logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining yoshlar tarbiyasidagi o’rni va roli

Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining yoshlar tarbiyasidagi o’rni va roli

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107.787109375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining yoshlar tarbiyasidagi o’rni va roli. Mundarija: Kirish………………………………………………………..3 I.Bob. Jaloliddin Rumiyning hayoti va ijod yo’lining ahamiyatli jihati . 1.1. Jaloliddin Rumiy tasavvuf ta’limotining yirik namoyondasi ekanligi………8 1.2. Adib ijodiy faoliyatida inson ma’naviy borlig’i va tavhid…….......………17 1.3. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining tarixiy ahamiyati va uning milliy, ma’naviy merosimizni tiklashdagi ahamiyati.………………..22 II.Bob. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining nazariy va amaliy ahamiyati va uning yoshlar ma’naviy tarbiyasidagi o’rni. 2.1. “Masnaviyi ma’naviy” asarining hozirgi yoshlar ma’naviy olamini boyitishdagi ahamiyati…………………………………………….....................................…32 2.2. “Masnaviyi ma’naviy” asarining ta’lim-tarbiya tizimida targ’ib qilishning dolzarb masalalari………………………….....................................…………..39 2.3. Uchinchi renessans davrida ajdodlar ma’naviy merosini o‘ rganish va yoshlar ma’naviy olamini boyitishning muhim vazifalar i…………………………43 Xulosa…………………………………………………….47 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………..50 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Insoniyat paydo bo‘libdiki, ma'naviy barkamollik masalasi har bir davr uchun birdek muhim bo‘lib kelgan. Bugun biz shiddat bilan taraqqiy etayotgan, yoshlarni ma'naviy tarbiya qilish va ularni kelajakka yetuk farzand qilib tarbiyalash davrida yashayapmiz. Shubhasiz axborot buhronlari tufayli tobora torayib borayotgan bizning bu asrimizda ma'naviyat masalasi, qolaversa, yosh avlodni ma'naviy jihatdan yuksak tarbiya topishi yanada dolzarb ahamiyat kasb etadi. Sir emaski, mustaqillikka erishganimizdan keyin jahon sivilizatsiyasiga munosib hissa qo‘shgan buyuk allomalarimizning ma'naviy merosiga katta e'tibor berila boshlandi. O‘rta asr musulmon Sharqining muazzam siymolaridan biri Jaloliddin Rumiy ham ana shunday zotlardan hisoblanadi. Zero, Mavlono Rumiy qoldirgan ma'naviy meros asrlarga tatigulik ahamiyatga molikdir. Jaloliddin Rumiyning falsafiy-ma'rifiy qarashlarini milliy g‘oyamizning asosini tashkil qilgan komil insonni tarbiyalashdagi beqiyos ahamiyati sifatida e'tirof etar ekanmiz, ularni har tomonlama va tizimli tarzda tadqiq etish dolzarb muammolardan biri ekanligini quyidagilar taqozo etadi: Mazkur mavzu milliy mafkuramizning chuqur ildizlaridan biri bo‘lib, asrlar bo‘yi insonlarni sog‘lom e'tiqod, yuksak ma'naviyat, irfoniy tafakkur, ma'rifat va madaniyat nuqtai – nazaridan tarbiyalashga xizmat qilib kelgan. Bu ta'limot mustaqillikka erishganimizdan so‘ng, yanada jiddiy, oqilona va adolatli tadqiq etila boshlandi. Birinchidan , ulug‘ mutafakkir, shoir Jaloliddin Rumiy falsafiy qarashlaridagi inson kamoloti ma'naviy omillarining falsafiy mohiyatini tahlil etish bilan birga, Mavlono Rumiy qarashlaridagi diniy bag‘rikenglik g‘oyalarining tub mohiyatini ochib berish orqali hozirgi davrdagi diniy jazava, ekstremizm, siyosiy zo‘ravonlikni rad etib, tolerantlik, plyuralistik kayfiyatdagi tinch-osoyishta yashashning tobora muhimligini ko‘rsatadi. Ikkinchidan , ushbu mavzu dolzarbligining yana bir xususiyati yoshlarimizda va zamondoshlarimizda milliy g‘urur tuyg‘usining shakllanishiga va asarning yoshlar tarbiyasidagi o’rni, qolaversa xalqimiz va davlatimizning jahon sahnasidan yanada munosib joy egallashiga, oldimizga qo‘yilgan maqsadlarimiz 2 sarob emasligiga ishonch hissini uyg‘otadi. Ularni ijtimoiy faollikka chorlaydi, orzu-umidlarimizni sobit qadam bilan ro‘yobga chiqarishimizga ma'naviy-ruhiy madad bo‘lib xizmat qiladi. Ishning maqsadi va vazifalari : Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining yoshlar tarbiyasidagi o’rni va rolini tasavvuf ta'limotini falsafiy tahlil qilish va Jaloliddin Rumiyning boy falsafiy - ma'naviy merosini o‘rganish va tadqiq etishda xolisona yondoshuv, Rumiy ijodidagi ma'naviy komillik masallarini falsafiy tahlil qilish va qiyosiy o‘rganish, uning yoshlar tarbiyasiga bo’lgan Sharq va G‘arb tadqiqotchilarining asarlarini qiyosiy tahlil qilish, Rumiy nazarda tutgan inson tarbiyasi ma'naviy kamoloti muammolarining G‘arb falsafasidagi mushtarak jihatlari va bugungi kundagi ahamiyatini ochib berishdan iborat. Jaloliddin Rumiy tarbiyaviy va tasavvufiy qarashlarining shakllanishiga ta'sir ko‘rsatgan omillar, mavlaviya tariqatining yuzaga kelishi, Rumiy ilmiy-amaliy faoliyatining natijasi sifatidagi ahamiyati, komillikka eltuvchi ahloqiy fazilatlarning Rumiycha tasnifi va tavsifi, inson ma'naviy kamolotigayoshlar tarbiyasining ijobiy va salbiy ta'sir etuvchi ichki va tashqi omillar, Mavlono Rumiyning komil inson tamoyiliga doir yoshlar tarbiyasida konseptual yondoshuvlarning falsafiy tahlili, komil insonni tarbiyalashga doir zamonaviy konsepsiyalar, Rumiy ta'limotidagi mushtarak jihatlar va uni ng falsafiy merosining yosh avlodni komillik ruhida tarbiyalashdagi ahamiyati kabi muhim jihatlarni tadqiq etishdan iboratdir. Tadqiqot ob'ekti. Ilmiy tadqiqot ob'ektini Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining yoshlar tarbiyasidagi o’rni va rolini ijodiy falsafiy merosi, hozirga qadar uning ma'naviy merosi xususidagi ilmiy manbalar, Rumiy ilmiy merosini o‘rganishga bag‘ishlangan yurtimizdagi va xorijdagi tadqiqotlar tashkil qiladi. Tadqiqotning predmeti. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarida tasavvufiy ta'limotida inson ma'naviy kamoloti va yoshlar tarbiyasi 3 masalasining talqin etilishining konseptual-metodologik va aniq faktologik tamoyillarini o‘rganish va ilmiy-nazariy tahlili. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Bitiruv malakaviy ishida Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining yoshlar tarbiyasidagi o’rni va roli alohida falsafiy tahlil ob'ekti sifatida o‘rganildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi yana quyidagilarda namoyon bo‘ladi: - Jaloliddin Rumiy ijodidagi inson ma'naviy kamoloti masalalari bugungi Yangi O’zbekistonni barpo etishda yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati falsafiy tahlil qilindi. - Mamlakatimizda olib borilayotgan yangicha islohotlarda Uchinchi Renessans jarayonida ajdodlar ma’naviy merosi bo’lgan Jaloliddin Rumiy asarlarini o’rganish, uning ma’naviy taraqqiyotimizdagi o’rni va ahamiyati asoslab berildi. - Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy asari” asaridagi ma'naviy–ahloqiy, diniy bag‘rikenglik g‘oyalarining ahamiyati tadqiq qilindi. - Jaloliddin Rumiy asoslagan mavlaviya tariqatining inson kamoloti uchun amaliy ahamiyat kasb etuvchi omil va hozirgacha amaliy tarbiya vosita ekanligini falsafiy tahlil etildi. - Mavzuni tadqiq qilish barobarida Jaloliddin Rumiy merosining bugungi yosh avlodni komil inson ruhida tarbiyalashdagi dolzarb ahamiyati ta'kidlanib, ta'lim sohasida tasavvuf va Rumiy falsafiy merosining nazariy asoslaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega ekanligi asoslab berishga harakat qilindi. Mavzuning o’rganilish darajasi . Jaloliddin Rumiyning boy falsafiy ma'naviy merosi, jahon falsafasi va madaniyatiga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. Mana yetti asr bo‘libdiki, Jaloliddin Rumiy shaxsi va merosi Sharq va G‘arbni birdek qiziqtirib kelmoqda. Birgina uning “Masnaviy ma'naviy” asari o‘rta asrlar Sharqidagi universitetlarda o‘qitilib, bu asarni mukammal sharhlash layoqatiga ega bo‘lgan ilm ahliga “masnaviyxon” unvoni berilishi fikrimizning tasdig‘idir 1 . 