada yozilgan bo‘lib, kirish, 3 ta bob xulosalar va ishlab chiqarishga tavsiya, 94 nomdagi foydalanilgan adabiyotlar ruyhati, 3 ta jadval, 2 ta rasmdan tashkil topgan. Kirish qismida Bitiruv malakaviy ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi , tadqiqot ob’ekti va predmeti, tadqiqotning maqsadi va vazifalari , ilmiy yangiligi , tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari , tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) , tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi , tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi yoritilgan. 1- bobda mavzuga oid adabiy manbalarning tahlili yoritilgan. 2-bobda t adqiqot o‘tkazilgan xudud ning tabiiy sharoitlari va tekshirish uslubi bayon etilgan. 3-bobda olingan natijalar va ularning tahlili keltirilgan. Olingan natijalar asosida xulosa va ishlab chiqarishga tavsiyalar berilgan. Bitiruv malakaviy ishida foydalanilgan adabiy manbalar a dabiyotlar ro‘yxatida keltirilgan. 4 I BOB. ADABI YOTLAR TAHLILI Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Sug‘oriladigan erlarda mineral o‘g‘itlar ta’sirida dorivor o‘simliklardan yuqori va sifatli hosil olish bo‘yicha keng qamrovli ilmiy–tadqiqot ishlari bajarilgan. Bunday tadqiqot xorijlik va respublikamiz olimlaridan J.Mey, N.Negbi, J.G.Baker, S.Meng, T.Rutten, F.R.Blattner, H.Kerndorff, E.Pasche, D.Harpke, S.N.Abramova, L.G.Zakalyabina, R.E.Levina, G.E.Kapinos I.V.Belolipov, L.L.Sedelnikova, S.N.Kudryashov, YU.M.Murdaxaev, B.E.Tuxtaev, A.B.Maxmudov, SH.SH.Xurramov va boshqalar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Lekin respublikamiz tuproqlarida mineral va organik o‘g‘itlarni tuproq va dorivor Za’faron o‘simligi hosiliga ta’sirini aniqlash, o‘g‘itlar samaradorligini oshirish, maqbul o‘g‘it me’yorlari va uni qo‘llashni ishlab chiqish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar etarlicha amalga oshirilmagan. Sug'oriladigan tipik bo'z tuproqlar xossalariga mulchalashning ta'siri. Sug'oriladigan tipik bo'z tuproqlarni polietilen plyonka bilan mulchalashning umumiy fizik xossalariga, suv, issiqlik va oziq moddalar rejimlariga ta'sirini o'rganganlar. Tuproq zichligini pasayishi va tuproq g'ovakligining oshishi, harorat va namlikning oshishi hamda ozuq moddalarning ko'payishini aniqlaganlar. Mulchalab sug'orish usullarining tupoq harorati va ziroatlarning o'rtacha kunlik suv iste'moliga ta'siri. Tajriba maydoni tuprog'i o'tloqi-bo'z tuproqlar bo'lib mexanik tarkibiga ko'ra yengil qumoq, kuchsiz darajada sho'rlangan, sizot suvlari 2.0-2.5 m chuqurlikda joylashgan. Tajriba 18 variantdan ibotart bo'lib, 3 takrorlanishda olib borilgan va 3 yarusli qilib joylashtirilgan.tadqiqotlar qand lavlagining «Romanovskaya-032», soya va loviya o'simliklari ustida olib borildi. 1.06 da tuproqning 0-5-0-10 sm qatlamlarida qand lavlagining «Romanovskaya-032» navida tuproq harorati 0-5 sm qatlamida 28,5 C ga teng bo'lgan bo'lsa, 0-10 sm qatlamida 27,6 C ni ko'rsatmoqda. Demak, olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida qator oralarini plyonka bilan mulchalash 5 tuproqning 0-5-0-10 sm qatlamlaridagi mavsum davomidagi kunlik harorat 2,7-2,5 C ga yuqori bo'lishi kuzatildi. Sug'orishda bug'doy somoni bilan mulchalashning ahamiyati. Tajriba Qashqadaryo viloyati misolida bajarilgan bo'lib, o'rta tolali go'zaning «Buxoro- 102» navini sug'orib mulchalash bo'yicha ishlar bajarilgan. Kuzgi bug'doy somoni organik o'g'it sifatida chuqur va yetarli darajada yaxshi o'rganilgan va uni 5-10 t/ga miqdorida shudgor qilish tavfsiya etilgan. G'oza qator oralarini somon bilan mulchalashda oldindan tortilgan egat oralariga har pogon metrga 150-200 g miqdorda, 90 sm.li g'o'za qator oralariga gektariga 1.0-1.5 tonna, 60 sm.li g'o'za qator oralariga 2.0-2.5 tonna somon tashilib, egat oralatib qo'lda traktor g'ildiragi yurmaydigan qatorlarga yoyib chiqiladi. Somon bilan mulchalangan egatlarda g'o'zani sug'orish texnologiyasi 100 m. gacha uzunlikdagi egatlarning bir tekis namlanishini ta'minlaydi. Somon yordamida mulchalash sezilarli darajada o'simlik ildizi joylashgan tuproq qatlamining temeratura tartibiga ta'sir ko'rsatadi. Mulchalash usullarining paxta hosiliga ta’siri. Hozirgi kunda tuproq unumdorligini oshirish, suv-fizik xususiyatlarni yaxshilash borasida asosiy tadbirlar (tuproqqa ishlov berish, o’g’itlash, almashlab ekish va boshqalar)dan tashqari mulchalashning har xil usul va texnologiyalari qo’llanilib kelinmoqda. Ma’lumki, mulcha sifatida torf, somon, barg, go’ng, polietilen va boshqalar foydalaniladi. Ularni tuproqning ustki qatlamiga ma’lum qalinlikda qollashda tuproq namligi zaxiralari saqlanishiga, tuproq tuzilishi va strukturalarining yaxshilanishiga erishiladi. Bundan tashqari mulchalash natijasida namning bug’lanishi kamayadi, tuproqqa quyosh nurlarining tushishi ko’payadi va harorat ortadi. Keyingi yillarda dunyoning bir qator mamlakatlarida qishloq xo’jaligida polimerlarni qo’llash yuzasidan amaliy izlanishlar olib borilmoqda. Olingan ma’lumotlarga ko’ra, ayrim sintetik smolalar (mumlar) – polielektrolitlar tuproq strukturasini yaxshilaydi, nam sigimini oshiradi, tuproqning singdrish kompleksida tuz muvozanatini o’zgartiradi va ozuqa unsurlarini saqlab qoladi. 6 Mulchalash materiallaridan: polietilen plyonkalar (shaffof va qora), o’simlik qoldiqlari (sholi qipig’i va bug’doy somoni) qo’llanilgan. Tadqiqot natijalarining ko’rsatishicha, ob-havoning qulay kelganligi ma’dan o’g’itlar ta’sirida tuproqdagi ozuqa moddalar miqdorini oshirishi hisobiga yildan-yilga ortib borishi kuzatildi. Chigit ekishning 1-muddatida nazorat variantida izlanish yillari paxta hosili mutanosib ravishda 24; 27,4 va 29,4 st/ga, o’rtacha 3 yilda esa 28,9 st/ga ni tashkil qildi. Shaffof plyonka qo’llanilgan variantda bu ko’rsatkichlar 28,5, 34,1 va 36 st/ga, o’rtacha 32,8 st/ga ni tashkil qilib, nazoratga nisbatan o’rtacha 5,9 st/ga qo’shimcha paxta hosili olindi. Qora plyonka ta’sirida esa qoshimcha paxta hosili 4 st/ga ni tashkil qilgan holda, shaffof plyonka ko’rsatkichlaridan 1,9 st/ga kamroq bo’ldi. Sholi qipig’i ta’sirida o’rtacha paxta hosili 28,8 st/ga va bug’doy somoni qo’llanilganda esa 26,7 st/ga ni tashkil qilib nazoratga nisbatan 1,9 va 1,8 st/ga qo’shimcha hosil olindi. Chigit ekishning 2-muddatida ham barcha variantlarda yuqoridagi barcha qonuniyatlar saqlanib qoldi. Lekin qo’llanilgan mulchalash usullarining samaradirligi 1-muddatdagi chigit ekishga nisbatan aksincha 1-2 st/ga kamroq bo’lganligi kuzatildi. Bu holat ob-havoning isishi va tuproq haroratining ortishi hisobiga 2-muddatda nihollarning unib chiqishiga maqbul sharoit yaratildi. Demak, qo’llanilgan mulchalash materiallaridan olingan paxta hosilining eng yuqorisi shaffof plyonka ta’sirida bo’lib, paxta hosilini qo’shimchasi birinchi ekish muddatida ikkinchisi tomon kamaya borishi kuzatildi. Polietilen plyonkalar ta’sirida tuproq namligi va harorati ortishi hisobiga g’o’za nihollari to’liq undirib olindi. Xulosa qilib aytish mumkinki qo’llanilgan barcha mulchalash materiallari paxta hosilini oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Qolaversa tuproq unumdorligini va namligini saqlashi bilan resurs tejamkor texnologiyalardan hisoblanadi. Plyonka ostida qulupnay yetishtirish mumay daromad manbai. Plyonka ostida qulupnay yetishtirilganda havo haroratining ko’tarilishi bilan o’simlik rivojlana boshlaydi, havo harorati +10 0- 15 0 C ga chiqqanda qulupnay barglari bo’y ko’taradi. O’simlik barglari to’liq rivojlangach, kunduz kunlari, havoning iliq 7 kunlari tunellning ikki tomoni ochib, kechga yaqin yopib qo’yiladi. Havoning harorati bir me’yorda issiq bo’lsa, plyonkalar olib tashlanadi. Plyonkalar olinmagan vaqtda plyonka ichida havo yurishmasligi sababli qulupnay gullari to’la changlanmaydi, mevasi sifatsiz bo’ladi. Qulupnay mevasining yetilishini tezlashtirish uchun ko’klamda plyonka yopish muddati katta ahamiyatga ega. Yuqori agrotexnika (sug’orish, begona o’tlarga qarshi kurashish, gullarning changlanishiga nprmal o’tishiga imkon yaratish) qoidalariga amal qilinishi, o’simlik gullarining yaxshi bo’lishiga va hosilni mo’l bo’lishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Plyonka ostida qulupnay yetishtirish odatdagi qulupnay hosiliga nisbatan 10- 15 kun oldin pishadi hamda 15-20% hosildorligi ko’p bo’ladi. Iqtisodiy samaradorligi 10-15% ga oshadi. Plyonka ostida “Pamyati Sheredera”, “Uzbekistaniskaya”, “O’zbekiston go’zali”, “Bauntiful” va “Redgountlet” navlarini yetishtirish mumkin. G’o’za qator oralariga qora polietilen plyonka to’shab sug’oriladigan dalalarga quyiladigan talablar Ma’lumki, O’zbekiston Respblikasi Prezidentining 2013 yil 20 apreldagi “Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatlarini yaxshilash va suv resurslaridan ratsional foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori qabul qilindi. G’o’za qator orasiga polietilen plyonka to’shab sug’orish texnologiyasi sug’orish suviga bo’lgan talabni oshiradi va energiya xarajatlarini kamaytiruvchi hamda tuproq unumdorligini owshirish imkonini beruvchi real texnologik va texnik yechimdir. Tajriba dalalarida o’tkazilgan tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki, yerlarni mulchalashda qator oralariga maxsus plyonka to’shagich mashinasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Plyonka to’shagichni qo’llab ko’rish an’anaviy usulga nisbatan yuqori iqtisodiy samara bilan birga quyidagi afzalliklarga ham ega:  Tuproqning egat uzunligi bo’yicha bir xil namlanishni ta’minlaydi;  Qator oralariga ishlov berish soni kamayishi hisobiga yonilg’i-moylash materiallari ham iqtisod qilinadi; 8  Nam va parnik gazlarining fizik bug’lanishi kamayadi;  Dala yuzasini 50% plyonka bilan yopilganligi uchun mineral o’g’itlarni yo’qolishi kamayadi;  Irrigatsion nurlanish qisqaradi;  G’o’zani sug’orish me’yorlari va suv iste’moli pasayadi;  G’o’zaning vegetatsiya davrida mulchalangan tuproqning suv-fizik xossalarining maqbul bo’lishi saqlanadi;  Mulchalangan tuproqdagi karbonat angidrid va metan gazlarining yuqori konsentratsiyasini paydo bo’lishi hisobiga g’o’zabob ozuqaviy rejim yaxshilanadi;  G’o’zadan sifatli va yuqori hosil olishga qulay sharoit yaratiladi. Yuqorida ayilgan plyonka to’shagich g’o’za qator oralari 90 sm qilib ekiladigan dalalar uchun mo’ljallangan. Uning ish sifati va unumi ko’p jihatdan dalalarda o’tkaziladigan kuz, qish va bahorgi agrotexnik tadbirlarning sifatli o’tkazilishiga bog’liq. Plyonkaning sifatli to’shalishi ko’p jihatdan qator oralaridagi tuproqning bir tekis yaxshi uvalanishiga bog’liq. Plyonka to’shaladigan egatlarda uvalangan tuproqning fraksion tarkibi chigit ekishga tayyorlangan dala tuprog’ining fraksion tarkibiga qo’yiladigan agrotexnik talablarga to’la javob berishi, ya’ni o’lchami 100mmdan katta bo’lgan kesaklardan holi bo’lishi, o’lchamlari 50mm bo’lganlarining miqdori 5% dan oshmasligi va o’lchamlari 25mm bo’lgan fraksiyalar miqdori esa 80% dan kam bo’lmasligi lozim. Mulchalashning tamaki hosildorligiga ta’siri. Tajriba 4 qaytariqda o’tkazilib, bitta paykalning umumiy maydoni 4 m 2 , uzunligi 30 m, eni 4,8 m ni tashkil etdi. Shundan hisob kitob maydoni 72 m 2 , tamakini ekish sxemasi 60*15*1. Biometrik o’lchash va fenologik kuzatishlar o’tkazish uchun har bir paykalning kuzatuv qatorlaridan 33-34-33 sxemada 100 model o’simlik nomerlandi. Tuproq harorati 10 nuqtali (datchikli PTET – 62 rusmli elektrotermometr yordamida aniqlandi. Termometr 10 0 C dan 60 0 C gacha haroratni o’lchashga moslashgan). Ushbu uskuna yordamida tuproqning 10, 20, 30, 40, 50 sm 9 qatlamidagi harorat o’lchanadi. Tuproq mulchalanganda uning umumfizik xossalari yaxshilanadi. Tamaki maydonini polietilen plyonka bilan mulchalash tuproqni hajmiy massasini kamaytirdi. Masalan, nazorat variantida tuproqning yuza 10 sm.lik qatlamida tuproqning hajmiy massasi 1,36 m 3 ni tashkil etgan bo’lsa, polietilen plyonka bilan mulchalangan variantda – 1,23 g/sm 3 ga teng bo’ldi. Tuproq profilining pastki qatlamlariga o’tgan sayin mulchalangan variant bilan nazorat o’rtasidagi hajmiy massa ko’rsatkichidagi tafovut kamayib bordi. 