logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Tomchilatib sugʻorishda oʻgʻitlashning tuproq unumdorligi va intensiv yongʻoq hosildorligiga ta’siri

Tomchilatib sugʻorishda oʻgʻitlashning tuproq unumdorligi va intensiv yongʻoq hosildorligiga ta’siri

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

11323 KB
Ko'chirib olish
“Tomchilatib sug orishda o g itlashning tuproq unumdorligi vaʻ ʻ ʻ intensiv yong oq hosildorligiga ta’siri ʻ ” Mundarija bet Kirish ......................................................................................................... 8 I- BOB ADABIY O TLAR TAHLILI ………………………………… 11 1.1. Grek yong og ining maydoni, yong oqning axamiyati, tarkibi, ʻ ʻ ʻ o g itlash tizimi………………………………………………... ʻ ʻ 13 1.2. Tomchilatib sug orishda o g itlarni qo llash ʻ ʻ ʻ ʻ ………………….. 19 II - BOB TADQIQOT O TKAZILGAN XUDUD SHAROITLARI, ʻ USLUBLARI VA NAV TAVSIFI…………………………... 2.1. Tajriba dalasining tuproq-iqlim sharoitlari …………………… 25 2.2. Tajriba dalasining agrokimyoviy tavsifi ……………………… 28 2.3. Tadqiqot sxemasi va uslublari ……………………………….... 30 2.4. “Chandler” navi tavsifi………………………………………... 31 III - BOB ASOSIY QISM ……………………………………………….. 3.1. Tuproq oziqa rejimi………………………………………….... 38 3.2. O sish va rivojlanishi ʻ ………………………………………… 41 3.3. Hosildorligi …………………………………………………… 48 3.4. Hosil sifati ……………………………………………………... 53 3.5. Iqtisodiy va bioenergetik samaradorligi ………………………. 57 XULOSA VA TAVSIYALAR …………………………………………… 60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ………………….. 62 ILOVALAR ………………………………………………………………. 72 1 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 iyundagiʻ “Yong oq ishlab chiqaruvchilar va eksport qiluvchilar uyushmasini tuzish va ʻ uning faoliyatini tashkil etish to g risida”gi qarorida lalmi erlardan ʻ ʻ foydalanishni rag batlantirish va samaradorligini yanada oshirish, ichki va tashqi ʻ bozorlarda raqobatbardosh bo lgan yong oq ishlab chiqarish hajmini ʻ ʻ ko paytirish, xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish hisobiga zamonaviy ʻ yong oq plantatsiyalarini barpo qilish hamda yong oq ʻ ʻ etishtirish bo yicha ilmiy ʻ asoslangan usullar va intensiv texnologiyalarni keng joriy etish borasidagi vazifalar belgilab berilgan. Mamlakatimizning tog li hududlari iqlim sharoiti ʻ yong oq, bodom, pista kabi daraxt ko chatlarining o sishi va yuqori hosil berishi ʻ ʻ ʻ uchun nisbatan qulay joylar hisoblanadi. Jumladan, Andijon, Jizzax, Namangan, Samarqand, Navoiy, Qashqadaryo, Surxondaryo, Farg ona, Toshkent kabi ʻ viloyatlarda bu kabi daraxtlardan mo l hosil olish mumkin. ʻ Yong oq ʻ (Juglans regia L.) - yong oqdoshlar ʻ oilasiga mansub daraxtlar turi bo lib, yong oqmevali ʻ ʻ daraxt . Yovvoyi holda Kichik Osiyo, Bolqon yarim oroli, Kavkaz, Eron, Xitoy, Koreya va Afg onistonda o sadi. ʻ ʻ O rta Osiyo ʻ tog larida tabiiy yong oqzorlar ko p. Jahondagi ko pgina mamlakatlarda ekma ʻ ʻ ʻ ʻ yong oqzorlar barpo qilingan. ʻ Yong oq O zbekistonning tog li zonalarida va ʻ ʻ ʻ deyarli barcha sug oriladigan mintaqalarida o stiriladi. Bo yi 15- 30 m, ʻ ʻ ʻ yo g onligi 1,5-2 m gacha boradi. Shox shabbasi qalin, keng sharsimon yoki ʻ ʻ qubbasimon, ildiz tarmog i baquvvat, 4 m va undan ortiq chuqurlikka boradi. ʻ Bargi yirik (20-40 sm), 5-11 bargchalardan tuzilgan murakkab barg, hushbo y ʻ ( efir moyli). Guli bir uyli, ayrim jinsli, changchisi (otalik guli) - kuchalasi o tgan ʻ yilgi novdada to dato da, urug chisi (onalik guli) yangi ʻ ʻ ʻ novda uchida va barg qo ltig ida bitta yoki 2-3 tadan, ayrim navlarida 5-10 donadan ʻ ʻ shingil shaklida joylashadi. Mevasi - yong oq, dumaloq yoki cho ziqroq, po chog i qattiq, ʻ ʻ ʻ ʻ yumshoq, g alvirak tuzilishga ega. Bir dona yong og i 5-23 g atrofida (mag zi ʻ ʻ ʻ ʻ 40-75%). Yong oq yorug sevar o simlik. Er osti suvlari ʻ ʻ ʻ yuza bo lmagan, lekin ʻ 2 nami etarli, karbonatli, qumoq, shag alli tuproʻ q larda yaxshi o sadi. ʻ Vegetatsiya davri 165 - 210 kun . Yong ʻ oqzorlardan 30-50 s / ga hosil olish mumkin . Yong ʻ oq bargi , po ʻ sti , po ʻ stlog ʻ ida katta miqdorda oshlovchi moddalar , mag ʻ zi tarkibida 45 - 72% yog , 8-21% ʻ oqsil , 20% uglevodlar , vitamin B , S , provitamin A va b oshqa moddalar bor . Y o ng oq mag zidagi ushbu moddalar inson xayoti ʻ ʻ uchun zarur bo lgan moddalar hisoblanadi. Yong oqdan yuqori va sifatli hosil ʻ ʻ etishtirish kunning dolzarb masalalaridan biridir. So nggi yillarda mamlakatimizda suv resurslaridan samarali foydalanish ʻ asosida sug oriladigan maydonlardan olinadigan hosil miqdorini oshirish va ʻ sifatini yaxshilash orqali mamlakat aholisi turmush darajasini yuqori pog onalarga ko tarish borasida samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Qishloq ʻ ʻ xo jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish va barqarorligini ta’minlashning eng ʻ istiqbolli yo nalishlaridan biri bu ekinlarini sug orish uchun tomchilatib ʻ ʻ sug orish tizimlarini qo llashdir. Tomchilatib sug orish usuli sug orish usullari ʻ ʻ ʻ ʻ orasida o zining yuqori samaradorligi, ya’ni suv resurslari etishmasligi ʻ sharoitida kam suv sarflab barqaror yuqori hosil olishga imkon beradigan sug orish usuli ekanligi bilan ajralib turadi. Ekinlarga ishlov berish va sug orish ʻ ʻ ishlarida qo l mehnatini kamaytirish hamda sug orishni avtomatlashtirish ʻ ʻ imkoniyatlarining yuqoriligi bois tomchilatib sug orish usuli butun dunyoda ʻ kundan kunga kengroq maydonlarga tadbiq qilinmoqda. Tomchilatib sug orish ʻ usulini haqiqiy samarasiga erishish uchun uni tadbiq qiluvchi har bir fermer tizim to g risida aniq bilimga ega bo lishi va tizimning afzalliklariga to liq ʻ ʻ ʻ ʻ ishonishi lozim. Ushba magistrlik dissertatsiyaning asosiy maqsadi tomchilatib sug orishda qo llanilgan o g itlarni tuproq unumdorligiga va intensiv yong oq ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ hosildorligiga ta’sirini tadqiq qilishdir. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqot ob’ekti sifatida grek yong og ining ʻ ʻ Chandler navi, o tloqi-bo z tuproq va tomchilatib sug orishda ʻ ʻ ʻ qo llanilgan azotli, fosfor va kaliyli o g itlar olingan. O tloqi – bo z tuproqlar ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sharoitida tomchilatib sug‘orishda o g itlashning yong oqning o sishi, ʻ ʻ ʻ ʻ 3 rivojlanishi, hosildorligi va mahsulot sifati hamda oziq moddalar balansiga ta’siri o rganish tadqiqotning predmeti hisoblanadi.ʻ Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Samarqand viloyati o tloqi - bo z ʻ ʻ tuproqlar sharoitida tomchilatib sug orish bilan o g itlarni qo llash tuproq ʻ ʻ ʻ ʻ unumdorligiga va intensiv yong oq hosildorligiga ta’siri o rganish. ʻ ʻ Yuqoridagi maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik: 1. Yong ok daraxtini tomchilatib sug orish va o g itlarni me’yorlarini ʻ ʻ ʻ ʻ hisoblash. 2. Tuproqni oziq rejimiga tomchilatib sug orishda qo llanilgan ʻ ʻ o g itlarning ta’sirlarini o rganish; ʻ ʻ ʻ 3. Intensiv yong oqning o sishi va rivojlanishiga qo llanilgan o g itlarning ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ta’sirini o rganish; ʻ 4. O g itlarning yong oqning hosildorligi va hosil sifatiga ta’siri ʻ ʻ ʻ o rganish; ʻ 5. Tajribadan olingan ma’lumotlarga matematik, statistik va korrelyasion va regression ishlov berish. Ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati o tloqi - bo z tuproqlari sharoitida ʻ ʻ intensiv yong oq daraxtlarini tomchilatib sug orishda qo llanilgan ʻ ʻ ʻ o g itlarning tuproq oziq rejimiga, unumdorligiga, yong oqning o sishi, ʻ ʻ ʻ ʻ rivojlanishi, hosildorligi va hosil sifatiga ta’siri, o g itlardan fosforning ʻ ʻ foydalanish koeffisiyenti, o zlashtirilishi va balansi, qo llanilgan ʻ ʻ o g itlarning iqtisodiy samaradorligi ilk bor aniqlandi va bular ishning ʻ ʻ ilmiy yangilini belgilaydi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Dala va labaratoriya tajribalarida o tloqi - bo z tuproqlar sharoitida ʻ ʻ intensiv yong oq daraxtlariga ʻ tomchilatib sug orishda qo llaniladigan mineral o g itlarning tuproq oziq ʻ ʻ ʻ ʻ rejimiga ta’siri o rganildi. ʻ Tomchilatib sug orishda mineral o g itlar me’yorlarining oshib borishi ʻ ʻ ʻ bilan yong oq daraxtining o sishi, rivojlanishi va hosildorligi ham oshib bordi. ʻ ʻ 4 Qo llanilgan o g itlar tarkibidagi oziq moddalarning foydalanishʻ ʻ ʻ koeffisiyenti, o zlashtirishning qoplanishi, iqtisodiy samaradorlik ʻ ko rsatkichlariga ta’siri o g it me’yorlarining oshib borishi bilan oshib bordi. ʻ ʻ ʻ Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): ʻ Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Grek yong og ini turli tuproq ʻ ʻ ʻ iqlim sharoitlarida yetishtirish, maydoni, ekish usullari, hosildorligi, hosil sifati, grek yong oq daraxtini o g itlash bo yicha hindistonda (Natural Product ʻ ʻ ʻ ʻ Chemistry & Process Development, CSIR-Institute of Himalayan Bioresource Technology, Palampur Himachal Pradesh, India), Slaveniyada (Biotechnical Faculty, Department of Agronomy, University of Ljubljana, Jamnikarjeva, Slovenia), Fransiyada (Aix Marseille Univ, Avignon Univ, CNRS, IRD, UMR IMBE), Xitoyda (Solin Ratldege Center for Microbial Lipids, School of Agriculture Engineering and Food Sciences, Shandong University of Technology, China), Kanada (Department of Medical Biology, University of Quebec at Trois-Rivieres, Trois-Rivieres, Canada) Saudiya Arabistonda (Department of Biochemistry, College of Sciences, King Saud University, Riyadh Saudi Arabia), Meksikada (Departamento de Ingeniería Bioquímica, Escuela Nacional de Ciencias Biol´ ogicas, Instituto Polit´ecnico Nacional, Av. Wilfrido Massieu Esq, Cda. Miguel Stampa, Mexico) Qozog iston (Институт ʻ садоводства и овощеводства Таджикской Академии сельскохозяйственных наук) O zbekistonda (Toshkent davlat agrar universiteti) ko plab olimlar va ʻ ʻ mutaxassislar tomonidan o rganilgan. Tomchilatib sug orish va uning ʻ ʻ afzalliklari, o g itlarni qo llash bo yicha esa Krasnodarda (ФГБНУ «Северо- ʻ ʻ ʻ ʻ Кавказский федеральный научный центр садоводства, виноградарства, виноделия»), O zbeksitonda (SANIIRI ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi va ʻ instituti, Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti) olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Ammo Samarqand viloyati sharoitida intensiv usulda ekilgan yong oqzorlarni tomchilatib sug orishda mineral o g itlarning ahamiyati ʻ ʻ ʻ ʻ o rganilmagan. ʻ 5 Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi:ʻ Dala tajribalari umumqabul qilingan “Программа и методика сортоизучения плодовых, ягодных и орехоплодных культур”, “Mevali va rezavor mevali o simliklar ʻ bilan tajribalar o tkazishda xisoblar fenologik kuzatuvlar metodikasi”, “Dala ʻ tajribalarini o tkazish uslublari” uslublardan foydalanildi. ʻ Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: O tloqi – bo z ʻ ʻ tuproqlar sharoitida yong oq daraxtlarini tomchilatib sug orishda o g itlashning ʻ ʻ ʻ ʻ tuproq oziqa rejimiga ta’siri, yong oqning o sishi, rivojlanishi, hosildorligiga, ʻ ʻ oziq moddalarni o zlashtirish va uning qoplanish koeffisentini aniqlanishi ʻ qo llanilgan o g itlarning bioenergetik samaradorlik darajasini aniqlanishi ilmiy ʻ ʻ ʻ ishning nazariy ahamiyatini belgilaydi. O tloqi - bo z tuproqlar sharoitida yong oqning “Chandler” navini ʻ ʻ ʻ yetishtirishda tomchilatib sug orishda o g itlarning maqbul me’yorlarini ʻ ʻ ʻ aniqlash ishning amaliy ahamiyatidan dalolat beradi. Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertatsiyasining tarkibi kirish, 3 bob, xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati hamda ʻ ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning asosiy qismi 60 sahifani tashkil etgan. 6 I – bob. ADABIYOTLAR TAHLILI 1.1 - § Grek yong og ining maydoni, yong oqning axamiyati, tarkibi,ʻ ʻ ʻ o g itlash tizimi. ʻ ʻ Yong oq Markaziy Osiyodan kelib chiqqan va eng qadimgi madaniy ʻ meva turlaridan biri hisoblanadi. Hozirga kunda yong oq asosan AQSH va ʻ G arbiy - janubiy Amerika, Janubiy Evropa, SHimoliy Afrika, Sharqiy Osiyo, ʻ davlatlarida yetishtirib kelinmoqda [22; 255–263 b. ]. Yong oq odamlarni oziq-ovqat bilan ta'minlaydigan eng qadimgi ʻ daraxtlardan biridir. Gretsiyada miloddan avvalgi 7000 yildan beri ma'lum bo lib, u O rta Osiyodan kelib chiqqan [6; 13-21 b.]Yong oq daraxti ʻ ʻ ʻ Juglandaceae oilasiga, juglans jinsiga va regia turlariga tegishli Juglans regia L. - Dioskaryon bo limiga mansub yagona tur bu diploid, bir uyli va ikki jinsli ʻ daraxt, shamol yordamida changlanadi va juda geterozigotli [ 24; 9 b 1399.]. Yong oq (Juglans regia L.) odatda grek yong og i, oq yong oq, ingliz yong og i ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yoki oddiy yong oq deb ataladi [ ʻ 30; 7-9 b. ]. Hozirgi vaqtda yong oq daraxti ʻ Evropaning ko plab mo tadil mintaqalarida (miloddan avvalgi 1000 yildan beri), ʻ ʻ Shimoliy va Janubiy Amerikada, Janubiy Afrikada, Osiyoda, Avstraliyada va Yangi Zelandiyada keng tarqalgan va yetishtirilmoqda [6; 13-21 b.] Oddiy yong oq - bu yuqori sifatli yog och va mag zi uchun butun dunyoda ʻ ʻ ʻ yetishtiriladigan iqtisodiy jihatdan muhim qattiq daraxt turi hisoblanadi [ 24; 9 b 1399.]. Butun dunyo bo yicha yong oqzorlar ʻ ʻ ning eng katta tabiiy o rmonlari ʻ Qirg iziston respublikasida hisoblanib, uning maydoni 35 – 50 ming gektar. ʻ Ushbu o rmonzorlarda ʻ dominant grek yong og i (J ʻ ʻ uglans regia ) hisoblanadi [ 50; 1–17 b . ] . Keyingi 50 yil ichida tabiiy yong oqzorlarning maydoni taxminan 90 % ʻ ga qisqardi. Mahalliy o rmon xo jaliklari tomonidan tabiy yong oq o rmonlari ʻ ʻ ʻ ʻ ichidan qayta tiklash maqsadida 10 ming gektarga yaqin yong oqzorlar barpo ʻ etilgan [ 29; 28–31 b.]. 