1 Жалолиддин Румий. Маънавий ва маснавий. 2-жилд. Жамол Камол таржимаси. Т:, 2003-йил, 114-бет. 4 Shunday qilib, Rumiy merosini o‘rganish tadrijini mavlono daxldor bo‘lgan musulmon Sharqidan boshlashimiz kerak bo‘ladi. Mavlono Rumiy ijodini tadqiq qilishda Kichik Osiyo, Xuroson, Movarounnahr, Eron, Hindiston va Pokistonda “Masnaviyi” asariga bitilgan sharhlar muhim ahamiyatga egadir. Olmoniyalik sharqshunos Anna Mariya Shimmelning Jaloliddin Rumiy ijodini xususan “Masnaviyi”sini tadqiq etib yozgan asarlarida bu haqda yanada ko‘proq ma'lumotlarga ega bo‘lamiz. Shuningdek, G‘arbiy yevropa XVIII asr oxiridan boshlab siyosiy namoyondalari orqali Mavlono Rumiyni taniy boshladilar. J.de Vallenburg, J. fon Hammer, Fredrish Rukert, Jeyms Redxoo’z, Reynold Nikolson va A. J. Orberi kabi olimlarni bunga misol qilishimiz mumkin. Umuman olganda, G‘arb olamida Jaloliddin Rumiy ijodiga bag‘ishlangan juda ko‘plab tadqiqotlar mavjud, ammo ularda shunchaki sharqshunos yohud tarjimon sifatidagi ilmiy izlanishlar olib borganliklarini ko‘rishimiz mumkin. Adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul: “Rumiy she’riyatining o’ziga xos bir jihati shundan iboratki, siz birinchi navbatda o’zingizda insonga ishonchni mustahkamlaysiz. Va insonning ilohiyligini Rumiy judayam teran tarzda ochib beradi. Rumiy she’riyatining quyoshi - Ishq. Insonni bir haqiqat, yoki insonni bir Ishq atrofida birlashtirish bolsa agar, Rumiyning she’riyati shu ishni amalgam oshira oladi. Biz aytamiz, komil inson bo’lish uchun tasavvufni bilish kerak, dinni bilish kerak, falsafani bilish kerak, tarixni va hokazo. Shularni hammasini Rumiy o’z ijodida sintezlashtirgan. Insonni Rumiy she’riyati adashishlardan, yuzakiliklardan, sayozliklardan, har turli mahdudliklardan xalos qiladi. Shu uchun bu qancha tarixiy she’riyat bo’lsa, xuddi shuncha zamonaviy she’riyat.” Mavlono Rumiy ijodini diniy va falsafiy g‘oyalar bilan uyg‘un holda tadqiq etgan olimlar qatoriga B.Furozonfara, Ch.Xumoi, M.Chafari, R. Fish, R. Xadizade, N.Odilova va boshqalarni keltirish mumkin. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Ma'lumki O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritganidan so‘ng, uning tarixida yangi bir sahifa ochildi. Bu esa bizga O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etish, xalqimizning ijtimoiy- 5 ma'naviy taraqqiy etishida asrlar davomida shakllanib, bizga meros bo‘lib kelayotgan o‘tmish ajdodlarimizning ma'naviy merosini har tomonlama chuqur tadqiq qilish ma'suliyatini yuklaydi. O‘rta asr musulmon olami falsafiy - ma'naviy tafakkuridagi yuksalishlarining asosi bo‘lmish tasavvuf va Jaloliddin Rumiy ma'naviy merosida insonning ma'naviy - ruhiy olamini qo‘yyadi. Shuning uchun ham insoniylikning asosini tashkil qiluvchi ma'naviy sirlarni tadqiq qilish ilmiy tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyatini belgilaydi. Tadqiq etilayotgan mavzu milliy mafkuraning diniy-falsafiy ildizlaridan biri bo‘lib, undan barkamol avlod tarbiyasida foydalanish samarali natija beradi. B MI tuzilishi . Mazkur bitiruv-malakaviy ish: Kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar, ro’yxati va ilovalardan iborat bo’lib _ betni tashkil etadi. 6 I.Bob. Jaloliddin Rumiyning hayoti va ijod yo’lining ahamiyatli jihati. 1.1 Jaloliddin Rumiy tasavvuf ta’limotining yirik namoyondasi ekanligi. Mavlono Jaloliddin Muhammad Rumiy yoki Mavlono nomlar bilan taniqli- asosan, arab va fors tillarida sharq she’riyatini yaratgan atoqli fors-tojik shoiri- so’fisi. Ba’zida uni Mavlono Jaloliddin Muhammad Balxiy, ya’ni tug’ilgan yeri bo’lmish ona shahri nomi bilan ham chaqirishgan. Jaloliddin Rumiy 1207-yil 30- sentabr kuni Vaxsh (hozirgi Tojikiston) shahrida, o’sha vaqtlar Xurosonning oytaxti Balx shahrida, xalqda mashhur saroy din-huquq va xatib-so’fi olimi Boxouddin Valid (1148-1231) nomi bilan mashhur Muhammad ibn Husayn al- Xatib al-Balxiy oilasida dunyoga kelgan. Otasi mo’g’illar istilosi sabab ona shahridan qochib ko’p yillik darbadarlikdan so’ng, Kichik Osiyoning Ko’niya shahrida saljuqiy-turklar saroyida o’rnashadi.Jaloliddin nafaqat diniy-huquqiy balki aniq fanlar sohasida ham yaxshi ta’lim olgan, arab, yunon tillarini, ,,Quron’’ni yaxshi bilgan. XIII asrda ko’niya shahrida Sulton Valad so’filik ordenini tasis etib, marosimlarda Rumiyning asarlaridan foydalangan. Rumiy Usmoniylar Turkiyasidagi eng obro’li darvishlarning hamda bizning davrimizdagi mavjud tariqatning ma’naviy davomchisi. Bolaligidayoq ona yeri shahrini tark etishga majbur bo’ladi. Uning otasi Boxouddin Valad so’fi va diniy olim bo’lgan. Shuning uchun ham u Xorazimshohlar saroyida xizmat qilish taklifini oladi. Ammo Valad o’z e’tiqodida mustahkam, chuqur bilimga ega va juda haqqoniy bo’lgan. Turli vajlarga ko’ra, u shohning iltimosini rad etib maktabda bolalarga dars berish uchun qoladi, hamda ilmiy va ijodiy faoliyatini davom ettiradi. Shu sabab Xorazmshoh bilan o’rtada kelishmovchilik yuzaga keladi. Haj safarini ado etish uchun Balx shahrini tark etadi. Jaloliddinning so’filik yo’liga tushishi Shamsiddin Tabriziy nomi bilan bog’liq. Bu darveshning xutbalari va u bilan shaxsiy suhbat va keyinroq sirli g’oyib bo’lishi Jaloliddin qalbini butunlay o’zgartirib yuboradi. Rumiyning salobati shundaki, u buyuk shoirlik maqomiga ega bo’lib, turkey olamga tanilgan. Islom dining barcha oqimlari va 7 boshqa dinlar uchun u yagona g’oyani ilgari surib, unda yaratganga bo’lgan muhabbatni, uning kuchiga bo’lgan e’tiqodni, niyat va ishlarni pokligini tarannum etgan. U shunday yozgan: “Yo‘llar turli bo‘lishi mumkin, ammo yakuniy maqsad yagona - Allohning oldiga borish”. U umrining oxirigacha Xudoning oldida barcha tengligini targ‘ibot qilgan. Rumiyning “Bilim mohiyati” asari bu uslubda yozilgan tengi yo‘q kitob sanaladi. Uni Rumiy ruboiy emas, nasr uslubida yozgan. Kitobda so‘zlar bulbul og‘zidan chiqqani kabi erkin uzuladi. Unda barcha narsa erkin: qalb ham, fikrlar ham, jumlalar ham, holat ham. Rumiydan sakkiz asr o’tib, XX asr shoirlari oq she’r deb nomlanuvchi adabiy uslubdan foydalana boshlashdi. Bu uslubni hali XIII asrda Jaloliddin Rumiy ochib, o‘z ijodida foydalangan edi. O‘zining sevimli asarini u 15 yoshida yozgan. Unda yigirma besh ming olti yuz o‘n sakkiz bayt mavjud. Kitobni jahon adabiyoti shoh asari deb hisoblasak mubolag‘a bo‘lmaydi. Uni, shuningdek, “So‘fichilik qonunlari” deb ham atashadi. R. she riyati, asosan, ilohiy ishq bilan bog langan. U o zining barcha asarlaridaʼ ʻ ʻ yeru ko kning sohibi bo lmish Alloh va uning zamindagi xalifasi hazrati insonni ʻ ʻ ulug laydi. R.ning mashhur asari "Masnaviyi ma naviy"dir. Asarda Qur oni karim ʻ ʼ ʼ va Hadisi sharif ma nolarini o ziga singdirgan, inson hayoti bilan bog liq barcha ʼ ʻ ʻ masalalar badiiy yo sinda bayon etilgan. 