70 sm chuqurlikdan keyin tuproq hajmiy massasi ikkala variantda ham bir xil bo’ldi. Nazorat va polietilen plyonka bilan mulchalangan variantlarda tuproq umumiy g’ovakligi o’rtasidagi farq 50 sm.gacha bo’lgan gorizontlarda undan keyingi qatlamlarda esa hech qanday o’zgarish aniqlanmadi. Tajribaning birinchi soatida suvning o’rtacha shimilish tezligi polietilen plyonka bilan mulchalangan variantda 94,50 mm/soatni, nazoratda 64,00 mm/soatni, otinchi soatida yuqoridagiga mos holda 33,65 va 25,77 mm/soatni tashkil etdi. Nazorada olti soat davomida shimilgan suv miqdori 154,6 mm bo’lsa, polietilen plyonka bilan mulchalangan variantda bu ko’rsatkich 201,9 mm.ga teng bo’ldi. Mulchalangan variantda tuproq hajmiy massasining kamayishi, g’ovakligini ortishi, agregat va struktura holatini yaxshilanishi bian bog’liq bo’lishi mumkin. Masalan, birinchi sug’orishdan keyin nam zaxirasi nazoratning 0-30 sm qatlamida 807,84 m 3 /ga, 30-50 sm qatlamida 583,44; 50-100 sm gorizontda 1613,30 m 3 /ga bo’lgan bo’lsa, mulchalangan variantda yuqoridagiga mos ravishda 914,76; 680,40; 1711,00; 1595,16; 3306,16 m 3 /ga.ni tashkil etdi. Demak, tamaki maydonini polietilen plyonka bilan mulchalash tuproq namligini sezilarli ravishda oshiradi. Buning natijasida tuproqda qulay nam rejim yuzaga keladi. Kuzatuvlar shuni ko’rsatadiki, nazorat variantida uch yilda o’rtacha 32,33 st/ga hosil olingan bo’lsa, mulchalangan variantda bu ko’rsatkich 38,53 st/ga.ni tashkil etdi. Mulchalash hisobiga 6,2 st/ga qo’shimcha hosil olindi va 19,18% ko’rsatkichga oshganligi aniqlandi 10 1.1. Za’faron ning dorivor va oziq-ovqat o‘simligi sifatida ahamiyati hamda uning tarixi Ekma za’faron ( Crocus sativus - Za’faron posevnoy) ning urug‘chisi tumshuqchasi (kыlsa) asosiy xom-ashyo hisoblanib, tibbiyotda dori - darmon vositasi sifatida, oziq-ovqat sanoatida turli xil mahsulotlarga rang, hid va ta’m beruvchi ziravor sifatida foydalaniladi. Za’faronning xom-ashyosi qadimdan dorivor vosita sifatida xalq tabobatida ishlatilgan. Za’faron xalq tabobatida bebaho dorivor va xushbo‘y ziravorli giyoh hisoblanib, o‘simlik xom-ashyosining inson salomatligi uchun foydali xususiyatlarini sharq mutafakkir olimlari Abu Rayhon Beruniy [7; 8], Abu Ali ibn Sino [7] o‘z asarlarida ishlatish uslublarini keltirib o‘tganlar [42]. Abu Ali ibn Sino «Al-qonun» asarida 900 ga yaqin o‘simlikning shifobaxsh xususiyatlari va ularni ishlatish usullari to‘g‘risida ma’lumot beradi. Asarda za’faronning 100 dan ortiq kasalliklarni davolashda foydalanilishini qayd etgan. Abu Ali ibn Sinoning ma’lumotlariga ko‘ra, za’faron burishtiruvchi va erituvchi bo‘lib, burishtirish va elimlash xususiyati bo‘lganligidan etiltiruvchi xususiyati ham bor. Issiqligi mo‘tadil bo‘lganligi uchun tomirdagi har xil tiqilmalar yoki tromblarni davolashda foydalaniladi. Ichki a’zolarni kuchaytiradi, tana terisi rangini chiroyli, ko‘zni ravshan qiladi va yurak faoliyatini kuchaytiradi. SHuningdek, balg‘am ko‘chishini osonlashtirib, nafas a’zolarining faoliyatini ma’romga soladi [36]. SHuningdek, Za’faronning xom-ashyosi, ya’ni gul changchilari damlab ichilganda tana terisini silliqlashtiradi, terida qizillik va jilo paydo qilish xususiyatiga ega bo‘lib, chiroyni ochadi. SHish va jarohat izlarini silliqlashtiradi. Ko‘z a’zolariga ijobiy ta’sir etadi, ko‘zning ko‘rish qobiliyatini oshiradi, ko‘zdan oqadigan har xil ajralmalarni to‘xtatadi. YUrakni quvvatini oshiradi, zotiljam xastaligida bemorga hidlatilsa tinchlantiradi va uxlatadi. Ayniqsa za’faron yog‘i nafas yo‘llarini toza-laydi, nafasni ravonlashtiradi va nafas a’zolari faoliyatini kuchaytira-di. O‘simlikning xom-ashyosi ishtahani oshiradigan turli sabablarga 11 teskari ekanligi uchun ishtahani kamaytiradi. Jigar va oshqozonning quvvatini kuchaytiradi. Jolinus (Galen) ning fikricha za’faron xom-ashyosining harorati uning xususiyatiga ko‘ra kuchliroq bo‘lib, yog‘i qizitish xususiyatiga ega. Za’faron organizmdagi barcha tabiiylikni saqlab qoladi va zaiflikni oldini oladi. Ichki a’zolarning quvvatini oshiradi [42]. Za’faron xom-ashyosi tarkibida, karotinoidlar(krotsin, pikrorkrotsin), flavonoidlar, efir moylari (safranal), V, V 2 vitaminlari, yog‘, azotli moddalar, qandlar, kaliy va kalsiy birikmalari mavjud. Rasmiy tibbiyotda za’faronning engil tetiklashtiruvchi, ayollar xayz jarayonlarini mo‘‘tadillashtiruvchi, tug‘ruqdan keyingi og‘riqni qoldiruvchi, gepatit, qonli ich ketishining oldini olishda va undan tayyorlangan surtma esa tuxumdon shamollashi, gemarroy, tomir tizimining tortishish kasalliklarida, ko‘z kasalliklarida qo‘llaniladi. O‘simlikning suvli eritmasi tinchlantiruvchi, og‘riq qoldiruvchi, ich ketish, siydik haydovchi antispazmatik, antiseptik xususiyatga ega, bundan tashqari jigar, oshqozon hamda yurak xastaliklari kasalliklarida keng qo‘llaniladi. Zafaron eritmasi stenokardiya, yurak funksional kasalliklarida, qon kasalliklarida (leykemiya), jinsiy a’zolar funksiyasini kuchaytiruvchi vosita sifatida qo‘llaniladi. Ushbu o‘simlikni kimyoviy va farmatsevtik xususiyatlari borasida keyingi yillarda olib borilgan ilmiy tadqiqot natijasida o‘simlikning urug‘chisi tarkibida saraton kasalliklarida qo‘llash mumkin bo‘lgan moddalar mavjudligi aniqlangan. Za’faron oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashda qadimdan ishlatilib kelingan. O‘simlikning gul ustunchalarida 50 foizdan ortiq bo‘yovchi modda krotsin yoki polixroit, 2,7 foiz yog‘, 0,32 foiz efir moyi, shuningdek, V, V2 vitaminlari, azotli moddalar, qandlar, kaliy va kalsiy birikmalari mavjudligi sababli, u qo‘shilgan oziq-ovqat mahsulotlari bir necha kun o‘z sifatini yo‘qotmaydi. Za’faron tarkibi jihatidan shunisi bilan harakterliki, uning ozgina miqdori, ya’ni 6-7 tomchisi ( spirtdagi eritmasini) 1 litr yoki 1 kg ozuqaga rang, ta’m berish xususiyatiga ega. O‘simlik o‘ziga xos xushbo‘y hidga ega bo‘lganligi, 12 taomga yorqin rang va ta’m berganligi sababli ularni tayyorlashda tabiiy yoki rasmiy ravishda foydalanilgan. Qandolat mahsulotlari pechene, keks, pirog, turli bulochka, turli kremlar, muzqaymoq tayyorlashda keng qo‘llaniladi. SHuningdek, saryog‘, pishloqlarga rang berishda, salqinlantiruvchi ichimliklarga hushbo‘ylik berishda, hatto choy hamda kofeni sifatli va xushxo‘r qilishda ham ishlatiladi. SHuningdek, Za’faron xom-ashyosini sotish yoki xalq tabobatida foydalanishda soxta za’faron (obmanka), ya’ni uning xom-ashyosiga o‘xshash xom-ashyoli dorivor o‘simliklar yoki aynan bo‘lmasada xususiyati jihatidan bir biriga o‘xshash o‘simliklar mavjudligini ma’lumot tarzida ta’kidlashni joiz topdik [42]. Sabab, Respublikamizda za’faronning keng masshtabdagi plantatsiyalarini tashkil etish va kelgusida za’faron xom-ashyosini etishtirish jarayonida bunday hollarga ham duch kelish mumkinligini inobatga olish zarur. Soxta za’faronning quyidagicha tur va xillarini keltirib o‘tamiz: 1. Bo‘yoqdor maxsar (Zarangza guli, kafsha) – Carthamus tinctorius – Saflor krasilnыy . Bo‘yoqdor maxsar 1-2 yillik o‘tsimon, qurg‘oqchil va lalmi erlarda ekiladigan o‘simlik. Er ustki qismi em-xashak sifatida tayyorlanadi, urug‘laridan 25-35 % moy olinadi. O‘simlik generativ bosqichining oxirlashishi bilan gullari sariq rangdan qizil rangga o‘tadi. G‘o‘dda gul to‘plamlari saharda yig‘ib olinadi va quritiladi. G‘o‘dda gul to‘plamlari yog‘och kaltakda kaltaklanib, 5 dona otaligi - gul changchilari ajratiladi va tozalanadi. Bo‘yoqdor maxsarning tayyorlangan gul changchilari soxta za’faron sifatida sotiladi; 2. Bog‘ xrizantemasi (jo‘xori guli, Xitoy yoki ipakli xrizantema) – Chryzanthemus morfolium – Xrizantema sadovaya Murakkabgullilar ( Compo- sitae ) oilasiga mansub ko‘p yillik mezofit o‘t o‘simlikdir. O‘simlikning gullari turlicha ranglarda bo‘ladi. Tilla rang tusda gullaydigan navining gullari uzunchoq qizil tusda bo‘ladi. Gulning gul bandi asosigacha bo‘lgan qismi (changchilari, barglari) terib olinib, maxhsus joyda kuritilsa za’faron xom-ashyosiga o‘xshaydi. Bog‘ xrizantemasining gulidan tayyorlangan xom-ashyo xushbo‘y, shirin ta’mli yoki ba’zi bir hollarda achchiqroq bo‘ladi; 13 3. YOng‘oqsimon nilufar – Nelumbo nucifera – Lotos orexonosnыe Nilufargullilar ( Nelumbaceae ) oilasiga mansub yagona tur, ikki uyli gidrofit o‘t o‘simlik. Gullari o‘simliudan terib olinib quritilsa, otaligi yoki gul changchilari ipsimon, ko‘pincha egilib burma shaklga kiradi. Qurish jarayonida rangi ochiladi va sariq yoki qo‘ng‘ir sariq rangga kiradi; 4. Hind jo‘xorisi (Zarchava) – ikkita bir biriga yaqin tur Zingiber officinalis yoki Curcuma longa-domestica – Imbir lekarstvennыy yoki Kurkuma dlinnaya- domashnaya Imbirdoshlar ( Zingiberaceae ) oilasiga mansub bir uyli, bo‘yi 130-150 sm ga etadigan mezofit o‘t o‘simlik. O‘simlik tabiiy holda Hindiston, SHrilanka Afg‘onistonda o‘sadi. O‘simlik gulining gulbargi , onalik bo‘yni va tumshug‘ining qo‘shilish asosi ipdan iborat bo‘ladi. Aynan shu qism quritilagnda rangi qizil yoki och qizil rang beradi; 5. Za’faronning kraxmal va gul parchalaridan sun’iy ravishda soxta xili ham mavjud bo‘lib, rang berildi. Soxta za’faron ingichka yapaloq ustki qismi keng, ostki qismi tor bo‘ladi. YUqorida qayd etilgan za’faronning soxta xillari haqiqiy mahsulotdan hid va ta’mi bilan albatta farq qiladi. Haqiqiy yoki soxta za’faron xom-ashyosini farqlashda mikroskopik usuldan foydalanish eng to‘g‘ri usul hisoblanadi. Za’faron mikroskopda tim qo‘ng‘ir rangda ko‘rinadi [92-94]. 1. Sirtqi teri hujayrasi uzun - jo‘kasimon shaklda bo‘lib, devori yupqa, sirtqi devorida mayda o‘simtalar bo‘ladi. Devor yuza qismining sirtida bilinar bilinmas ingichka chiziqchalar ko‘rinadi. 2. Kalsiy oksalat kristali ancha ko‘p bo‘lib, yupqa devorlarda joylashgan hujayralar ichida to‘plangan ko‘rinishda bo‘ladi. 3. Onalik tumshuqchalarininguchidagi hujayralari tivitsimon shaklda bo‘lib, ko‘proq uzilgan holda ko‘rinadi. 4. CHangchi naychalar ingichka va yupqa bo‘lib, ko‘p hollarda burama chiziqli yoki halqasimon chiziqdan iborat bo‘ladi. 14 5. Gulda gul changchilarining soni oz bo‘ladi. Mikroskop ostida shakli yumaloq ko‘rinishga ega bo‘ladi.CHangchining sirtqi devoridagi ikki qavat sirtida tikano‘yma chiziqlar bor, teshikchalari aniq emas. Demak, za’faron xom-ashyosini haqiqiy yoki soxtaligini farqlash jarayonida uni aniqlash va tahlil etish uchun o‘simlikshunos mutaxassislar yoki doimiy ravishda shug‘ullanayotgan tajribali xodimlarga murojaat qilish maqsadga muvofiq. 