7 Ilmiy manbalarga ko ra so nggi yillarda Tojikiston va O zbekistondaʻ ʻ ʻ 9000 dan 1800 ga tabiiy yong oq o rmonlari barpo etilgan [ ʻ ʻ 5; 46 b., 9; 24–28 b., 10; 28–31 b., 34; 56–69 b.] Yong oq bog lari taxminan Tojikistonda 4000 ga va O zbekistonda 5200 ʻ ʻ ʻ ga maydonni egallagan. yong oq o rmonlari tabiiy ravishda emas, balki intesiv ʻ ʻ bog lar sifatida kengayib bormoqda ʻ [34; 56–69 b.] O zbekistonda 2020 yil dekabr holatiga ko ra Yong oq ishlab ʻ ʻ ʻ chiqaruvchilar va eksport qiluvchilar uyushmasi “SAG AGRO” tomonidan barpo qilingan intensiv yong oqzorlar 7560,2 gektarni tashkil etadi. ʻ “Uznuts” yong oq ishlab chiqaruvchilar va eksport qiluvchilar uyushmasi tomonidan ʻ Samarqand viloyatida ham 2017-2018 yillarda jami 2700 ga (Jomboy tumanida 700, Bulung ur tumanida 500 va Payariq tumanida esa 1500 ga) yong oqzorlar ʻ ʻ barpo etildi. Bapro etilgan yong oqzorlar tomchilatib sug orish asosida amalga ʻ ʻ oshirilmoqda . [53; 235 b.].Dunyo bo yicha yong oqzorlarning umumiy maydoni ʻ ʻ 50 million gektarga yaqinlashmoqda va doimiy ravishda o sish borish ʻ tendensiyasiga ega. Yong oq etishtirish bo yicha etakchilar - Xitoy, Hindiston ʻ ʻ va Nigeriya. Hindiston yong og ining asosiy etkazib beruvchilari Indoneziya, ʻ ʻ Hindiston va Filippindir [59; 215 b.] 2018 yil holatiga ko ra, grek yong og i ʻ ʻ ʻ ishlab chiqarish hajmi bo yicha Xitoy 1786 ming tonna tashkil etib birinchi ʻ o rinni egallagan bo lsa, AQSH 607,814 ming tonna bilan ikkinchi o rinni ʻ ʻ ʻ egallagan. Butun dunyoda etishtiriladigan jami grek yong og ining 87,7 foizini 6 ʻ ʻ ta davlat ishlab chiqaradi va Bu davlatlar Xitoy, AQSH, Eron, Meksika, Ukraina, Turkiya mamlakatlari hisoblanadi . [53; 235 b.] Eng yuqori hosil beruvchi bog mevalaridan biri yong oq (Juglans regia ʻ ʻ L.). Grek yong og i eng muhim oziqlantiruvchi yong oq ekinlaridan biridir [18; ʻ ʻ ʻ 63-70 b . ] FAOning 2011 yildagi statistik ma'lumotlariga ko ra, dunyodagi ʻ asosiy ishlab chiqaruvchilar Xitoy, Eron (Islom Respublikasi), Amerika qo shma shtatlari va Turkiya (FAO 2011). Hozirgi kunda mexanizatsiyalashgan ʻ usulda yong oq hosili gektariga o rtacha 5,3 tonnani tashkil etmoqda. Yong oq ʻ ʻ ʻ 8 sanoat, farmatsevtika va kosmetika sohalarida turli xil foydalanishga ega. [65; 57-63 b., 69; 1-13 b.] Grek yong og i (Juglans regia) bo yicha qo plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan.ʻ ʻ ʻ ʻ Jumladan yong oqning an'anaviy qo llanilishi, fitokimyosi va farmakologiyasi ʻ ʻ [30; 7-9 b.] o rganilgan, meva va daraxtning antioksidant salohiyati tadqiq ʻ qilingan, kimyoviy tarkibi va ozuqaviy xususiyatlari bo yicha esa ʻ [36; 26 – 32 b. ], yong oqning ko plab turlarini tavsiflash uchun infraqizil va Raman ʻ ʻ spektroskopiyasini qo llash, yog miqdori va tarkibini, namlik miqdorini, ʻ yong oq sifatini ʻ [51; 713 – 724 b. ] tarkibidagi moy chiqimi va sifati va xavfsizligini . ) kabi tadqiqotchilar o rgangan ʻ Yong oq mevasi fiziologik faol hisoblanib, oziq-ovqat mahsulotlari ʻ orasida alohida o rin egallaydi. Yong oq meva mag zi juda mazali va to yimli ʻ ʻ ʻ ʻ mahsulot, tarkibida moy 60-70 %, oqsil 11-20 %, uglevodlar va vitaminlar esa 20 % gacha, bundan tashqari E, K, P va S vitaminlarini saqlaydi. Yong oq ʻ tarkibida na’matak mevasiga nisbatan 3-5 barovar ko p S vitamin saqlaydi. ʻ Yong oq barglarida va mevasidagi yashil po stlog ida esa inson organizmi ʻ ʻ ʻ uchun zarur bo lgan S va E vitaminlari, alkaloidlar va karotin kabi xushbuy ʻ moddalar ham mavjud. Pishgan yong oq mevasi efir moylari, xushbuy ʻ moddalar, temir va kobalt tuzlariga juda boy.[52 ; 331-341 b . ] Mevali daraxtlar orasida yong oq ozuqaviy qiymati bo yicha eng ʻ ʻ qimmatli ekinlardan biridir. Yong oq mevasi boy kimyoviy tarkibi tufayli: ʻ yog lar 76% gacha, oqsillar 22%, qandlar 16%, vitaminlar (pishmagan ʻ mevalarda A, B, E, P va C) juda to yimli mahsulot tarkibiga kiradi. Yangi va ʻ qovurilgan yong oq mevalari qandolatchilik va pazandachilik sanoatida keng ʻ qo llaniladi. Yong oq yog i sharqona shirinliklarni tayyorlashda ham ʻ ʻ ʻ qo llaniladi. Mevadan olingan yog da bir qator to yinmagan yog li kislotalar ʻ ʻ ʻ ʻ mavjud. Muhim oqsillardan lizin ustunlikka ega, uning tarkibi yong oq ʻ mevasida tovuq tuxumiga qaraganda yuqori [37; 285 b.] . . 9 Yong oqning barcha pishmagan qismlari: perikarp, barglari bo yoqʻ ʻ sanoati va an'anaviy tibbiyotda qo llaniladigan turli xil kimyoviy moddalarni o z ʻ ʻ ichiga oladi. Yog ochdan turli xil asboblar tayyorlanadi va yuqori sifatli ʻ kontrplak tayyorlanadi. Yong oq yetishtirish daromadli tarmoq hisoblanadi ʻ [32; 11 b.] Yong oqning har qanday qismida biologik faol moddalar mavjud. Misol ʻ uchun, po stlog ida triterpenoidlar, alkaloidlar, steroidlar, taninlar, xinonlar va ʻ ʻ vitamin C. Barglar tarkibida aldegidlar, alkaloidlar, karotin, taninlar, kumarinlar, flavonoidlar, antosiyaninlar, xinonlar, yuqori aromatik uglevodorodlar, fenol karboksilik kislotalar, PP vitaminlari mavjud. va efir moyi. va perikarp to qimalarida vitamin C, karotin, taninlar, kumarinlar, quinonlar, ʻ fenolkarboksilik va organik kislotalar mavjud. Yashil yong oqlarda C, B1, B2, PP vitaminlari, karotin va xinonlar ʻ mavjud. Pishgan mevalarda bir xil vitaminlar, shuningdek, sitosterollar, xinonlar, taninlar va yog li yog lar, jumladan linoleik, linolenik, oleyk, palmitik ʻ ʻ kislotalar, tolalar, kobalt va temir tuzlari mavjud Yong oq mag zi, ayniqsa, juda ʻ ʻ foydali. Uning tarkibidagi temir, fosfor, mis, serotin moddalari, moy va oqsil taom hazmini yaxshilaydi, quvvatni oshirib, asab tizimi faoliyatini me’yorlashtiradi Buyuk ipak yo lida joylashgan ko plab mamlakatlarda yong oq mahalliy ʻ ʻ ʻ taomlar sifatida iste’mol qilgan, Xitoyning Himoloy tog laridagi qishloq aholisi ʻ yong oq yog ini sariyog sifatida iste’mol qilgan ʻ ʻ ʻ [56; 287 – 290 b. ], Bundan tashqari yong oq suti va yong oq kukunlari ham keng tarqalgan ʻ ʻ [60; 135 – 152 b. ] Gruziyada kuchli alkogolli ichimlik ishlab chiqarish uchun tarkibiy qism sifatida yong oqdan foydalangan Qirg iston va Gruziya davlatlarida yong oqdan ʻ ʻ ʻ mahalliy mashxur murabbo ishlab chiqarish uchun foydalangan Grek yong og i (Juglans regia L.) - Hindiston, Nepal, Pokiston, Xitoyning ʻ ʻ Himoloy hududlarigacha cho zilgan mintaqada keng tarqalgan va ʻ 10 Yong oqdoshlar (Juglandaceae) oilasining bargli daraxti hisoblandi, biroqʻ bugungi kunda u yong oq ishlab chiqarish uchun deyarli butun dunyoda ʻ etishtiriladi. Grek yong og i (Juglans regia L.)ning turli qismlari, ya'ni poyasi, ʻ ʻ qobig i, mevalari, ildizlari va barglari saraton kasalligiga qarshi davolash uchun ʻ ishlatilib kelinmoqda [58; 14 – 22 b.] Og riq qoldirish va yallig langanda ham ʻ ʻ keng foydalanilmoqda [61; 221 – 225 b . ] Bundan tashqari farmakologik tadqiqotlarida uning antioksidant sifatida ishlatiladi Grek yong og i (Juglans regia L.). yong oq ekstraktining ʻ ʻ ʻ neyrodegenerativ kasalliklarni nazorat qilishda, yurak-qon tomir kasalliklari xavfini kamaytirishda) foydali ta'siri haqida xabar berilgan. Grek yong og i J. regia L. barglaridan olingan ekstrakti diabetga qarshi ʻ ʻ potentsial uchun o rganildi [39; 554–564 b.]. ʻ Yashil qobiq, yong oq (meva) ʻ chiqindilari tabiiy bo yash manbai va kosmetika mahsulotlari uchun mikroblarga ʻ qarshi vosita sifatida o rganilgan [12 ʻ ; 71–81 b.]Shuningdek, u go shtni qayta ʻ ishlashda qo shimchalar sifatida o rganilgan [47; 751–757 b.] va saqlash paytida ʻ ʻ yangi yong oq sifatini saqlab qolish uchun [68; 1–7 ʻ b.] Qirg iston sharoitida ʻ yong oq plantatsiyalari turli xil o rmon sharoitlarida yaratilgan bo lib, tuproq ʻ ʻ ʻ unumdorligini hisobga olish kerak. Unumdorligi past bo lgan tuproqlarda ʻ yong oq daraxti sust rivojlanadi. Bunday tuproqlarni mineral o g itlarni qo llash ʻ ʻ ʻ ʻ orqali tuproq unumdorligini oshirish mumkin, bu esa tuproq namligidan tejamkor foydalanishga yordam beradi, chunki tuproq eritmasining konsentratsiyasi oshadi va o simlik ildiz tizimi ko proq ozuqa moddalarini ʻ ʻ o zlashtiradi. ʻ Qirg iziston janubida ekinlar yong oq etishtirishda mineral o g itlardan ʻ ʻ ʻ ʻ foydalanish bilan bog liq masalalar yetarlicha o rganilmagan, bu esa bir qancha ʻ ʻ tajribalar o tkazishni taqozo etdi. O g itlarning yong oqning o sishiga ta'sirini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ aniqlash uchun turli xil tuproq-iqlim sharoitlarga ega bo lgan joylarda tajribalar ʻ o tkazildi.[48; 56-63 b.]. ʻ Tajribalarni yotqizishda organo-mineral va mikroo g itlarning turli ʻ ʻ kombinatsiyalari ishlatilgan: NPK + go ng; P + go ng; NPK + mikroelementlar; ʻ ʻ 11 NPK+sink; NPK+bor; NP. Quyidagi mikroelementlar ishlatilgan: kaliy permanganat, sink sulfat, bor, mis va temir. Har bir o simlikka qo llaniladiganʻ ʻ o g it miqdori: karbamid - 75 g, superfosfat - 200, kaliy xlorid - 30, go ng - 30 ʻ ʻ ʻ kg. Mikroelementlarni birgalikda qo llashda har birining dozasi 2 g, alohida ʻ qo llanilganda - 5 g. Aniqlanishicha, yong oq o simliklari o sishi bo yicha ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ nazorat o simliklaridan bir oz farq qilgan bo lsa, ularning o sishi nazorat ʻ ʻ ʻ namunalari bilan solishtirganda 70% gacha oshdi. Ayniqsa, janubiy yonbag irda ʻ ekinlarning o sishining keskin o sishi organik o g it bilan birga to liq mineral ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o g it qo llanilganda kuzatiladi. O g itlar diametri 1,0 m, 25-30 sm ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ chuqurlikdagi poyaga yaqin doiralarga qo llanilgan [57; 188 b.]. ʻ Tojikiston sharoitida ko chatzorlar uchun tayyorlangan dalalar toshlar, ʻ butalar va boshqa narsalarni tozalash amalga oshiriladi. Shudgorlashdan oldin 30-60 t/ga organik o g it, 400-500 kg/ga fosfor va 100-120 kg kaliy solinadi. ʻ ʻ Agar shudgorlashdan oldin organik va mineral o g itlar berilmasa, ekish paytida ʻ ʻ 10-15 kg chirindi, 150-200 g fosfor va 80-100 g kaliy. Yong oq gullashining ʻ o ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda, changlanishni ta'minlash uchun ʻ bog da har 2-3 qatorni almashtirib, 2-3 changlatuvchi daraxt ekish tavsiya ʻ etiladi. [32; 11 b .] Yong oq daraxtlarining o sishi va rivojlanishini ta’minlash agrotexnik ʻ ʻ tadbirlarni o z vaqtida amalga oshirish bilan bog liq. Yong oq daraxtlarining ʻ ʻ ʻ yoshi va hajmiga qarab, daraxt ostiga ishlov berish, qator oraliqlarini haydash va kesish ishlari olib boriladi. Yosh bog larda hajmining har bir kvadrat metriga 12 ʻ g azot, 4-5 g fosfor va 3-4 g kaliy qo shiladi. Har bir daraxt uchun mevali ʻ bog da har 2-3 yilda 300-400 kg organik o g it yoki 10-12 kg superfosfat va 2-3 ʻ ʻ ʻ kg kaliy qo llash maqsadga muvofiqdir . ʻ O zbekiston sharoitida bog yoki ekinlarni ekishdan oldin, tuproqni qayta ʻ ʻ ishlash juda muhim hisoblanadi. Bunga ekishdan keyin tuproqqa go ng va ʻ fosfor-20-kaliyli o g itlarning yuqori me’yorlarini kiritish lozim. Go ng 80-100 ʻ ʻ ʻ t/ga, tuproqlari unumdor bo lgan joylarda esa 50-60 t/ga qo llaniladi. ʻ ʻ Tuproqlarni fosfor va kaliy bilan boyitish uchun mineral o g itlar (superfosfat ʻ ʻ 12 600-700 kg/ga va kaliy tuzi 120-180 kg/ga) qo llanilishi kerak. Ekishdan oldinʻ shikastlangan ildizlarni kesib tashlash kerak, keyin ildiz qismini loy va go ng ʻ aralashmasidan atala ichiga botirish kerak. Ekishdan 6-10 kun oldin ekish teshiklariga 10 kg chirigan go ng yoki 300 g superfosfat, 60 g kaliy tuzi va 60 g ʻ ammoniy sulfat kiritish tavsiya.[13; 28 b . ] . Yong oq ildizlari tuproqning ʻ yumshatilishiga salbiy ta'sir qiladi, shuning uchun murakkab mineral o g itlarni ʻ ʻ qo llashda juda ehtiyot bo lish kerak. Azot o z ichiga olgan o g itlar bahorda va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yozning boshida ishlatilishi kerak. Agar bu o g it keyinroq qo llanilsa, bu ʻ ʻ ʻ zamburug kasalligining rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Kuzda yuqori ʻ kiyinish uchun kaliyli o g itlar va fosfatlardan foydalanish kerak. Har ʻ ʻ mavsumda mevali daraxt uchun kaliy tuzi - 3 kilogramm, superfosfat va ammoniy sulfat - har biri 10 kilogramm, ammoniy selitrasi - 6 kilogramm kerak bo ladi. Bundan tashqari, o simliklarni yashil go ng (no xat, lupin, jo xori yoki ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ unvon) bilan urug lantirishingiz mumkin. Buning uchun avgust oyida ular ʻ yong oqning yo laklariga ekiladi va kuzda ular erga shudgor qilinadi). ʻ ʻ Adabiyotlarni tahlil qilib, shu xulosaga keldikki, Butun dunyo bo yicha ʻ yong oq daraxtining maydoni yildan yilga oshib bormoqda. Yong oq ʻ ʻ daraxtlarini tuproq iqlim sharoitlariga mos o g itlash tizimini ishlab chiqish, ʻ ʻ mineral o g it turlari, me’yorlari, usullari va muddatlarini o rganish lozim. ʻ ʻ ʻ Ayniqsa tomchilatib sug orishda o g itlash deyarli o rganilmagan. ʻ ʻ ʻ ʻ 1.2 - § Tomchilatib sug orishda o g itlarni qo llash ʻ ʻ ʻ ʻ Tomchilatib sug orish - ʻ suvni maxsus quvurlar yordamida bevosita o simliklarning ildizlari atrofiga kichik me’yorlarda tomizib ʻ sug orish ʻ . Tomchilatish uchun quvurlarda maxsus tomizgichlar - mikrog ovak devorlar ʻ yoki maxsus teshikchalar qilinadi. Suv sarfi, odatda, soatiga 4 - 5 l atrofida bo ladi. Suv bilan birga eritilgan ʻ o g it ʻ ʻ va pestitsidlar berish ham mumkin. Sug orish quvurlari orasidagi ʻ masofa o simliklarning qator oralari o lchamiga ʻ ʻ bog liq bo lib, 0,8 m dan (dala ekinlari uchun) 6 m gacha (bog lar uchun) ʻ ʻ ʻ o zgarishi mumkin. ʻ O ʻ z bekistonda esa odatda 200 m dan oshmaydi. 13 Tomizgichlar orasidagi masofa esa tuproq sharoitlariga bog lib bo lib, 0,5ʻ ʻ - 1,0 m atrofida, Tarqatuvchi quvur yopiq usulda joylashtiriladi, sug orish quvurlari ʻ esa har yili sug orish mavsumi oldidan o rnatilib, ʻ ʻ mavsum oxirida yig ishtirib ʻ olinadi. Tomchilatib sug orishning afzalliklari: suv sarfini 30 ʻ - 50% ga kamaytiradi, ekinlar qosildorligi ortadi, begona o tlar ʻ kamayadi (sug orish ʻ quvurlari o rnatilmagan qator oralari quruq bo lib, begona o t chiqmaydi), ʻ ʻ ʻ mehnat sarfi kamayadi . Sug orishning innovatsion tomchilatib va yomg irlatib sug orish ʻ ʻ ʻ usulidan AQSH, Germaniya, Xitoy, Turkiya, Isroil, Misr va boshqa davlatlar qishloq xo jaligida keng foydalanmoqda ʻ O zbekiston ʻ Respublikasida ham so nggi yillarda havo haroratining keskin isib ketishi va ʻ oqar suvlarning kamayishi va sug oriladigan suvlardan samarali foydalanish ʻ maqsadida sug orishning tejamkor usullari (yomg irlatib, tomchilatib va ʻ ʻ boshqlar) dan keng foydalanmoqda. Hukumatimiz tomonidan tuproqning meliorativ holatini yaxshilash, suv tejovchi texnologiyalarni joriy etish bo yicha ʻ farmon va qaraorlar qabul qilinmoqda va keng joriy etilyapti. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 10.07.2020 yildagi PF-6024- ʻ sonli “O zbekiston Respublikasi suv xo jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030 ʻ ʻ yillarga mo ljallangan konsepsiyasini tasdiqlash to g risida”gi farmoni qabul ʻ ʻ ʻ qilindi. Ushbu farmonda Respublikada 2020 — 2030 yillarda aholini va iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini suv bilan barqaror ta’minlash, sug oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv xo jaligiga bozor ʻ ʻ tamoyillari va mexanizmlarini hamda raqamli texnologiyalarni keng joriy etish, suv xo jaligi ob’ektlarining ishonchli ishlashini ta’minlash hamda er va suv ʻ resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish nazarda tutilgan bo lib, ʻ qishloq xo jaligi ekinlarini sug orishda suvni tejaydigan texnologiyalar bilan ʻ ʻ qamrab olingan erlarning umumiy maydonini 2 mln gektargacha, shu jumladan tomchilab sug orish texnologiyasini 600 ming gektargacha etkazish topshirig i ʻ ʻ berilgan 14 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 11.12.2020 yildagi PQ-4919-ʻ sonli “Qishloq xo jaligida suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etishni yanada ʻ jadal tashkil etish chora-tadbirlari to g risida”gi qarori qabul qilingan. Davlat ʻ ʻ tomonidan qo llab-quvvatlanayotganligi natijasida 2020 yilning o zida ʻ ʻ qo shimcha 133 ming gektar maydonda suvni tejaydigan texnologiyalar joriy ʻ etilgan. 