6 jild (daftar)dan iborat asarning dastlabki ʻ qismlarini adibning shogirdi Hisomiddin Chalabiy ustozi og zidan yozib olib, ʻ taxlildan o tkazgan. Chalabiy vafotidan so ng muallif asarning davomini 10 yilda ʻ ʻ yozib tugatadi. Qur oni karim oyatlarining 70 foizi mohiyatini o zida ʼ ʻ mujassamlashtirgan, 270 dan ziyod hikoyalarni, yuzlab pandu hikmatlarni o z ʻ ichiga olgan bu kitob o z vaqtida va keyinchalik ham yozuvchi nomining dunyoga ʻ keng tarqalishiga sabab bo lgan. Chunki R. masnaviyda o zigacha bo lgan Sharqu ʻ ʻ ʻ G arb donishmandlarining falsafiy qarashlarini, islomiy farzlarni sodda bir ʻ uslubda, she riy yo l bilan badiiy ifodalagan. Agar R. "Har ertalab bemorlar shifo ʼ ʻ tilab Iso alayhissalom eshigiga borishgani", "Lochinning o rdaklarni sahroga ʻ chiqargani", "Zarvon ahli qissasi", "Majnun Layli ko yida yurgan itni o pib, ʻ ʻ 8 erkalagani", "Bo yoqchining xumiga tushgan shaqalning tovuslik da vo etgani",ʻ ʼ "Xorut va Morut qissasi" singari qissa va hikoyalarida payg ambarlar hayotidan ʻ turli mo jizalar keltirib, islomiytasavvufiy g oyalarni targ ib etgan bo lsa, boshqa ʻʼ ʻ ʻ ʻ turkum hikoyalarida bevosita insonning kundalik turmushi, ilmma rifat kasb etishi, ʼ hunar o rganish yo lidagi riyozatlarini badiiy tasvirlab, chuqur falsafiy xulosa ʻ ʻ chiqarishga undagan. Jaloliddin o‘z asarlarini turli taxalluslar bilan imzolagan: “Balxiy” - tug‘ilgan yeri bo‘yicha, “Shams Tabriziy” - do‘sti va ma’naviy ustozi, ammo eng tanilgan taxallusi “Rumiy” - u va uning yaqinlari ikkinchi vatanini topgan mamlakat. Mavlono Jaloliddin Rumiyning ilmiy va adabiy merosi g oyat katta. G azal, ʻ ʻ masnaviy va ruboiylarni o z ichiga oladigan „Devoni kabir“ („Ulug devon“)da ʻ ʻ uch mingdan ortiq she r bor. Falsafiy-so fiyona mushohadalar, ruhiyat ʼ ʻ dialektikasini kashf etib, inson aqlini lol qoldiradigan teranlik bilan yozilgan „Masnaviy-ma naviy“ ham bir necha ming baytdan iborat. Bundan tashqari, ʼ „Maktubot“, „Fihi mo fihiy“ („Ichindagi ichindadir“) nomli asarlari ham mavjud. Rumiyning asarlari asosan fors tilida yozilgan, ammo baʼzida sheʼr yozishda u turk, arab va yunon tillaridan ham foydalangan. Uning Konyada yozilgan „Masnaviy maʼnaviy“ asari fors tilidagi eng buyuk asarlardan biri hisoblanadi. Mavlono Jaloliddin Rumiy — jumla bashariyat nomini hamisha iftixor ila tilga oladigan buyuk ijodkor, betimsol alloma, uning „Masnaviyi maʼnaviy“ asari esa teran hayotiy oʻgitlar, bebaho hikmatu haqiqatlar xazinasidir. Uning asarlari bugungi kunda buyuk Eronda va fors tilida soʻzlashadigan dunyoda asl tilda keng oʻqiladi. Uning asarlari tarjimalari, ayniqsa Turkiya, Ozarbayjon, AQSh va Janubiy Osiyoda juda mashhur. Uning sheʼriyati nafaqat fors adabiyotiga, balki Usmonli turk, Chagatay, urdu va pashtu adabiy anʼanalariga ham taʼsir koʻrsatdi. Mavlono Rumiy o‘zidan keyingi avlodlarga 5 muhim va qimmatbaho asar qoldirdi: 1. "Devoni kabir", "Devoni shamsi tabriziy", "Devoni shamsul haqoyiq" degan nomlar bilan mashhur devon. yevon g‘azal va ruboiylardan iborat. 9 2. "Masnaviyi ma’naviy" - 25700 baytdan iborat bebaho tasavvufiy-ishqiy asar. Songgi yillarda taniqli o‘zbek shoiri Jamol Kamol tomonidam I-II - jildlari, shoir Asqar Mahkam tomonidan I-jildi o‘zbek tilida nashr etildi. 3. "Fiyhi ma fiyhi" ("Ichingdagi ichingdadir") - Mavlononing suhbatlaridan iborat falsafiy kitob. 1998 yilda Toshkentda o‘zbek tilida nashr etildi. 4. "Mavoizi majolisi sab’a" - bu asar Rumiyning etti o‘git va pand-nasihatlaridan iborat. 5. "Maktubot" - Mavlononing turli davrlarda zamondoshlariga yozgan maktublaridan tashkil topgan to‘plam. Jaloliddin Rumiy ijodi yuksak badiiyati bilangina emas, balki mantiq kuchi, falsafiy fikrlarga boyligi bilan ham katta ta’sir quvvatiga ega. Taniqli olim va adib Radiy Fish so‘zlari bilan aytganda, shoirning «mavhum mantiqiy kategoriyalarda emas, balki otashin shoirona timsollar vositasida» talqin etilgan tabiat va jamiyat hodisalarining doimiy o‘sish, o‘zgarishda ekani, eskining yo‘qolib, yangining paydo bo‘lishi — «dunyoning ziddiyatlar birligidagi ziddiyatlar jangi»dan iboratligi to‘g‘risidagi qarashlari buyuk nemis faylasufi Gegelyushg e’tiroficha, unta dialektik metod yaratishga yordam bergan. Yoki ulug‘ mutafakkir Husn va Ishq tortilishi misolida birinchi bo‘lib olamning asosida o‘zaro tortishish kuchlari yotishi haqidagi fikrni o‘rtaga tashlaydiki, mazkur qonunning chindan-da amal qilishini bir necha asrdan keyin ingliz olimi Nyuton kashf etdi. Jaloliddin Rumiy ijodi usmonli turk adabiyotining sarchashmasi hisoblanadi. Zero, shoirning millati — turk, kelib chiqishi — xorazmlik. Uning buvisi Alo’iddin Muhammad Xorazmshohning qizi bo‘lgan. Mavlono tavallud topgan Balx shahri u davrda Xorazmshoxlar davlatiga qarar edi. Hozirda Afg‘oniston hududida bo‘lgan bu qadimiy va dongdor shahar aslida uzoq asrlar mobaynida Turon mulkining mashhur shaharlaridan biri sanalib kelgan. Ma’lumki, Jaloliddin Rumiy o‘z davrining an’anaviy adabiy tili bo‘lmish forsiyda ijod qilgan. Bizda shoir ijodini o‘rganish va targ‘ib etish Radiy Fishning 10 «Jaloliddin Rumiy» deb nomlangan tarixiy-biografik romanini tarjima qilish bilan bonshandi (Ruschadan J. Kamol tarjimasi). Shundan keyin Sh. Shomuhamedov Rumiy g‘azallari, ruboiylari va masnaviylaridan bir nechtasini o‘zbekchaga o‘girib, fors-tojik mumtoz shoirlari asarlaridan tashkil topgan «Injular ummoni» kitobida e’lon qildi. J. Kamol esa avval Rumiy ruboiylari va masnaviylaridan namunalar tarjima qilib, «Uchmoqqa qanot yo‘q vale uchgayman» nomi bilan alohida kitobcha holida nashr ettirgan bo‘lsa, yaqinda buyuk «Masnaviyi ma’naviy» tarjimasini nihoyasiga yetkazdi. Jami olti kitobdan iborat bu ulug‘ asarning 4 tasi bosmadan chiqdi. A. Mahkam «Masnaviy»ning birinchi kitobi bir qismini sharhlari bilan o‘zbekchalashtirib, nashr qildirdi. Hazrat Alisher Navoiy "Ustozlar ustozi" deb sharaflagan, Abdurahmon Jomiy esa "U payg‘ambar emas, ammo payg‘ambarlik kitobi bor" deb ulug‘lagan Mavlono Jaloliddin Balxiy-Rumiy 1273 yilning izg‘irinli qish kunlarining birida vafot etgan. Mustaqillik yillarida tasavvuf ilmini o’rganish va tasavvuf ilmi doirasida qator ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilishiga ham alohida e’tibor berildi. Buyuk tasavvuf namoyondalarining ijdini o’rganish va tadqiq etish masalalari ham bir muncha erkinlashtirildi. Tasavvuf ilmi Sharqda ya’ni, dastlab Iroqda VII asrda shakillangan bo’lib, u asrlar osha kishilarni ma’naviy va ruhiy poklikka, komillikka, shuningdek, sog’lom e’tiqodga da’vat etuvchi yuksak axloqiy tafakkurni o’zida mujassamlashtirgan muqaddas ilmlardan hisoblanadi. 2017-yil 15-iyunda Toshkent shahrida bo’lib o’tgan “Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizni sofligini asrash – davr talabi” mavzusidagi vedioselektrda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev bir qator takliflar kiritdi. Shu takliflarda tasavvuf namoyondalarini o’rganish va tasavvuf maktabini yaratish zarurligi aytib o’tilganligi, tasavvuf ilmi yoshlar tarbiyasiga qanchalar kerakligini yaqqol ko’rishimiz mumkin. Jaloliddin Rumiy ko’p yillar davomida tasavvuf ilmining yirik namoyondalari hisoblangan Boyazid Bistomiy, Junayd Bag’dodiy va Mansur Hallojlarning ta’limotlari bilan ham yaqindan tanishib chiqadi. U o’zining 11 mashhur “Masnaviyi ma’naviy” asarida tarkibidagi falsafiy-axlqiy hamda diniy mavzudagi hikoyat-u rivoyatlarn, masallar-u mattalarga tartib berishda aynan shu aynan shu ijodkorlar asarlaridan iqtiboslar keltiradi, ularning fikrlari va qarashlarini o’z ta’limoti bilan solishtirgan holda o’z ijodi orqali ushbu tasavvuf ilmi namoyondalariga bo’lgan ehtiromini izhor etadi. Alloma ilm-u ma’rifat izlab to’qqiz yil umrini musofirlikda o’tkazadi va shu yillar davomida falsafa, mantiq, she’riyat va fiqh ilmlarini mukammal o’rganadi. O’z davrining yirik ulamolari bilan turli mavzularda munozaralar yurita olish darajasiga yetadi. Mavlono Rumiy buyuk donishmand va shoir balki kuchli notiq sifatida ham shuhrat qozonadi. Donishmandlardan biri shunday degan ekan: “Dil- dengiz, til-qirg’oq. Dengiz to’lqin ko’tarsa, qo’ynidagi barcha narsani qirg’oqqa chiqarib tashlaydi”. Jaloliddin Rumiy qalbida ham o’z davrida rizolat-u jaholatga, fahsh va zinoga, ikkiyuzlamachilig-u turli bir biriga zid aqidalarga nisbatan isyon ko’tarila boshlaydi. 