1.2. Dunyoda Za’faron o‘simligini etishtirish va o‘simlik xom- ashyosiga bo‘lgan talablar Hozirgi kunda rasmiy yoki norasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, er yuzida hayot kechirayotgan har bir insonga immunitetni mustahkamlash yoki uning tanqisligini qoplash ma’nosida 1 yilda 1 gr za’faron mahsulotini turli shaklda (damlama, eritma, dorivor vosita yoki oziq-ovqat mahsuloti tarkibida) iste’mol qilishi maqsadga muvofiqligi uchun Birlashgan Millatlar tashkiloti va Butun dunyo sohliqni saqvlash tashkiloti tomonidan rasmiy bayonot berilgan. SHu jihatdan dunyoning ko‘pgina hudud-larida ekma za’faron ekish, o‘simlikning keng masshtabdagi plan-tatsiyalarini tashkil etish borasida rejali amaliy ishlar bajarilmoqda. Ekma za’faron ( C. sativus ) tabiiy holda er yuzidagi biror bir flora tarkibida uchramaydi. Ushbu o‘simlik madaniy holda etishtiriladigan mintaqalar O‘rta er dengizining Janubiy Evropa va SHimoliy Afrika hududlari, Markaziy Evropa, Kichik Osiyo, YAqin sharq mintaqalari va Markaziy Osiyodan to G‘arbiy Xitoygacha bo‘lgan hududlar kiradi. O‘simlik dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida (Avstraliya, Xitoy, Turkiya, Eron, Pokiston, YAngi Zelandiya, Fransiya, Italiya, Gretsiya, Marokko, Kipr, Ozarbayjon, Afg‘oniston, Koreya, Hindiston, Ukraina, Rossiya, Malayziya, Germaniya, Kanada va boshqalar) asosiy qishloq xo‘jaligi ekini sifatida katta miqiyosdagi plantatsiyalarda etishtiriladi. 15 O‘simlikni plantatsiya holida ekish va uning mahsulotini etishtirish Andaluziya, Valensiya, Bolear orollarida ham dolzarb masalalardan biri sanalib, yildan – yilga uning plantatsiyalari kengayib bormoqda. Ayniqsa, Xitoyda bu o‘simlik har yili bir necha yuz gektar erlarga ekiladi va har gektardan 4-5 kg quritilgan za’faron urug‘chi tumshuqchasi (xom ashyo) olinadi [93 a-e]. Za’faron o‘simligini ekish muddati hududning tuproq va iqlim sharoitiga qarab aniqlaniladi. Za’faron o‘simligini etishtiriladigan mamlakatlarda tuproq va iqlim sharoitini inobatga olgan holda ekish muddati iyul oyidan sentyabr oyigacha belgilangan. YA’ni, amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari tahliliga ko‘ra, Za’faron o‘simligini etishtiradigan mamlakatlarda ekish muddatlari va maydonda tuganak piyozlarni sarflanishiga qarab asosan quyidagi guruxlarga bo‘linadi [94]: 1. O‘rta er dengizi atrofidagi Markaziy Evropa, SHarqiy Evropa Kichik Osiyo, va Kavkaz orti malakatlarida (Fransiya, Italiya, Ispaniya, Gretsiya, Ukraina, Bolgariya, Turkiya, Rossiya, Ozarbayjon, Kipr va boshqalar) Za’faron o‘simligini ekish muddati sentyabr oyida amalga oshirilib, har gektar maydonga 4-5 t dan 13- 15 t gacha tuganak piyozlar qator tortilmasdan tekis maydonga ekiladi. 2. Hindiston, Xitoy va Markaziy Osiyoning janubiy mamlakat-lari (Eron, Afg‘oniston)da ekma za’faronni ekish muddati iyul oyida belgilangan bo‘lib, har gektar maydonga 1 t , qator tortilmasdan tekislikda ekilgan maydonlarda 3 t gacha tuganak piyoz sarflanadi; 3. Markaziy Osiyoning shimoliy mamlakatlari (O‘zbekiston, Tojikiston va boshqalar) Za’faron o‘simligini ekish muddati avgust oyining birinchi yarmida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir, sababi o‘simlik reproduktiv jarayonga kirishi, ya’ni gullash jarayoni bilan uzviy bog‘liq. Ilmiy tadqiqotlarimiz natijalariga ko‘ra quyidagi holatlarga e’tibor berish zarurligi aniqlangan: a). O‘simlik ekilgan vaqtdan to generativ fazaga kirishi va gullash davrigacha 55-63 kunni talab etishi nazarda tutilgan. Bu vaqtda, ya’ni sentyabr oyining oxiri va oktyabr oyining boshida ( havo harorati 5 – 7 0 C da gullash jarayoni to‘xtaydi ) o‘simlik hosili terib olinadi; 16 b). O‘simlikni tuganak piyozlari 60 x70 x 90 sm oraliq qatorlarda, 8 dan 15 sm gacha chuqurlikda gektariga bir tonna hisobiga ekiladi. Bu me’yor, plantatsiyada agrotexnik tadbirlarni amalga oshirishning qulay bo‘lishini (mexanizatsiya yordamida amalga oshiriladigan tadbirlar) hamda qish mavsumida o‘simliklarni izg‘irin sovuqdan muhofaza qilish choralarini ta’minlaydi. Demak, turli mintaqalarda va mamlakatlarda ekma za’faronni etishtirish, uning dehqonchiligini amalga oshirishga turlicha yondashilgan Hozirgi kunga qadar, ekma za’faron (Za’faron) etishtirish yuqori darajada mexanizatsiyalashtirilmagan. Ya’ni, o‘simlik hosilini yig‘ishtirib olish qisqa muddatlarda amalga oshirilib, bunda hosilni yig‘ishtirib olish uchun maxsus ixtisoslashtirilgan texnika ishlab chiqilmagan. Buning sababi, o‘simlik bo‘yining pastligi va yig‘ib olinadigan xom-ashyosi gullari, aniqrog‘i urug‘chi tumshuqchalari hisoblanib, ularni terib olishda maxsus mashinalardan foydalanishning imkoni yo‘q. Shuning uchun, hozirgi kunga qadar za’faron etishtiradigan barcha mamlakatlarda hosilni terib olish tadbirlari faqatgina qo‘l kuchi yordamida yoki endilikda ba’zi bir tadbirlar (ekish, qator oralarini yumshatish va quritish) maxsus asbob uskunalar yordamida amalga oshirilmoqda [94]. Za’faron o‘simligini etishtirishda turli mamlakatlarda o‘zining turlicha an’anaviy - odatiy dehqonchilik madaniyatida ishlatiladigan usullardan foydalanganlar. Lekin ba’zi bir mamlakatlarda (Eron, Afg‘oniston, Ozarbayjon va boshq.) dastlab za’faron keng masshtabda ekilgan mamlakatlar (Ispaniya, Fransiya, Gretsiya ) dehqonchilik usullariga tayangan holda o‘simlikning plantatsiyalarini tashkil etganlar. Italiyada (Navelli) ekma za’faron ekish uchun maydon 30 sm chuqurlikda 2- 3 marta haydaladi va 2-3 haftagacha shunday qoldiriladi. Tuganakpiyozlar 8-10 sm chuqurlikda, bir-biridan 2-3 sm uzoqlikda ekiladi. Bunda gektariga 13-15 tonna tuganak piyoz sarflanadi. Navelli sharoitida plantatsiyalar sug‘orilmaydi. Yillik yog‘in miqdori o‘rtacha 700 mm ni tashkil etib, yoz oylariga 40 mm yog‘ingarchilik to‘g‘ri keladi [94]. 17 Gretsiyada Za’faron o‘simligini ekiladigan maydon 30-35 sm chuqurlikda 2- 3 marta haydaladi. Maydonni birinchi marta haydash iyul oyida, ikkinchisi esa avgust oyida amalga oshiriladi. Ikkinchi marta haydashdan oldidan gektariga 20-30 tonna go‘ng solinadi. Uchinchi marta haydash 8-10 kundan so‘ng amalga oshiriladi va maydon zahlatib sug‘oriladi. Tuganak piyozlar 25 sm kenglikda qatorlarga 11- 13 sm uzoqlikda, 15-17 sm chuqurlikda ekiladi. Ozarbayjonda ekma za’faron etishtirish 1917 yildan boshlanib, birgina Apsheron yarim oroli Bilgoh tumani Mashagda xo‘jaliklaridagi maydonlarda (Mashagda shaharchasi Baku shahridan 25-30 km uzoqlikda joylashgan) 600 ga maydonda za’faron plantatsiyalari mavjud bo‘lgan. Bu hudud o‘simlik etishtirish uchun qulay bo‘lib, o‘simlik gullash jarayonida yog‘in miqdori 7 mm, havoning nisbiy namligi 64%, o‘rtacha havo harorati 18,3 0 S gacha kuzatiladi. Hududning tuprog‘i qumloq bo‘lib, o‘simlik tuganakpiyozlarini ekishdan avval albatta tabiiy chirindi solinishi kerak. Ekishdan oldin maydon 50 sm chuqurlikda haydaladi. O‘simlik tuganak piyozlari ko‘pchilik hollarda tekis pollarga yoki ba’zida 60 sm qatorlarga 30 sm chuqurlikda va bir-biridan 10 sm uzoqlikda qo‘lda ekiladi. 30 sm chuqurlikda ekilishi sabab, tuproqning o‘ta qumloqligi bo‘lib, sug‘orish jarayonida qatorlarning ustki 30-40% gacha yuvilib ketadi [11]. Ilmiy adabiyotlarda o‘simlikning urug‘ hosil qilmasligi haqida ma’lumotlar keltirilib, uni ko‘paytirish va hosildorligini oshirish bo‘yicha turli agrotexnik usullar ko‘rsatilgan. 1960 yilga kelib Italiya, Gretsiya va Isroilda za’faron etishtirish bo‘yicha birlamchi tavsiyalar yuzaga keldi (Tammaro, 1989). Keyinchalik bir qator olimlar (Negbi, 1989; Chichiricco, 1990) tomonidan za’faronni etishtirish bo‘yicha quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi: 1. C. sativus turini yaqin qarindoshlari bilan birga ajratish natijasida genetik jihatdan takomillashtirish; 2. O‘simlikning tuganak piyozini probirkada etishtirishni ishlab chiqish; 3. Probirkada o‘simlik gulining xushbo‘yligini emas, uning urug‘chisi xom-ashyosi sifatini oshirishni rivojlantirish; 18 Dunyo miqiyosida Za’faron o‘simligining quritilgan urug‘chisi 250-280 tonnachaga ishlab chiqariladi [94]. Za’faron eksporti bo‘yicha Ispaniya dunyoda etakchi davlatlardan biri bo‘lib, mamlakatda 1960-1988 yillar mobaynida gektaridan o‘rtacha 7-11 kg xom- ashyo hosili olishga erishilgan. Keng miqiyosda o‘simlikning xom-ashyosini chetdan sotib oluvchi (importyor) mamlakatlar Saudiya Arabistoni, BAA va AQSH hisoblanadi [94] Ispaniyadan, AQSHga yiliga 3 tonnagacha za’faron etkazib berildi. Uning bahosi o‘rtacha 3 300 000 $ ga tengdir (Anon, 1992). Bundan tashqari, Nyu- Yorkda 1 kg ispan za’faronining narxi 1045 $ ga teng bo‘lsa, Buyuk Britaniyada esa 1 kg ispan za’faroni 4500 funtni tashkil etadi. Fransiyada fransuz za’faroni juda qadrlanadi va 1kg za’faron 20 000 - 25 000 evrorgacha baholanadi [94]. Gretsiyada C. sativus ni etishtirish 1970-80 yillarda boshlanib, tayyorlangan maxsulot asosan Germaniya, SHveysariya, Xitoy, SHvetsiya, Buyuk Britaniya, AQSH va hattoki Italiya hamda Ispaniya mamlakatlariga eksport qilingan. 1979-89 yillar mobaynida 1 kg grek za’faroni 800-1000 AQSH dollari hisobida sotilgan [94]. Za’faron o‘simligini etishtirish bo‘yicha Xitoyda tadqiqotlar 1985 yilda Pekin, CHanchune va CHjeszyan viloyatlarida boshlangan. 1985-87 yillarda CHjeszyan viloyatida olib borilgan tadqiqotlar natijasida dastlabki 0,8 kg quruq holdagi gullar olingan. Keyinchalik bu ko‘rsatkich 11,9 kg gacha etgan. Bu Xitoyning za’faron eksporti bo‘yicha yuqori o‘rinlarni egallashi mumkinligini ko‘rsatadi. Faqatgina, tayyorlangan xom-ashyoni qadoqlash jarayonida “quruq urug‘chilar (rыlsa)” o‘rniga “quruq gullar” yozilishi natijasida jahon bozorida o‘z o‘rnini topa olmagan [93]. Shuni ta’kidlash joizki, aksariyat za’faron eksporti bilan shug‘ullangan davlatlar hech qachon bu o‘simlikning tuganak piyozini eksport qilmaydi, umuman aytganda za’faron xom-ashyosini ishlab chiqarishda doimiy ravishda monopoliya huquqi o‘zida qolishni xohlaydi. 19 Lekin ayrim manbalarda Niderlandiya va YAponiyada bu o‘simlikni tuganak piyozi eksporti yo‘lga qo‘yilganligi haqida ma’lumotlar keltirilsada, eksport ko‘rsatkichlari bo‘yicha aniq ma’lumotlar mavjud emas [93]. Hozirgacha, za’faron xom-ashyosining jahon bozoridagi bahosi erkin bo‘lib, mahsulot egasining xaridor topishiga va narx-navoning belgilanishi ikki tomon kelishishiga bog‘liq bo‘lib kelgan. SHu sababdan za’faron xom-ashyosining narxi 400 dan 60 000 AQSH dollarigacha manbalarda keltirilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, Za’faron o‘simligi xom-ashyosini standartlashtirish va uning sifatini baholash xalqaro standartlashtirish tashkilotlari yoki milliy standartlash organlari tomonidan, barcha mamlakatlarda za’faron xom- ashyosi sifati aniqlashda yagona hisoblangan ISO 3632 asosida amalga oshiriladi. ISO 3632 standarti Za’faron xom-ashyosi sifatini baholashga yo‘naltirilgan bo‘lib, u xom-ashyo sifatini ipchasimon yoki kukun (poroshok) ko‘rinishlarida, kimyoviy tahlillar va alohida normalarga asoslangan holda aniqlab beradi va shu asosida sertifikat taqdim etadi. Ushbu manbalar tahlilidan ko‘rish mumkinki, ba’zi bir davlatlar (Eron, Afg‘oniston, Portugaliya va boshqalar) za’faronni faqat o‘zlarida etishtiradilar va o‘zining xom-ashyosini eksport qiladilar. Ba’zi bir mamlakatlarlarda (Ispaniya, Fransiya yoki Xitoy) ushbu o‘simlik ham etishtiriladi, ham eksport va import qilinadi. Aynan ushbu davlatlarda za’faron xom-ashyosini bir mamlakatdan xarid qilib ikkinchi bir mamla-katga sotish bilan shug‘ullanadigan maxsus kompaniyalar mavjuddir. SHu bilan birga Buyuk Britaniya, Щvetsiya va ko‘pgina Arab mamlakatlarida za’faron xom-ashyosi faqat import qilinadi va ichki iste’mol uchun ishlatadilar. 