2021 yil yakuniga qadar 160 ming gektar paxta, 30 ming gektar mevali ekinlar, 15 ming gektar uzum va 5 ming gektar boshqa ekinlar etishtiriladigan maydonlarda tomchilatib sug orish, 14 ming gektar donli ekinlar, 2 ming gektar ʻ sabzavot va poliz hamda 2 ming gektar ozuqabop ekinlar etishtiriladigan maydonlarda yomg irlatib sug orish, 600 gektar paxta etishtiriladigan ʻ ʻ maydonlarda diskretli sug orish texnologiyalarini joriy qilish, 200 ming gektar ʻ ekin maydonlarida, shundan 43 ming gektar sholi etishtiriladigan maydonlarda lazerli uskuna yordamida tekislashni tashkil etish topshirig i berilgan ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 1 martdagi PQ-144 ʻ sonli «Qishloq xo jaligida suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etishni yanada ʻ takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida»gi, PQ-145 sonli «Quyi bo g inda ʻ ʻ ʻ ʻ suv resurslarini boshqarishni takomillashtirish hamda suv iste’molchilari orasidagi munosabatlarni tartibga solish chora-tadbirlari to g risida»gi qarorlari ʻ ʻ qabul qilindi. Unga ko ra so‘nggi yillarda iqlimning global o zgarishi natijasida ʻ ʻ suv tanqisligining salbiy ta’sirini yumshatish maqsadida suv resurslarini boshqarish, ularning hisobi va hisobotini yuritish hamda suv munosabatlarini chnada takomillashtirish, shuningdek suvdan tejamli va samarali foydalanish, 2021 yilning o zida 433 ming gektar maydonga suvni tejaydigan ʻ texnologiyalarni joriy etilganligi, 2022 yilda esa yana 478 ming gektar maydonga suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy qilish qilish orqali suvdan foydalanish samaradorligini oshirish bo yicha topshiriqlar berilgan ʻ Samarqand viloyatida 2021 yilda 20156 ming gektar maydonda suv tejovchi tomchilatib sug orish texnologiyasi joriy etilgan bo lsa, 1011 ming ʻ ʻ gektar maydonga yomg irlatib sug orish texnologiyasi tadbiq etilgan. 9800 ming ʻ ʻ gektar maydonda lazerli tekislash ishlari amalga oshirilgan. 15 Samarqand viloyatida 2022 yilda viloyatda 27900 ming gektar maydonda zamonaviy suv tejovchi texnologiyalarni joriy etish rejalashtirilgan, shundan 24400 ga tomchilatib sug orish, 3500 ga yomg irlatib sug orishʻ ʻ ʻ texnologiyalaridir. Belgilangan rejani amalga oshirish ishlari boshlab yuborilgan bo lib, Tumanlar kesimida qishloq xo jalik ekin turlari bo yicha suvni tejovchi ʻ ʻ ʻ texnologiyalarni joriy etish ishlar qizg in bormoqda ʻ [54-35-36.b. ] Suvni tejaydigan texnologiyalar joriy etiladigan yer maydonlari 5 barobarga ko paytirilib, 430 ming gektarga etkaziladi, 90 ming gektar yangi ʻ erlar o zlashtiriladi. ʻ 2020 yilda 43825 gektarda, shu jumladan: 24859 gektar paxta ekin maydonlarida; 11498 gektar mevali ekin maydonlarida; 4987 gektar - uzumzorlarda; 2481 gektar boshqa ekin maydonlarida suv tejovchi sug orish ʻ texnologiyalarini joriy etish bo yicha tasdiqlangan prognoz ko rsatkichlarining ʻ ʻ samarali bajarilishini ta’minlash belgilangan bo lib, Samarqand viloyatida 4 ʻ ming 40 gektar paxta, 10 ming 639 gektar bog , 814 gektar tok, 941 gektar ʻ yong oq, 418 gektar sabzavot va poliz ekinlari, jami 16 ming 848 gektar er ʻ maydonida suv tejamkor innovatsion texnologiyalar joriy etilgan. 2021 yilda 517 ta fermer xo jaliklari va klasterlar tomonidan 21 ming 474 gektarda ʻ tomchilatib sug orish texnologiyalarini joriy qilish, 2030 yilga borib viloyatda ʻ suvtejovchi texnologiyalar joriy etilgan maydonlarni 159,8 ming gektar (60%) ga etkazish rejalashtirilgan. Mutaxassislar tomchilatib sug orish texnologiyasi ʻ joriy qilingan 4 ming 500 gektar paxta maydonlarida suv sarfini tahlil qilib chiqdi. Agarda bu maydonlar an’anaviy usulda sug orilganida 28 million 350 ʻ ming m³ atrofida suv ishlatilar edi. Tomchilatib sug orish texnologiyasi hisobiga ʻ 17 million 250 ming m³ suv sarflandi yoki 11 million 100 ming m³ suvning tejalishiga erishildi [54; 35-36 b. ] Samarqand viloyatida 20 ming 162 gektarda tomchilatib sug orish texnologiyasini joriy etish rejalashtirilgan, deydi ʻ «O zagroinspeksiya»ning Samarqand viloyat boshqarmasi boshlig i Nurmamat ʻ ʻ Tursunov. Shundan, 13 ming 269 gektar paxta, 2 ming 861 gektar bog va 3 ʻ ming 649 gektar tokzorlarda suv tejovchi innovatsion texnologiyalarni o rnatish ʻ 16 ko zda tutilgan. Mazkur loyihalarning umumiy qiymati 403 milliard so mdanʻ ʻ ziyodni tashkil etadi. Jumladan, joriy yilda Kattaqo rg on tumanida 7 ming 979 ʻ ʻ gektar, Payariq tumanida 2 ming 355 gektar, Past Darg omda 1 ming 433 gektar ʻ va Narpay tumanida 1 ming 354 gektar er maydonida suv tejamkor uskunalar o rnatilishi rejalashtirilgan. ʻ Bugungi kunda Narpay tumanining Oybek MMTP hududida «Optima Agro Klaster» MCHJ klaster korxonasi tomonidan 415 gektar yer maydoniga suv tejamkor uskunalar o rnatish ishlari jadallik bilan olib borilmoqda -[62; 2 ʻ b.]. Navoiy viloyati bo yicha 2021 yilda paxta xomashyosi etishtirishda ʻ tomchilatib sug orish texnologiyasini joriy etishning ijrosi yuzasidan ham chora- ʻ tadbirlar olib borilmoqda. Xususan, 8500 gektar paxta maydonida tomchilatib sug orish, 551 gektarda esa yomg irlatib sug orish texnologiyalari o rnatilishi ʻ ʻ ʻ ʻ zarur. Karmana tumanining “Jaloyir” hududida joylashgan “SHohijahon kelajagi Karmana” fermer xo jaligining er maydoni 100 gektar bo lib, 44 gektari paxta ʻ ʻ ekishga mo ljallangan. Fermer Shuhrat Toshev 44 gektar paxta maydoniga ʻ tomchilatib sug orish uskunalarini o rnatish uchun harakatni boshladi. ʻ ʻ Buning uchun o z mablag idan 300 million so m, kredit asosida 870 million so m ʻ ʻ ʻ ʻ sarfladi. SHartnomaga ko ra, sifatli polietilen quvurlar olib keltirilib, 44 gektar ʻ maydonga to liq o rnatildi ʻ ʻ Andijon viloyatida 27 ming 110 gektar paxta maydonida tomchilatib sug orishni yo lga qo yish rejalashtirilgan. Joriy yilning o tgan 10 oyi davomida ʻ ʻ ʻ ʻ 15 ming 615 gektar maydonda tomchilatib sug orish ishlari olib borildi. ʻ Tomchilatib sug orish borasidagi ishlarni tashkil etish uchun fermer xo jaliklari ʻ ʻ va klaster korxonalarga 100 milliard 254 million subsidiyalar ajratildi. Viloyatda 27 ming 985 gektar maydonda sug orish texnologiyasini joriy qilish bo yicha ʻ ʻ tuzilgan shartnomalarga asosan, 2 ming 360 fermer xo jaligi hamda klaster ʻ korxonalarning 22 ming 693 gektar maydonida ana shu ishlarni joriy etish uchun 344 milliard so m miqdorida moliyaviy ko mak berildi. Natijada 2021 yilda paxta ʻ ʻ etishtirilgan 17 ming 189 gektar maydonga tomchilatib sug orish texnologiyasi ʻ o rnatilib, ishga tushirildi ( ʻ Tomchilatib sug orish usuli sug orish usullari orasida ʻ ʻ 17 o zining yuqori samaradorligi, ya’ni suv resurslari etishmasligi sharoitida kamʻ suv sarflab barqaror yuqori hosil olishga imkon beradigan sug orish usuli ʻ ekanligi bilan ajralib turadi. Ekinlarga ishlov berish va sug orish ishlarida qo l ʻ ʻ mehnatini kamaytirish hamda sug orishni avtomatlashtirish imkoniyatlarining ʻ yuqoriligi bois tomchilatib sug orish usuli butun dunyoda kundan kunga ʻ kengroq maydonlarga tadbiq qilinmoqda. Tomchilatib sug orish tizimlarni ʻ murakkab relefli va nishabligi katta uchastkalarda, o ta qurg oqchil va shamoli ʻ ʻ kuchli bo lgan hududlarda, tuproq qatlami yuqa va suv shimilishi yuqori bo lgan ʻ ʻ joylarda, sug orish suvini etkazib berish qimmatga tushadigan (nasoslar ʻ yordamida suv beriladigan) hududlarda, sug orishga tozalangan chiqit suvlar ʻ ishlatiladigan holatlarda qo llash juda yuqori samara beradi. ʻ [40; 79 b.]. Tomchilatib sug orish texnologiyasi boshqa sug orish usullariga nisbatan ʻ ʻ bir qator afzalliklarga ega bo lib, ularning asosiylari sifatida ekin hosildorligini ʻ ortishi va hosil sifatini yaxshilanishi, suv resurslarini tejalishi, agrotexnik tadbirlarni o tkazish uchun sarflanadigan moddiy va mehnat resurslarini ʻ kamayishi, tuproq yuvilishini butkul bartaraf qilinishini alohida ajratib ko rsatish mumkin. ʻ Bundan tashqari Mineral o g itlarni 30-40 foizga tejash - ʻ ʻ normal sug orishda 1 gektar paxta maydoniga 850 kg azotli o g it, 150 kg ʻ ʻ ʻ fosfor, 100 kg kaliy xlorid sarflanadi. Tomchilatib sug orishda 1 gektarga 250 ʻ kg azot, 150 kg fosfor, 50 kg kaliy sarflanadi. Shu bilan birga, mineral o g itlarning erishi 90-95% ni, an'anaviy sug orishda esa atigi 30-35% ni tashkil ʻ ʻ ʻ qiladi. Eritilgan o g itlar sug orish paytida suv bilan birga to g ridan-to g ri ildiz ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ zonasiga qo llaniladi. Oziq moddalarning tez va intensiv so rilishi mavjud. Bu ʻ ʻ qurg oqchil iqlim sharoitida o g itlarni qo llashning eng samarali usuli ʻ ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. [40; 79 b.] Adabiyotlar tahlilida shu narsa ma’lum bo ldiki, tomchilatib sug orish ʻ ʻ texnologiyalari yildan yilga oshib bormoqda, ammo bu sug orishda mineral ʻ o g itlarni qo llash me’yorlari, muddatlari va usullari, qo llaniladigan o g it ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ turlari bo yicha ma’lumotlar etarli emas. Shu jihatdan olib qaralganda, ushbu ʻ magistrlik dissertatsiyasi ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. 18 II – BOB. TADQIQOT O TKAZILGAN XUDUD SHAROITLARI,ʻ USLUBLARI VA NAV TAVSIFI 2.1. Tajriba dalasining tuproq-iqlim sharoitlari Samarqand viloyatining umumiy maydoni: 16,8 ming km 2 . Jami ekin maydoni – 432 ming gektar, shundan sug oriladigan er maydoni 249 ming, lalmi ʻ er maydoni – 183 ming gektarni tashkil etadi. Viloyat bo yicha jami maydon 2009,9 ming gektarni tashkil etib, shundan Jigar ʻ rang tuproqlar - 218,8; To q tusli bo z - 194,1; Tipik bo z - 619,7; Och tusli bo z ʻ ʻ ʻ ʻ 285,1; O tloqi-bo z va bo z-o tloqi tuproqlar bilan birga - 142,6; O tloqi va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ botqoq-o tloqlar bilan - 140,3; Sur-qo ng ir 37,0; Taqir 6,5; va SHo rxok ʻ ʻ ʻ ʻ tuproqlar esa - 13,2 ming gektarni tashkil etadi Viloyatning sug oriladigan erlar orasida to q tusli tipik va och tusli bo z ʻ ʻ ʻ tuproqlar, o tloqi-bo z, bo z-o tloqi, o tloqi va botqoq-o tloqi, o tloqi allyuvial ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tuproqlar mavjud. Tadqiqotlar o tloqi - bo z tuproqlar ʻ ʻ Sug oriladigan o tloqi bo z tuproqlar sizot suvlari 4-5 metrgacha ʻ ʻ ʻ joylashgan meliorativ tadbir o tkazilgan Zarafshon daryosining 2 qayir ʻ terrassasida uchraydi. Bu xududda o tloqi tuproqlar, o tloqi-bo z tuproqlarga ʻ ʻ ʻ o tish sodir bo ladi. ʻ ʻ Xaydalma qatlamning rangi o tloqi bo lib, gumus miqdori 0,8-1,8 %, azot ʻ ʻ 0,06 – 0,12 %, yalpi fosfor 0,12-0,18 % va yalpi kaliy 1,5-2,8 % gacha bo lishi ʻ mumkin. Yuqori qatlamda gumus miqdori biroz ko pligi bu tuproqlar uchun ʻ xarakterli xolat. Sug oriladigan o tloqi g bo z tuproqlar kam va ayrim joylarda ʻ ʻ ʻ ʻ o rtacha sho rlangan. ʻ ʻ O tloqi - bo z tuproqlarning mexanik tarkibi bo yicha o rta va engil ʻ ʻ ʻ ʻ qumoq, ayrim joylarda 1 metr chuqurliklarda shag al joylashgan. Karbonatlar ʻ miqdori - 6-7 % ni tashkil etadi. Gips 1 foiz atrofida. Viloyatning iqlimi kontinental bo lib, ko p yillik va bir yil ichida ʻ ʻ o zgaruvchan iqlim xususiyatlarida sodir bo ladigan qurg oqchilik, issiqlik va ʻ ʻ ʻ 19 yorug likning ko pligi, viloyat iqlimining tavsifli belgilaridan hisoblanadi.ʻ ʻ Samarqand viloyatining iqlim sharoitlari o ziga xos xususiyatlarga ega. Viloyat ʻ iqlimining tavsifli xususiyatlari - yog ingarchilikning kam bo lishi va er ʻ ʻ yuzasiga quyosh nurlari orqali tushuvchi issiqlik miqdorining yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Asosan yoz va kuz oylarida quyoshli kunlar bo ladi. Ma’lumotlarga ko ra ʻ ʻ yil davomida tuproqning yuqori 1 sm gorizontal qatlamiga 100 – 120 kkal/ga issiqlik energiyasi tushadi. Yilning issiq mavsumida yog ingarchilik deyarli kuzatilmaydi. Kuz, bahor ʻ va qish oylarida ob – havoning o zgarib turishi va yog in – sochinning asosiy ʻ ʻ qismi yog ishi kuzatiladi. Yillik o rtacha harorat 14,2 ʻ ʻ 0 C, yog ingarchilik ʻ miqdori 413,5 bo lib, iqlim ko rsatkichlariga tog masssivlarining mavjudligi ʻ ʻ ʻ ta’sir ko rsatadi. Qishi ancha yumshoq va iliq, yanvarda o rtacha harorat 0,2 ʻ ʻ 0 S dan 5 0 S gacha, iyulda 26 – 30 0 C gacha o zgaradi. Bu oylarda viloyatning cho l ʻ ʻ xududlarida harorat 46 0 C ga qadar oshib boradi. Tajriba o tkazilgan yillarning ʻ iqlim sharoitlarini tavsiflash uchun Dahbed gidrometeostansiya ma’lumotlaridan foydalanildi.Vegetatsiya davrining barcha oylarida (2021-2022 yy.) havo haroratining ko p yillikka qaraganda ancha yuqoriligi natijasida yong oq ʻ ʻ daraxtining o sishi, rivojlanishiga ta’siri kuzatildi. Havoning o rtacha nisbiy ʻ ʻ namligi vegetatsiya davrida 2021 yil – 50,5 foiz, 2022 yil – 48,7 foiz, 2022 yil 48,7 foizni tashkil etib, ko p yillik ma’lumotlardan biroz pastligi aniqlandi (2.1.1 ʻ -jadval). Yog in - sochinlarning miqdori o rtacha ko p yillik ma’lumotlar singari ʻ ʻ ʻ bo lganligi hisobga olindi. 2021 va 2022 yillarda yog ingarchilik 413,5- ʻ ʻ 367,5mm bo lganligi hisobga olindi. Iqlim sharoitlarining bunday o zgarib ʻ ʻ turishi qo llanilgan o g itlarning samaradorligini aniqlash uchun qulay sharoit ʻ ʻ ʻ yaratib berdi deb hisoblash mumkin. 