2 Tasavvuf – islomda insonni ruhiy poklikka va axloqiy jihatdan komillikka yetaklovchi ta’limotdir. Inson hayotda komil inson bo’lish uchun haqiqat yo’lidan yurmog’i lozim. Haqiqatni qidirgan inson hayotda ham o’z baxtini to’g’ri yo’lga yo’naltirgan inson sifatida ulug’lanadi. Bu jarayonda inson yaxshilik va yomonlik o’rtasida kurashish kerakligini anglab yetadi. Shu bilan birga bugunda jamiyatimizda olib borilayotgan ishlar samaradorligi ham Islom falsafasiga e’tibor kuchayganligidan dalolat beradi. Mustaqilligimiz tufayli mamlakatimizda tasavvuf ilmini o’rganish, unga doir asarlarni tarjima qilish, atoqli so’fiylar va mashoixlarning maqbaralarini tamirlash va qaytadan qurishga ahamyat berildi. Tasavvuf bir tomondan o’ta qiziqarli va rangbarang hamda kezi kelganda sirli, ziddiyatli va murakkab axloqiy qarashlar majmui ham hisoblanadi. Shuningdek Alloh taolga bo’lgan o’ta kuchli e’tiqod va muhabbat hamda uning rasuli bo’lgan Muhammad (s.a.v ) ga bo’lgan ixlos va muhabbat, o’ziga xos odob 2 Қаранг. Жалолиддин Румийнинг Фийҳи мо фийҳи. (Ичиндаги ичиндадур) Улуғбек Ҳамдам таржимаси. Т.: Янги аср авлоди, 2001, 72-73 бетлар. 12 va axloq, tartib- qoida, shart-sharoitlar va marosimlar majmuasidan tarkib topgan ta’limotdir. Taniqli tasavvufshunos olim Najmiddin Komilov tabiri bilan aytganda “Tasavvuf diniy e’tiqod, hikmat, badiiy ijod, omuxtaligidagi hissiy -tafakkuriy ta’limot bo’lib, ilohiy ishq bayonnomasidir”. Tasavvuf ilmi Sharqda shakillangan bo’lib, u kishilarni asrlar osha ma’naviy va ruhiy poklikka, sog’lom e’tiqodga da’vat etuvchi yuksak axloqiy tafakkurni o’zida mujassamlashtirgan bir ilfoniy bilim hisoblanadi. Sharqda bu ilm bilan shuhrat qozongan minglab mutaffakirlar yetishib chiqqan. Ana shunday buyuk siymolardan biri Mavlono Jaloliddin Rumiy hisoblanadi. Bu ulug’ zotga Abdurahmon Jomiy shunday ta’rif berib o’tadi: Ul Fariydundir ma’no dunyosiga, “Masnaviyi” burhondir asl zotiga. Men ne dey oliyjanob vasfiga, Bor kitobi, lek payg’ambar emas. desa, yana bir o’rinda “Yaxshillika chaqiruvchi ulug’ Mavlono- jonlarning xulosasi, din va haqiqat quyoshi, avvalgi va oxirgilarga Ollohning nuri” deya ta’riflar bergan. Alisher Navoiy esa: “Mavlono Rumiy -ilohiy ishq kuychisi, buyuklarning ko’z ilg’amas cho’qqisi”, “Ustozlar ustozi, haqiqat asrorini o’rgatuvchi, Allohni taniganlar dengizining g’avvo” deb ta’riflab o’tadi. 3 Mavlono Rumiy umr bo yi diniy aqidalar istibdod (jabr-zulm)iga qarshiʻ inson ruhi erkinligini himoya qilgan, irqi, tili va diniy mazhabidan qat i nazar, ʼ insonlar tengligini tashviq etgan. U diniy aqidalarga, fikr va tuyg ularni zanjirband ʻ etuvchi urflarga qarshi kurashgan. Jaloliddin Rumiy merosining islom madaniyatidagi o’rnini tadqiq qilishda avvalo, o’rta asrlar musulmon olamining muazzam ta’limotlaridan biri bo’lmish tasavvufning ahamyati juda katta. Tasavvuf islomning botiniy jihotlarini qamrab olib, uning bosh g’oyasi Alloh taoloning 3 . Жалолидин Румий хакида. Техрон. 2001 B 62 13 roziligiga ershish uchun nafsni poklab go’zal axloq sohibi bo’lishga intilmoqdir. Quroni karim va hadisi sharifga tayangan tasavvuf islom ilm-fani va madanyatidan munosib o’rin olganJaloliddin Rumiy uchun ham ma’naviy yetuklik pillapoyasi bo’lib xizmat qilgan. Xususan, Mavlono Rumiyning ,,Masnaviyi ma’naviy’’ asari haqida Najmiddin Komilov quyidagi fikrlarni keltirib o’tgan: Masnaviyida bir necha hikoyat va rivoyatlar keltirilgan. Quroni Karimning yuzlab oyatlari tilga olinib, 690 hadisga rumiyona sharh berilgan. Oddiy latifalar va hikoyatlardan Rumiy favqulotda falsafiy so’fiyona ma’nolar chiqaradi, teran doiradan doiraga, darajadan darajaga ko’tarilib boradi. “Quronning uch qabat botiniy ma’nosi bor” deb qayd etadi va bizga ana shu ma’nolarni izchil tushuntiradi. Haqiqatdan ham Mavlono Rumiyning asarlari islom dini mohiyati asosida yozilgan bo’lib, olam va odam mohiyatining ma’naviy sir asrorlaridan voqif qiladi. Mutaffakir insonning bu dunyodagi ahvoli, ruhiyati xususida takidlab shunday fikrlarni bildiradi: “Insonda shu qadar ulkan ishq, hirs, orzu va dard bordirki, yuz minglarga olam o’ziniki bo’lsada ammo ko’ngli tinchimaydi”. Mavlononing bu fikrlaridan ko’rinadiki, bu dunyoda insonni chalg’itadigan va uning o’zligini tanishga to’sqinlik vositalar bisyor. Inson o’z mohiyatini anglamoq uchun va haqiqiy hotirjamlikka erishish uchun hayotidagi o’tkinchi vositalarga aldanib qolmasligi lozim. Insonning mohiyatini Mavlono ikki asosda – moddiy va ma’naviy jihatlarining uyg’unligida deb biladi. “Agar danakni chaqib, mag’zini eksak unmaydi. Agar qobig’i bilan tuproqqa qadasak unish hodisasi ro’y beradi”. Bunda mutaffakir ruhiy mavjudot bo’lgan insonga ishora qilib, danakning mag’zi ruh, qobig’i esa insonning vujudi ekanligi, bu foniy dunyoda insonning ikki dunyo saodatiga noil bo’lishi uchun esa mana shu moddiy va ma’naviy asosning uyg’unligi muhim ahamyat kasb etishini nazarda tutadi. Bundan ko’rinadiki Mavlononing maqsadi insonni g’ofillikdan uyg’otib, o’z mohiyatini teran anglashga undash, uning faqat moddiyat asri bo’lib qolmasligi va haqiqiy ilm va hikmatning boshi bo’lgan Allohni tanishga, uning jamoliga Musharraf bo’lishga 14 chaqirishdir. Buning uchun inson vujudidagi hayvoniylik sifati mag’lub bo’lib, insoniylik sifati zuhur etilishi kerak bo’ladi. Ana shunda Mavlono aytganlaridek , “Insonning ichi hurriyat olamiga aylanadi” 4 . Mavlono Rumiyning asarlaridagi diniy-irfoniy g’oyalar islom tasavvufining asosida shakillangan bo’lsa-da, Mavlono o’z davrida mustaqil yo’l va yo’nalishga ega bo’lgan. Bu uning islom va tasavvuf ma’naviyati xalqchil ruhda falsafiy mushohadalarga boy hikoyatlar va masnaviy janirida bitilgan she’riyatida namoyon bo’ladi. Milliy mafkuraning diniy-falsafiy ildizlaridan biri, kishilarni komillik darajasiga yetkazishga xizmat qiladigan ta’limot tasavvufdir. Tasavvuf islom dini zaminida va islomiy aqidalar bag’rida vujudga kelgan, avliyolar e’tiqodida tug’ilgan, qariyb o’n ikki asrdan buyon yashab kelayotgan bo’lib, unda insonning bir qancha ezgu istaklari mujassamlashgandir. Tasavvuf asrlar osha kishilarni sog’lom e’tiqod, yuksak ma’naviyat, irfoniy tafakkur, ma’rifat va madanyatga chorlagan va tarbiyalagan. Keng taraqqiy topgan, bundan tashqari Sharqda O’rta asr muxolifati sifatida quloch yoygan tasavvuf keyinchalik dunyoqarashning bir turiga aylanadi. Tasavvuf tarkidunyochilikdan ajrab, o’z taraqqiyotining ilk bosqichi (VIII-IX) dan tashqari bo’lgan davrgacha falsafiy, diniy va axloqiy ta’limotga aylandi. Jaloliddin Rumiyning fikricha haqiqiy ma’naviy bilim bu insonning qalbidir. Ilm qalb tubidan chiqqandagina u fikrni charxlaydi va haqiqatning mohiyatiga erishtiradi. Tasavvufning asosiy aqidalaridan biri bu vahdatul vujuddir, ya’ni, xudo butun koinotda mavjuddir va dunyoning har joyida xudoning jilasini ko’rish