1.3. Za’faron o‘simligi sistematikasi Za’faron ( C. sativus L .) – gulsafsardoshlar Iridaceae oilasi Crocus L . turkumiga mansub tuganak piyozli, ko‘p yillik o‘simlik hisoblanib, C. cartwightianus Herbert turining diploid xromosomalarning triploidga o‘zgarishi hisobiga kelib chiqqan. Crocus L . turkumi va uning tarkibidagi C. Cartwightianus turi 9 ta turni o‘z ichiga oluvchi Crocus seksiyasiga mansub: C. cartwightianus va 20 uning hosilasi C. sativus , S. moabiticus, S. oreocreticus, S. pallasii, S. thomasii, S. hadriaticus, S. asumaniae va S. mathewii turlaridan tashkil topgan [34] . Za’faron ( C. sativus L .) qisqa vegetatsiyali (efemeroid) ko‘p yillik o‘t o‘simlik. O‘simlik kosmopolit (koinotdan erga inoyat qilingan yoki yuborilgan – majoziy ma’noda) noyob, inson organizmi uchun foydali hamda kerakli oziq- ovqat yoki dorivor o‘simliklardan biri bo‘lib, qadimdan xalq ichida iste’mol uchun ma’lum va mashhurdir. Crocus L. turkumi o‘z ichiga 80-85 turni o‘z ichiga olib, bu turlarning aksariyat qismi O‘rta er dengizining Evropa qismi va Osiyoning g‘arbiy hududlarida tarqalgan. Turkum turlarining tarqalish areallari O‘rta er dengizining floristik hududlaridan boshlanib, Eron-Turon floristik hududlariga tomon yo‘nalgan. Bu hududlar Crocus L . turkumi turlarining o‘sishi va rivojlanishi uchun mo‘‘tadil iqlim hisoblanib, qish mavsumining salqin bo‘lishi, kuzda yog‘ingarlikning mo‘lligi, yoz faslining issiq va ko‘p bo‘lmagan yog‘ingarliklar kuzatilishi hamda bahorning nisbatan kechroq boshlanishi bilan izohlanadi. Mazkur turkum turlari esa bu hududlar uchun o‘ta moslashgan bo‘lib, kuz faslidan to bahorning oxirigacha aktiv vegetatsiya jarayonida bo‘lib, yoz mavsumini esa tinim holatida o‘tkazadi. Crocus turkumining klassifikatsiyasi anchayin sun’iy bo‘lib, turlarining o‘zgaruvchanligi ularning asosiy belgilarni tanlashda, o‘z navbatida turlarni guruhlarga ajratishda qiyinchiliklar tug‘diradi. Bu turkum turlarininng klassifikatsiyasi bo‘yicha birinchi bo‘lib Hawort (1809) amalga oshirib, Crocus turkumini: o‘simlik gullarining tuk bilan qoplangan va qoplamaganligiga qarab ikki seksiyaga: Piligeri va Depilata ajratgan [34]. 1846 yilga kelib, Herbert bazal gulga oid barg (gullash jarayonidan oldin hosil bo‘ladigan barg - spatha ) qarab, ushbu turkum turlarining birlamchi guruhlarga ajratib, tuganak piyozlarning tashqi po‘stlog‘ini tuzilishiga qarab seksiyalarga ajratgan [34] . Baker [52] , Crocus turkumini urug‘chilarining bo‘linish xususiyatiga qarab 3 ta seksiyaga ( Holostigma , Odontostygma , Schizostigma) ajratadi. Bu seksiyalar 21 o‘z navbatida gullash jarayoni va gullar rangiga qarab: kuzda va bahorda gullovchi; ko‘k va jigar rangli bo‘limlariga ajratgan [34] . J. Mey (1882-86) Herbert ning prinsipidan foydalanib, Crocus turkumiga o‘zining quyidagi o‘zgartirishlarini kiritgan [24] : I-bo‘lim – Involucrati . Tuganak piyozning uchki qismida gullash jarayonida hosil bo‘ladigan bargga ega bo‘lgan turlar; 1-seksiya – Fibro-membranacei . Tashqi qobiqqa ega va parallel tomirlardan iborat (o‘z ichida 2 guruhga: kuz va bahorda gullovchi) turlar; 2-seksiya – Reticulati . Tashki qobig‘ida to‘r parda ko‘rinishida tomirlarga ega turlar, o‘z ichida gullash vaqtiga qarab 2 guruhga ajratilgan; II-bo‘lim – Nudiflora . Gullash jarayonida barglari hosil bo‘lmaydigan turlar; 1-seksiya – Reticulati . Bahorda va kuzda gullovchi turlar; 2-seksiya – Fibro-membranacei . Bahorda gullovchi binafsha va oq rangli gullarga ega, kuzda gullovchi sariq rangli gullarga ega turlarni o‘z ichiga oladi ( C. candidus dan tashqari); 3-seksiya – Annulati . Tuganak piyozlarida o‘ziga xos tunikaga ega turlar, o‘z ichida gullash vaqtiga qarab 2 guruhga ajratilgan; 4-seksiya – Intertexti . Tuganak piyozlarida maxsus bog‘lamlarga yoki burmalangan iplarga ega po‘stloq mavjud turlar. 1982 yilda V.Mathew [78] : tomonidan Crocus turkumi turlarining fiziologik va morfologik (tuganak piyozlari, barg, gul, urug‘larining tuzilishi) xususiyatlari hamda sitologik ma’lumotlariga qarab, quyidagi klassifikatsiya ishlab chiqilgan: 1. Kenja (kichik) turkum: Crocus , tur: C. sativus L. A. Seksiya: Crocus , tur: C. sativus L. (a) Seriya Verni Mathew. Tur: C. vernus Hill. (b) Seriya Scardici Mathew. Tur: C. scardicus Kos. (c) Seriya Versicolores Mathew. Tur: C. versicolor Ker.-Gawl. 22 (d) Seriya Longiflori Mathew. Tur: C. longiflorus Raf. (e) Seriya Kotschyani Mathew. Tur: C. kotschyanus Koch (f) Seriya Crocus. Tur: C. sativus L . B. Seksiya: Nudiscapus Mathew. Tur: C. reticulatus Stev. ex Adams (g) Seriya Reticulati Mathew. Tur: C. reticulatus Stev. ex Adams (h) Seriya Biflori Mathew. Tur: C. biflorus Mill. (i) Seriya Orientales Mathew. Tur: C. korolkovii Regel ex Maw (j) Seriya Flavi Mathew. Tur: C. flavus Weston (k) Seriya Aleppid Mathew. Tur: C. aleppicus Baker (l) Seriya Carpetani Mathew. Tur: C. carpetanus Boiss. & Reut. (m) Seriya Intertexti (Maw) Mathew. Tur: C. fleischeri Gay (n) Seriya Speciosi Mathew. Tur: C. speciosus M. Bieb. (o) Seriya Laevigati Mathew. Tur: C. laevigatus Bory & Chaub. 2. Kenja (kichik) turkum: Crociris (Schur) Mathew. Mathew. Tur: C. banaticus Gay. Ekma za’faron (Za’faron ) to‘g‘risidagi dastlabki ma’lumotlar eramizdan avvalgi 371-281 yillarga borib taqaladi. O‘simlikning xom-ashyosi er yuzidagi eng qimmat ziravorli mahsulot hisoblanib, insoniyatga 4000 yildan buyon ma’lum. Negbi (1989) ning ta’kidlashicha, eramizdan avvalgi bronza davrida yovvoyi Crocus cartwrightianus ning mutanti sifatida aniqlanib, C. sativus L . undan uzun urug‘chisi (rыlsa) bilan farqlangan. Keyinchalik, Hindistonda uning xushbo‘y ziravorli o‘simlik sifatida xususiyatlari, dorivor, oziq-ovqat, paryumeriya va nektarbop o‘simlik sifatida inson faoliyatidagi ahamiyati sifatidagi ahamiyati kashf etilgan [34] . I bob bo‘yicha xulosa Bu bob bo‘yicha qo‘yidagicha xulosa qilish mumkin. Za’faron o‘simligini etishtirish uchun unumdor fon yaratish asosiy masala bo‘lish lozim. CHunki, xorijda olib borilgan tadqiqotlarda tuproq unumdorligiga bog‘liq holda Za’faron o‘simligini mahsuldorligi o‘zgargan. Demak, mana shu yunalishda tadqiqotni davom ettirish zarur. 23 II BOB . TADQIQOT OLIB BORISH SHAROITI VA USLUBI 2.1.Tadqiqot sharoitlari. Samarqand viloyati Pomir - Oloy tog‘larining g‘arbiy chegarasida, Zarafshon daryosi havzasining o‘rta qismida joylashgan bo‘lib, relefi, asosan, kenglik bo‘ylab cho‘zilgan va shimoldan Turkiston tog‘ tizmalarining tarmoqlari (Nurota tog‘i, uning balandligi 2169 m, Oqtog‘-2003 m). Janubdan Zarafshon tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan Zarafshon vodiysidan iborat. Vodiy sharqdan (750 - 800 m) g‘arbga (350 m) tomon pasayib boradi. U g‘arbda 60 - 100 metrgacha kengayib, shimoliy - sharqda (viloyat hududining tashqarisida) Qizilqum cho‘liga, Janubiy g‘arbda Karnob cho‘liga o‘tadi, shimoliy-sharqda Nurota cho‘llari orqali Mirzacho‘lga birlashadi. Vodiyning o‘rtasidan Zarafshon daryosi oqib o‘tadi. Vodiydan shimoliy qismda va uning janubida qiya tekisliklar joylashgan va tog‘larga yaqinlashganda adirlar boshlanadi. Zarafshon tog‘ tizmasi (uning g‘arbiy qismi) janubda Qashqadaryo viloyati bilan bo‘lgan chegara bo‘ylab cho‘ziladi. Bu tizma (2388 m) asosan, paleozoyning kristalli shakllari va ohaktoshlardan iborat. G‘arbda bu tizma tog‘ asta - sekin pasayib borib, Kattaqo‘rg‘ondan janubda past - baland tepaliklardan iborat bo‘lgan tekisliklar bilan qo‘shilib ketadi. Asosan, qumli, slanets va magmatik jinslardan tashkil topgan. Nurota tog‘i bir necha yirik organik birliklardan parchalanib ketgan. Foydali qazilmalardan oltin, kumush, alyuminiy, volfram chiqadi: (Ingichkada), flyuarit, kvars, ohaktosh, granit, tergel, gips, bektoniy gili, mineral boyliklar, oq marmar (Omonqo‘ton, G‘azg‘on, Jom) va 2007 yildan iborat (Nurota tog‘larida) dunyoda yagona bo‘lgan gulobi marmarni qazish ishlari boshlandi. Nurobodda Korun konlari va mineral buloqlar mavjud. Tipik bo’z tuproqlar bo’z tuproqlar zonasining o’rta qismini egallab, dengiz sathidan 400-500 m.dan 600-800 m.gacha balandlikda tarqalgan. Tipik bo’z tuproqlar tog’ ostidagi tekisliklarning o’rta va yuqori qismlarida, daryo vodiylarining yuqori va o’rta terrasalarida, qisman adirlarda va past tog’ oldilarida tarqalgan. Bunday tuproqlar Aris, Keles, Chirchiq va Ohangaron daryolarining yuqori terrasalarida va ularning atrofidagi tog’ oldilarida eng ko’p maydonni egallagan. Shuningdek, Farg’ona vodiysi atrofidagi tog’oldi qiyaliklari va 24 adirlarda, Zarafshon tog’ oldi qiyaliklari va adirlarda, Kitob-Shahrisabz botig’i tog’ oralig’ida, Surxondaryo, Kofirnixon, Vaxsh, Qizilsuv vodiylarining yuqori terrasalarida Kopetdog’ning tog’ oldi qiyaliklarida tarqalgan. Tipik bo’z tuproqli yerlar ko’pchilik qismining ona jinsi lyossdan iborat. Tog’ oldi va adirlarda tipik bo’z tuproqlar ona jinsi skelet-melkozyomli, chag’irtoshli va shag’alli prolyuviy, delyuviy va allyuviylardir. 2.2. Iqlimi. Kontinental, quruq iqlim, bulutli kunlar kam bo‘ladi. Tekisliklarda qish iliq. YAnvarning o‘rtacha harorati shimolda – 2 0 S, tog‘larda - 4,8 0 S, iyulning o‘rtacha haroratini 25 - 30 0 S, absolyut minimum –32 0 S, absolyut maksimum harorat 46 0 S ni tashkil etadi (Petrov, 1982). Yillik o‘rtacha yog‘in miqdori 200 - 881 mm va yog‘inning 80 foizi qish va bahorda yog‘adi. Qor 16 - 20 kungina yotadi. O‘simliklarning vegetatsiya davri 269 (harorat 5 0 S dan yuqori) kundan ko‘p. Balandlikka ko‘tarilgan sari harorat pasayadi. Iqlim harorati va sug‘orish Samarqand viloyatida paxta, tamaki, shaftoli, o‘rik, uzum, anjir va anor o‘stirish imkonini beradi. Oxirgi 10 -15 yilda ushbu viloyatda subtropik o‘simliklardan xurmo ham iqlimlashtirilgan. Viloyatning asosiy daryosi – Zarafshon, uning viloyat hududidagi qismining uzunligi 215 km bo‘lib, Samarqand viloyati maydonida Oqdaryo va Qoradaryoga ajraladi. Ushbu daryolar YAngi rabot qishlog‘i yonida yana qo‘shilib Miyonkol orolini (1200 km 2 maydoni) hosil qiladi. Zarafshon daryosi muz qorlardan to‘planadi. Tevarak atrofdagi tog‘lardan oqib tushgan soylar sug‘orishga sarflangani uchun Zarafshonga etmasdan tugaydi. Darg‘om, Narpay, o‘ng sohil Zarafshon, Eski Anhor, Tuyatortar, Miyonkol-Xatirchi kanallari va Kattaqo‘rg‘on suv omboridan ham ekinlarni sug‘orishda foydalaniladi. Viloyatning janubiy g‘arbiy qismida oqadigan bir necha soylar ham yozda qurib qoladi. 