20 2.1.2 – jadval Tadqiqot o tkazilgan yillarni iqlim sharoitlari (Daxbet metiostantsiyasi, 2021- 2022 yyʻ .) Ko rsatkichlar ʻ Oylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Yig indi ʻ O rtacha ʻ 2021 yil Havo harorati 0 S 1,4 2,5 8,7 12,5 17,4 23,5 27,1 24,2 18,8 14,3 12,7 7,8 170,9 14,2 Nisbiy namlik % 74 63,2 45 50 34 37 40 43 49 51 57 63 606,2 50,5 Yog in.miqdori, mm ʻ 25,2 63,6 84,1 61,1 24,2 0,3 0,2 0 0 16,8 65,7 72,3 413,5 34,5 2022 yil Havo harorati 0 S 2,4 2,6 10 14,5 18,3 23,3 26,1 24,3 19,5 13,5 11,8 - 166,3 15,1 Nisbiy namlik % 70 72 61 46 48 33 35 40 44 42 45 - 536 48,7 Yog in.miqdori, mm ʻ 22,2 74,1 88,2 70 24,5 4,1 0,1 0,1 0 16 68,2 - 367,5 33,4 21 2.2. Tajriba dalasining agrokimyoviy tavsifi Bo z tuproqlar subboreal tuproq hosil bo lish jarayoni xos bo lgan dashtʻ ʻ ʻ tuproqlaridan tarkibidagi organik moddaning kamligi bilan ajralib turadi. Tipik bo z tuproqlarining A ʻ + B qatlamidagi gumus zahirasi gektariga 65-95 t dan oshmaydi. To q tusli bo z tuproqlarda gumus zahirasi bir muncha ko proq bo lib, ʻ ʻ ʻ ʻ gektariga 130 t ga etadi o tloqi - bo z tuproqlarda uning miqdori yanada kamayadi. ʻ ʻ Bo z tuproqlar mintaqasida uchraydigan o simliklar ildiz massasining 80 % i ʻ ʻ asosan chimli qatlamda tarqaladi, shunga mos ravishda bu qatlamdagi gumus miqdori tipik bo z tuproqlarda 3,0-3,5 %, to q tusli bo z tuproqlarda esa 4,0-5,5 ʻ ʻ ʻ % ni tashkil qilsa. Qatlam ostida gumus miqdori keskin kamayadi. Bo z tuproqlar tarkibidagi yalpi azot miqdori gumus miqdoriga bog liq ʻ ʻ ravishda unchalik ko p emas. Madaniylashgan qo riq tuproqlarning haydalma ʻ ʻ qatlamida 0,05-0,09 % , chimli qatlamida 0,09-0,25 % azot bo ladi. Azotning ʻ miqdori och tusli bo z tuproqlardan to q tusli bo z tuproqlarga qarab ortib boradi. ʻ ʻ ʻ Tavsiflanayotgan tuproqlar tarkibidagi gumus fulvatli-gumatli, chunki chimli qatlamda gumin kislotalarning fulvo kislotalarga nisbati birdan kattaroq bo lgani holda pastki qatlamlarda gumin kislotalarning miqdori kamayib boradi va ʻ ularning fulvo kislotalarga nisbati birdan kichik. Bo z tuproqlar yalpi fosforga boy tuproqlar jumlasiga kiradi. Eng ko p ʻ ʻ fosfor (0,25 % va undan ham ko proq) tipik va to q tusli bo z tuproqlarning ʻ ʻ ʻ chirindili-akkumulyativ qatlamida kuzatiladi. Bu mazkur qatlamda fosforning bevosita biogen yo l bilan to planganligini ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ Bo z tuproqlar tarkibida yalpi fosforning miqdori ko p bo lishiga qaramay, ʻ ʻ ʻ o simliklar tomonidan oson o zlashtiradigan fosfatlar bilan past darajada ʻ ʻ ta’minlangan. Faqatgina qo riq tuproqlarning chimli qatlamida 87-117 ʻ mg/kg xarakatchan fosfor kuzatilib, bo z tuproqlarning haydalma qatlamida bu ʻ ko rsatkich 13-15 ʻ mg/kg dan oshmaydi. Lyosslar tarkibida dala shpatlari va slyudalar kabi kaliy tutuvchi minerallarning ko p bo lishi mazkur ona jinsda shakllangan tuproqlarni ham yalpi ʻ ʻ 22 kaliyga boy bo lishiga sabab bo lgan. Och tusli bo z tuproqlar tarkibidagi yalpiʻ ʻ ʻ kaliy miqdori 2,0-2,2 % ga, to q tusli bo z tuproqlarda esa 2,2-2,4 ʻ ʻ % ga etadi. Bo z ʻ tuproqlar kaliyning xarakatchan shakllariga ham ancha boy bo lib, bir ʻ kg tuproqdagi miqdori 240-750 mg ni tashkil etishi mumkin. Och tusli bo z ʻ tuproqlarda tipik va to q tusli bo z tuproqlardagiga qaraganda xarakatchan kaliy ʻ ʻ miqdori sezilarli darajada kam. Serkarbonatliligi va singdirish kompleksi ishqoriy-er va ishqoriy asoslar bilan to yinganligi sababli bo z tuproqlar kuchsiz ishqoriy muhitga ega. ʻ ʻ Tuproqning muhiti (pH) chirindili qatlamda 7,3-7,6 ga, o tuvchi va tuproq osti ʻ qatlamlarida 7,5-8,0 ga tengdir. Dala tajribasi tuproqlarinning dastlabki agrokimyoviy ko rsatkichlari tahlil ʻ qilindi, tahlil natijalariga ko ra, 0-30 sm qatlamda gumus miqdori 1,21 %, yalpi ʻ oziq moddalar miqdorlari mos ravishda 0,08; 0,18; 2,3 % ni tashkil etib, harakatchan oziq moddalar bo yicha nitrat va ammoniy azot va harakatchan fosfor ʻ bilan juda kam va kam ta’minlangan, almashinuvchan kaliy bilan esa o rtacha ʻ ta’minlangan ekan. Tuproqning haydov osti qatlamida oziq moddalar miqdori kamayib bordi. (2.2.1 - jadval). 2.2.1 - jadval Tajriba dalasi tuproqlarining agrokimyoviy tavsifi Tuproq qatlami Gumus, % Ph Y a lpi, % Harakatchan, mg/kg N P K N-NH 4 N-NO 3 P 2 O 5 K 2 O 0-30 1, 21 7, 1 0,0 84 0, 18 2, 3 1 3 , 5 1 5 , 2 2 2 , 1 2 31 30-60 0,94 7,2 0,0 59 0, 14 1,9 1 1 , 4 1 3 , 1 1 6 , 7 19 7 Tajriba dalasi tuproqlarining agrokimyoviy tavsifi (jadval davomi) Tuproq qatlami CaCO 3 , % MgCO 3 , % Jami, % Singdirish sig imi, 100 g. tuproqda ʻ mg/ekv. Ca 2+ Mg 2+ K + +Na + Jami 0-30 2 3 , 5 6 , 1 2 9 , 6 12, 9 2, 7 1, 0 1 6 , 6 23 30-60 2 5 , 2 6 , 8 32, 0 1 1,0 1 , 8 0, 7 1 3 , 4 Tuproq tarkibida umumiy karbonatlar miqdori haydov qatlamida 29,6 % ni tashkil etib, shundan kalsiy karbonat ( CaCO 3 ) – 23,3 % ni va magniy karbonat ( MgCO 3 ) esa 6,1 % ni tashkil etdi. Haydov osti qatlamida mos ravishda 32,0, va 25,2; 6,8 % ni tashkil etgan. Haydov qatlamida singidish sig imi 100 gram tuproqdaʻ 16,6 va haydov osti qatlamida 13,4 mg/ekv ekanligi aniqlandi. 2.3. Tadqiqot sxemasi va uslublari Dala tajribalari Samarqand viloyati Jomboy “SAG AGRO” MCHJ yong oq ʻ plantatsiyalarida qadimdan sug orilib kelinayotgan o tloqi-bo z tuproqlar ʻ ʻ ʻ sharoitida 5 variant va 4 takrorlikda olib borilmoqda. variantlar sistematik bir yarusda joylashtirildi. Har bir variantda 10 donadan yong oq daraxti tanlab olindi. ʻ Tadqiqot ob’ekti sifatida grek yong og ining “ ʻ ʻ Chandler” navi olingan. Dala tajribasi sxemasi № Variantlar 1 ga maydondagi daraxtlar uchun (kg) 1 tup daraxt uchun (g) 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 2. N100 P60 K50 N420 P252 K210 3. N125 P75 K6 3 N525 P315 K263 4. N150 P90 K75 N630 P378 K315 5. N175 P105 K90 N735 P441 K368 Dala tajribasida yong oq daraxtini tomchilatib sug orishda quyidagi mineral ʻ ʻ o g itlardan foydalanildi: Azotli o g it sifatida karbomid ( ʻ ʻ ʻ ʻ CO ( NH 2 ) 2 – 46 % N , fosforli o g it sifatida ʻ ʻ NPK (10 -40-10 markali ), kaliyli o g it sifatida esa kaliyli ʻ ʻ selitra ( N – 13 %- N , 45 % K 2 O ) . Dala tajribalari umumqabul qilingan “ Программа и методика сортоизучения плодовых, ягодных и орехоплодных культур” “Mevali va rezavor mevali oʻsimliklar bilan tajribalar oʻtkazishda xisoblar 24 fenologik kuzatuvlar metodikasi” (Uslubiy qoʻllanma. Toshkent. 2014. – 55 b. ), “ Dala tajribalarini o tkazish uslublariʻ ” ( Uslubiy qo llanma, O zPITI. ʻ ʻ Toshkent. 2014. -175 b. ) uslublardan foydalanildi. Tuproq, o simlik tahlillari umumqabul qilingan standart uslublar bo yicha ʻ ʻ amalga oshirildi. Hosil barcha qatorlarning hisob-kitob qatorlaridagi mahsulotni alohida yig ishtirib olish yo li bilan aniqlandi. ʻ ʻ Tuproq va o simlik tahlillari « ʻ Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в полевых хлопковых районаx » [Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в полевых хлопковых районаx. – Ташкент: СоюзНИХИ, 1963. – 440 С.], « Агрохимические методы исследования почв » [ Агрохимические методы исследования почв. - М.: Наука, 1975. – С. 94 - 645 .] « Методы агрохимические почв » [147; 366 b.] , « Практикум по агрохимии » [ Практикум по агрохимии (под ред. В.Г.Минеева). – Москва: МГУ Колос, 2001. – 688 с ] , «Tuproqning tarkibi xossalari va analizi» [Boboxo jaev I. Uzoqov P., Tuproqning tarkibi, xossalari va analizi. T.: “Mehnat”, ʻ 1990. 189 b.] kabi ilmiy qo llanmalar asosida bajarildi. ʻ Olingan ma’lumotlar dispersion analiz yo li bilan matematik–statistik tahlil qilindi ʻ [Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М.:Агропромиздат,1985, -352 с]. Минеев В.Г [Агрохимия. М., - 2004. 514 с.] bo yicha bioenergetik samaradorlik ʻ aniqlandi. 2.4. “Chandler” navi tavsifi Chandler nav i Kaliforniya universitetida y ara tirilgan. So nggi yillarda ʻ Chandler navi yangi bog larda eng faol qo llanilib, eng yuqori sifatli yong oqlarni ʻ ʻ ʻ ishlab chiqaradi, shuningdek, bog larning umumiy samaradorligini oshiradi. ʻ Hosildorli gi : Chandler yuqori hosildorlikka ega. Mevalar lateral novdalarda joylashgan bo lib, ko chatning lateral shoxlarining 90% yong oq ishlab chiqarish ʻ ʻ ʻ uchun ishlatiladi. Shuning uchun bu nav rekord hosildorlikka erishish imkonini beradi. Siz ko chat ekgan birinchi yilda ham shoxlardagi birinchi yong oqni ʻ ʻ 25 ko rasiz. Ushbu sahifaning pastki qismida ko chatning hayoti davomida hosildorlikʻ ʻ haqida ma'lumotga ega bo lgan batafsil jadval mavjud. ʻ Yong oq va qobiq sifati: Chandler yong oqlari katta, ingichka qobiqli va ʻ ʻ ochiq rangga ega. Yong oqning yakuniy narxi qobiqning qalinligi va yadro rangiga ʻ bog liq. Shunisi e'tiborga loyiqki, och rangli yadroli yong oqlar qimmatroq ʻ ʻ hisoblanadi. Bundan tashqari, bunday yong oqning yadrosi qobiqdan chiqib ketish ʻ osonroq va yong oqning o zi ikki qismga osonroq bo linadi. ʻ ʻ ʻ Chandler yong og i 13 gramm vaznga ega. Chandler yong og ining o lchami ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ taxminan 4 sm va u silliq shaklga ega. Chandlerning qobig i kuchli va qushlar va ʻ hasharotlar tomonidan osonlikcha buzilmaydi yoki shikastlanmaydi. Ammo shu bilan birga, Chandlerning yong oq qobig i qo lda osongina sindiriladi, bu ʻ ʻ ʻ yong oqning sotish narxi uchun juda yaxshi. ʻ Yong oq qobig ining ichida Chandler ajoyib yadro sifatiga ega. ʻ ʻ Yong oqning sotuv narxini belgilashda rang muhim omil hisoblanadi. ʻ Chandlerning asosiy rangi ajoyib va uning ichki oqligi 90% yoki undan yuqori. Chandler yadrosining og irligi taxminan 6,5 grammni tashkil qiladi. Bu shuni ʻ anglatadiki, yadro yong oq qobig ining 50% ni tashkil qiladi. Yadrodagi yog ning ʻ ʻ ʻ ulushi 70% ni tashkil qiladi va bu nisbat ajoyib ta'm beradi. Balandligi ( Bo yi ʻ ) : Ularning balandligi 15 metrgacha yetishi mumkin. Biroq, ular odatda osonroq kirish uchun qisqartiriladi. Shu sababli, ko plab savdo ʻ bog larida yong oq daraxtlari bundan ancha qisqaroq. Shuni ta'kidlash kerakki, ʻ ʻ yong oq daraxtlarini o rganishni endi boshlagan paxtakorlar orasida mitti yong oq ʻ ʻ ʻ daraxtlari haqida noto g ri tushuncha mavjud. Yong oq daraxtlari tabiatiga ko ra ʻ ʻ ʻ ʻ faqat to liq hajmda mavjud. ʻ Gullash vaqti: E'tibor bering, Chandler ko chatlari barg chiqib, ancha kech ʻ gullaydi. Bu xususiyat afzallik hisoblanadi, chunki kech gullash mumkin bo lgan ʻ sovuqlar, parazit hasharotlar va kuya haqida unutishga imkon beradi. Chandler mintaqaning iqlim sharoitiga qarab, aprel oyining o rtalaridan aprel oyining ʻ oxirigacha gullaydi. 26 Changlanish i : Chandler o z-o zini changlatuvchi bo lib, changlatuvchidanʻ ʻ ʻ foydalanmasdan meva hosil qilish imkonini beradi. Biroq, changlatgichdan foydalanish hosilni sezilarli darajada oshirishi mumkin. Chandler navini changlatish uchun Franquet navidan foydalaning. Daraxtlarning 95 foizi Chandler, 5 foizi esa Franket bo lishi kerak. ʻ Chandler navini payvand qilish uchun yong oq (juglans regia) ʻ ko chatlaridan foydalanadi. Bu xilma-xillik butun hosilni xavf ostiga qo yadigan ʻ ʻ zararkunandalarga nisbatan yuqori qarshilik tufayli ishlatiladi. Daraxt qancha umr ko radi: yong oq daraxtlari 100 yilgacha yoki undan ʻ ʻ ko proq umr ko rishi mumkin. ʻ ʻ Ekish vaqti: Chandlerni mamlakatingiz iqlimiga qarab noyabrdan aprelgacha ekish mumkin. 2.5 Yong oq etishtirish agrotexnologiyasi ʻ Optimal etishtirish sharoitlari. Yong oq namligi normallashtirilgan yaxshi ʻ yoritilgan joylarni afzal ko radi. Kuchli ildiz tizimi erga chuqur kirib boradi, ʻ shuning uchun yaqin er osti suvlari bo lgan joylardan qochish kerak. Bundan ʻ tashqari, o sib chiqqan yong oq ularga zarar bermasligi uchun binolar yonida ʻ ʻ daraxt ekish tavsiya etilmaydi. Xilma-xillik shoxlarning kuchli tarqalishi bilan ajralib turadi. Ekishdan keyingi birinchi yilda bog bondan alohida g amxo rlik ʻ ʻ ʻ 27 kerak. Bu vaqtda yong oq tez o sadi. Agar daraxt muvaffaqiyatli qishlasa, keyingiʻ ʻ yil u allaqachon faolroq rivojlanadi va kuzda u 1,3 m balandlikka etadi. Ekish jarayoni yong oq uchun an'anaviy bosqichlardan farq qilmaydi. ʻ Madaniyat hayotning birinchi yillarida injiqdir, keyin u kuchga ega bo ladi va ʻ muammosiz o sadi. G amxo rlik talablari sug orish jadvaliga va toj shakllanishiga ʻ ʻ ʻ ʻ rioya qilishni o z ichiga oladi. Tuxumdonlar etarli yorug likka ega bo lishi kerak. ʻ ʻ ʻ Ekish bahor yoki kuzga rejalashtirilgan. Ko chatlar qish uchun ekilganida, yoz ʻ davomida ular 15 sm o lchamga etadi Rivojlanishning ikkinchi bosqichi ikkinchi ʻ yilda sodir bo ladi. Kuzgi ekish uchun eng yaxshi vaqt sovuq boshlanishidan bir oy ʻ oldin. Ekish joyini tanlash va tayyorlash. Yong oq daraxti uchun quyosh ʻ tomonidan yaxshi yoritilgan va kuchli shamollardan himoyalangan joy ajratilgan. Ayniqsa shimoliy yo nalish. Shuning uchun, agar bir nechta yong oq ko chatlarini ʻ ʻ ʻ ekish rejalashtirilgan bo lsa, unda ular orasida 4,5-5 m qoladi. Sartning ʻ yaratuvchilari daraxtning kislotali tuproqda o sishini ta'kidlashsa-da, baribir ohakli ʻ tuproqli joyni tanlash tavsiya etiladi. Ko chat tayyorlash. ʻ Agar payvandlangan va o z ildizli ko chat o rtasida ʻ ʻ ʻ tanlov mavjud bo lsa, unda bog bonlar birinchi variantni afzal ko rishadi. Buning ʻ ʻ ʻ sababi shundaki, urug lardan olingan namunalar har doim ham barcha ota- ʻ onalarning xususiyatlarini saqlab qolmaydi. Madaniyat o zaro changlanadi va ʻ urug lar har doim ham yong oqning barcha afzalliklarini etkazmaydi. ʻ ʻ Ko chatni tanlashda, qobig i va ildizlari holatiga e'tibor bering. ʻ ʻ • har qanday zarar mavjudligi; • hatto kichik chirigan joylariga; • zaif yoki sust ildiz tizimi. Yopiq ildiz tizimiga ega ko chatlarni sotib olish tavsiya etiladi. Bunday ʻ yong oqda, ekilganida, assimilyatsiya va ildiz o sish zonalari saqlanib qoladi. ʻ ʻ Ekish qoidalari. Ko chat tezda tayyorlangan joyga ekilishi kerak, u ʻ transplantatsiyaga juda chidamsiz. 28 Agar ko chat urug dan o stirilsa, u oldindan nam qumda o stiriladi. Yong oqʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ekishning bosqichma-bosqich tavsifi quyidagicha ko rinadi: ʻ 1. 60x60 sm o lchamdagi qo nish teshigini tayyorlang. Tuynukni oldindan ʻ ʻ ishlov berishning hojati yo q, uni ekish kunida qazib olishingiz mumkin. ʻ 2. Tuproqni torf va gumus bilan 1: 1: 1 nisbatda aralashtiring. 0,5 kg dolomit uni va 0,6 kg superfosfat qo shing. Keyinchalik, 0,5 kg o tin kuli. Pastki qismini ʻ ʻ tuproq bilan to ldiring. ʻ 3. Agar yong oq ko chati ochiq ildiz tizimiga ega bo lsa, unda ildizlar loy ʻ ʻ ʻ bo tanaga botiriladi. U go ngning 1 qismidan (chirigan) va loyning 3 qismidan ʻ ʻ tayyorlanadi, ular aralashtiriladi va quyuq holatigacha suv bilan suyultiriladi. Ildizlar 25-30 daqiqa davomida quritilishi uchun qoldiriladi. 4. Yerning tepaligi yaqinida tayanch o rnatilgan. ʻ 5. Yong oq ko chati tepalik tepasida joylashgan. Pastki ildizlar nishabning ʻ ʻ yon tomonlari bo ylab taqsimlanadi, yuqori qismi gorizontal ravishda yotqiziladi. ʻ Yuqori ildizlarning chuqurligi 7-8 sm. 6. Ko chatni tayanchga mahkamlang. ʻ 7. Teshikni to ldiring va mulcha qiling. ʻ Yopiq ildiz tizimidan yong oq ekish paytida siz ko chatni tuproq bo lagi ʻ ʻ ʻ bilan chuqurga ehtiyotkorlik bilan o tkazishingiz kerak. Keyin tuproq va suv bilan ʻ yoping. Sug orish va oziqlantirish. ʻ Sug orish bahor va yozda yosh yong oqlar uchun ʻ ʻ eng zarurdir. Bu davrda yong oq ko p miqdorda namlikni iste'mol qiladi. Daraxtlar ʻ ʻ quruq davrlarda ham sug oriladi. Har bir o simlik 1 kvadrat metr uchun kamida ʻ ʻ 20-30 litr suv talab qiladi. O rtacha sug orish chastotasi oyiga 2 marta. ʻ ʻ Yong oqning balandligi 4 m ga yetganda, sug orish intensivligi kamayadi. ʻ ʻ Yong oqni oziqlantirish yiliga ikki marta - bahor va kuzda amalga oshiriladi. ʻ Bahorgi oziqlantirishda azotli o g itlar, kuzda - kaliy va fosfor bo lishi kerak. 20 ʻ ʻ ʻ yoshdan 50 yoshgacha bo lgan katta daraxtlar uchun 7 kg ammiakli selitra, 10 kg ʻ superfosfat, 3 kg kaliy tuzi kerak. Azotli o g itlarni qo llashda siz quyidagi ʻ ʻ ʻ qoidalarga amal qilishingiz kerak: 29 1. Me’yorni saqlashga ishonch hosil qiling. Haddan tashqari yong oqʻ kasalliklarini keltirib chiqaradigan patogen mikroorganizmlarning ko payishiga ʻ olib keladi. 