mumkin. Inson qalbida esa xudoning jilvasi mavjuddir. Bizningcha mo’min xudoning vujudini isbotlamasligi kerak balki, uni qalban his etishi lozim. So’fiylikda ko’r- ko’rona e’tiqod o’rniga xudoga nisbatan shiddatli muhabbatni ilgari suradi. Har bir insonga ulug’ bir ne’mat berilgan. Bu ne’mat undagi ijodkorlik ruhiy kuchidir. Bu kuchni yuzaga chiqarish insonning asosiy vazifasidir. Bu yo’lda unga ko’p narsalar to’siq bo’ladi. Shulardan eng asosiysi moddiy olam ne’matlariga bog’lanib qolishdir. Nafs va hirs insonni ruhiy ozuqadan mahrum qiladi va uni boshi berk 4 Жалолиддин Румий. Маснавий 5 жилд. «Ал худо» нашриёти. –Т 2004, B 39-40 15 ko’chaga kiritib qo’yadi. Inson hayotini arzimagan ishlarga bag’ishlaydi va uning qalbida qandaydir azoblanish, iztirob chekish hissiyotlari payda bo’ladi. Bu hissiyotni yengish uchun Rumiyning fikricha, inson o’zini ham, molini ham alloh yo’liga bag’ishlashi lozim. Buni qanday tushunish kerak degan savol tug’iladi ? Inson o’z hayoti davomida topgan mol-u davlatiga hirs qo’ymasligi kerak. Aks holda undagi ijodkorlik faoliyati so’nadi va inson ichidagi eng katta mulk bo’lgan mehir-muhabbatdan ajralib qoladi. Jaloliddin Rumiy uchun Alloh yo’lidan yurish qalbda ilohiy muhabbatni his etish va avj oldirish muhim hisoblanadi. Aynan shu muhabbat ruhi insonga asosiy ruhiy ozuqa beradi va inson atrofidagi barcha narsalarning yashiringan go’zal siymsini ko’rishga imkon yaratadi. Bu go’zallik esa butun olamning naqshi bo’lib, unda Allohning jamoli yashiringandir. Faqat inson qalbidagi muhabbat hissiyoti bu niqoblarni ochib tashlashi mumkin. Shunda insondagi ijodkorlik faoliyati ochiladi. Inson o’z hayoti davomida har xil ishlarga mehir qo’yishi mumkin va bu uning ijodi ochilishiga sabab bo’ladi. Lekin bu ijodkorlik chegaralangan bo’ladi. Haqiqiy yaratuvchilik kuchi esa cheksiz va chegarasizdir. U insonga katta hayotiy kuch berib, hayotining o’zi bilan qo’shilib ketadi va hayotning zaminida yotgan jo’shqinlik kuchiga aylanib ketadi. Aslini olganda hayotning o’zi ham yaratish, ijod qilishdir. Shuning uchun Jaloliddin Rumiy aqliy ijodkorlikni ruhiy ijodkorlik kuchidan ajratadi. Aqildagi ijodkorlik bu narsalarning inikosini toppish va yangiliklarni yaratishdir, Lekin bu ijodkorlik aql doirasi bilan chegaralanib qoladi. Ruhiy ijodkorlik esa barcha narsalarning zaminida yotgan ruhiy kuchni o’z ichki olamida kashf etish va shu ruhiy kuch orqali butun borliq bilan qo’shilib ketish, komillikka yetishishdir. Olimlarning bilimini Jalliddin Rumiy chegaralanib qolgan deb hisoblaydi. Ular narsalarni ayrim tomonlari va xususiyatlarini bilishadi. Ular qimmatbaho uzukning ayrim belgilarini bilishsa ham uning asil qiyofasini topisha olmaydi. Narsalarning mohiyati esa ularning zoti bilandir tengdir. Inson qalbigina bu narsalarning mohiyatidan xabardordir. Jaloliddin Rumiy odamlarga o’zligini tanish 16 darsini o’rgatadi. Xalqni to’g’ri yo’lga hidoyat qiladi. Uning barcha asarlarida futtuvat va muhabbat rahnamolik qiladi va bularni hamma uchun talqin qilgandir. Mavlononing tasavufiy qarashlari insonning taqdiri, hayotdagi maqsadi, asli va asliatiga qaytarishlik, Allohni tanishga bo’lgan intilishlarga yo’naltirilgan edi. Mavlono insonning qalb dunyosidagi xazinani kashf etdi. Insoniylik xamirini pishirdi va insoniylik javhariga ishlov berdi. Shu bilan birga islom tasavvufi mohiyatini bashariyatga o’zining ilohiy ishq yo’g’rilgan satirlari bilan anglatishga harakat qildi va bu borada beqiyos muvoffaqiyatlar qozondi. U tasavvufning ishq yo’li ekanligini o’ziga xos majoziy ma’nolarga boy asarlari bilan tushuntirdi. Mavlonoga o’zlarini yaqin deb bilgan boshqa dindagilar; “Biz Muso va Iso alaysalomning sirlarini unda ko’rdik, u quyosh kabi bir yerni emas balki butun dunyoni yoritadi” 5 kabi fikrlari bilan uning nafaqat islom dunyosi balki jahon madanyatidagi mavqeyining yuksalishiga ishora qiladilar. Ma’lumki tasavvufda ilohiy ishq masalasi asosiy o’rinda turadi. Islom madanyatining ma’naviy xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan tasavvuf she’riyati asosida ham aynan ilohiy ishq masalasi yotadi. Mavlono Rumiy ijodi bilan ilohiy ishq masalasiga e’tibor berib, uning diniy-tasavvufiy ma’nolarini ochib beradi. Mavlono dunyoviy ishqni emas, haqiqiy ya’ni ilohiy ishqni anglatganlar. Tasavvufdagi dunyoviy va ilohiy ishq xususida to’xtalib quyidagi rivoyatni keltirib o’tadi: “Majnun Layli ishqiga yetishish uchun tuyasi” ga minib yo’lga chiqadi. Tuyaning bo’talog’i bor edi. Majnun tuyani yugurtirsa, bo’talog’i ortda qola boshladi. Tuya esa bolasiga ilhaq orqaga tisarilar edi. Majnun tuyaning ustida uyquga ketadi. Bir payt qarasa tuya turgan joyidan bir qadam ham jilmabdi, shunda Majnun tuyasiga shunday debdi: “Ey tuya ikkimiz ham oshiqmiz , men Layloyimga, sen bo’talog’ingga, biz bir birimiz bilan yo’ldosh bo’la olmaymiz. Chunki bizni yo’llarimiz ayrodir. Haqiqiy oshiq tan tuyasiga emas, jon tuyasiga minishi kerak”. 6 Bu o’rinda 5 Жалолиддин Румий. Фийҳи мо фийҳи. (Ичиндаги ичиндадур) Улуғбек Ҳамдам таржимаси. Т.: Янги аср авлоди, 2001,B 76. 6 Жалолиддин Румий. Фийҳи мо фийҳи. (Ичиндаги ичиндадур) Улуғбек Ҳамдам таржимаси. Т.: Янги аср авлоди, Т -2001, B 65 17 Mavlono dunyoviy ishqni emas, haqiqiy ishqni anglatganlar. Dunyoviy ishqni esa Majnunning tuyasini bo’talog’iga bo’lgan intilishi orqali ifodalagan. Umuman olganda Mavlono nazarida ilohiy ishq butun mazhablarni birlashtiradi va insonlar orasida birlikni vujudga keltiradi. Rumiy hazratlarining teran qarashlarida o’ziga xos tomoni shundaki, olam va odam, ong va borliq, inkor va isbot kabi falsafiy tushunchalarni asl mohiyatini anglaymiz. Chunki Rumiy hazratlari bu tushunchalarni soda tarzda hayotiy hikoyalar misolida tushuntirishga harakat qiladi. Qolaversa, Quroni karim oyatlarining tafsiri va hadisi shariflarning ma’naviy go’zalliklari teran ifodasini topgan. Tasavvuf bir tomondan, din va shariat, ikkinchi tomondan falsafa va himat ilmi bilan bog’liq holda rivojlanib kelgan o’ziga xos ta’limotdir. Bu ta’limotdagi o’z-o’zini takomillashtirish g’oyasi, axloqiy yuksalish, ezgulik, xayr, himmat, mardlik haqidagi qarashlar butun musulmon olamiga keng tarqalib katta ijtimoiy hodisaga aylangan edi. Darveshlar, so’fiylar va shayxlarni xalq juda hurmat qilgan, ularga e’tiqod qo’yish orqali amaliy turmushda odamlar shu darveshlar kabi qanoatli, halol bo’lishga intilgan, nafsini tiygan. Shuning uchun ham tasavvufga ta’rif berganda, juda ko’p shayxlar uni- shaytoniy nafsni jilovlash va rahmoniy xislatlar kasb etish ilmi deb ko’rsatganlar. Endi bu o’rinda shuni aytish kerakki, agar tasavvufning asosida chin insonparvarlik g’oyasi, xalqning adolat va haqiqat haqidagi orzulari yotmaganda, u bunchalik tarqalmas, bunchalik ommaviylashib ijod ahli qalbidan joy olmasdi. Jaloliddin Rumiyning asarlarida qanchadan qancha falsafa bor, qanchadan qancha insoniy muammolar tilga olinib, hanuz tozaligini yo’qotmagan fikrlarni toppish mumkin. Eron olimi Muhammad Taki Jafariy o’zining “Mavlavi Sharqu G’arb maktablaridagi dunyoqarashlar” nomli kitobida misollar qiyosi bilan Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” nomli olti daftardan iborat muhtasham asari butun bir falsafiy ekanligini isbotlagan. Unda nafaqat sharq ruhiy falsafasi, irfoniy ilmlar qaymog’i aks etgan, balki keyinchalik G’arbiy Yevropada kashf etilgan qarashlar tizimining dastlabki tagzaminini ko’rsa bo’ladi. Tasavvuf