2.3. Tuproqlari . Tuproqlari asosan, bo‘z tuproqlar. Tekisliklar va 500 m gacha balandliklardagi tog‘ etaklarida och bo‘z tuproqlar (sug‘oriladigan erlarda o‘tloqi bo‘z tuproqlar), 25 1500-1700 m balandliklarda bo‘z tuproqlar, cho‘l zonasida qumoq, taqir bo‘z qo‘ng‘ir tuproqlar va sho‘rxoklar tarqalgan. YOng‘oqzorlar va archazorlar tagida qo‘ng‘ir tuproqlar yanada balandliklarda qoramtir tuproqlar bo‘lib, undan yuqorida tog‘-o‘tloqi va tog‘-tundra tuproqlari uchraydi. YOvvoyi o‘simliklardan: chalacho‘l va cho‘l o‘simliklari asosiy o‘rinni egallaydi, tog‘ yon bag‘irlarida o‘rmonlar uchraydi (archa, namataklar). Tog‘ yon bag‘irlaridagi tekisliklarda shuvoq va efemerlar, ya’ni tez qurib qoluvchi 1-2 yillik o‘simliklar o‘sadi. Daryo vodiylarida, dashtlarida, sho‘ra-galofit o‘simliklari o‘sadi. Zarafshon daryosi vodiysida terak, jiyda, chakanda, tol, maymunjon, yo‘lg‘un va turli-tuman to‘qayzorlar mavjud. Tog‘larda 1100-2700 m balandliklarda archa, pista, toshloq yon bag‘irlarida bodomzorlar uchraydi. Samarqand shahri yaqinidagi Omon- qo‘tonda yong‘oqzorlar ko‘p. YOvvoyi hayvonlardan tulki, chiyabo‘ri, bo‘ri, tekisliklarda jayron, tog‘larda qo‘ng‘ir ayiq, tog‘ suvsari, to‘qayzorlarda cho‘chqa, to‘qay mushugi, daryo suvsari, qushlardan tustovuq, tuvaloq, tog‘larda kaklik, daryolarda baliqlar: qorabaliq - marinka, laqqa baliq va hakozolar ko‘p. Samarqand yaqinidagi «Zarafshon» qo‘riqxonasida «Buxoro jayron pitomnigi» dan iqlimlashtirilgan Buxoro kiyigi – Xongul yashaydi. 2.4. Tadqiqot uslublari. Dala tajribasida quyidagi kuzatish va hisob-kitoblar o‘tkazildi va uslublar qo‘llanildi: Eroziyaga uchragan tuproqlarning yuvilishi, oqavaning to‘planishi va unumdorligiga ta’sirini o‘rganish M. N. Zaslavskiy (1987) uslublari asosida o‘rganildi [10]. Tuproqning fizik xossalarini aniqlashda quyidagi uslublar qo’llaniladi: a) tuproqning mexanik tarkibi – Kachinskiy buyicha pipetka usulida; b) tuproqning solishtirma massasi–piknometr usulida; v) tuproqning hajmiy massasi-silindr usulida; g) tuproqning kovakligi – hisob-kitob yuli bilan aniqlanadi. 26 2.5. Za’faron o‘simligi xarakteristikasi Srocus L. turkumi turlarining ontogenez davrlari. Gulli o‘simliklar hayotiy siklida erga tushgan urug‘dan urug‘ hosil qilib, toki tabiiy holda qariguncha o‘tgan davr ontogenez yoki o‘simlikning individual taraqqiyoti deb ataladi [18]. R.E.Levina (1981) ning izohlashicha, har bir tur o‘sib rivojlanishida uning o‘ziga xos genetik programmasi mavjud bo‘lib, ontogenetik yoki yosh o‘zgarishi bilan bog‘liq rivojlanish o‘z ichiga moddalar almashinuvi, organogenez, ko‘payish, qarilik va yoshlik aspektlarini oladi. Srocus turkumi turlarining o‘sish va rivojlanishiga oid ma’lumotlarni G.E. Kapinos [24]ning ishlarida ko‘rishimiz mumkin. L.L. Sedelnikova [47] tomonidan Sibir sharoitida C. alatavicus turining biomorfologiyasi va ontogenezi davrlari o‘rganilgan. Har qanday o‘simlik o‘z ontogenezida ko‘pgina morfologik, anatomik, fiziologik va bioximik o‘zgarishlarga uchraydi. Tadqiqotlar 2011-2016 yillar davomida ikki xil introduksiya sharoitida (Toshkent va Farg‘ona) olib borildi. C. sativus ning turli xil introduksiya sharoitidagi o‘sishi va rivojlanishini quyidagi davrlarga ajratildi: latent, pregenerativ, generativ. Pregenerativ davr o‘z navbatida 4 bosqichga bo‘linadi: maysa, yuvenil, immatur, virginil [28]. C. sativus – tabiiy (spontan) gibrid o‘simlik hisoblanib, urug‘ hosil qilmaydi, faqatgina vegetativ usulda ko‘payadi. SHuning uchun introduksiya sharoitida o‘simlikning ontogenez jarayonini vegetativ ko‘payish natijasida hosil bo‘ladigan piyozchalarning o‘sish va rivojlanish dinamikasiga nisbatan o‘rganildi. YUqorida ta’kidlab o‘tilganidek, C. sativus urug‘ hosil qilmaganligi sababli, ontogenez jarayonida latent davri kuzatilmaydi. O‘simlikning ontogenezi uning pregenerativ davrdan o‘rganildi. Bu davrda o‘simlikning tuganakpiyozlari faol shakllanadi. Maysa bosqichi ( p ). 2011 yil avgust oyining o‘rtalarida tajriba pollariga 15 sm chuqurlikda ekilgan o‘simlikning yosh tuganak piyozlari sentyabr oyining birinchi dekadasida vegetatsiyasini boshladi. Birinchi navbatda er ustki qismiga 27 o‘simta unib chiqib, 2 kun mobaynida nishning uchki qismidan o‘simlikning barglari ko‘rina boshladi. YUvenil bosqichi ( j ). Bu bosqichda o‘simlikning barglari soni 1-2 ta va ularning uzunligi 1-1,5 sm uzunlikkacha etdi. Hosil bo‘lgan bargchalarning uchki qismi uchli, lentasimon, uzunasiga markaziy qismi botiq bo‘lib, sarg‘ish jigar rang dog‘lar bilan chegaralangan. YUvenil bosqich ekma za’faronda 2-3 kun davom etdi. Immatur bosqichi ( im ). Ikkinchi yili (2012) avgust oyida tuganakpiyozlarning yon ildizlari rivojlandi. Bunda, o‘sish konusiga ega bo‘lgan asosiy novdada uchinchi va to‘rtinchi barglar rivojlandi. Kam hollarda o‘simlik birinchi vegetatsiyasi yilidayoq generativ fazaga o‘tishi kuzatilganda, immatur bosqichi kuzatilmaydi. Bunga sabab, yuvenil bosqichi davomida 2-3 kun mobaynida o‘simlik barglari orasida oq pardaga o‘ralgan g‘uncha shakllana boshladi. Virginil bosqichi ( v ). O‘simlikning generativ davrga o‘tishi, virginil holatidagi o‘simlikda (ikkinchi vegetatsiya yilida) tuganakpiyoz yon ildizchalarining rivojlanishi va 3-4 barglarning hosil bo‘lishi bilan boshlanadi. Umuman olganda ekma za’faron o‘simligida pregenerativ davr Toshkent sharoitida 13 oy va Farg‘ona sharoitida 12 oy davom etdi. Generativ davri ( g ). O‘simlikda generativ davrga o‘tish jarayoni aksariyat hollarda ikkinchi, uchinchi va kam hollarda birinchi vegetatsiya yillarida kuzatildi. Tadqiqotlar davomida o‘simlikning o‘sishi va rivojlanish muddatlarining davomiyligida tashqi muhit omillarining (yorug‘lik, havo harorati, havoning nisbiy namligi, tuproq harorati va namligi) roli katta ekanligi kuzatildi. Bunda bevosita yangi hosil bo‘lgan tuganakpiyozning rivojlanishiga bog‘liq bo‘ldi (1-rasm). 28 1-rasm. Crocus sativus ning ontogenez davr va bosqichlari G‘unchaning to‘liq shakllanishi uchun 2 kun vaqt sarflandi. 5-12 kun davomida o‘simlik gullashni o‘tab, jarayon tugagandan so‘ng, 6-8 kun davomida o‘simlikda tinim holati kuzatildi. Bizning fikrimizcha, bu vaqt davomida o‘simlik vegetativ ko‘payish uchun kerakli ozuqa moddalarni to‘playdi. Gullash fazasi tugagandan so‘ng 10 kun muddat o‘tgach, o‘simlik er ostki tuganakpiyozlari kuzatilganda, asosiy ona piyozning yon qismida yangi piyozchaning shakllana boshlanganligi aniqlandi. Fevral oyining oxiri, mart oyining boshlarida yangi hosil bo‘lgan piyozcha to‘liq shakllanib, asosiy ona piyozdan ajralish holatiga keldi. Bu vaqtda yangi hosil bo‘lgan piyozchaning diametri 1-1,5 sm, o‘simta uzunligi 2-2,5 sm ga etdi. 2012 yil may oyining oxirlarida o‘simlikning er ustki qismi to‘liq quridi. Avgust oyining o‘rtalarida o‘simlik tuganak-piyozlari kovlab olinganda, yangi hosil bo‘lgan piyozchalar to‘liq ajralgan holatda bo‘lib, ularni alohida pollarga 10 sm chuqurlikda ekildi va sentyabr oyining boshlarida piyozchalar o‘z vegetatsiyasini boshladi. Ikki kun davomida rivojlangan o‘simtaning uchki qismidan bargchalar shakllana boshladi. Barglarning to‘liq shakllanishi uchun 3-4 kun vaqt sarflandi. Dastlabki yilda (2012 y.) ekilgan piyozchalarning aksariyati gullash fazasini o‘tamadi. Lekin ularning piyozlari va qo‘shimcha ildizchalari jadal 29 rivojlandi. Bu o‘simliklarning barchasida 2 nchi yildan (2013 y.) boshlab gullash jarayoni kuzatildi [38]. Toshkent sharoitida generativ organlarning shakllanishi oktyabr oyining ikkinchi dekadasida boshlandi (havo harorati 18-20 0 S, havo nisbiy namligi 43%, yoritilganlik 10500 lyuks). O‘simlik barglari orasida och siyoh rangdagi g‘uncha uchi ko‘rina boshlab, uning to‘liq shakllanishi 2 kun davom etib, uzunligi 1,5-2 sm ni, umumiy g‘unchalash davomiyligi 8 kunni tashkil etdi. Gullash jarayoni oktyabrning oxirlarida boshlandi (havo harorati 18-20 0 S, havo nisbiy namligi 43%, yoritilganlik 10500 lyuks). Bitta gulning to‘liq ochilishi o‘rtacha 1 soat 25 minut davom etib, umumiy gullash davri esa 8-9 kunni, o‘simlikning introduksiya sharoitida to‘liq gullash jarayoni 4 kunni tashkil etdi. Gullash jarayoni oktyabr oyining ikkinchi dekadasida boshlandi. Bir gulning to‘liq ochilishi 1 soat 10 minut davom etib, umumiy gullash davri esa 8 kunni, to‘liq gullash jarayoni 5 kunni tashkil etdi. Farg‘onada yog‘ingarchilik miqdorining yuqoriligi (220 mm) sababli o‘simlik gullashining davomiyligi pasaydi [38] . Kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, generativ organlarning shakllanishi muddatini aniqlash davomida o‘simlik vegetativ organlarining ham o‘sayotganligi aniqlandi. Demak, o‘simlik gullash davrida ham o‘sadi. SHuningdek, ekma za’faronning gullashida (sentyabr-oktyabr) havo haroratining normal bo‘lishi 15- 25 0 S, havo nisbiy namligining 40-60 % bo‘lishi o‘simlik uchun qulay sharoit hisoblanib, bunda generativ organlarining shakllanishi va vegetativ organlarining o‘sishi jadal amalga oshadi. SHunday qilib, Toshkent sharoitida C. sativus turining generativ fazasi o‘rtacha 10-12 kunni, Farg‘ona sharoitida esa 8-10 kunni, umumiy vegetatsiya davri bir mavsumda C. sativus turida 233-243 kunni tashkil etdi. Bundan tashqari, tadqiqotlar davomida o‘simlikning subsenil (ss) va senil (s) bosqichlari kuzatilmadi. Sababi, bizning tadqiqotlar 2011-2017 yillarda mobaynida olib borilib, bu o‘simlikda faqat 10-11 - vegetatsiya yillarida senil (s) bosqichi 30 kuzatilishi adabiyotlarda keltirilgan. Hozirgi kunga qadar bizning tajribalarimizda o‘simlikda bu bosqichlar kuzatilmadi [38]. C. sativus ning mavsumiy rivojlanish maromi. S.N. Kudryashov (1931), o‘simliklarning mavsumiy rivojlanish jarayonida, alohida fazalar bo‘yicha tanishib chiqish, ularni maqsadga muvofiq madaniylashtirishni baholashda ahamiyatli deb ta’kidlagan. O‘simliklarda rivojlanish maromining o‘zgarishi, ularning introduksiya qilingan har xil ekologik va geografik muhitlarda yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Fenologik kuzatishlar introduksiya qilingan o‘simliklarni o‘rganishda eng qulay va samarali usullardan biridir. Fenologik kuzatishlar nafaqat turli fazalarning o‘tish muddatlarini belgilash, balki o‘simliklarning chidamliligi, mahsuldorligi, shuningdek, ulardagi hayotiy jarayonlarning maromini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. C. sativus efemeroid o‘simlik hisoblanib, vegetatsiya davri qisqa kechadi. 2011 yil avgust oyining ikkinchi dekadasida ekilgan tuganakpiyozlar vegetatsiyasining boshlanishi, Toshkent sharoitida sentyabr oyining oxirida (27-29 0 S), Farg‘ona sharoitida esa sentyabr oyining o‘rtalarida (25-27 0 S) kuzatildi. Toshkent sharoitida o‘simlik barglarining hosil bo‘lishi oktyabr oyining birinchi dekadasida (24-26 0 S) va Farg‘ona sharoitida sentyabr oyining oxirida (24-25 0 S) kuzatildi. Har ikkala sharoitda ham o‘simlik barglari qish mavsumida saqlanib qoladi (er yuzasi muzlaydigan darajada ham – 0 0 S dan past haroratda). Barglarning sarg‘aya boshlashi Toshkent sharoitida 2012 yil may oyining birinchi dekadasida (22-24 0 S) kuzatilib, vegetatsiya davrining tugashi may oyining o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Vegetatsiya davomiyligi 233-235 kun davom etdi. Farg‘ona sharoitida barglarning sarg‘aya boshlashi may oyining o‘rtalarida (22-26 0 S) kuzatilib, vegetatsiya davrining tugashi may oyining oxiriga to‘g‘ri keladi. Vegetatsiya davomiyligi 240-243 kun davom etd. Toshkent sharoitida ekilgan o‘simliklarda g‘unchalash fazasi 8-10 kun, gullash fazasi 15-17 kun [38]. 