2. Yashil massaning o sishini rag batlantirish uchun emas, balki ʻ ʻ tuxumdonlarning shakllanishiga imkon berish uchun navning meva berish boshida (2-3 yil) azot komponentlarini qo llamang. ʻ Yong oq tovuq go ngi eritmasi bilan sug orish yaxshi samara beradi. ʻ ʻ ʻ Kesish va shakl berish. Yong oq daraxtini doimiy ravishda kesish va ʻ shakllantirishning hojati yo q. Quruq, singan novdalarni olib tashlash va tojni biroz ʻ yupqalash muhimdir. Keraksiz shoxni kesish kerak bo lsa, bu ikki bosqichda ʻ amalga oshiriladi. Birinchi marta shox to liq kesilmaydi. Daraxtga 7-8 sm ʻ o lchamdagi tugun qo yiladi, quriganidan keyingi yil olib tashlanadi. Yong oq ʻ ʻ ʻ yillik davomida meva beradi, shuning uchun ularni yaxshi parvarishlash uchun kesish amalga oshiriladi. Qishga tayyorgarlik. Qishki davr uchun yong oqni tayyorlash yozda ʻ boshlanadi. Avgust oyining ikkinchi yarmida sug orish to xtatiladi, azotli o g itlar ʻ ʻ ʻ ʻ juda ehtiyotkorlik bilan dozalanadi. Bu sovuq havo boshlanishidan oldin novdani yaxshiroq pishishiga imkon beradi. Kuzda, yaqin ildiz doirasi birinchi yillik ko chat uchun go ng yoki eski yong oq uchun gumus bilan mulchalanadi. Yosh ʻ ʻ ʻ daraxtlarni archa shoxlari bilan qoplash yoki qog ozga o rash lozim. ʻ ʻ Yong oq hosili. ʻ Yong oq hosildorligi yillik barqarorlik bilan tavsiflanadi. ʻ Voyaga etgan daraxt 100 kg sifatli meva beradi. qishloq xo jaligi taraqqiy etganda, ʻ hosil har bir yong oqdan 120 kg gacha oshadi. ʻ Hosilni yig ish va saqlash. ʻ Hosil yashil qobig ining holati bilan belgilanadi. ʻ Yashil qobiq yorilish boshlanganda ular hosilni yig ishni boshlaydilar. ʻ Yig ilgan yong oqlar yerto lada bir hafta saqlanadi. Keyin ular orqada ʻ ʻ ʻ qolmagan perikarpni tozalashadi. Yashil qobiqni olib tashlashni osonlashtirish uchun, quyoshda yong oqlarga himoya qilish lozim. ʻ Kasalliklar va zararkunandalari. Yong oq daraxtida uchrashi mumkin ʻ bo lgan kasalliklar orasida: ʻ 30 • bakterioz; • bakterial kuyish; • jigarrang dog lar.ʻ Nazorat qilish va oldini olish uchun mis saqlovchi preparatlar qo llaniladi, ʻ Bordo aralashmasi (1%) bilan ishlov berish kerak. Zararkunandalardan yong oq, yong oq kuyasi, katta va kichik bitlar, ʻ ʻ urgimchakkanalar zarar keltirishi mumkin. Qarshi kurash uchun yong oq navlarida ʻ foydalanishga ruxsat berilgan kimyoviy preparatlardan foydalanish tavsiya etiladi. 31 III – bob. ASOSIY QISM 3.1. Tuproq oziqa rejimi Oziq moddalarining o simliklar o zlashtira oladigan shaklga o tishiʻ ʻ ʻ shuningdek tuproqning mineralogik tarkibi, iqlim sharoitlari, qo llaniladigan ʻ agrotexnikaviy tadbirlarning darajasi va boshqa bir qator omillarga bog liq bo ladi. ʻ ʻ Odatda bu jarayon tuproqda juda sekin sodir bo ladi va o zlashtirila oladigan oziq ʻ ʻ moddalarning miqdori o simliklarni butun vegetatsiya davrida ta’minlay olmaydi. ʻ Barcha tuproq tiplari va tipchalarida ham qishloq xo jalik ekinlari hosildorligini ʻ oshirish uchun albatta o g itlardan foydalanishga to g ri keladi. ʻ ʻ ʻ ʻ O simliklar o zlashtira oladigan oziq moddalar miqdori tuproqning tipi, ʻ ʻ madaniylashganlik darajasi, ekin turi va kiritiladigan o g it miqdori bilan bevosita ʻ ʻ bog liq. Tuproq unumdorligini oshirish va o g itlardan oqilona foydalanishda nitrat ʻ ʻ ʻ va ammoniy shaklidagi azot, harakatchan fosfor va almashinuvchan kaliy miqdorini aniqlash uchun o tkaziladigan agrokimyoviy tekshirishlar muhim ahamiyat kasb ʻ etadi. Tuproq tiplari uchun tavsiya etilgan usul bo yicha harakatchan fosfor va ʻ almashinuvchan kaliy miqdori aniqlangandan keyin, ta’minlanganligiga ko ra 5 ta ʻ guruhga bo linadi: juda past, past, o rtacha, yuqori va juda yuqori ta’minlangan. ʻ ʻ Fosfor saqlovchi o g itlarning tuproq tarkibidagi harakatchan fosfor ʻ ʻ miqdoriga ta’siri o g it turi, me’yori va o tmishdosh ekin turiga, hamda tuproq ʻ ʻ ʻ - iqlim sharoitiga hamda agrotexnik tadbirlarga bog liqdir ʻ Kuzda solingan donador o g it 30 kg/ga P ʻ ʻ 2 O 5 me’yorda qo llanilganda ʻ tuproqda harakatchan fosforni haydov qatlamida 12,2 mg/kg (Machigin B.P. bo yicha) P ʻ 2 O 5 ga oshirgani holda suyuq o g it (SKO 11-37-0) 14,5 mg/kg ga ʻ ʻ ʻ oshirganligi kuzatilgan. O tmishdosh ekin ko k no xat bo lganda ushbu o g itlar karbonatli ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ lyossimon qumoqli o rtacha kuchli qora tuproqlar haydov qatlamida harakatchan ʻ fosforni tegishlicha 17,0 va 15,6 mg/kg P 2 O 5 bo lishini ta’minlashi aniqlangan. ʻ O tmishdosh ekini kungaboqar ekini bo lganda Ram va SKO 10-37-0 o g itlari ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tuproqdagi harakatchan fosforni 16,5 mg/kg va 21,9 mg/kg oshirgan. 32 Shuni alohida ta’kidlash lozimki, kuzgi bug doy pishish fazasiga kelibʻ tuproqda harakatchan fosforning miqdori yuqori bo lishi ko k no xat va ʻ ʻ ʻ kungaboqar o tmishdosh ekin bo lganda suyuq fosfor saqlovchi, bug doydan so ng ʻ ʻ ʻ ʻ bug doy ekilganda donador o g itlar ta’minlashi aniqlandi. ʻ ʻ ʻ Turli shakldagi fosfor saqlovchi o g itlar me’yori va tuproqdagi harakatchan ʻ ʻ P 2 O 5 miqdori o rtasidagi bog liqlik tig iz bo lib, determinatsiya koeffitsienti (P ʻ ʻ ʻ ʻ 2 ) 0,86 – 0,95 teng. Bunda katta ko rsatkich kuzgi bug doy, kichik ko rsatkich ko k ʻ ʻ ʻ ʻ no xatdan keyin bug doy ekilganda kuzatiladi ʻ ʻ Xarakatchan fosfor bilan kam taminlangan sug oriladigan tipik bo z ʻ ʻ tuproqlarda ammofosfat samarasi ammofosdan kam bo lmagan holda yaxshi fosfor ʻ manbai bo lib hisoblanadi. ʻ [17; 135 b. ]. Dala tajribasida yong oqning butun vegetatsiya davomida tuproq namulari ʻ olinib tarkibidagi oziq moddalar miqdori tahlil qilindi. Olingan tahlil natijalariga ko ra, nazorat variantida butun vegetatsiya davomida fosfor miqdorining ʻ kamayishi kuzatilgan bo lsa, mineral o g it me’yorlarini oshib borishi bilan tuproq ʻ ʻ ʻ tarkibidagi harakatchan fosfor miqdorlari oshib bordi. Butun vegetatsiya davomida etarli miqdorda fosfor bilan ta’minlab, qulay fosfat rejimini hosil qildi (1-rasm.) Eng yuqori ko rsatkich N175 P105 K90 kg/ga qo llanilgan variantda ʻ ʻ kuzatildi. Kurtaklarni bo rtishi va ochilish fazasida 26,3 mg/kg, gullash fazasida ʻ 50,4 mg/kg, meva tugish fazasida 41,7 mg/kg mevalarning pishish fazasida esa 34,6 mg/kg ni tashkil etgan bo lsa, barglarni tukilishida 23,9 mg/kg ni tashkil etdi. ʻ 33 1 – rasm. O g it me’yorlarining tuproq tarkibidagi harakatchan fosforʻ ʻ miqdoriga ta’siri, 2021 y. Tuproq tarkibidagi harakatchan fosfor miqdoriga ta’siri 2022 yilda ham shu tendensiya kuzatildi. Jumladan, nazorat variantida dastlabki rivojlanish fazasida biroz oshib keyin kamayishi kuzatilgan bo lsa, mineral o g it me’yorlarining oshib ʻ ʻ ʻ borishi bilan harakatchan fosfor miqdori oshib bordi. Mineral o g itlar qo llanilishi ʻ ʻ ʻ butun vegetatsiya davomida qulay fosfat rejimini hosil qildi (2 – rasm.). 34 2 – rasm. O g it me’yorlarining tuproq tarkibidagi harakatchan fosforʻ ʻ miqdoriga ta’siri, 2022 y. Tajribada N150 P90 K75 kg/ga qo llanilgan variantda ʻ kurtakning bo rtishi ʻ va ochilish fazasida 24,4; gullash fazasida 47,9 mg/kg ni tashkil etgan bo lsa (Shu ʻ fazada fosforli o g itlar qo llanilgan), meva tugish, mevaning pishishi va barg ʻ ʻ ʻ tukilish fazalarida mos ravishda 41,3; 36,6; 27,4 mg/kg ni tashkil etdi. Xulosa qilib aytganda, yong oq etishtirishda mineral o g it me’yorlari tuproq ʻ ʻ ʻ tarkibidagi harakatchan fosfor miqdoriga ijobiy ta’sir ko rsatdi. Butun vegetatsiya ʻ davomida etarli miqdorda fosfor bilan ta’minlab, qulay fosfat rejimini tashkil etar ekan. Dastlabki miqdoriga nisbatan o g it me’yorlari bo yicha ʻ ʻ ʻ 35 3.2. O sish va rivojlanishiʻ Grek yong og ining balandligi 30-35 m gacha bo lgan daraxt hisoblanadi, ʻ ʻ ʻ plantatsiyada o sganda, tanasi to g ri va tekis bo lib, diametri 1,5-2 m ni tashkil ʻ ʻ ʻ ʻ etadi etadi, Yosh kurtaklar diametri 0,8-1 sm ga etishi mumkin, Barglari pinnatsimon birikma, barglari tuxumsimon, uchi uchli, uzunligi 5-10 sm va kengligi 2,5-6 sm. O tgan yilgi kurtaklarda uzunligi 8-12 sm va qalinligi 1 sm bo lgan yashil ʻ ʻ erkak novdalar hosil bo ladi ʻ Markaziy Osiyoda 50-70 yil oldin ekilgan ko chat 30 m gacha yetishi ʻ mumkin, tanasining diametri esa 1,5 m gacha. Po stlog i quyuq kulrang chuqur ʻ ʻ yoriqlar bilan juda qalin. Oqilgan ildiz 3-3,5 m chuqurlikka boradi, lekin 10 yoshdan oshgan daraxtlarda ko plab gorizontal ildiz qo shimchalari hosil bo lib, ʻ ʻ ʻ yon kurtaklar uchun hayot beradi ). Yong oq kuchli (diametri 2 m gacha), baland (30 m gacha) boy, keng tojli ʻ daraxtda o sadi (daraxtning balandligi tojning diametriga to g ri kelishi mumkin). ʻ ʻ ʻ Daraxt umrining 5-10 yillarida meva bera boshlaydi, ammo 3-4 yil ichida meva beradigan navlari bor. Daraxt 100 kg gacha yong oq ishlab chiqarishga qodir. ʻ Yong oq daraxti asrlar davomida yashashi mumkin, ba'zi odamlar 400 yoshga etadi ʻ Jomboy tamuni “SAG AGRO” MCHJ ga qarashli yong oq plantatsiyalarida mineral ʻ o g it me’yorlarining oshib borishi bilan yong oq daraxtining o sishi va ʻ ʻ ʻ ʻ rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko rsatar ekan. Olingan ma’lumotlar tahliliga ko ra, ʻ ʻ daraxtning balandligi (bo yi) nazorat – o g itsiz variantida tajribadan oldin 225,4 ʻ ʻ ʻ sm ni tashkil etgan bo lsa, vegetatsiya oxirida 228,5 sm ni tashkil etdi. O g it ʻ ʻ ʻ me’yorining oshib borishi bilan daraxtning bo yi ham oshib bordi 228,6 – 240,9 sm ʻ gacha oshganligi aniqlandi (3.2.1 - jadval). Yong oq tanasining aylanasi variantlar va qaytariqlar bo yicha aniqlandi, ʻ ʻ bunda har bir daraxtning shantgersirkul yordamida diametri olindi va o zgarmas son ʻ (3,14) ga ko paytirish orqali tanasining aylanasi hisoblab chiqildi. Nazorat ʻ variantida o rtacha tadqiqotdan oldin 28,5 sm bo lib, tadqiqot oxirida (2021 yil) ʻ ʻ 29,2 sm ga oshgan bo lsa, mineral o g it me’yorlarining oshishi bilan tananing ʻ ʻ ʻ 36 aylanasi ham oshib bordi. Nazorat – o g itsiz variantga nisbatan 1,3 – 2,2 sm kattaʻ ʻ bo lganligi aniqlandi. ʻ Yong oq daraxtining novdalar soni bo yicha ham o g itlar qo llanilgan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ variantlarda yuqori ko rsatkich aniqlandi. ʻ Tadqiqotning ikkinchi (2022) yilida ham nazorat variantiga nisbatan mineral o g itlar qo llanilgan variantlarda yong oqning o sishi va rivojlanishi yuqori ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bo lganligi ko zatildi (3.2.2 - jadval). ʻ ʻ Hosil elementlarining shakllanishi va bir tupdagi hosil miqdori va uning masasi bo yicha olingan ma’lumotlar tahlili shuni ko rsatadiki, nazorat variantida ʻ ʻ vegvetatsiyaning oxirida o g itsiz – nazorat variantida bir tupdagi yong oqlar soni ʻ ʻ ʻ 154,2 donani tashkil etgan bo lsa, yong oq mevasining massasi ʻ ʻ 0,0177 kg ni, tupdagi hosil 2,8 kgni tashkil etgan (3.2.3 - jadval). Mineral o g it me’yorlarining oshib borishi bilan bir tupdagi hosil soni, bitta ʻ ʻ hosilning massasi va tupdagi hosil massasi ham yillar bo yicha oshib bordi. ʻ Nazorat-o g itsiz variantiga nisbatan eng yuqori qo rsatkich N175 P105 K90 kg/ga ʻ ʻ ʻ qo llanilgan variantlarda aniqlandi. ʻ Xulosa qilib aytganda, yong oq daraxtining o sishi va rivojlanishiga ʻ ʻ qo llanilgan mineral o g itlarning oshib boruvchi me’yori ijobiy ta’sir ko rsatar ʻ ʻ ʻ ʻ ekan. 37 3.2.1 – jadval O g it me’yorlarining yong oqning o sishi va rivojlanigiga ta’siri, 2021 y.ʻ ʻ ʻ ʻ № Variantlar Daraxtning bo yi, sm ʻ Tananing aylanasi, sm Novdalar soni , dona tajribadan oldin vegetatsiya oxirida tajribadan oldin vegetatsiya oxirida tajribadan oldin vegetatsiya oxirida 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 225,4 228,5 28,5 29,2 3,5 3,7 2. N100 P60 K50 222,7 228,6 29,2 30,5 3,6 4,0 3. N125 P75 K6 3 224,8 236,9 28,3 30,4 3,4 4,2 4. N150 P90 K75 223,5 242,7 29,5 31,6 3,6 4,6 5. N175 P105 K90 224,2 240,9 28,8 31,4 3,5 5,3 38 3.2.2 – jadval O g it me’yorlarining yong oqning o sishi va rivojlanishiga ta’siri, 2022 y.ʻ ʻ ʻ ʻ № Variantlar Daraxtning b o ʻ yi , sm Tananing aylanasi, sm Novdalar soni , dona tajribadan oldin vegetatsiya oxirida tajribadan oldin vegetatsiya oxirida tajribadan oldin vegetatsiya oxirida 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 228,5 232,1 29,2 31,3 3,7 4,0 2. N100 P60 K50 228,6 236,2 30,5 32,7 4,0 4,5 3. N125 P75 K6 3 236,9 241,7 30,4 33,2 4,2 5,0 4. N150 P90 K75 242,7 261,8 31,6 35,0 4,6 5,6 5. N175 P105 K90 240,9 275,3 31,4 35,8 5,3 6,5 39 3.2.3 – jadval O g it me’yorlarining yong oqning o sishi va rivojlanigiga ta’siri, 2021 y.ʻ ʻ ʻ ʻ № Variantlar Aniqlangan muddat 15.09.2021 Tupdagi hosil soni, dona Bitta hosilning massasi, kg Tupdagi hosil massasi, kg 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 15 7 ,2 0,0 17 7 2,8 2. N100 P60 K50 24 1 ,4 0,0 18 0 4,3 3. N125 P75 K6 3 278,2 0,0 182 5,1 4. N150 P90 K75 31 5 ,3 0,0 186 5,9 5. N175 P105 K90 33 0 , 4 0, 189 6,2 3.2. 4 – jadval 40 O g it me’yorlarining yong oqning o sishi va rivojlanigiga ta’siri, 2022 y.ʻ ʻ ʻ ʻ № Variantlar Aniqlangan muddat 20.09.2022 Tupdagi hosil soni, dona Bitta hosilning massasi, kg Tupdagi hosil massasi, kg 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 144,2 0,0 169 2,4 2. N100 P60 K50 257,3 0,0 178 4,6 3. N125 P75 K6 3 284,7 0,0 183 5,2 4. N150 P90 K75 324,1 0,0 188 6,1 5. N175 P105 K90 334,4 0,0 191 6,4 41 3.3. Hosildorligi Respublikamizda yong oq yetishtirish va eksport qilishni ko paytirishʻ ʻ maqsadida 2021-yilda 10,1 ming gektar, 2022-yil bahorida esa 1,1 ming gektar maydonga yong oq plantatsiyalari barpo etildi. 2021-yilda 36 davlatga 10,8 million ʻ dollarlik 2,8 ming tonna yong oq eksport qilingan bo lsa, 2022-yil 20-may holatiga ʻ ʻ ko ra AQSh, Rossiya, Belarus, Qozog iston, Qirg iziston, Mo g uliston, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Birlashgan Arab Amirliklari, Moldova va Xorvatiyaga eksport qilindi. AQSH dollari miqdorida 1,3 ming tonna yong oq yetishtirildi. ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 28-yanvardagi “2020- ʻ 2030-yillarda O zbekiston Respublikasi qishloq xo jaligini rivojlantirish ʻ ʻ strategiyasida belgilangan vazifalarni 2020-yilda amalga oshirish chora-tadbirlari to g risida”gi PQ-4575-son va PQ-3025-son Farmonlari. 2017-yil 1-iyundagi ʻ ʻ “Yong oq yetishtiruvchilar va eksport qiluvchilar uyushmasini tashkil etish va ʻ faoliyatini tashkil etish to g risida”gi qarorida lalmikor yerlardan samarali ʻ ʻ foydalanishni yanada rag batlantirish, mahalliy va xorijiy mamlakatlarda ʻ raqobatbardosh yong oq yetishtirishni ko paytirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. ʻ ʻ Yong oq bozorlarni kengaytirish, zamonaviy plantatsiyalar yaratish, xorijiy ʻ sarmoyalarni keng jalb etish asosida yong oq yetishtirishning ilmiy asoslangan ʻ usullari va intensiv texnologiyalarini faol joriy etish rejalashtirilgan. Y o ng oqning Ideal navi hayotning 5-yilidan boshlab yaxshi meva berish ʻ davriga kiradi. Mevalari yupqa po stloq, o rtacha og irligi 11 g.Hosildorligi yuqori, ʻ ʻ ʻ 10-15-yilda eng yuqori cho qqiga yetadi. ʻ Yong oqning Gigant navi daraxt va mevalarning kattaligi bilan bog liq. ʻ ʻ Daraxt kuchli, baland, balandligi 7 m gacha o sadi. Mevalari yirik, har birining ʻ vazni 35 g. Turi yuqori mahsuldor: katta yoshli daraxtdan 60-80 kg yong oq olish ʻ mumkin. Gigant 6-yilda meva bera boshlaydi. 