biror-bir falsafiy tizim o’rnini egallashga da’vo qilgan emas. U inson ruhiyati erki, inson ichki olami parvozini ifodalab, Sharq falsafiy tafakkurida muhim o’rin egallagan. Tasavvuf 18 insonning ichki olami Allohning rizosiga muvofiq bo’lishi, savob topishi, go’zal xulq egasi bo’lishi uchun rioya qilinishi kerak bo’lgan qoidalarni o’rgatadigan ilmdir. “Tasavvuf”-ehson yo’lidir, ya’ni Ollohni ko’rib turgandik, Olloh uni ko’rib turganini his qilib, juda adabli va axloqli qul bo’lib yashash yo’lidir. Qur’oni Karim va hadisi sharifga tayangan tasavvuf islom ilm-fani va madanyatidan munosib o’rin olgan Jaloliddin Rumiy uchun ham ma’naviy yetuklik pillapoyasi bo’lib xizmat qiladi. Mavlono Rumiy shaxsiyati va ijodi borasida tadqiqotlarda Mavlono fikr va aqida jihatdan Qur’onga tayanganligi uqtiriladi. O’z navbatida tasavvuf ta’limoti xalqimiz ma’naviy madanyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu ma’noda, ma’naviyatni yuksaltirish bevosita milliy qadriyatlarni yosh avlod ongiga singdirish bilan bog’liq holda sodir bo’ladi, albatta. Buning uchun esa allomalarimiz qoldirib ketgan ilmiy-madaniy merosimizdan samarali foydalanish muhim ahamyatga ega. Chunki, Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Motrudiy, Zamaxshariy va Jaloliddin Rumiy kabi buyuk allomalar o’zlarining ilmiy va madaniy meroslari bilan jahon madanyatiga ulkan hissa qo’shganlar. Jumladan, manaviy-axloqiy taraqqiyotning g’oyaviy asoslarini o’rganishda O’rta Osiyoda vujudga kelgan tasavvuf ta’limotining komil insonni tarbiyalashdagi ahamyatini tadqiq etish muhim o’rin tutadi. Rumiy ijodida inson erki, ma’anaviy komillik, o’zlikni anglash, Olloh ishqi, ma’rifat, shariat, tariqat, shukir qilib yashash, nafsni yashash, qanoat, haqiqat, adolat kabi o’ndan ortiq g’oyalar yetakchilik qilgan. Mazkur tushunchalarni ifodalashda go’zal badiiy ifodalardan foydalanadi. Masalan Rumiyning asarlarida haq ta’rifi juda ko’p keltirilgan. Ollohning buyukligi, uning mehribonligi va tengligi quyidagi go’zal misralarda ifodalangan: Haq o’zi jonlarga deb nur yog’durur Baxtiyorlar unga doman to’ldirur. 7 7 Жалолиддин Румий . Маснавий 3 жилд. «Ал худо» нашриёти. –Т- 2003- Техрон, B 81-82 19 Umuman, haq va haqiqatdan holis, na olam, na odam hikmatini anglamaydigan kimsalarga oddiy hayot haqiqatlari misolida borliqni, Ollohni anglash yo’li ko’rsatiladi. Hikmat nurlari chin faqir, orif, diydortalab oshiqlarga foydali bo’lgay, ular bu nurlardan ko’proq bahra oladilar va shukrona qiladilar. Bu kabi toza qalb sohiblari Sharq tarixida ko’p uchraydi. Ularning asarlarida ham rumiyona falasafa yetakchilik qiladi. Boshqacharoq aytganda, ular qalbining pokizalanishida Rumiy ijodiyotining o’rni beqiyosdir. Jumladan, Mashrab asarlarida ham Rumiy fikrlariga hamohanglik kuzatiladi: Ham avvaldur, ham oxirdur va ham zohir-u botin, Muhaqqaq bandalar hozir bilar bu zoti Ollohni. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Jaloliddin Rumiy buyuk shoir, alloma, tasavvuf vakilidir. Adabyotshunos olim Jamol Kamol tabiri bilan aytganda “basharyat shoiridir”. 1.2. Adib ijodiy faoliyatida inson ma’naviy borlig’i va tavhid. Rumiyning insonlar o’rtasida buyukligini ta’minlagan jihati borki, u haqda gapirish bugungi kunning muhim dolzarb masalalaridan biridir. Bu inson muammosi. Rumiy asarlarida inson barcha mavjudotlarning eng sara gultoji sifatida tarannum etiladi. Jumladan, “Masnaviyi ma’naviy” asarida inson va uning ulug’ligiga bag’ishlangan mutaffakir fikrlari ham juda ko’p. Chunonchi, Rumiy insonni ilohiyat olamidan ayrilgan ilohiy hilqat tariqasida olib qaraydi. Asarning boshlanish muqaddimasi ham “Nay qo’shig’i” bilan boshlanishi bejiz emas. Nay bu hozirgi kunda o’rganib qolgan oddiy cholg’u asbobi emas, balki ilohiy olamdagi ruhoniylikdan ayro tushgan “qalb, nafs” ning timsolli ko’rinishidir. Nay atamasini bu o’rinda Mavlono Jaloliddin orif va oqillik martabasiga Musharraf bo’lgan komil insonni nazarda tutadi. Ya’ni ikki oyoqda yuruvchi har qanday jonzod inson deb atalishga loyiq emas. Inson deb atalishga insonlar dardidan boxabar, insoniylik, muruvat va boshqa ijobiy insoniy fazilatlarga oshno bo’lgan mavjudotni inson deb atash joiz. Shuningdek nayga o’xshatilgan inson komil inson 20 bo’lib, uning og’zidan oshiqona va serma’no so’zlar chiqadi. 8 Biroq Rumiy komil inson bo’lishda qandaydir sermashaqqat ibodatlarni bajarish, cheksiz pog’onalarni bosib o’tishni o’rtaga tashlamaydi. Komil inson bo'lish uchun avvalo, chinakam insoniylikni his qilib, insonlarning g’am-anduhlari, dardlariga malham bo’lish, halol kasb bilan shug’ullangan holda, saxiylik va muruvatni yoddan chiqarmaslik, boshqa kishilar bilan muloqatda ochiq va samimiy bo’lish kabi fazilatlarni o’zlashtirishni kifoya deb biladi. Shuningdek, Rumiy inson bo’lish sharafli ekanligini qayta-qayta uqtiradi. Inson farishtalar va hayvonlar oralig’ida bo’lib “Otin o’rtalik” ni tashkil etuvchi yaratganning nodir mavjudotidir. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’navi” asari “Pahlavi tilidagi Qur’on” degan ta’rifni olgan. “Masnaviyi ma’naviy” asarining muhim bir ma’no mohiyatlarining biri inson va uning axloqiga berilgan e’tibordadir. Rumiy nigohida insonning zohiri garchi kichik bir ob’ekt bo’lsada uning botini ulkan bir ma’no va mohiyatga boy dunyodir. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviyi” asarida keltirilgani kabi inson yaratilganlar orasida o’zining aql idroki nutqi bilan eng ulug’idir. O’zining ilohiy ishqi vositasida haqga intiladigan va nihoyat u bilan birlashadigan ham komil insondir. Shu yerda ham adib inson martabasini butun moddiy borliqda hayvonot, nabotot olamida ham insonni oliy o’ringa qo’yadi. Mavlononing fikricha inson birinchi o’rinda o’zligini tanishi va tan olishi zarur deb bilgan va bularni o’zining shoh asarlarida ko’rsatishga harakat qilgan. Har bir inson o’ziga xos maqsad bilan yaratilgandir va bu maqsadni unutmay yashashi kerak. Insonni qanchalik balolarga giriftor bo’lishi va badbaxtligi uning o’zligini anglamaganligidandir deb biladi. Jaloliddin Rumiyning fikricha, haqiqiy ma’naviy bilim bu insonning qalbidir. Adibning ma’naviy merosi islom madanyatida yuksak o’rin egallaydi. Uning hayoti va ijodiy faoliyati markazida insonni to’g’ri yo’lga boshlash va tarbiyalashning dolzarb ahamyatini ko’rishimiz mumkin. Mutaffakir jamiyatning taraqqiyotini diniy-axloqiy komillikda ko’rgan. Shuning uchun ham insonlarni komillik sari eltuvchi o’ziga qarashlarni ilgari suradi. Bu qarashlar 8 Жалолиддин Румий. Маънавий ва маснавий. 