31 Gullash biologiyasi. Introduksiya qilinayotgan o‘simliklarning vegetatsiyasi davomida gullash jaryonini o‘rganish ularni biologik va ekologik jihatdan tavsiflashga yoki ekointroduksion tahlil qilishga imkon beradi. O‘simliklarning gul tuzilishi, gullash biologiyasi, chang va urug‘chining etilishi hamda changlanish usullari o‘rganish seleksiya ishlarini olib borishda muhim ahamiyatga ega. O‘simliklarning gullash biologiyasi tur reproduktiv biologiyasining markaziy qismi bo‘lib, uni o‘rganish botanika fani uchun muhim ahamiyatga ega. Gullash fazasi eng asosiy faza hisoblanib, u o‘zida barcha fenofazalar bog‘liqligi va o‘simlikning yangi muhitga moslashishini mujassamlashtiruvchi tizimdir. II bob bo‘yicha xulosa Bu bobda tadqiqot olib borish uchun tuproq-iqlim sharoitlar to‘liq tahlil qilindi. Za’faron o‘simligini xarakteristikasi o‘rganildi. Kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, generativ organlarning shakllanishi muddatini aniqlash davomida o‘simlik vegetativ organlarining ham o‘sishi aniqlandi. Mavzu maqsadiga mos dala tajriba usuli tanlanib, tajribalar olib borish rejalashtirildi. 32 III BOB TADQIQOT NATIJALARI 3.1. Mulchalashning Za’faron o‘simligini unib chiqishi, o‘sishi va rivojlanishiga ta’siri Za’faronning unib chiqish fazasi Biz bilamizki har qanday urug‘ va boshqalar yuqoriga nish chiqaradi, pastki qismidan esa ildiz. Yuqorida ta’kidlangan holatning isbotini tuganakpiyoz ildizlarining uzunligidan ham anglash oson. Ya’ni tuproq bilan munosabat o‘simlik rivojiga ta’sir qiladi. Za’faron tuproqqa mutlaqo talabchan emas degan fikr noto’g’ri. Za’faron o’simligi o’tloqi, bo’z va qora tuproqlarni xush ko’radi. Hozirgi kunda Sirdaryo, Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasining sho’rlangan yerlarida ham Za’faron o’simligini yetishtirish bo’yicha ko’pgina ishlar olib borilmoqda. Ushbu tadbirlar yurtimizning barcha viloyatlarida bajarilib, Za’faron o’simligini yetishtirishga erishilib kelinayotganidan darak beradi. 33 1-jadval 3.2. Za’faron o‘simligini o‘sishi va rivojlanishi (g‘unchalash fazasida) G‘unchaning to‘liq shakllanishi uchun 2 kun vaqt sarflandi. 5-12 kun davomida o‘simlik gullashni o‘tab, jarayon tugagandan so‘ng, 6-8 kun davomida o‘simlikda tinim holati kuzatildi. Bizning fikrimizcha, bu vaqt davomida o‘simlik vegetativ ko‘payish uchun kerakli ozuqa moddalarni to‘playdi. G’unchalash fazasi eng asosiy fazalardan hisoblanib, u o‘zida barcha fenofazalar bog‘liqligi va o‘simlikning yangi muhitga moslashishini mujassamlashtiruvchi tizimdir. G‘unchalash fazasi 34 2-jadval Ekinlar va ulardan olinadigan mahsulot haqida so‘z ketganda albatta hosil elementlarini o‘rganmay iloj yo‘q. Za’faron o‘simliigni hosil elementlardan biri g‘uncha hisoblanadi. Shuning uchun bu davrni ham mukammal o‘rganib olish lozim deb hisoblaymiz. Shu maqsadda navbatdagi fenologik kuzatuvimiz 25.10 da amalga oshirildi . Bu davrga kelib o‘simlik ancha o‘sib rivojlan 35 3.3. Mulchalashning Za’faron o‘simligini gullash jadalligiga ta’siri Gullash fazasi eng asosiy faza hisoblanib, u o‘zida barcha fenofazalar bog‘liqligi va o‘simlikning yangi muhitga moslashishini mujassamlashtiruvchi tizimdir. Sutkalik va mavsumiy gullash dinamikasi. Tajribalar mobaynida o‘simliklarning sutkalik gullash maromlari ko‘rsatkichlariga batafsil to‘xtalib o‘tamiz: C. sativus o‘simliklarda sutkalik gullash maromi o‘rganilganda, ya’ni gullashining boshlanishida (13.10.) ertalab soat 8 00 -9 00 da havo harorati 20-25 0 S, havoning nisbiy namligi 43%, yoritilganlik 13000 lyuks bo‘lganida 1 tupda 1 tadan guli ochildi. Soat 10 00 -13 00 larda havo harorati 23-27 0 S, havo namligi 45%, yoritilganlik 86000-90000 lyuks bo‘lganda, 3 tup o‘simlikda 1 tadan gul ochildi. Soat 14 00 - 18 00 larda o‘simliklarda gullarning ochilishi kuzatilmadi. SHunday qilib, gullashning boshlanishida, ya’ni 1 - kuni davomida 4 dona gulning ochilishi qayd etildi. Yalpi gullash davrida (15.10.) holat quyidagicha bo‘ldi: ertalab soat 8 00 da havo harorati 22-25 0 S, havoning nisbiy namligi 45%, yoritilganlik darajasi 18000 lyuks bo‘lganda, 9 tup o‘simlikda 1 tadan gul ochildi. Soat 9 00 -12 00 larda havo harorati 25-28 0 S, nisbiy namlik 38-46%, yoritilganlik 45000-95000 lyuks bo‘lganda, 5 tup o‘simlikda 2 tadan gul ochildi. Soat 13 00 dan 18 00 gacha o‘simlik g‘unchalarining ochilishi kuzatilmadi. O‘simlikning yalpi gullash davrida 1 kunda jami ochilgan gullar soni 19 ta ni tashkil etdi. Yakuniy gullash davrini (30.10.) kuzatganimizda, ertalab soat 8 00 da 1 tup o‘simlikda 1 ta gul ochilgan bo‘lib, bu vaqtda havo harorati 13 0 S, nisbiy namlik 64%, yoritilganlik 10000 lyuks bo‘lgan. Qolgan soatlarda o‘simlikda ochilgan gullar kuzatilmadi va kun davomida faqat 1 ta gulning ochilganligi ma’lum bo‘ldi. 36 Gullash fazasida 3-jadval Gullash fazasi eng asosiy faza hisoblanib, u o‘zida barcha fenofazalar bog‘liqligi va o‘simlikning yangi muhitga moslashishini mujassamlashtiruvchi tizimdir. 37 8 10 12 14 16 18 8 10 12 14 16 18 8 10 12 14 16 18024681012 0102030405060708090очилган гуллар сони 0 Gullashning boshlanishi YAlpi gullash YAkuniy gullash Tuganak piyozlar hosildorligi bo‘yicha o‘simlik o‘sishi va riaojlanishida bo‘lgan qonuniyat takrorlanmadi. Tuganakpiyoz mahsuldorligi 20 t/ga go‘ng qo‘llanilganda ko‘zatilishi, go‘ng tarkibidagi oziq elementlarning sekin ta’sir qilib, tuganakpiyozlar mahsuldorligni oshirgan bo‘lishi mumkin. SHuning uchun bu variantda yuqori natija qayd etilganligi ma’lum bo‘ldi. III bob bo‘yicha xulosa Bu bobda Za’faron o‘simligini unib chiqish, g’unchalashi va gullash fazalari to’liq o’rganilib, har bir variantlar bo’yicha natijalar tahlil qilindi. Za’faron o‘simligini xarakteristikasi o‘rganildi. Kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, unib chiqish, g’unchalash va gullash fazalarida o’simlik uchun kerakli bo’lgan harorat ta’minlandi. Mavzu maqsadiga mos dala tajriba usuli tanlanib, tajribalar olib borish rejalashtirildi. XULOSALAR 382 - расм. Турли интродукция шароитида C . sativus нинг суткалик гуллаш мароми. очилган гуллар сони; ҳoо ҳарорати; ҳoонинг нисбий намлиги 1. Crocus turkumiga mansub o‘simliklarning generativ jarayonga o‘tishi havo harorati 10-13 0 S, havoning nisbiy namligi 50-60% dan yuqori bo‘lganda va yorug‘lik o‘rtacha 17-20 ming/lyuks darajada bo‘lganda sodir bo‘ladi. 2. C. sativus ning pregenerativ davri davomiyligi 12-13 oy, generativ davri esa 8-12 kun, pregenerativ davri deyarli bir xil 33-34 oy, generativ davri 36-42 kun, umumiy vegetatsiya davri bir mavsumda C. sativus da 233-243 kun davom etishi aniqlandi. 3. C. sativus introduksiya sharoitida odatda ikkinchi - uchinchi va kam hollarda birinchi vegetatsiya yilidan generativ davrga o‘tadi . 4. C. sativus ning gullash jarayoni ob-havo ko‘rsatkichlariga bog‘liq bo‘lib, havo haroratining oshishi, nisbiy namlikning ko‘tarilishi bilan ochilgan gullarning soni orta boradi. Kun davomida eng ko‘p ochilgan gullar soni soat 8 00 - 12 00 ga to‘g‘ri kelib, bu paytda havoning harorati 20-22 0 S va havoning nisbiy namligi 50-60% ni tashkil etadi. 5. O‘simliklarda qish oylari havo haroratining 0 0 S ga tushishi va er yuzasi muzlagan darajada bo‘lganda ham shikastlanmasligi qayd etildi. 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI: Normativ-xuquqiy xujjatlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3 maydagi PF-5032 son “Nukus- farm, Zomin - farm, Kosonsoy - farm, Sirdaryo - farm, Boysun – farm, Parket – farm va Bo‘stonliq - farm ” erkin iqtisodiy hududlarini tashkil etish” to‘g‘risidagi Farmoni. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 11 maydagi “O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” gi PQ- 2966 qarori. 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 20 oktyabrda № 290 – sonli “Biologik resurslardan foydalanishni tartibga solish va tabiatdan foydalanish sohasida ruxsat berish tartib taomillariga o‘tish to‘g‘risida”gi qarori. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 20 yanvardagi № 5-sonli “2015-2017 yillarda o‘rmon ho‘jaliklari tizimini rivojlantirish, dorivor va ozuqabop o‘simliklar xom-ashyosini etishtirish, tayyorlash va qayta ishlashni yanada kengaytirish chora tadbirlari to‘g‘risida” majlis bayonnomasi qarori. 5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 21 avgustdagi № 114-yig‘ilish bayonining “Respublikamizda za’faron (shafran) plantatsiyalarini barpo etish, farmatsevtika sanoati ehtiyojlarini ta’minlash va eksportbop dorivor o‘simliklarni ko‘paytirishni tashkil etish chora tadbirlari to‘g‘risida” gi EDO-03/1-421-sonli qarori. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 6. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: O‘zbekiston, 2016. 7. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: O‘zbekiston, 2017. 8. Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent: O‘zbekiston, 2017. 40 Darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, risola va to‘plamlar : 9. Abu Ali ibn Sino. Kanon vrachebnoy nauki. Izbrannыe razdelы. V 3-ch. (sostaviteli: Karimov U. I., Xurshut E. U.). - Tashkent: MIKO. –Fan, 1994.- 1 ch. –400 s., 2 ch. –360 s., 3 ch. –232 s. 10. Abu Rayxon Beruni. Izbrannыe proizvedeniya. Farmakognoziya. Kniga 4. – Tashkent, 1974.– 1120 s. 11. Askerov A. SHafran. – Baku : Azerneshr, 1934. – 113 s. 12. Axmatov K.A. K metodike opredeleniya jaroustoychivosti v polevыx usloviyax // Blyul GBS, 1966. – Vыp. 63.– S.81–83. 13. Ashurmetov O.A., Karshibaev X.K.O‘t o‘simliklarda reproduksiya jarayonini o‘rganishga oid metodik ko‘rsatmalar.- Guliston, 2008.- 20 b. 14. Balashov N.N., CHumanov YA.I. Materialы po izucheniyu effektivnosti udobreniy. Selkoxozyastvenniy sbornik PKZ UzSSR. - Tashkent. 1929. – s. 38 . 15. Bashindjagiyan S.Z. Kultura shafrannogo rasteniya. – Baku, 1916. – S. 37- 45. 16. Beydeman I.N. Metodika izucheniya fenologii rasteniy i rastiteln ы x soob щ estv. - Novosibirsk: Nauka, 1974 . – 154 s . 17. Belolipov I. V. Ritm razvitiya, biologiya sveteniya i plodonosheniya inkarvillei semirechenskoy v Botanicheskom sadu AN UzSSR // Introduksiya i akklimatizatsiya rasteniy. – Tashkent: Fan, 1980. - V ы p.17. – S . 108-115. 18. Belolipov I.V. Introduksiya travyanist ы x rasteniy prirodnoy flor ы Sredney Azii (Ekologo-introduksionn ы y analiz). -T ashkent, Fan, 1989. – 147 s . 19. Vilkins. A.I. Osnovы kulturы amerikanskogo xlopchatnika v Turkestanskie krae.- Tashkent, 1889.- S.9-80. 20. Jmыlev P.YU., Alekseev YU.E., Karpuxina E.A.,Balandin S.A. Biomorfologiya rasteniy.-Moskva, 2005.- 256 s. 21. Zaysev G.N. Matematicheskiy analiz biologicheskix dannыx. – M.: Nauka, 1991. –183 s. 41 22. Zaugolnova L.B., Jukova A.A., Komarov A.S., Smirnova O.V. Senopopulyasiya rasteniy.- M.: Nauka, 1988.- 184 s. 23. Zemlinskiy S. E. Lekarstvenn ы e rasteniya SSSR. – M.: Medgiz, 1958. – 608 s. 24. Ziyomuhamedov E.A. Tuproq organik moddasi va unumdorligi. ─T, 2018, ─17-b. 25. Kamenskiy E.A. Kultura shafrana v Zakavkaskom krae / Sborn. sved. po kulture sennыx rasteniy na Kavkaze. 