42 Yong oqning Astaxovskiy yangi navlaridan biri bo lib, ekilganidan keyin 6-ʻ ʻ yilda meva bera boshlaydi. Dastlabki uch yilda hosil har bir daraxtdan 10-20 kg ni tashkil qiladi. Mevalari yupqa po stloq, shirin ta mga ega. Bir yong oqning massasi ʻ ʼ ʻ o rtacha 23,5 g. ʻ Samarali navi esa 5,5-6 m balandlikda o sadi. U ekilganidan keyin 4-5-yilda ʻ meva bera boshlaydi. O rtacha hosildorlik har bir daraxtdan 30 kg ni tashkil qiladi. ʻ Yong oq mevalari O rtacha kattalikdagi mevali, vazni 8-11 g, qobig i yupqa, ʻ ʻ ʻ yadrosi yog li, shirin ta'mga ega . Olingan ma’lumotlrga ko ra, yong oq ʻ ʻ ʻ bog larining past hosildorligini asosan navli bo lmagan tarkib, yetarlicha ʻ ʻ changlanmasligi va tuxumdonlarning tushib ketishi va boshqalar bilan izohlaydilar. Yong oq hosilining past bo lishining asosiy sabablaridan biri plantatsiyalarning ʻ ʻ zichligidir. Bundan tashqari, yong oqni yupqalashdan oldin va undan keyin maydon ʻ birligidan olinadigan hosil bir xil bo lib qoladi, degan xulosaga keldi. Yong oq ʻ ʻ unumdorligi pastligining asosiy sabablaridan biri plantatsiyalarning zichligidir. Va natijada, tojlarning erta yopilishi, yorug likning etishmasligi va hosilning keskin ʻ pasayishi. Shuning uchun, ishlab chiqarishda, tojni yopgandan keyin plantatsiyalarni yupqalash tavsiya etiladi [15-195-197,b [16-83-94.b [45-215 b]. Dala tajribasida har bir tupdan olingan o rtacha hosil gektar hisobga aylantirildi va ʻ olingan natijalarga ko ra, nazorat variantida o rtacha hosil, 6,5 s/ga tashkil etgan ʻ ʻ bo lsa, mineral o g itlar qo llanilganda 10,5 – 14,9 s/ga oshib ordi. ʻ ʻ ʻ ʻ Eng yuqori hosil N175 P105 K90 kg/ga qo llanilgan variantda olinib, nazorat ʻ variantiga nisbatan 8.4 s/ga qo shimcha hosil etishtirildi. Ammo ishonarli ʻ qo shimcha hosil N150 P90 K75 kg/ga qo llanilgan variantda olingan (3.3.1 – ʻ ʻ jadval , -rasm). Tadqiqotning ikkinchi (2022) yilida ham mineral o g itlar qo llanilgan ʻ ʻ ʻ variantlarda nazorat variantiga nisbatan yuqori hosil etishtirildi. 2022 yili nazorat variantida 2021 yilga nisbatan o rtacha hosildorlik biroz kamaygan bo lsa, eng ʻ ʻ 43 yuqori hosil 15,2 s/ga N175 P105 K90 kg/ga qo llanilgan variantda olindi (3.3.2 –ʻ jadval, ---rasm). Xulosa qilib aytganda, qo lanilgan mineral o g itlarning me’yorlarining oshib ʻ ʻ ʻ borishi bilan hosildorlik ham oshib bordi, ishonarli hosil 2021 va 2022 yillarda ham N150 P90 K75 kg/ga qo llanilgan variantlarda olindi. O g it me’yorining keyingi ʻ ʻ ʻ oshib borishi bilan ishonarli hosil olinmadi. 44 3.3.1 - jadval O g it me’yorlarining yong oq hosildorligiga ta’siri, s/ga (2021 y.)ʻ ʻ ʻ № Variantlar Takrorliklar Jami hosil, s/ga O rtacha hosil, s/ga ʻ I II III IV 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 6,0 6,9 6,2 7,1 26,2 6,5 2. N100 P60 K50 10,2 10,7 10,2 10,7 41,9 10,5 3. N125 P75 K6 3 10,7 12,6 11,7 13,1 48,1 12,0 4. N150 P90 K75 13,3 15,2 14,5 12,6 55,7 13,9 5. N175 P105 K90 15,9 13,3 14,5 15,7 59,5 14,9 EKIF 05 , s S % = 1,4 8 4,1 45 3.3. 2 - jadval O g it me’yorlarining yong oq hosildorligiga ta’siri, s/ga (2022 yʻ ʻ ʻ .) № Variantlar Takrorliklar Jami hosil, s/ga O rtacha hosil, s/ga ʻ I II III IV 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 6,2 5,1 5,8 5,9 23,0 5,8 2. N100 P60 K50 11,2 11,9 9,9 10,5 43,5 10,9 3. N125 P75 K6 3 11,8 13,0 12,0 12,8 49,6 12,4 4. N150 P90 K75 15,0 14,5 14,9 13,7 58,1 14,5 5. N175 P105 K90 15,8 14,6 15,6 14,9 60,9 15,2 EKIF 05 , s S % = 1,49 3,8 46 3.4. Hosil sifati Yong oqʻ ning 100 g mahsulot ida 13,7 g uglevodlarni saqlaydi , bu umumiy energiyaning taxminan 8% yoki 55 kkal ga tengdir . Yong oqning tarkibida ʻ , yog lar ʻ - 65,21 g, p roteinlar - 15,23 g, uglevodlar - 13,71 g, suv - 4,07 g va k ul - 1,78 g ni tashkil etadi. Bundan tashqari yong oq tarkibida A, beta-karotin, E va K. Suvda ʻ eriydigan vitaminlardan S, B1, B2, B3 (PP), B4, B5, B6 va B9 vitaminlari mavjud Yong oqning kimyoviy tarkibi: beta-karotin, A, B1, B2, B5, B6, B9, S, E, K, ʻ H va PP vitaminlari, shuningdek muhim minerallar: kaliy, kaltsiy, magniy, sink, selen. , mis va marganets, temir, fosfor va natriy, taninlar, omega-3 yog 'kislotalari va alkaloidlar. Yong oq yuqori sifatli oqsil va yog lar, har qanday sababga ko ra ʻ ʻ ʻ go sht iste'mol qilmaydigan har bir kishi uchun ajralmas oziq-ovqat mahsuloti ʻ hisoblanadi . Yong oq mevasining 100 grammida ʻ oqsillar 16,2 g ( 17,61% ), yog ' 60,8 g ( 90,75% ), uglevodlar 11,1 g ( 7,99% ), suv 4 g ( 0,15% ). Yong oq quyidagi ʻ vitaminlar va minerallarga ham boy: vitamin B1 - 26%, B5 vitamini - 16,4%, B6 vitamini - 40%, B9 vitamini - 19,3%, E vitamini - 17,3%, PP vitamini - 24%, kaliy - 19% , kremniy - 200%, magniy - 30%, fosfor - 41,5%, temir - 11,1%, kobalt - 73%, marganets - 95%, mis - 52,7%, ftor - 17,1%, rux - 21,4% Qo llanilgan mineral o g it me’yorlari nafaqat yong oq hosildorligiga, balki ʻ ʻ ʻ ʻ hosilning sifat k o rsatkichlariga ham ijobiy ta’sir ko rsatar ekan. Nazorat-o g itsiz ʻ ʻ ʻ ʻ variantida namlik 4,2 %, yog ning miqdori 57 % va oqsil miqdori esa 12,5 % ni ʻ tashkil etgan bo lsa, mineral o g itlar qo llanilgan variantlarda namlik 4,4 – 4,7 % ʻ ʻ ʻ ʻ gacha, yog ning miqdori 62 – 70 % ga va oqsil miqdori esa 14,8 – 16,5 % gacha ʻ oganligi aniqlandi (3.4.1 - jadval). Yong oq hosilidagi namliq, yog va oqsil miqdorlaridan tashqari S ʻ vitamanining miqdorini oshishiga ham ta’sir ko rsatdi. ʻ 47 Nazorat variantida 16.5 ni tashkil etgan bo lsa, mineral o g itlarʻ ʻ ʻ qo lanilganda 20,3 – 23,3 bo lganligi aniqlandi. ʻ ʻ Tadqiqotning ikkinchi yilida ham xuddi shu tendensiya aniqlandi (3.4.2 - jadval). Xulosa qilib atyganda, qo llanilgan mineral o g it me’yorlarining oshib ʻ ʻ ʻ borishi bilan yong oqning sifat ko rsatkichlariga ham ijobiy ta’sir ko rsatar ekan. ʻ ʻ ʻ Eng yuqori sifat ko rsatkichi ʻ N150 P90 K75 kg/ga qo llanilgan variantlarda ʻ kuzatildi. 48 3.4.1 – jadval O g it me’yorlarining yong oqning hosil sifatiga ta’siri, 2021 y.ʻ ʻ ʻ № Variantlar Namlik, % Moy (yog ), % ʻ Oqsil, % S vitamini, mg % 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 4,2 57 12,5 16,5 2. N100 P60 K50 4 , 4 62 14,8 20,3 3. N125 P75 K6 3 4,5 64 15,3 21,4 4. N150 P90 K75 4,5 68 16,2 22,7 5. N175 P105 K90 4,7 70 16,5 23,5 49 3.4.2 – jadval O g it me’yorlarining yong oqning hosil sifatiga ta’siri, 2022 y.ʻ ʻ ʻ № Variantlar Namlik Moy (yog ) ʻ Oqsil S vitamini 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 4,3 56 12,7 15,9 2. N100 P60 K50 4 , 5 63 15,1 20,5 3. N125 P75 K6 3 4,5 65 15,7 21,7 4. N150 P90 K75 4,6 69 16,6 23,1 5. N175 P105 K90 4,8 71 16,9 23,7 50 3.5. Bioenergetik samaradorligi Dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarishda sarflanadigan umumiy energiyaning asosiy 40 – 60 % qismi qo llanilidigan mineral o g itlar hissasigaʻ ʻ ʻ to g ri kelmoqda va ulardan samarali foydalanishni taqazo etmoqda. ʻ ʻ Hosilni etishtirishda energiya sarfini kamaytirishda resurstejamkor texnologiyalar asosida yangi tipdagi o g itlar yaratish, qishloq xo jalik ekinlari ʻ ʻ ʻ etishtirishning energiya va resurstejamkor texnologiyalarni yaratish va takomillashtirish hisoblanadi. Qishlok xo jalik ekinlariga qo llanilayotgan turli shakldagi o g itlarning ʻ ʻ ʻ ʻ energetik tahlilining mohiyati shundaki, barcha o g itlarni ishlab chiqarish, ʻ ʻ qo llash (xo jalikka tashib keltirish, saqlash, tayyorlash, tashish, qo llash) hamda ʻ ʻ ʻ qo shimcha hosilni yig ishtirish dastlabki qayta ishlash va sotish xarajatlari bir ʻ ʻ xildagi taqqoslama ko rsatkichlarda (Mega joul) hisoblanadi. Hisob-kitoblarda ʻ kimyoviy vositalarning, o simlikshunoslik mahsulotlari birligiga sarflanadigan ʻ energiyaning, o g itlar ishlab chiqarish bilan bog liq texnologik jarayonlarning, ʻ ʻ ʻ qo shimcha mahsulotni qayta ishlash va sotish bilan bog liq harajatlarning ʻ ʻ energetik ekvivalentlaridan foydalaniladi ). So nggi vaqtlarda turli qishloq xo jalik ekinlarni etishtirish ʻ ʻ agrotexnologiyalarining, alohida agrotexnik tadbirlar, mineral o g itlar me’yorlari ʻ ʻ hamda ularni turli nisbatda qo llanilgandagi bioenergetik samaradorligini o rganish ʻ ʻ ommalashib bormoqda Qishloq xo jalik mahsulotlari ishlab chiqarishda energiya ʻ va resurstejamkor texnologiyalardan foydalanishni aniqlash va energiya tejamkorlikni ta’minlash uchun mineral o g itlarni qo llashda ularning energetik ʻ ʻ ʻ samaradorligini aniqlash muhim shartlardan biri hisoblanadi.[43- 3 - 10.]. Enegetik samaradorlikni hisoblash iqtisodiy samaradorlikni hisoblashga nisbatan to laroq va uzoqni ko zlovchi kuzatishlarni olish imkonini beradi. Bu ʻ ʻ bozor konyukturasida narxlar ko rsatkichlarining qiymati tez o zgaruvchanligi ʻ ʻ bilan bog liq bo lib, bunday ma’lumotlardan faqat qisqa muddatli davrdagina ʻ ʻ foydalanish mumkin. Energetik tahlilning mohiyati shundaki, barcha miqdor ko rsatkichlari o g it hisobiga qishloq xo jalik ekinlaridan olinadigan haqiqiy ʻ ʻ ʻ ʻ 51 qo shimcha hosil, o g itlar olish va qo llash xarajatlar energetik ekvivalent –ʻ ʻ ʻ ʻ joulda ifodalanadi. J – joul bu halqaro birliklar sistemasi birligi bo lib, energiya va issiqlik ʻ miqdori hisoblanadi. 1 joul – 0,2388 kalloriyaga tengdir. Bundan katta ko rsatkichlar quyidagi birliklarda o lchanadi: ʻ ʻ 1 kilojoul (Kj) = 103 joul Energetik samaradorlikning asosiy ko rsatkichlari energetik samaradorlik ʻ koeffitsienti va solishtirma energetik xarajatlari hisoblanadi. Tadqiqotlarimizda 4-5 yillik yong oq ko chatlari bo lganligi sababli biz ʻ ʻ ʻ iqtisodiy samaradorlikni o rniga bioenergetik samaradorlikni hisoblab chiqdik. ʻ Olingan natijalar tahliliga ko ra, minearl o g itlar qo llanilganda ʻ ʻ ʻ ʻ bioenergetik samaradorlik 0,77 – 0,87 oralig ida bo lganligi aniqlandi. ʻ ʻ N100 P60 K50 kg/ga qo llanilgan variantda o g itsiz nazorat variantidga ʻ ʻ ʻ nisbatan 5,1 s/ga qo shimcha hosil etishtirilgan bo lsa, ʻ ʻ qo shimcha hosil ʻ tarkibidagi energiya 9384 MJ ga teng bo ldi, mineral o g itlarni qo llash uchun sarf ʻ ʻ ʻ ʻ bo lgan energiya esa ʻ 12165 Mj ni tashkil etdi, bioenergetik samaradorlik (foydali ish koeffitsienti) 0,77 ga teng bo lganligi aniqlandi. ʻ Mineral o g it me’yorlarining oshib borishi bilan samaradorlik ham oshib ʻ ʻ bordi. Eng yuqori samaradorlik N150 P90 K75 kg/ga qo llanilgan variantda 0,87 ni ʻ tashkil etdi. Mineral o g itlar me’yorining keyingi oshib borishi bioenergetik ʻ ʻ samaradorlikni kamayishi kuzatildi (3.5.1 - jadval). N175 P105 K90 kg/ga qo llanilgan variantda bioenergetik samaradorlik ʻ N125 P75 K63 kg/ga qo llanilgan variant bilan teng ahamiyatli bo ldi. ʻ ʻ Xulosa qilib aytganda, yong oq etishtirishda mineral o g itlar qo llashning ʻ ʻ ʻ ʻ bioenergetik samaradorligi eng yuqori ko rsatkichi N150 P90 K75 kg/ga ʻ qo llanilgan variantda 0,87 ni tashkil etar ekan. Yong oq etishtirishda mineral ʻ ʻ o g itlar qo llash bioenergetik jihatdan samarali ekan. ʻ ʻ ʻ 52 3.5.1 - jadval Yong oq etishtirishda mineral o g itlar qo llashning bioenergetik samaradorligi, (2022 y.)ʻ ʻ ʻ ʻ № Variantlar O g it qo llash ʻ ʻ ʻ hisobiga olingan qo shimcha hosil, ʻ s/ga Qo shimcha hosil ʻ tarkibidagi energiya, MJ Mineral o g itlarni ʻ ʻ qo llash uchun sarf ʻ bo lgan energiya, ʻ Mj Bioenergetik samaradorlik 1. N100 P60 K50 5,1 9384 12165 0,77 2. N125 P75 K6 3 6,6 12144 15210,4 0,79 3. N150 P90 K75 8,7 16008 18247,5 0,87 4. N175 P105 K90 9,4 17296 21309,5 0,80 53 XULOSA VA TAVSIYALAR Jomboy tamuni “SAG AGRO” MCHJ ga qarashli yong oq plantatsiyalaridaʻ mineral o g it me’yorlarining oshib borishi bilan yong oq daraxtining o sishi va ʻ ʻ ʻ ʻ rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko rsatar ekan. Olingan ma’lumotlar tahliliga ko ra, ʻ ʻ daraxtning balandligi (bo yi) nazorat – o g itsiz variantida tajribadan oldin 225,4 ʻ ʻ ʻ sm ni tashkil etgan bo lsa, vegetatsiya oxirida 228,5 sm ni tashkil etdi. O g it ʻ ʻ ʻ me’yorining oshib borishi bilan daraxtning bo yi ham oshib bordi 228,6 – 240,9 sm ʻ gacha oshganligi aniqlandi Yong oq tanasining aylanasi variantlar va qaytariqlar ʻ bo yicha aniqlandi, bunda har bir daraxtning shantgersirkul yordamida diametri ʻ olindi va o zgarmas son (3,14) ga ko paytirish orqali tanasining aylanasi hisoblab ʻ ʻ chiqildi. Nazorat variantida o rtacha tadqiqotdan oldin 28,5 sm bo lib, tadqiqot ʻ ʻ oxirida (2021 yil) 29,2 sm ga oshgan bo lsa, mineral o g it me’yorlarining oshishi ʻ ʻ ʻ bilan tananing aylanasi ham oshib bordi. Nazorat – o g itsiz variantga nisbatan 1,3 ʻ ʻ – 2,2 sm katta bo lganligi aniqlandi. ʻ Yong oq daraxtining novdalar soni bo yicha ham o g itlar qo llanilgan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ variantlarda yuqori ko rsatkich aniqlandi. ʻ Tadqiqotning ikkinchi (2022) yilida ham nazorat variantiga nisbatan mineral o g itlar qo llanilgan variantlarda yong oqning o sishi va rivojlanishi yuqori ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bo lganligi kuzatildi ʻ Hosil elementlarining shakllanishi va bir tupdagi hosil miqdori va uning masasi bo yicha olingan ma’lumotlar tahlili shuni ko rsatadiki, nazorat variantida ʻ ʻ vegetatsiyaning oxirida o g itsiz – nazorat variantida bir tupdagi yong oqlar soni ʻ ʻ ʻ 154,2 donani tashkil etgan bo lsa, yong oq mevasining massasi ʻ ʻ 0,0177 kg ni, tupdagi hosil 2,8 kgni tashkil etgan Mineral o g it me’yorlarining oshib borishi bilan bir tupdagi hosil soni, bitta ʻ ʻ hosilning massasi va tupdagi hosil massasi ham yillar bo yicha oshib bordi. ʻ Nazorat-o g itsiz variantiga nisbatan eng yuqori qo rsatkich N175 P105 K90 kg/ga ʻ ʻ ʻ qo llanilgan variantlarda aniqlandi. ʻ 54 Xulosa qilib aytganda, yong oq daraxtining o sishi va rivojlanishigaʻ ʻ qo llanilgan mineral o g itlarning oshib boruvchi me’yori ijobiy ta’sir ko rsatar ʻ ʻ ʻ ʻ ekan. Mineral o g itlar meyorining oshib borishi bilan xosildorlik ham oshib bordi, ʻ ʻ ishonarli qo shimcha hosil N150P90K75 kg/ga mineral o g it qo llanilgan ʻ ʻ ʻ ʻ variantda 14.0 s/ga olingan Samarqand viloyati o tloqi bo z tuproqlar sharoitida 4 ʻ ʻ yillik grek yong og idan yuqori hosil yetishtirishda mineral o g itlar nisbatini ʻ ʻ ʻ ʻ 1:06:05 va meyorini N150P90K75 kg/ga qo llash natijasida ishonarli hosil ʻ yetishtirish mumkin. 55 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ 1. . O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23-oktyabr PF- 5853- ʻ son O zbekiston Respublikasi Qishloq Xo jaligini rivojlantirishning 2020-2030- ʻ ʻ yillarga mo ljallangan strategiyasini tasdiqlash to g risidagi farmoni, Toshkent ʻ ʻ ʻ shahri 2019 yil 23-oktyabr https://lex.uz/docs/-4567334 2. . O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ʻ ning 2020 yil 18 mart, PQ-4643-son Agrar va oziq-ovqat sohalarini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to g risidagi ʻ ʻ Toshkent sh.,2020 yil 18 mart, https://lex.uz/ru/docs/-4768973 3. .O zbekiston RESPUBLIKASI QISHLOQ XO JALIGINI ʻ ʻ RIVOJLANTIRISHNING 2020-2030-yillarga MO LJALLANGAN ʻ STRATEGIYASIDA BELGILANGAN VAZIFALARNI 2021-YILDA AMALGA OSHIRISH CHORA-TADBIRLARI TO G RISIDA ʻ ʻ https://lex.uz/ru/docs/-5309655 4. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 11.12.2020 yildagi PQ ʻ - 4919-sonli “QISHLOQ XO JALIGIDA SUVNI TEJAYDIGAN TEXNOLOGIYALARNI ʻ JORIY ETISHNI YANADA JADAL TASHKIL ETISH CHORA- TADBIRLARI TO G RISIDA” ʻ ʻ 5. .O zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy ʻ Majlisga MUROJAATNOMASI. “Xalq so zi”, 2020 yil 25 yanvar ʻ 6. Александровский Е.С., Николяи Л.В. Орех грецкий. В кН. «Орехоплодные в Узбекистане». Ташкент, Мехнат, 1990. – С.5-70 7. Барышман Ф.С. Селекция ореха для повышения продуктивности защитных лесов.// Труды Кубанского сельскохозяйственного института, 1975. Выпуск 111 (139), - с. 83-94 8. Венгловский Б.И., Мамаджанов Д.К., 2000. Лесные культуры ореха грецкого в поясе орехово-плодовых лесов и их современное состояние. Бишкек, серия научных изданий Института леса и ореховодства НАН КР, 56 №2, с.3-8 ., Венгловский Б. И. Биоэкологические особенности восстановления и развития ореховых лесов кыргызс тана. Бишкек, 2006. Монография. 188 с.). 9. Елена КАРПОВА, Антон КУЗНЕЦОВ, Общей экологии, физиологии растений и древесиноведения СПбГЛТУ https://lesprominform.ru jarticles 10. Ермохин Ю.И., Бобренко И.А. Оптимизация минерального питания сельскохозяйственных культур (на основе «ПРОД»): Монография. — Омск: ФГОУ ВПО ОмГАУ, 2005. - 284 с 11. Камолов Н., Ахмедов Т.А., Назиров Х.Н., Шамурадова С.Б., Махмадаминов С.М., Имамкулова З.А. Выращивание ореха грецкого в Таджикистане . Душанбе. 2010. - 11 с. 12. Методика определения энергетической эффективности применения минеральных, органических и известковых удобрений. Мн., 1996. - 50 с 13. Микеладзе А.Д. Субтропические плодовые и технические культуры. М. ВО «Агропромиздат», 1988, - 285с 38. 14. Минеев В.Г. Агрохимия. М.: МГУ, 2004. – С 710-714 15. Минеев В.Г., Коваленко А.А. Ваулин А.В., Афанасьев Р.А. Влияние фосфорных удобрений на агрохимические свойства дерно-подзолистой почвы и урожайность сельскохозяйственных культур // Агрохимия. 2009. - №10. – С . 3 – 10 16. Рихтер А.А., Ядров А.А. Грецкий орех. М.: Агропромиздат, 1985 г. - 215 с 17. Самусенко В.Ф., Булычев А.С., 1975. Реакция грецкого ореха наудобрения.- Лесоведение, №1, с.56-63 18. Эргашев. А., Кузиева А. Агрохимическая эффективност на орошаемых типичных сероземах // Тез. докл. сов. ”Перспективы в расширения ассортимента фосфорсод.удобрений. М:, 1991. - С. 135. 19. Юрина, Ольга Валерьевна Повышение качества грецких орехов, реализуемых в розничной торговой сети, и разработка алгоритма 57 прогнозирования их лежкоспособности. Дис. на соис. учен. степ. канд. тех. Наук. Москва. 2018-215 c 20. A khmadov, K., 2008. Forest and forest products country profile. In: Tajikistan, Geneva Timber and Forest Discussion Paper 46. UNECE, New York, 21. Beiki, T., Najafpour, G.D., Hosseini, M., 2018. Evaluation of antimicrobial and dyeing properties of walnut ( Juglans regia L.) green husk extract for cosmetics. Color. Technol. 134, 71–81 22. Bernard, A., Barreneche, T., Lheureux, F., Dirlewanger, E., 2018. Analysis of genetic diversity and structure in a worldwide walnut (Juglans regia L.) germplasm using SSR markers. PLoS ONE 13, e0208021.; Caspermeyer, J., 2019. Scientists crack origin of the Persian Walnut. Mol. Biol. Evol 36, 2630 23. Bernard, A., Barreneche, T., Lheureux, F., Dirlewanger, E., 2018. Analysis of genetic diversity and structure in a worldwide walnut ( Juglans regia L.) germplasm using SSR markers. PLoS ONE 13, e0208021. 24. Boboeva Z., 10 974 gektar maydonda tomchilatib sug orish texnologiyasiʻ joriy etiladi. YANGI O ZBEKISTON. 23. 2021 yil ʻ 25. Bobokashvili, Z., 2014. Following walnut footprint in Georgia. In: Avanzato, D., GH, Mc Granahan, Vahdati, K., Botu, M., Iannamico, L., Assche, J.V. (Eds.), Following Walnut Footprints (Juglans regia L.): Cultivation and Culture, Folklore and History,Traditions and Uses. Scripta Horticulturae (Scripta Horticulturae 17), Leuven, Belgium 26. Bondar, A. A. Urojaynost plodov orexa gretskogo v chistыx pridorojnыx nasajdeniyax Anapa-Tamanskoy podzonы chernomorskoy zonы sadovodstva / A. A. Bondar. - Tekst : neposredstvennыy // Molodoy uchenыy. - 2011. - № 3 (26). - T. 2. - S. 195-197. 27. Butkov E.A O zbekistonda yong oqni bog tipida plantatsiyalarini barpo ʻ ʻ ʻ qilish bo yicha tavsiyalar ʻ . Toshkent. 2009. – B. 28 28. Butkov, E., 2017. Conservation of wild parents of walnut in Uzbekistan. In: Republican Scientific Conference "Conservation and Sustainable Use of 58 Biodiversity of Agricultural Crops and its Wild Parents"; 12 November 2009; Tashkent. UNEP/GEF, Tashkent, pp. 24–28. 29. Butkov, E., Turdieva, M., 2017. Modern distribution of walnut in Uzbekistan and diversity of it local cultivars. In: Republican Scientific Conference “Conservation and Sustainable Use of Biodiversity of Agricultural Crops and Its Wild Pa я ents”; 12 November 2009; Tashkent. UNEP/GEF, Tashkent, pp. 28–31 30. Butkov, E., Turdieva, M., 2017. Modern distribution of walnut in Uzbekistan and diversity of it local cultivars. In: Republican Scientific Conference “Conservation and Sustainable Use of Biodiversity of Agricultural Crops and Its Wild Parents”; 12 November Tashkent. UNEP/GEF, Tashkent, pp. 28–31 . 31. Chatrabnous, N., Yazdani, N., Tavallali, V., Vahdati, K., 2018. Preserving quality of fresh walnuts using plant extracts. LWT - Food Sci. Technol. (Lebensmittel-Wissenschaft -Technol.) 91, 1–7. , 32. Chegini1 G.R., Makarichian A.R. Design and Construction a Walnut Peeler . Journal of Nuts 5 (1) – 2014. –R. 1-13 33. CHepurnoy V.S., Vasilenko I.I. Rezervы povыsheniya urojaynosti gretskogo orexa. // Sadovodstvo i vinogradarstvo. 1991 g. № 11. - s. 36-39 ) 34. Ebrahimi A, Sharifi M, RafieiSh, Fatahi M (2009) Determination of Physical and Genotypes of Walnut. Iranian Journal of Biosystems Engineering. 40(1): 63-70 35. FAO (2013). FAOSTAT data. Rome: Food and Agriculture Organisation, Ana Slatnar, Maja Mikulic-Petkovsek, Franci Stampar, Robert Veberic, Anita Solar. Identification and quantification of phenolik compounds in kernels, oil and bagasse pellets of common walnut (Juglans regia L.). Food Research International 67 (2015) 255–263 36. FAO, 2010. Global Forest Resources Assessment: Country Reports. FAO. Forest Department, Tajikistan. Rome (The Global Forest Resources Assessment; 59 FRA2010/ 205); [accessed 7 December, 2018]. http://www.fao.org/3/al640E/al640E.pdf 37. Feng, X., Zhou, H., Zulfqar, S., Luo, X., Hu, Y., Feng, L., Malvolti, M.E., Woeste, K., Zhao, P., 2018. The phytogeographic history of common walnut in China. Front. Plant Sci. 9, 1399. 38. FFI [Fauna and Flora International], 2016. A Walk in the Walnut Forest. FFI, Bishkek. , Bobokashvili, Z., 2014. Following walnut footprint in Georgia. In: Avanzato, D., GH, Mc Granahan, Vahdati, K., Botu, M., Iannamico, L., Assche, J.V. (Eds.), Following Walnut Footprints (Juglans regia L.): Cultivation and Culture, Folklore and History,Traditions and Uses. Scripta Horticulturae (Scripta Horticulturae 17), Leuven, Belgium. 39. GEF, 2017. Country Portfolio Evaluation Tajikistan (1999–2015): Tajikistan (1999–2015). Volume 2: Technical Documents. GEF, Washington, DC 40. Geneva Geneva Timber and Forest Discussion paper 46; ECE/TIM/DP/46. accessed on 5 December, 2018 41. Hardy, K., Thevs, N., Aliev, K., Welp, M., 2018. Afforestation and reforestation of walnut forests in Southern Kyrgyzstan: an economic perspective. Mt. Res. Dev. 38, 332. , 42. Jahanban-Esfahlan, A., Ostadrahimi, A., Tabibiazar, M., Amarowicz, R., 2019. A comparative review on the extraction, antioxidant content and antioxidant potential of different parts of walnut (Juglans regia L.) fruit and tree. Molecules 24, 2133. , Nguyen, T.H.D., Vu, D.C., 2021. A review on phytochemical composition and potential health-promoting properties of walnuts. Food Rev. Int 43. Jaiswal, B.S., Tailang, M., 2017. Juglans regia : a review of its traditional uses. Indo Am. J. Pharm. Res. 7, 9. 44. Mamatov S.A. Tomchilatib sug orish tizimiʻ / SANIIRI. MCHJ «Mehridaryo», Toshkent, 2012 - 79 b. 60 45. Mollica, A., Zengin, G., Locatelli, M., Stefanucci, A., Macedonio, G., Bellagamba, G., Onaolapo, O., Onaolapo, A., Azeez, F., Ayileka, A., Novellino, E., 2017. An assessment of the nutraceutical potential of Juglans regia L. leaf powder in diabetic rats. Food Chem. Toxicol. 107, 554–564 46. Molnar, T.J., Zaurov, D.E., Capik, J.M., Eisenman, S.W., Ford, T., Nikolyi, L.V., Funk, R., 2011. Persian walnuts (Juglans regia L.) in Central Asia. Ann. Rep. Nutr. Grow Assoc. 56–69 47. Murodov, N., 2018. Aгрoтexнoлoгиcческиe мeрoприятия пo сазданию oреховыx насаждений в горныx услoвияx 48. Ostonaqulov T.E., S.YA.Islamov, C.T.Sanaev, X.X.Xonkulov Mevachilik va sabzavotchilik (mevachilik) darslik. Toshkent. – 2018. “Navro z” – B. 331-ʻ 341, Namozov I.CH. Normuratov I.T. Yong oq etishtirish. ʻ Toshkent. “Tasvir” – 2021. – 60 b ) 49. Ostonaqulov T.E., S.YA.Islamov, C.T.Sanaev, X.X.Xonkulov Mevachilik va sabzavotchilik (mevachilik) darslik. Toshkent. – 2018. “Navro z” – B. 331- ʻ 341, Namozov I.CH. Normuratov I.T. Yong oq etishtirish. ʻ Toshkent. “Tasvir” – 2021. – 60 b ) 50. Özcan MM (2009) Some nutritional characteristics of fruit and oil of walnut (Juglans regia L.) growing in Turkey. Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering. 28(1): 57-63 51. Poulose, S.M., Miller, M.G., Shukitt-Hale, B., 2014. Role of walnuts in maintaining brain health with age. J. Nutr. 144, 561Se566S. , Shinde B . D . , Shubham N . R . , Rahul S . , Nitisha S . , Rituraj P . , Damanpreet S . , Pamita B . Amelioration of cognitive defcit in zebrafsh by an undescribed anthraquinone from Juglans regia L . : An in-silico , in-vitro and in-vivo approach European Journal of Pharmacology 906 (2021) 174234 52. Salejda, A.M., Janiewicz, U., Korzeniowska, M., Kolniak-Ostek, J., Krasnowska, G., 2016. Effect of walnut green husk addition on some quality properties of cooked sausages. LWT - Food Sci. Technol. (Lebensmittel- Wissenschaft -Technol.) 65, 751–757 61 53. Salimi, M., Majd, A., Sepahdar, Z., Azadmanesh, K., Irian, S., Ardestaniyan, M.H., Hedayati, M.H., Rastkari, N., 2012. Cytotoxicity effects of various Juglans regia (walnut) leaf extracts in human cancer cell lines. Pharm. Biol. 50, 1416–1422. 54. Shinde B . D . , Shubham N . R . , Rahul S . , Nitisha S . , Rituraj P . , Damanpreet S . , Pamita B . Amelioration of cognitive defcit in zebrafsh by an undescribed anthraquinone from Juglans regia L . : An in-silico , in-vitro and in-vivo approach European Journal of Pharmacology 906 (2021) 174234 53. 55. Teixeira, A.M., Sousa, C., 2019. A review on the application of vibrational spectroscopy to the chemistry of nuts. Food Chem 277, 713–724 56. Temirbekov, A., 2010. Facilitating Financing for Sustainable Forest Management in Small Islands Developing States and Low Forest Cover Countries: An Analytical Report Prepared by Indufor for the United Nations Forum on Forests Country Case Study: the Kyrgyz Republic. Helsinki: Indufor ., Undeland, A., 2012. The Development Potential of Forests in the Kyrgyz Republic. World Bank, Washington, DC. , Undeland, A., Mitchell, M.A., 2015. Kyrgyz Republic - Communities Forests and Pastures. World Bank Group, Washington, DC. , Orozumbekov, A., Cantarello, E., Newton, A.C., 2014. Status, distribution and use of threatened tree species in the walnut-fruit forests of Kyrgyzstan. Forest. Trees Livelihoods 24 (1), 1–17. 57. Ubaydullaev F. Tomchilatib sug orish: samara va istiqbol.ʻ https://uza.uz/uz/posts/tomchilatib-sugorish-samara-va-istiqbol_319161 58. Umurzoqov E.U., Po latov O.A. Grek yong og i va uni zararli ʻ ʻ ʻ organizmlardan himoyalash. Monografiya. Samarqand. 2021. – 235 b 59. Usmanov SH. Yoqubov M., To raev SH. Suvni tejaydigan texnologiya – ʻ tomchilatib sug orishning joriy etilishi // O zbekiston qishloq va suv xo jaligi. ʻ ʻ ʻ 2022. - №3. –B. 35-36 60. Weckerle, C., Huber, F.K., 2005. Walnuts among the Shuhi in Shuiluo, eastern Himalayas. Econ. Bot. 59, 287 – 290. 62 61. Xu, H.L., Yu, X.F., Qu, S.C., 2010. Antiproliferative effect of Juglone from Juglans mandshurica maxim on human leukemia cell HL-60 by inducing apoptosis through the mitochondria-dependent pathway. Eur. J. Pharmacol. 645, 14 – 22. 62. Yan, S., 2017. The development strategy of the whole region tourism in poor area under the background of precise poverty alleviation - a case study of danfeng county Shaanxi Province. Mod. Econ. 08, 1594 – 1608. , Yan, M., Terheggen, A., Mithofer, D., 2017. Who and what set the price of walnut for small scale farmers in Southwest China? J. Agribus. Dev. Merg. Econ. 7, 135 - 152 63. Yang, H., Ma, Y., Gao, C., Wang, B., Ruhan, A., Lin, C., Feng, H., Wang, L., Huang, J., Wang, J., 2019. Five novel diarylheptanoids from green walnut husks ( Juglans regia L.). Fitoterapia 134, 221 – 225 64. Yo ldoshev A. ʻ Tomchilatib sug orish suvni tejab, daromadni oshiradi ʻ Xalq so zi. ʻ 10 Fevral 2021 . https://xs.uz/uzkr/post/tomchilatib-sugorish-suvni-tezhab- daromadni-oshiradi-2 65. Zhang, Y., Li, X., Lu, X., Sun, H., Wang, F., 2021. Effect of oilseed roasting on the quality, fl avor and safety of oil: A comprehensive review. Food Res. Int. 150, 110791. 66. Zhou, Y.Y., Yang, B.Y., Jiang, Y.Q., Liu, Z.X., Liu, Y.X., Wang, X.L., Kuang, H.X., 2015. Studies on cytotoxic activity against HepG 2 cells of naphthoquinones from green walnut husks of Juglans mandshurica maxim. Molecules 20, 15572 – 15588 67. https://fermilon.ru/sad-i-ogorod/orehi/podkormka-gretskogo-oreha- osenyu.html 68. http://tadbirkor-fermer.uz/bodom-handon-pista-va-yon-o-etishtirish/ ) 69. https://qomus.info/encyclopedia/cat-t/tomchilatib-sugorish-uz/ 70. https://kun.uz/news/2022/08/15/tomchilab-sugorish-ortidan- tonnalab-h//osildorlik-bu-qanchalik-haqiqat 63 71. https://lex.uz/ru/docs/4892953 72. https://lex.uz/docs/5157168 73. https://lex.uz/docs/5884584 74. https://lesoteka.com/derevya/gretskij-oreh#i 75. http://asprus.ru/blog/greckij-orex/ 76. https://www.agro.uz/ru/11-0175/ 77. https://www.ogorod.ru/ru/sad/other/16740/Greckij-orekh-na-dache- posadka-uhod-formirovka-sorta.htm 78. https://fitaudit.ru/food/123914 79. https://calorizator.ru/product/nut/circassian-walnut 64 Ilovalar 65 Ilova 1 Mineral o g it me’yorlarining tuproq tarkibidagi harakatchan fosfor miqdoriga ta’siri, mg/kg (2021 y.)