1-жилд. Жамол Камол таржимаси. Т:, 2003, B 94-95 21 zamirida ham ma’naviy tarbiya muhim o’rin tutib, bu tarbiya islom ma’naviyati asosida qurilganini ko’rishimiz mumkin. Shunday qilib, Jaloliddin Rumiyning ma’naviy merosi islom madaniyatida yuksak o’rin tutadi. Uning hayoti va ijodiy faoliyati markazida insonni to’g’ri yo’lga boshlash va tarbiyalashning dolzarb ahamiyatini ko’rishimiz mumkin. Mutafakkir jamiyatning taraqqiyotini diniy-axloqiy komillikda ko’rgan. Shuning uchun insonlarni komillik sari eltuvchi o’ziga xos qarashlarni ilgari surgan. Bu qarashlar zamirida ham ma’naviy tarbiya muhim o’rin tutib, bu tarbiya islom ma’naviyati asosida qurilganini ko’rishimiz mumkin. Mavlono Rumiy asarlaridagi diniy-irfoniy g’oyalar islom tasavvufining asosida shakllangan bo’lsa-da, Mavlono o’z davrida mustaqil o’ziga xos pozitsiyasiga ega edi. Bu uning islom va tasavvuf ma’naviyati xalqchil ruhda falsafiy mushohadalarga boy hikoyatlar va masnaviy janrida bitilgan she’riyatida namoyon bo’ladi. Jaloliddin Rumiy she’riyati yuksak estetik mazmunga ega bo’lib, undagi ma’naviy g’oyalar irqi, millati va dinidan qat’i nazar, insonning o’zini anglashiga xizmat qiladi, inson qalbiga boruvchi barcha yo’llarni birlashtiradi va azaliy mohiyatlarni kashf qilib, insoniyatni bag’rikenglik va ma’naviy komillik sari yetaklaydi. Rumiyga o’xshab inson qalbini tadqiq qilgan, inson ruhiyati, insonning ma’naviy kuchini she’riyatda ifodalagan shoir g’arbu-sharqda kam topilishini aytishadi mutaxassislar. Rumiy she’riyatining o’ziga xos bir jihati shundan iboratki, siz birinchi navbatda o’zingizda insonga ishonchni mustahkamlaysiz. Va insonning ilohiyligini Rumiy judayam teran tarzda ochib beradi. Rumiy she’riyatining quyoshi Ishq. Insonni bir haqiqat, yoki insonni bir Ishq atrofida birlashtirish bolsa agar, Rumiyning she’riyati shu ishni amalgam oshira oladi. Biz aytamiz, komil inson bo’lish uchun tasavvufni bilish kerak, dinni bilish kerak, falsafani bilish kerak, tarixni va hokazo. Shularni hammasini Rumiy o’z ijodida sintezlashtirgan. Insonni Rumiy she’riyati adashishlardan, yuzakiliklardan, sayozliklardan, har turli mahdudliklardan xalos qiladi. Rumiy ijodida ko’r-ko’rona 22 e’tiqod o’rniga ruhiy muhabbatni, birinchi navbatda xudoga bo’lgan samimiy muhabbatni ilgari suradi. Irodaning keyingi keying rivoji inson ruhiy energiyasining koinot energiyasi bilan qo’shilishiga olib keladi. Inson joni borliq joni bilan qo’shiladi. Inson ruhiy kamolotining oxirgi bosqichini so’fiylar haqiqat deb biladilar. Rumiy ijodida borliq masalasida sharq falsafasiga xos uslubda tahlil qilingan. Sharqda borliq ko’proq ruhiy tomondan tushuniladi va insonning ichki olami bilan bog’langan. Oddiy kundalik dunyoqarashni oladigan bo’lsak, biz borkiq deganda atrofni o’rab turgan barcha mavjud narsalarni tushunamiz. Bu asosan moddiy narsalar bo’lib, yo tabiatdagi narsalar yo inson faoliyati natijasida yaratilgan narsalar. Bundan tashqari oddiy ong darajasida inson tafakkuri tomonidan yaratilgan g’oyalar, fikrlar, tushunchalar ham ruhiy borliq deyiladi. Jaloliddin Rumiy ijodida inson ma’naviy borlig’i o’zgacha tushuniladi. Jaloliddin Rumiy uchun borliq eng birinchi navbatda ruhiy xususiyatga ega va insonning ichki olami bilan bevosita bog’liq. Shunday ekan inson tasavvuridagi hayollar va ruhiy holatlar ham borliq deb atalarkan. Jaloliddin Rumiyning fikricha “Olam xayol bilan qoimdir hamda ko’ringaniyu his etilgani uchun uni haqiqat deb o’ylaysan, holbuki olam sen xayol degan ma’nolarning bir nuridir, xolos. Xayol bo’lgan narsaga aksincha qaralsa, u olamning aynan o’zidir’’ 9 .Insondan tashqaridagi olam uning ichki olamida aks etadi va ikkala olam yagona bir narsadir. Bu ikkala olamni birlashtirib turuvchi inson esa o’zining ruhiy qudrati orqali olamga nur taratib turadi va olam mohiyati inson ruhiy hayotining mohiyati orqali ochib beriladi. Jaloliddin Rumiyning fikricha inson olamning moddiy ne’matlariga qattiq bog’lanib qoladi, mol-u davlatga ko’ngil qo’yadi. Bularning barchasi esa o’tkinchi va ruhiy kuchning zaiflashishiga olib keladi. Natijada inson o’zining ruhiy olamidan ajralib qoladi, nafs va xirs dengizida g’arq bo’ladi. Mavlono olamni 9 Жалолиддин Румий. Фийҳи мо фийҳи. (Ичиндаги ичиндадур) Улуғбек Ҳамдам таржимаси. Т.: Янги аср авлоди, Т -2003, B 152. 23 ko’prikka o’xshatadi. Bu ko’prikning o’zgarishi olamning o’tkinchiligini eslatadi. Insonning ruhiy borlig’i o’ziga ruhiy ozuqa talab qiladi. Bu ozuq shakli nomozda mavjud lekin uning mohiyati nomoz bilan belgilanmaydi. Inson qalbidagi benihoyat kuchli mehir inson vujudini istig’roq holatiga keltiradi. Bu holatda esa inson nomozsiz ham tangrining nuri bilan birlashadi. Bu ilohiy ruh bilan birlashish asosiy ruhiy ozuqadir. Bu yerda Jaloliddin Rumiyning istig’roq deb tilga olingan holatni biz ekstaz deb atashimiz mumkin. Ekstaz holatida inson vujudida nihoyatda kuchli ruhiy quvvat o’tadi va inson bu holatda hamma narsani unutadi. Eng avvalo o’zligini unutadi va ilohiy nur bilan birlashib ketadi. Aynan shu holatni Jaloliddin Rumiy Mansur Hallojdan keyin “Anal haq” deb atagan. Insonning ma’naviy borlig’i, ichki olami butun olam bilan birlashib ketadi va nurga aylanadi. Bu hol so’fiylarda samoviy zikr vaqtida kuzatiladi. Lekin bunday holatga barcha insonlarning yetishishi mushkuldir. Ular ruhiy rivojlanish jarayoning turli xil bosqichlarida turganligi uchun ruhiy jihatdan bir-biridan farq qiladi. Bu farq valiylar, oriflar, zohidlar tushunchalarida aks ettirilgan. Valiylardagi ruhiy qudrat Rumiy fikriga ko’ra oddiy odamlarnikidan ancha kuchlidir. Aynan ana shu ruhiy kuch inson hayotining mohiyati bo’lgan ijodkorlik qobilyatini belgilaydi. Ijodkorlik faoliyatining o’zi ham bu bir ruhiy qudratdir. Bu qobilyatni alloh na yer-u ko’kka na hayvonlar-u o’simlikka berdi. Unga faqat insonnigina loyiq deb bildi. Biroq inson o’z ichida yashiringan ijodkorlik qobilyatini har doim ham yuzaga chiqaravermaydi. Har bir insonga ulug’ bir ne’mat berilgan. Bu ne’mat undagi ijodkorlik ruhiy kuchidir. Bu qobilyatni yuzaga chiqarish bu insonning eng asosiy vazifasidir. Bu yo’lda unga ko’p narsalar to’siq bo’ladi. Shulardan eng asosiysi moddiy olam ne’matlariga bog’lanib qolishdir. Nafs va hirs insonni ruhiy ozuqdan mahrum qiladi va uni boshi berk ko’chaga kiritib qo’yadi. Inson o’z hayotini arzimagan mayda-chuyda narsalarga ishlarga bag’ishlaydi va uning qalbida qandaydir azoblanish, iztirob chekish hissiyoti paydo bo’ladi. Bu hisiyotni yengish uchun Rumiyning б fikricha inson o’z molini ham, jonini ham alloh yo’liga bag’ishlashi lozim. Mavlono 24 Jaloliddin o’zining shoh asari va serma’no so’zlari orqali barcha qalblarga yo’l topib borgan va o’zi esa borliqda doim Komil inson izini izlar edi. Uning zehnida tangrining barcha yaratgan barcha odamlari o’rtasida hech qanday farq bo’lmaydi. Uning uchun yahudiy-u nasroniy, hind hammasi birday edi. U inson ma’naviy borlig’ini tinchlik-totuvlikda, insonning ma’naviy kamolotidagi hurfikrlikda, birodarlig-u birdamlikda ko’radi. Uning bunday durdona falsafiy fikrlari ye-u osmonni bir-birining panohiga muhtojligiyu bir- birisiz tasavvur tassavur qilishning imkoni yo’qligichadir. Uning barcha asarlarida o’zining davridagi riyokor dindorlari-yu, yolg’onchi-yu makkorlarga nisbatan hech qanday imkoniyat yo’qligi bildirib o’tilgan, buning asosida esa komil insonning xalqparvarlig-yu saxovatmandligi, ochiqqo’lligi-u ochiqko’ngillik bo’lgan xislatlarni tarannum etgan. Xulosa ,,Buyuklar xotirasi abadiydir’’. O’lkamizning har bir dahosi bunday ta’rifga to’la haqlidir. Chunki buyuklikning ma’nosi quyidagilardan iborat deb o’ylayman, o’zini tanib o’zgani unutmaslik, o’zi va o’zgalar uchun yashab ijod qilish, bugunni o’zgalarning kelajagi uchun yoritmoqdan iborat. Buyuk bo’lish uchun komil insonda shunday bir qalb bo’lishi kerakki, u shu qalb ila dunyoning butun shodligu g’amlarini dark aylashi, kuchli bir ong kerakki hayotning barcha muammolarini hal qilib, uni ravon til orqali ommaga yetkazib berolsa, inson qalbidagi mahbub inson buyukligining asosi hisoblanadi. Ana shu barcha sifatlarni o’zida mujassam qilgan zot bu Jaloliddin Rumiydir. Bu gumanist hurfikr zot, hali hanuz olimlarni, jamiyatdagi har bir ongli shaxsning fikr-mulohazalarining markazidadir. Movlono Jaloliddin Rumiy o’zining shohasari va serma’no so’zlari orqali barcha qalblarga yo’l topib brogan, o’zi esa borliqda doim Komil inson izini izlar edi. U insonni Haq taoloning yaratgan buyuk maxluqi deb bilardi. Uning zehnida Tangrining yaratgan barcha insonlar orasida hech qanday farq bo’lmasligi kerak. 