1985. Vыp. I i II. – S. 56-65. 26. Kapinos G.E. Biologicheskie zakonomernosti razvitiya luko - vichn ы x i klubnelukovichn ы x rasteniy na Apsherone. – Baku, 1965. – 240 s. 27. Karpisonova R.A. Otsenka uspeshnosti introduksii mnogoletnikov po dannыm vizualnыx nablyudeniy // VI delegatskiy s’ezd VBO. Tez. dokl. – L., 1978. – S. 175-176. 28. Musaev B.S, Agrokimyo. ─T.: SHarq, 2001. ─245-b. 29. Niyazaliev B.I. Paxtachilikda organik va organo-mineral o‘g‘itlarni qo‘llash texnalogiyasini takomillashtirish.─T, 2016.─14-b. 30. Ontogeneticheskiy atlas rasteniy. Nauchnoe izdanie. Tom 5.(otvetstvennыy redaktor L.A. Jukova)- Yoshkar –Ola: MarGU, 2007.-372 s. 31. Fedorov Al. A., Artyushenko Z.T. Atlas po opisatelnoy morfologii vыsshix rasteniy. Plod. – L.: Nauka, 1986. – 392 s. 32. SHaripov A.X. Introduksiya sredneaziatskix vidov roda shafran ( Srocus L . ) v usloviyax Botanicheskogo sada. Introduksiya i akklimatizatsiya rasteniy. vыp. 24. – Tashkent: Fan, 1991. – 128 s. 33. Belolipov I.V., Tuxtayev B.Yo., Qarshiboyev H.Q. “O’simliklar introduksiyasi” fanidan ilmiy – tadqiqot ishlarini o’tkazishga oid metodik ko’rsatmalar (to’ldirilgan 2-nashr). – Guliston, 2015. - 32 b. 34. “Brand Investment Group” MCHJ va “Shafran Ilmiy Tadqiqot Markazi” MCHJ ning 2017-2020 yillarda O‘zbekistonda ekma za’faron plantatsiyalarini tashkil etish va uni rivojlantirish bo‘yicha loyixa prezentatsiyasi. -Toshkent- 2017. 42 Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatlari: 35. Mahmudov A.V. Crocus turkumi turlarining O‘zbekiston sharoitida introduksiyasi va bioekologik xususiyatlari: Biologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati. – Toshkent, 2017. – 44 b. 36. Murdaxaev YU. M. Introduksiya lekarstvenn ы x rasteniy v Uzbe - kistane: Avtoref. dis. … dokt. biol. nauk. – Tashkent , 1992. – 42 s. 37. Tuxtaev B.E. Introduksiya lekarstvennыx rasteniy na zasolennыx zemlyax Uzbekistana: Avtoref. dis. … dokt. biol. nauk. – Tashkent, 2009. – 38 s. Ilmiy jurnallardagi maqolalar: 38. Garagezov T.G., Gasыmov K.G., Serkerov S.V., Novruzov E.N., Muradov P.Z., SHaxmuradov I.A. Strategiya izucheniya biologii Apsheronskoy populyasii shafrana ( Crocus sativus L . ) // AMEA-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), 2017. - Cild 70. №2. – S.164-173. 39. Kudrin 61. S. A. O postuplenii azota s atmosfernыmi osadkami v pochvu serozemnoy zonы. «Pochvovedenie», 1948, № 10, S. 608-611. 40. Kudrin S.A., CHumanov YA.N. P srokax vneseniya azotax udobreniy pod xlopchatnik. Xlopkovodstvo.- 1951.- № 2.- S.8-15 . 41. Malinkin N.P, Machigin B.P. G‘o‘zani o‘g‘itlash usuli. O‘zbekiston jurnali, Toshkent, 1948. ─27-b. 42. Morkjetskiy S.A., Tixomirov V.V. va Fillipov YU.A. Kultura shafrana Crocus sativus L. i S. speciocus M.B. v Krыmu i na Kavkaza // Bot. Kabinet Nikit. Bot. sada. – YAlta, 1917. – №9. –S. 118-135. 43. Nuruzova M. M. Za’faron – oltinga teng ziravor. – M.: SHarq tabobati, 2018. № 1. – B. 13-15. 44. Sedelnikova L.L. Ontogenez krokusa alatavskogo v Sibiri // Vestnik VGU, 2011. № 2. – S. 75-76. 45. Abdullaev F.I. Cancer chemopreventive and tumoricidal properties of saffron ( Crocus sativus L) // Exp. Biol. Med , 2002. – №227. – P. 20. 43 46. Abdullaev F.I. Use of in vitro assays to assess the potential antigenotoxic and cytotoxic effects of saffron ( Crocus sativus L.) // Toxicology in vitro. , 2003. №17 (5-6). – P. 751. 47. Alessia Fiore, D. Pizzichini, G. Diretto, F. Scossa, L. Spano. Genomics and transcriptomics os saffron: New Tools to Unravel the secrets of an Attractive Spice // Functional Plant Sciences and Biotechnology, 2010. – P. 25-30. 48. Azizbekova N.Sh. and Milyaeva, E.L. Ontogenesis of saffron (Srocus sativus) and changes in stem apices. - Soviet Journal of Development Biology , 1979. № 9 . – R. 266 - 271 . 49. B a k er, J.G. (1873): A Review of the known Species of Crocus. — Gardener’s Chronicle, Nos. 4, 6, 9, 13, 16, 18, 20, 43, 44, 46, and 49. 50. Bhargava V. Medicinal uses and pharmacological properties of Crocus sativus Linn. (saffron) // International Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences , 2011. Vol. 3. Suppl. 3. – R. 22-26. 51. B oissier, P. E . (1866): in: Balansa Plant. — Pont. Exsic. 1866, no. 1533. 52. B oissier, P. E .(1866a): Fl. Orient. Vol. V, part 1: 97. 53. Caiola M.G., Canini A. Looking for saffron’s ( Crocus sativus L.) Parents // Functional Plant sciences and Biotechnology , 2010. 4. Issue 2. – R. 1-14. 54. Chichiricco G. Sterility and improvement of saffron crocus // Caryologia , 19 90 . № 25 . – R. 99-107 . 55. Dashtir M.H., Zeinali F., Anvari M., Hosseini S.M. Saffron (Crocus sativus L.) extract prevents and improves d-galactose and NANO2 induced memory impairment in mice // EXCLI Journal , 2012. №11. – R. 328-337. 56. Ebrahimzadeh H., Abrishamchi P. and Noori-Daloii M.R. Quantitative and qualitative changes in shoot apical meristem of saffron during the period of growth and development // Journal of sciences Islam Republic Iran , 1997. Vol. 8. No. 1. – R. 10-17. 57. F ranceschi, V. R . & H orner, H . T . Jr.(1980): Calcium oxalate crystals in plants. — Bot. Rev. 46: 341-427. 44 58. Greenberg-Kaslasi D. Vegetative and reproductive development in the saffron crocus ( Crocus sativus L.). M.Sc // Thesis, The Faculty of Agriculture, The Hebrew University of Jerusalem, Rehovot (Hebrew, English abstract) , 1991. – R. 122-126. 59. H ar pk e, D ., Men g , S ., R utten, T ., Kerndorff, H . & B lattner, F . R . (2013): Phylogeny of Crocus(Iridaceae) based on one chloroplast and two nuclear loci: Ancient hybridization and chromosome number evolution. — Mol. Phylogenet. Evol. 66: 617-627. 60. H ar pk e, D ., Peruzzi, L ., Kerndorff, H., Kara mpl lianis, T ., C onstantinides, T., Ran d elović, N ., Ran d elović, V ., Jušković, M., Pasche, E . & B lattner, F . R . (2014): Phylogeny, geographic distribution and new taxonomic circumscription of the crocus reticulatus species group (Iridaceae). — Turk. J. Bot. 38/5: DOI: 10.3906/bot-1406-23. 61. Hosseinzadeh H., Abootorabi A., and Sadeghnia R. Protective Effect of Crocus sativus Stigma Extract and Crocin (trans-crocin 4) on Methyl Methanesulfonate–Induced DNA Damage in Mice Organs // DNA and Cell Biology , 2008. Volume 27. – R. 1-8. 62. International Standards Organization Saffron 3rd draft proposal. ISO/ TC 34/SC 7. 215E. - Geneva 1970. 63. Jan S. , Wani A., Kamili N., Kashwari M. Distribution, chemical composition and medical importance of saffron ( Crocus sativus L.) // African Journals of Plant Sciences , 2014. Vol. 8(12). – R. 537-545. 64. Karimi E., Oskoueian E., Hendra R. and Jaafar Z.E. Evaluation of Crocus sativus L. Stigma Phenolic and Flavonoid Compounds and Its Antioxidant Activity // Journal of Molecules , 2010. №15. – R. 6244-6256. 65. Kerndorff, H . & Pasche, E . (2004a): Two New Taxa of the Crocus biflorusaggregate (Liliiflorae, Iridaceae) from Turkey. — Linzer biol. Beitr., 36/1: 5-10. 66. Kerndorff, H . & Pasche, E. (2011): Two new taxa of Crocusfrom Turkey. Stapfia 95: 2-5. 45 67. Kerndorff, H . & Pasche, E . (1994): Crocus mathewii. A new autumnflowering Crocusfrom Turkey. — The New Plantsman 1: 102-106. 68. Kerndorff, H . & Pasche, E . (1997): Zwei bemerkenswerte Taxa des Crocus biflorus-Komplexes (Iridaceae) aus der Nordosttürkei. — Linzer biol. Beitr. 29/1: 591-600. 69. Kerndorff, H . & Pasche, E . (1998): On the type locality of Crocus boissieri(Iridaceae). — The New Plantsman, vol 5, part 1. 70. Kerndorff, H . & Pasche, E . (2003): Crocus biflorusin Anatolia. — The Plantsman, New Series, Volume 2, part 2: 77-89. 71. Kerndorff, H . & Pasche, E . (2004b): Crocus biflorusin Anatolia, Part Two. — The Plantsman, New Series, Volume 3, part 4: 201-215. 72. Kerndorff, H . & Pasche, E . (2006): Crocus biflorusin Anatolia, Part Three. — Linzer biol. Beitr., 38/1: 165-187. 73. Kerndorff, H . & Pasche, E . (2012): Seven new species of Crocusfrom Turkey. — Stapfia 97: 3-16 . 74. Kerndorff, H .& Pasche, E. (1996): Crocuses from Turkey to Jordan. — Quaterly Bulletin of the Alpine Garden Society, vol. 64, no. 3. 75. Mathew B. Crocus sativus and its allies (Iridaceae) // Plant Systematics and Evolution , 1977 . № 128 . – R. 89-103. 76. Mathew B. The crocuses: a revision of the genus Crocus (Iridaceae) / Flora of Turkey and the east Aegean islands. – Edinburgh University Press, Edinburgh. 1984. Vol 8 . – R. 413-438. 77. Mathew, B (1982): The Crocus. A revision of the genus Crocus (Iridaceae). — Timber Press, Portland. Maw, G.(1886): A monograph of the genus Crocus.— Dulau & Co., London, VIII + 326 pp. 78. Maw G. Notes on the life-history of a Crocus and the classification and geographical distribution of the genus // Linnean Society’s Journal Botany , 1882. Vol. 19. – R. 46-61. 46 79. Negbi, M., Dagan, B., Dror, A. and Basker, D. Growth, flowering, vegetative reproduction and dormancy in the saffron crocus ( Crocus sativus L.). // Israel Journal of Botany, 1989. № 38 . – R. 95-113. 80. Oussama Ahrazem, Antonio Granell, Lourdes Gomes- Gomes. Metobolite and target transcript analyses during Crocus sativus stigma development // Phytochemisty , 2009. Volume 70. Issue 8 . – P. 1009-1016. 81. Pasche, E . & Kerndorff, H .(1999): A new natural hybrid in the genus Crocus (Iridaceae). — The New Plantsman, vol. 6, part 1 . 82. Pasche, E . (1993): A new Crocus(Iridaceae) from Turkey. — Herbertia 49: 67-75. 83. Simone Carradori, Paola Chimenti, Daniela Secci, Luisa Mannina, Francesca Alcaro, Anel Petzer. New insights into the biological properties of Crocus sativus L. chemical modifications, human monoamine oxidases inhibition and molecular modeling studies // European Journal of Medicinal Chemistry , 2014. Volume 82 . – P. 164-171. 84. Tammaro, F. Crocus sati vus L. cv. Piano di Navelli (L’ Aquila saffron): environment, cultivation, morphometric characteristics, active principles, uses // Proceedings of the International Conference on Saffron ( Crocus sativus L.) L,’Aquila (Italy) , 1989. Università Degli Studi L’Aquila e Accademia Italiana della Cucina, L’Aquila . – R . 47–97. 85. Wolter, M. (1990): Calciumoxalat-Kristalle in den Knollen-Hüllen von CrocusL. (Iridaceae) und ihre systematische Bedeutung. — Bot. Jahrb. Syst. 112/1: 99-114. Ilmiy amaliy anjuman materiallari: 86. Qosimov U.S. va boshqalar. Mineral o‘g‘it me’yorlarini tuproqning chirindi va yalpi NPK miqdoriga ta’siri. Biologiya, Ekologiyani dolzarb muammolari. Toshkent, 2015. 14 sentyabr, B.119. Internet saytlari : 87. http://m.youtube.com – SHafran. 47 a) Posadka shafrana 01. b) Posadka shafrana 02. c) Posadka shafrana 03. d) Posadka shafrana 04. e) Posadka shafrana 05. f) Svetanie shafrana oktyabr. g) SHafran mutant ili oshibka prirod ы . h) SHafran – v pomosh ekonomike Afganistana (novosti). i) Kak SHafran vliyaet na mozg cheloveka? j) SHafran – «krasnoe zoloto» Irana – economy. k) SHafran Kashmirskiy. l) SHafran – samaya, samaya. m) Pri kakix zabolevaniyax polezen SHafran? n) SHafran – zoloto v mire priprav. 88. http:// roif-expert.ru – R ы nok shafrana. 89. http://sites.google.com/a/x.bestledlights.cf /a986/-5-32702224726 90. www.edu.uz 91. www.nuu.uz 92. www.ziyonet.uz 93. www.lex.uz 94. www.arxiv.uz 48