ʻ ʻ № Variantlar Aniqlangan muddatlar o g itlashdan ʻ ʻ oldin kurtakning bo rtishi va ʻ ochilishi gullash meva tugish mevaning pishishi barg tukilishi 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 22,0 24,7 21,4 19,6 17,5 16,2 2. N100 P60 K50 22,4 26,6 39,2 29,6 25,3 22,8 3. N125 P75 K6 3 21,9 25,6 43,1 32,9 27,8 23,4 4. N150 P90 K75 21,7 27,2 48,5 37,3 31,4 24,7 5. N175 P105 K90 22,0 26,3 50,4 41,7 34,6 23,9 Ilova 2 66 Mineral o g it me’yorlarining tuproq tarkibidagi harakatchan fosfor miqdoriga ta’siri, mg/kg (2022 y.)ʻ ʻ № Variantlar Aniqlangan muddatlar o g itlashdan ʻ ʻ oldin kurtakning boʻrtishi va ochilishi gullash meva tugish mevaning pishishi barg tukilishi 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 17,9 18,5 21,6 18,8 17,4 15,2 2. N100 P60 K50 20,4 22,6 37,5 32,4 28,7 23,7 3. N125 P75 K6 3 21,6 23,1 42,9 36,7 31,5 24,3 4. N150 P90 K75 22,3 24,4 47,9 41,3 36,6 27,4 5. N175 P105 K90 21,4 23,5 50,7 45,3 39,8 26,7 67 O g it me’yorlarining yong oq hosildorligiga ta’siri, s/ga (2021 y.ʻ ʻ ʻ ) № Variantlar Takrorliklar bo yicha hosildorlik ʻ Jami hosildorlik O rtacha ʻ hosil I II III IV 1. Nazorat - o g itsiz ʻ ʻ 6,0 6,9 6,2 7,1 26,2 6,5 2. N100 P60 K50 10,2 10,7 10,2 10,7 41,9 10,5 3. N125 P75 K6 3 10,7 12,6 11,7 13,1 48,1 12,0 4. N150 P90 K75 13,3 15,2 14,5 12,6 55,7 13,9 5. N175 P105 K90 15,9 13,3 14,5 15,7 59,5 14,9 Jami P 56,168 58,786 57,12 59,262 231,4/20=11,57 X = 11,5 X = 231,3 : 20 = 11,5 X = 5 7 ,8 : 5 = 11,5 ilova davomi 68 Hosildorlikning erkin fondan (A) farqi № Variantlar X 1 = X- 11,5 ∑ V ∑ V 2 I II III IV 1 1 -5,5 -4,6 -5,3 -4,4 -19,8 392,04 2 2 -1,3 -0,8 -1,3 -0,8 -4,2 17,64 3 3 -0,8 1,1 0,2 1,6 2,1 4,41 4 4 1,8 3,7 3,0 1,1 9,6 92,16 5 5 4,4 1,8 3,0 4,2 13,4 179,56 ∑P -1,4 1,2 -0,4 1,7 1,1 685,81 ∑P 2 1,96 1,44 0,16 2,89 6,45 1,1*1,1=1,21 3 6 - ilova davomi Farqlar kvadrati 69 № Variantlar (X 1 ) 2 V 2 I II III IV 1 1 30,25 21,16 28,09 19,36 98,86 2 2 1,69 0,64 1,69 0,64 4,66 3 3 0,64 1,21 0,04 2,56 4,45 4 4 3,24 13,69 9 1,21 27,14 5 5 19,36 3,24 9 17,64 49,24 Jami V 2 55,18 39,94 47,82 41,41 184,35 ум кузат 5*4= 20 тузат омил 1,21/20= 0,0605 Cy 184,35-0,0605= 184,2895 Cp 6,45/5-0,0605= 1,2295 Cv 685 ,81/4-0,0605= 171,392 Cz 184,2895-1,2295-171,392= 11,668 70 6 - ilova davomi Variantlar soni l = 5 Takrorlar soni n = 4 Paykallar N = l*n = 5 *4 = 2 0 O rtacha hosil X = ʻ 11 , 5 s/ga C= ( ∑X 1 ) 2 / N = ( 1,21 / 2 0 = 0,605 Cy = ∑X 1 2 - C = 184,35 - 0,06 05 =184,3 Cp = ∑P 2 :l - C = 6,45 /5 – 0,06 05 = 1,23 Cv = ∑V 2 : n - C = 685,81/ 4 – 0,06 05 =171,392 Cz = Cy - C p - C v = 184,3-1,23-171,392=11,7 Sonlarning erkinlik darajasi дисперсия кв йигиндиси эрк дараж урт кв Fф F05 умум 184,3 19,0 такрор 1,2 3,0 вариант 171,4 4,0 42,8 5 44,1 3,26 колдик 11,7 12,0 0,9 7 = 0,97/4=0, 49 s/ga 0,49/12= 4 , 1 % = 2*0,97/4= 0 , 70 s NSR 0,5 = t 0,5 S d = 2,18*0,7= 1 , 52 s/ga 71 O g it me’yorlarining yong oq hosildorligiga ta’siri, s/ga (2022 yʻ ʻ ʻ Такрорликлар буйича хосилдорлик Жами V Ўртача ҳосилдорлик I II III IV Назорат – ўғитсиз 6,2 5,1 5,8 5,9 23,0 5,8 N420 P252 K210 11,2 11,9 9,9 10,5 43,5 10,9 N525 P315 K263 11,8 13,0 12,0 12,8 49,6 12,4 N630 P378 K315 15,0 14,5 14,9 13,7 58,1 14,5 N735 P441 K368 15,8 14,6 15,6 14,9 60,9 15,2 жами Р 60 59,1 58,2 57,8 235,1 11,76 72 Вариантлар Такрорликлар буйича (X1 = X - 11,76) Жами V V2 I II III IV 1 -5,6 -6,6 -5,9 -5,8 -24,0 575,0404 2 -0,5 0,2 -1,8 -1,2 -3,34 11,1556 3 0,3 1,3 0,3 1,1 3 9 4 3,5 2,8 3,2 2,0 11,5 132,25 5 4,3 2,9 3,9 3,2 14,3 204,49 жами Р 2,0 0, 5 6 -0,3 4 -0,7 1,48 P2 4 0,3136 0,1156 0,5476 4,9768 931,936 1,48*1,48=2,1904 73 Вариантлар (X1)2 V2 I II III IV 1 30,9136 44,0896 35,2836 34,1056 144,3924 2 0,2916 0,04 3,24 1,44 5,0116 3 0,09 1,69 0,09 1,21 3,08 4 12,25 7,84 10,24 4 34,33 5 18,49 8,41 15,21 10,24 52,35 жами V2 62,0352 62,0696 64,0636 50,9956 239,164 ум кузат 5*4= 20 тузат омил 2,1904/20= 0,10952 Cy 239,164-0,10952= 239,05448 Cp 4,97658/5-0,10952= 0,88584 Cv 931,936/4-0,10952= 232,87448 Cz 239,05448-0,88584-232,87448= 5,29416 дисперсия кв йигиндиси эрк дараж урт кв Fф F05 Умум 239,1 19,0 74 такрор 0,9 3,0 вариант 232,9 4,0 58,2 132,0 колдик 5,3 12,0 0,4 Sx 0,332 Sx% 3,8 Sd 0, 683 EKIF 05 1,49 75 76 77

“Tomchilatib sug orishda o g itlashning tuproq unumdorligi vaʻ ʻ ʻ intensiv yong oq hosildorligiga ta’siri ʻ ” Mundarija bet Kirish ......................................................................................................... 8 I- BOB ADABIY O TLAR TAHLILI ………………………………… 11 1.1. Grek yong og ining maydoni, yong oqning axamiyati, tarkibi, ʻ ʻ ʻ o g itlash tizimi………………………………………………... ʻ ʻ 13 1.2. Tomchilatib sug orishda o g itlarni qo llash ʻ ʻ ʻ ʻ ………………….. 19 II - BOB TADQIQOT O TKAZILGAN XUDUD SHAROITLARI, ʻ USLUBLARI VA NAV TAVSIFI…………………………... 2.1. Tajriba dalasining tuproq-iqlim sharoitlari …………………… 25 2.2. Tajriba dalasining agrokimyoviy tavsifi ……………………… 28 2.3. Tadqiqot sxemasi va uslublari ……………………………….... 30 2.4. “Chandler” navi tavsifi………………………………………... 31 III - BOB ASOSIY QISM ……………………………………………….. 3.1. Tuproq oziqa rejimi………………………………………….... 38 3.2. O sish va rivojlanishi ʻ ………………………………………… 41 3.3. Hosildorligi …………………………………………………… 48 3.4. Hosil sifati ……………………………………………………... 53 3.5. Iqtisodiy va bioenergetik samaradorligi ………………………. 57 XULOSA VA TAVSIYALAR …………………………………………… 60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ………………….. 62 ILOVALAR ………………………………………………………………. 72 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 iyundagiʻ “Yong oq ishlab chiqaruvchilar va eksport qiluvchilar uyushmasini tuzish va ʻ uning faoliyatini tashkil etish to g risida”gi qarorida lalmi erlardan ʻ ʻ foydalanishni rag batlantirish va samaradorligini yanada oshirish, ichki va tashqi ʻ bozorlarda raqobatbardosh bo lgan yong oq ishlab chiqarish hajmini ʻ ʻ ko paytirish, xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish hisobiga zamonaviy ʻ yong oq plantatsiyalarini barpo qilish hamda yong oq ʻ ʻ etishtirish bo yicha ilmiy ʻ asoslangan usullar va intensiv texnologiyalarni keng joriy etish borasidagi vazifalar belgilab berilgan. Mamlakatimizning tog li hududlari iqlim sharoiti ʻ yong oq, bodom, pista kabi daraxt ko chatlarining o sishi va yuqori hosil berishi ʻ ʻ ʻ uchun nisbatan qulay joylar hisoblanadi. Jumladan, Andijon, Jizzax, Namangan, Samarqand, Navoiy, Qashqadaryo, Surxondaryo, Farg ona, Toshkent kabi ʻ viloyatlarda bu kabi daraxtlardan mo l hosil olish mumkin. ʻ Yong oq ʻ (Juglans regia L.) - yong oqdoshlar ʻ oilasiga mansub daraxtlar turi bo lib, yong oqmevali ʻ ʻ daraxt . Yovvoyi holda Kichik Osiyo, Bolqon yarim oroli, Kavkaz, Eron, Xitoy, Koreya va Afg onistonda o sadi. ʻ ʻ O rta Osiyo ʻ tog larida tabiiy yong oqzorlar ko p. Jahondagi ko pgina mamlakatlarda ekma ʻ ʻ ʻ ʻ yong oqzorlar barpo qilingan. ʻ Yong oq O zbekistonning tog li zonalarida va ʻ ʻ ʻ deyarli barcha sug oriladigan mintaqalarida o stiriladi. Bo yi 15- 30 m, ʻ ʻ ʻ yo g onligi 1,5-2 m gacha boradi. Shox shabbasi qalin, keng sharsimon yoki ʻ ʻ qubbasimon, ildiz tarmog i baquvvat, 4 m va undan ortiq chuqurlikka boradi. ʻ Bargi yirik (20-40 sm), 5-11 bargchalardan tuzilgan murakkab barg, hushbo y ʻ ( efir moyli). Guli bir uyli, ayrim jinsli, changchisi (otalik guli) - kuchalasi o tgan ʻ yilgi novdada to dato da, urug chisi (onalik guli) yangi ʻ ʻ ʻ novda uchida va barg qo ltig ida bitta yoki 2-3 tadan, ayrim navlarida 5-10 donadan ʻ ʻ shingil shaklida joylashadi. Mevasi - yong oq, dumaloq yoki cho ziqroq, po chog i qattiq, ʻ ʻ ʻ ʻ yumshoq, g alvirak tuzilishga ega. Bir dona yong og i 5-23 g atrofida (mag zi ʻ ʻ ʻ ʻ 40-75%). Yong oq yorug sevar o simlik. Er osti suvlari ʻ ʻ ʻ yuza bo lmagan, lekin ʻ 2

nami etarli, karbonatli, qumoq, shag alli tuproʻ q larda yaxshi o sadi. ʻ Vegetatsiya davri 165 - 210 kun . Yong ʻ oqzorlardan 30-50 s / ga hosil olish mumkin . Yong ʻ oq bargi , po ʻ sti , po ʻ stlog ʻ ida katta miqdorda oshlovchi moddalar , mag ʻ zi tarkibida 45 - 72% yog , 8-21% ʻ oqsil , 20% uglevodlar , vitamin B , S , provitamin A va b oshqa moddalar bor . Y o ng oq mag zidagi ushbu moddalar inson xayoti ʻ ʻ uchun zarur bo lgan moddalar hisoblanadi. Yong oqdan yuqori va sifatli hosil ʻ ʻ etishtirish kunning dolzarb masalalaridan biridir. So nggi yillarda mamlakatimizda suv resurslaridan samarali foydalanish ʻ asosida sug oriladigan maydonlardan olinadigan hosil miqdorini oshirish va ʻ sifatini yaxshilash orqali mamlakat aholisi turmush darajasini yuqori pog onalarga ko tarish borasida samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Qishloq ʻ ʻ xo jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish va barqarorligini ta’minlashning eng ʻ istiqbolli yo nalishlaridan biri bu ekinlarini sug orish uchun tomchilatib ʻ ʻ sug orish tizimlarini qo llashdir. Tomchilatib sug orish usuli sug orish usullari ʻ ʻ ʻ ʻ orasida o zining yuqori samaradorligi, ya’ni suv resurslari etishmasligi ʻ sharoitida kam suv sarflab barqaror yuqori hosil olishga imkon beradigan sug orish usuli ekanligi bilan ajralib turadi. Ekinlarga ishlov berish va sug orish ʻ ʻ ishlarida qo l mehnatini kamaytirish hamda sug orishni avtomatlashtirish ʻ ʻ imkoniyatlarining yuqoriligi bois tomchilatib sug orish usuli butun dunyoda ʻ kundan kunga kengroq maydonlarga tadbiq qilinmoqda. Tomchilatib sug orish ʻ usulini haqiqiy samarasiga erishish uchun uni tadbiq qiluvchi har bir fermer tizim to g risida aniq bilimga ega bo lishi va tizimning afzalliklariga to liq ʻ ʻ ʻ ʻ ishonishi lozim. Ushba magistrlik dissertatsiyaning asosiy maqsadi tomchilatib sug orishda qo llanilgan o g itlarni tuproq unumdorligiga va intensiv yong oq ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ hosildorligiga ta’sirini tadqiq qilishdir. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqot ob’ekti sifatida grek yong og ining ʻ ʻ Chandler navi, o tloqi-bo z tuproq va tomchilatib sug orishda ʻ ʻ ʻ qo llanilgan azotli, fosfor va kaliyli o g itlar olingan. O tloqi – bo z tuproqlar ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sharoitida tomchilatib sug‘orishda o g itlashning yong oqning o sishi, ʻ ʻ ʻ ʻ 3

rivojlanishi, hosildorligi va mahsulot sifati hamda oziq moddalar balansiga ta’siri o rganish tadqiqotning predmeti hisoblanadi.ʻ Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Samarqand viloyati o tloqi - bo z ʻ ʻ tuproqlar sharoitida tomchilatib sug orish bilan o g itlarni qo llash tuproq ʻ ʻ ʻ ʻ unumdorligiga va intensiv yong oq hosildorligiga ta’siri o rganish. ʻ ʻ Yuqoridagi maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik: 1. Yong ok daraxtini tomchilatib sug orish va o g itlarni me’yorlarini ʻ ʻ ʻ ʻ hisoblash. 2. Tuproqni oziq rejimiga tomchilatib sug orishda qo llanilgan ʻ ʻ o g itlarning ta’sirlarini o rganish; ʻ ʻ ʻ 3. Intensiv yong oqning o sishi va rivojlanishiga qo llanilgan o g itlarning ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ta’sirini o rganish; ʻ 4. O g itlarning yong oqning hosildorligi va hosil sifatiga ta’siri ʻ ʻ ʻ o rganish; ʻ 5. Tajribadan olingan ma’lumotlarga matematik, statistik va korrelyasion va regression ishlov berish. Ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati o tloqi - bo z tuproqlari sharoitida ʻ ʻ intensiv yong oq daraxtlarini tomchilatib sug orishda qo llanilgan ʻ ʻ ʻ o g itlarning tuproq oziq rejimiga, unumdorligiga, yong oqning o sishi, ʻ ʻ ʻ ʻ rivojlanishi, hosildorligi va hosil sifatiga ta’siri, o g itlardan fosforning ʻ ʻ foydalanish koeffisiyenti, o zlashtirilishi va balansi, qo llanilgan ʻ ʻ o g itlarning iqtisodiy samaradorligi ilk bor aniqlandi va bular ishning ʻ ʻ ilmiy yangilini belgilaydi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Dala va labaratoriya tajribalarida o tloqi - bo z tuproqlar sharoitida ʻ ʻ intensiv yong oq daraxtlariga ʻ tomchilatib sug orishda qo llaniladigan mineral o g itlarning tuproq oziq ʻ ʻ ʻ ʻ rejimiga ta’siri o rganildi. ʻ Tomchilatib sug orishda mineral o g itlar me’yorlarining oshib borishi ʻ ʻ ʻ bilan yong oq daraxtining o sishi, rivojlanishi va hosildorligi ham oshib bordi. ʻ ʻ 4

Qo llanilgan o g itlar tarkibidagi oziq moddalarning foydalanishʻ ʻ ʻ koeffisiyenti, o zlashtirishning qoplanishi, iqtisodiy samaradorlik ʻ ko rsatkichlariga ta’siri o g it me’yorlarining oshib borishi bilan oshib bordi. ʻ ʻ ʻ Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): ʻ Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Grek yong og ini turli tuproq ʻ ʻ ʻ iqlim sharoitlarida yetishtirish, maydoni, ekish usullari, hosildorligi, hosil sifati, grek yong oq daraxtini o g itlash bo yicha hindistonda (Natural Product ʻ ʻ ʻ ʻ Chemistry & Process Development, CSIR-Institute of Himalayan Bioresource Technology, Palampur Himachal Pradesh, India), Slaveniyada (Biotechnical Faculty, Department of Agronomy, University of Ljubljana, Jamnikarjeva, Slovenia), Fransiyada (Aix Marseille Univ, Avignon Univ, CNRS, IRD, UMR IMBE), Xitoyda (Solin Ratldege Center for Microbial Lipids, School of Agriculture Engineering and Food Sciences, Shandong University of Technology, China), Kanada (Department of Medical Biology, University of Quebec at Trois-Rivieres, Trois-Rivieres, Canada) Saudiya Arabistonda (Department of Biochemistry, College of Sciences, King Saud University, Riyadh Saudi Arabia), Meksikada (Departamento de Ingeniería Bioquímica, Escuela Nacional de Ciencias Biol´ ogicas, Instituto Polit´ecnico Nacional, Av. Wilfrido Massieu Esq, Cda. Miguel Stampa, Mexico) Qozog iston (Институт ʻ садоводства и овощеводства Таджикской Академии сельскохозяйственных наук) O zbekistonda (Toshkent davlat agrar universiteti) ko plab olimlar va ʻ ʻ mutaxassislar tomonidan o rganilgan. Tomchilatib sug orish va uning ʻ ʻ afzalliklari, o g itlarni qo llash bo yicha esa Krasnodarda (ФГБНУ «Северо- ʻ ʻ ʻ ʻ Кавказский федеральный научный центр садоводства, виноградарства, виноделия»), O zbeksitonda (SANIIRI ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi va ʻ instituti, Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti) olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Ammo Samarqand viloyati sharoitida intensiv usulda ekilgan yong oqzorlarni tomchilatib sug orishda mineral o g itlarning ahamiyati ʻ ʻ ʻ ʻ o rganilmagan. ʻ 5

O'xshashlar

ZA’FARONNING O’SISHI, RIVOJLANISHI VA HOSILDORLIGIGA MULCHALASH AGROTEXNOLOGIYASINING TA’SIRI
O'ZBEKISTON TUPROQLARINING ISSIQLIK VA SUV XOSSALARINING O'RGANILISH TARIXI
O`RTA ZARAFSHON TOG’OLDI TEKISLIKLARIDA INTENSIV BOG’DORCHILIKNI TASHKIL ETISH IMKONIYATLARI
TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARGA O’G‘ITLARNING TA’SIRI
TUPROQ BONITIROVKASINI O’TKAZISH BOSQICHLARI. SUG’ORILADIGAN YERLARNING BAZALI BONITIROVKA SHKALASI