ZA’FARONNING O’SISHI, RIVOJLANISHI VA HOSILDORLIGIGA MULCHALASH AGROTEXNOLOGIYASINING TA’SIRI MUNDARIJA Kirish .. ...................................................... ... ............. ... .......... . 3 I bob. Adabiyotlar ta hlili ............................. ...... ................... .... ....... 6 1. 1 . Za’faronning dorivor va oziq-ovqat o‘simligi sifatida ahamiyati hamda uning tarixi………………………………... 12 1.2. Dunyoda Za’faron etishtiradigan va o‘simlik xom - ashyosiga bo‘lgan talablar ............... .......... .................... 16 1.3. Za ’ faron sistematikasi................ ............ .................................. 21 I bob bo‘yicha xulosa .................................................. ........... 24 II bob . Tadqiqot olib borish sharoiti va uslubi ......... ....... .. . ............. 25 2. 1 . 2.2. Tadqiqot sharoitlari .............. . ...................................... ....... . .... Iqlimi ....................................................................... ........... . .... 25 26 2.3. Tuproqlari ........................................................... ..................... 27 2.4. Za’faron o‘simligi xarakteristikasi........................................... 28 II bob bo‘yicha xulosa .... ....................................... .. . ...... ... .... . 33 III bob. Tadqiqot natijalari ................ .............................................. ... 34 3. 1 . Mulchalashning Za ’ faron o‘simligini unib chiqishi, o‘sishi va rivojlanishiga ta’siri………………………………..……... 34 3. 2 . Za’faron o‘simligini o‘sishi va rivojlanishi (g‘unchalash fazasida) ....................... ................................................ ............ 35 3. 3 . Mulchalashning Za’faron o‘simligini gullash jadalligiga ta’siri ............................... ....... ...................... ...................... ...... 37 III bob bo‘yicha xulosa ....................................................... ... 39 X ulosa . ........................................................ . .................................. .. . . ....... 40 Adabiyotlar ro‘yxati ................................... .................. ...... ....... ... ........... 41 1

KIRISH Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Dunyoda aholi sonining ortishi dorivor, hushbo‘y-ziravor va oziq-ovqat o‘simliklar xom ashyosining xilma- xilligini ko‘paytirish hamda ulardan tabiiy dori darmon vositalari va yangi turdagi oziq - ovqat mahsulotlarini ishlab chiqishni taqozo etmoqda. Butunjahon Sog‘liqni Saqlash tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, mavjud dori-darmon vositalarining 60-65 % ini dorivor o‘simliklar xom-ashyolaridan olingan preparatlar tashkil etib, bugungi kunda jahonda dorivor, oziq-ovqatbop va hushbo‘y-ziravorlik hususiyatlarini saqlovchi o‘simliklarni tanlash, etishtirish, keng masshtabda plantatsiyalarini tashkil etish va ishlab chiqarishga jalb etishga alohida e’tibor berilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoevning 2017 yil 24-25 fevral kunlari Qashqadaryo viloyatiga tashriflari davrida istiqbolli loyiha, ya’ni respublikamiz iqlim va tuproq sharoitida dorivor va xushbo‘y hidli ziravorli kosmopolit o‘simlik Za’faron (Za’faron ) plantatsiyalarini tashkil etish tadbiri namoyish etildi. Mazkur loyiha asosida (Za’faron ) plantatsiyalarini barpo etish, farmatsevtika sanoati ehtiyojlarini ta’minlash va eksportbop dorivor o‘simliklarni ko‘paytirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida majlis qarori va unga asosan 2017 yil 21 avgustda Vazirlar Mahkamasida o‘tkazilgan №114 - yig‘ilish bayonining “Respublikamizda za’faron (Za’faron ) plantatsiyalarini barpo etish, farmatsevtika sanoati ehtiyojlarini ta’minlash va eksportbop dorivor o‘simliklarni ko‘paytirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi EDO-03/1-421 - sonli qarori bilan dorivor o‘simliklar plantatsiyalarini tashkil etish uchun takliflar kiritish va dorivor o‘simliklar sohasida yangi ilmiy loyihalarni tayyorlash, amalga oshirish va tavsiyalar ishlab chiqish, doimiy ravishda dorivor o‘simliklarni o‘stirish va ko‘paytirish sohadagi ilmiy salohiyatni yuksaltirib borish, fan va ishlab chiqarish orasidagi integratsiyani yanada kuchaytirish belgilangan [5]. Mazkur qaror va boshqa meyoriy xujjatlarda belgilangan vazifalar ijrosini ta’minlash [1;2;3;4;5;6] maqsadida chet mamlakatlaridan Za’faron o‘simligi 2

piyozchalari keltirildi va ularni mahalliy sharoitga moslashtirish orqali medetsinada, kosmetikada va oziq-ovqat yo‘nalishlarida foydalanish uchun. Buning uchun respublikamizda mlum maydon ajratildi. SHuningdek, “Za’faron ilmiy tadqiqot markazi” tashkil etildi. Ushbu markazning asosiy maqsadi Za’faron o‘simligining respublikamiz tuproqlari sharoitida etishtirish agrotexnikasini ishlab chiqish edi. Bu borada mazkur markaz k o‘pgina yutuqlarga erishdi. Bugungi kundagi dolzarb masalalardan biri Za’faron o‘simliginning oziq muhitiga reaksiyasini o‘rganishdir. Ayniqsa, sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarda tuproq tabiiy unumdorlik hisobiga qancha hosil olish mumkin. Bu borada ham izlanishlar olib borish lozim. CHunki, shunday qarashlar bor, Za’faron o‘simligini etishtirish uchun tuproq unumdorligi etarli degani emas. SHu tufayli Za’faron o‘simligini sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar sharoitida tuproq tabiiy unmdorligi va turli o‘g‘it variantlarida tadqiq qilish maqsad qilindi. Ta dqiqot ob’ekti . Zarafshon vohasi sug‘oriladigan o‘tloqi tuproqlari, mulchalash materiallari - kuzgi bug‘doy somoni, yaltiroq polietilen plyonka, qoramol go’ngi va Za’faron o‘simligi. Ta dqiqotning predmeti. Mulchalash ta’sirida tuproqning asosiy xossalarining o‘zgarishi. Bundan tashqari Za’faron o‘simligining o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ta’sirini aniqlash tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Ta dqiqotning ilmiy yangiligi: Zarafshon vohasi sug‘oriladigan o‘tloq tuproqlar sharoitida Za’faron o‘simligini yaltiroq poletilen plyonka, bug‘doy somoni va qoramol go’ngi yordamida mulchalab, tuproqning fizik, mexanik va suv xossalariga ta’siri birinchi marta o‘rganildi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Bajariladigan dissertatsiya ishining asosiy maqsadi: Mo‘lchalashning tuproq xossalari va Za’faron o‘simligining o‘sishi, rivojlanishi hamda hosildorligiga tasirini o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning asosiy vazifalari qo‘yidagilardan iborat : 1. Tuproqdagi oziq moddalar miqdorini aniqlash; 2. Tuproqning unumdorligi va suv fizik xossalarini aniqlash; 3

3. Mulchalashning tuproqni namlik sig‘imiga ta’sirini aniqlash; 4. Mulchalashning tuproqni mikrobiologik xossalariga ta’sirini aniqlash; 5. Mulchalashni Za’faronning o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ta’sirini aniqlash; Tadqiqotning amaliy ahamiyati : Zarafshon vohasi sug‘oriladigan o‘tloq tuproqlarida Za’faron o‘simligini etishtirish va har xil mulcha materiallar – plyoka, somon va go’ngning tuproq xossalariga hamda o‘simlik hosildorligiga ta’siri ilmiy- amaliy jihatdan asoslab berildi. Olingan natijalar bo‘yicha amaliy tavsiyalar berildi va ishlab chiqarishga joriy qilinadi. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dala tajribalari, tuproq va o‘simlik namunalarini olish, agrokimyoviy tahlillar, fenologik kuzatuvlar umumiy qabul qilingan uslubiy qo‘llanmalar asosida «Dala tajribalarini o‘tkazish uslublari», tuproq va o‘simlik namunalarining kimyoviy tahlillari, «Metodika polevogo opыta», «Rukovodstvo po ximicheskomu analizu pochv» bo‘yicha amalga oshirilgan . Ish tuzilmasining tavsifi. Bitiruv malakaviy ishi 49 sahifada yozilgan bo‘lib, kirish, 3 ta bob xulosalar va ishlab chiqarishga tavsiya, 94 nomdagi foydalanilgan adabiyotlar ruyhati, 3 ta jadval, 2 ta rasmdan tashkil topgan. Kirish qismida Bitiruv malakaviy ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi , tadqiqot ob’ekti va predmeti, tadqiqotning maqsadi va vazifalari , ilmiy yangiligi , tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari , tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) , tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi , tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi yoritilgan. 1- bobda mavzuga oid adabiy manbalarning tahlili yoritilgan. 2-bobda t adqiqot o‘tkazilgan xudud ning tabiiy sharoitlari va tekshirish uslubi bayon etilgan. 3-bobda olingan natijalar va ularning tahlili keltirilgan. Olingan natijalar asosida xulosa va ishlab chiqarishga tavsiyalar berilgan. Bitiruv malakaviy ishida foydalanilgan adabiy manbalar a dabiyotlar ro‘yxatida keltirilgan. 4

I BOB. ADABI YOTLAR TAHLILI Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Sug‘oriladigan erlarda mineral o‘g‘itlar ta’sirida dorivor o‘simliklardan yuqori va sifatli hosil olish bo‘yicha keng qamrovli ilmiy–tadqiqot ishlari bajarilgan. Bunday tadqiqot xorijlik va respublikamiz olimlaridan J.Mey, N.Negbi, J.G.Baker, S.Meng, T.Rutten, F.R.Blattner, H.Kerndorff, E.Pasche, D.Harpke, S.N.Abramova, L.G.Zakalyabina, R.E.Levina, G.E.Kapinos I.V.Belolipov, L.L.Sedelnikova, S.N.Kudryashov, YU.M.Murdaxaev, B.E.Tuxtaev, A.B.Maxmudov, SH.SH.Xurramov va boshqalar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Lekin respublikamiz tuproqlarida mineral va organik o‘g‘itlarni tuproq va dorivor Za’faron o‘simligi hosiliga ta’sirini aniqlash, o‘g‘itlar samaradorligini oshirish, maqbul o‘g‘it me’yorlari va uni qo‘llashni ishlab chiqish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar etarlicha amalga oshirilmagan. Sug'oriladigan tipik bo'z tuproqlar xossalariga mulchalashning ta'siri. Sug'oriladigan tipik bo'z tuproqlarni polietilen plyonka bilan mulchalashning umumiy fizik xossalariga, suv, issiqlik va oziq moddalar rejimlariga ta'sirini o'rganganlar. Tuproq zichligini pasayishi va tuproq g'ovakligining oshishi, harorat va namlikning oshishi hamda ozuq moddalarning ko'payishini aniqlaganlar. Mulchalab sug'orish usullarining tupoq harorati va ziroatlarning o'rtacha kunlik suv iste'moliga ta'siri. Tajriba maydoni tuprog'i o'tloqi-bo'z tuproqlar bo'lib mexanik tarkibiga ko'ra yengil qumoq, kuchsiz darajada sho'rlangan, sizot suvlari 2.0-2.5 m chuqurlikda joylashgan. Tajriba 18 variantdan ibotart bo'lib, 3 takrorlanishda olib borilgan va 3 yarusli qilib joylashtirilgan.tadqiqotlar qand lavlagining «Romanovskaya-032», soya va loviya o'simliklari ustida olib borildi. 1.06 da tuproqning 0-5-0-10 sm qatlamlarida qand lavlagining «Romanovskaya-032» navida tuproq harorati 0-5 sm qatlamida 28,5 C ga teng bo'lgan bo'lsa, 0-10 sm qatlamida 27,6 C ni ko'rsatmoqda. Demak, olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida qator oralarini plyonka bilan mulchalash 5

O'xshashlar

Tomchilatib sugʻorishda oʻgʻitlashning tuproq unumdorligi va intensiv yongʻoq hosildorligiga ta’siri
O'ZBEKISTON TUPROQLARINING ISSIQLIK VA SUV XOSSALARINING O'RGANILISH TARIXI
Zea mays L. Saccharataning ayrim fiziologik xususiyatlari
TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARGA O’G‘ITLARNING TA’SIRI
IJTIMOIY XIZMATNING RIVOJLANISHI TARIXI