25 U borliqning obodligini tinchlik totuvlikda, insonning ma’naviy kamolotidagi hurfikrlikda, birdamlikda va totuvlikda ko’radi. Jaloliddin Rumiy ning hozirgi kunda o’rganilishining sabablaridan yana biri bizni bugungi kunimizning ma’naviy-ruhiy savollariga beriladigan javobidir. 1.3. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining tarixiy ahamiyati va uning milliy, ma’naviy merosimizni tiklashdagi ahamiyati Jaloliddin Rumiyning “Ma’naviyi Masnaviy” asari yetti asr mobaynida Jahon mutafakkirlari tomonidan Rumiyga bashariyat shoiri deb tasnif berilishi, uning “Masnaviyi” asari esa Qur’ondan keyin turuvchi kitob, tasavvuf qomusi, ma’naviyat dengizi yoki dunyo kitobi deb baholanishiyoq bu asarning qadri va nufuzi nechog’ligidan dalolatdir. Sovet davrida mistik shoir deb qoralangan va o’rganilmagan Jaloliddin Rumiy ijodiga, xususan uning “Masnaviy ma’naviy” asariga bugun O’zbekistonda jiddiy munosabat shakllanmoqda. Masnaviyning she’riy va sharhiy tarjimasi ham nashrdan chiqqan. 10 Rumiy she’riyati sharq she’riyatining eng yuksak cho’qqisi hisoblanadi. Rumiyga o’xshab inson qalbini tadqiq qilgan, inson ruhiyati, insonning ma’naviy kuchini she’riyatda ifodalagan shoir g’arbu-sharqda kam topilishini aytishadi mutaxassislar. Adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul: “Rumiy she’riyatining o’ziga xos bir jihati shundan iboratki, siz birinchi navbatda o’zingizda insonga ishonchni mustahkamlaysiz. Va insonning ilohiyligini Rumiy judayam teran tarzda ochib beradi. Rumiy she’riyatining quyoshi - Ishq. Insonni bir haqiqat, yoki insonni bir Ishq atrofida birlashtirish bolsa agar, Rumiyning she’riyati shu ishni amalga oshira oladi. Biz aytamiz, komil inson 10 Комилов Н. Тасаввуф. Биринчи китоб.- Тошкент, “Ёзувчи” 1996. 153-бет. 26 bo’lish uchun tasavvufni bilish kerak, dinni bilish kerak, falsafani bilish kerak, tarixni va hokazo. Shularni hammasini Rumiy o’z ijodida sintezlashtirgan. Insonni Rumiy she’riyati adashishlardan, yuzakiliklardan, sayozliklardan, har turli mahdudliklardan xalos qiladi. Shu uchun bu qancha tarixiy she’riyat bo’lsa, xuddi shuncha zamonaviy she’riyat.” Jahon madaniyatidagi eng buyuk yodgorliklardan biri hisoblangan Jaloliddin Rumiyning “Ma’naviyi masnaviy” kulliyoti to’liq 6 daftardan, aniqrog’i 54 ming misradan iborat bo’lib, u mavlono tomonidan 10 yil mobaynida yozib tugatilgan. Xo’sh, Rumiy “Masnaviy”sida nima ifodalanganki, yetti asrdan ortiq vaqt o’tsa ham, u haqdagi mulohazayu munozaralar hamon tugallanmay davom etmoqda? “Man bandai Qur’onam agar jon doram, Man xoki rahi Muhammadi muxtoram. Gar naql kunad juz in kas az guftoram, Bezoram az o’, va zin suxan bezoram.” 11 U kishi aytadilarki: “Masnaviyi mo do’koni vahdat ast, g’ayri vohid har chi bini on bat ast” degan. Masalan, “Bizning Masnaviymiz bu vahdat do’koni, agar sen shu do’konda vahdatdan boshqa narsani ko’rsang, bilginki u butparastlikdir. Demak bu do’konda vahdatdan boshqa hech narsa yo’q. Ya’ni, “Masnaviyi” boshdan-oyoq xudoning yagonaligi va iymon masalalarini atroflicha inkishof etadi, kashf etadi. U qaysi rivoyatga murojaat qilmasin, vahdat g’oyasiga kelib taqaladi. Uning nazarida “Masnaviyi”ning o’zak masalasi – iymon masalasi”, - deydi shoir Asqar Mahkam. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida, jumladan, Eron, Turkiya, Pokistonu Hindistonda masnaviyshunoslik maktablari mavjud. Sho'ro inqilobigacha bo’lgan O’zbekiston hududida ham masnaviyshunoslik keng rivojlangani, Rumiyning bu kitobi har bir ilmli xonadonda Qur’ondan keyingi muqaddas kitob singari asralgani 11 Жалолиддин Румий. Маънавий ва маснавий. 2-жилд. Асқар Маҳкам таржимаси ва шарҳи. Тошкент, 2007, B 23 27 aytiladi. Masnaviyni hech kim o’zbek shoiri Boborahim Mashrabchalik sharhlolgan emas, deb hisoblaydi shoir va tarjimon Asqar Mahkam. “Eslaylik Mashrabning “Mabdai nur” kitobini. Biz juda ko’p buyuk shorihlarni bilamiz, masalan, Turkiyalik Abdulboqi Gulpunarli, Eronda Badiuzzamon Furuzonfar, Said Ja’fari Shahidiy va hokazo juda ko’p masnaviyshunoslar bor. Lekin hech kim “Masnaviyi”ni Mashrabchalik sharhlamagan. Chunki Mashrab o’zi valiyulloh shoir bo’lganligi uchun, o’sha “Mabdai nur”da “Masnaviyi”ni she’riy yo’l bilan sharhlaydi. Va bevosita ikkinchi Masnaviyini yaratadi-ki, uning nomini Nurning ibtidosi, yoki nurning asosi, boshlanishi, mabdasi deb ataydi. Mashrabning xizmati shundan iboratki, u Masnaviyini shunchaki turli xil falsafiy maktablar, oqimlar, turli mashablar nuqtai nazaridan emas, balki chin valiy sifatida, yoki komil bir inson sifatida o’zining qarashlarini bildiradi. Va “Masnaviyi”ning ba’zi bir baytlarini hatto tarjima qilib ham bergan”, -deydi Asqar Mahkam. 12 Ma’naviyat tushunchasining ta’rifi, biz ba’zan oson hal qilib qo’ya qolmoqchi bo’lganimizdek oddiy insoniy jumboq emas, “ma’no”, “ma’ni” so’zlarining bugungi biz tushungan mazmuni bilan yechilmaydi. Jaloliddin Rumiyning buyuk insoniy asari behudaga “Masnaviyi ma’naviy” nomi bilan shuhrat taratgan emas. Bu yerdagi “ma’no” tushunchasi Ollohning siri, haq asrori, g’oyat bir murakkab tizimda ushlab turgan ichki uyg’unlik, inson ongi hech qachon to’liq anglab yeta olmaguvchi yaxlit mohiyat haqida ishora etmoqda 13 . Ma’naviyat yaxlit mohiyat bo’lganligidan uni nazariy o’rganish deganda ushbu o’zak mohiyatini turli nisbatlarda ko’rib chiqish nazarda tutilmoqda. Albatta, cheksiz nisbatlararo bugun uchun eng dolzarblarini tanlab olishga to’g’ri keladi. Mustaqillik ma’naviyatining tayanch qoidalari Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov asarlarida aniq va ravshan ifodalab berilgan edi. 12 Жалолиддин Румий. Фийҳи мо фийҳи. (Ичиндаги ичиндадур) Улуғбек Ҳамдам таржимаси. Т.: Янги аср авлоди, Т -2003, B 152. 13 Жалолиддин Румий. Маънавий ва маснавий. 5-жилд. Жамол Камол таржимаси.-Тошкент, 2006 B 102 28 “Masnaviyi ma’naviy” asarini tarixiy ahamiyatiga keladigan bo’lsak, ko‘plab hadislar bilan birga katta va kichik hajmli rivoyatlar ham bor. Bular o’z navbatida asarda ko‘yilgan biror ahloqiy muammoni yoritishda va axloqshunoslikning tushuncha va me'yorlarini talqin qilishda Jaloliddin Rumiyga ko‘rgazma sifatida xizmat qilgan. Masalan, odob tavozuning foydasi va xudbinlik hamda mutakabbirlikning zarari to’g‘risida bir necha hadislar keltirilib, unda bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan fazilat va illatlarni ilmiy talqini yaratilgan. “Masnaviyi”dagi milliy va ma’naviy rivoyatlar qo‘yilgan masalalarga, mulohazalarga yakun yasash, «qissadan xissa chiqarish» vazifasini bajaradi. Masalan, Jaloliddin Rumiy johillar haqida so‘zlar ekan, o‘z mulohazalarini «johillikka oid» rivoyati bilan xulosalaydi. Asarning ba'zi joylarida axloqqa oid hikoyatlardan fikrni isbotlash usuli sifatida ko‘llaniladi. Bu usul asarga ma'lum ohang, musiqiylik bag‘ishlab, uning o‘qilishini ravonlashtiradi va ta'sir kuchini oshiradi. Jaloliddin Rumiy “Masnaviy”da xalq ijodkorligining mana shu usulidan muvaffaqiyat bilan foydalanib, asarning badiiy kimmatini yanada oshiradi. Binobarin, bular kitobat ishida san'atkorlikda buyuk iste'dodi bilan shuxrat qozongan Jaloliddin Rumiyning adib sifatida ham katta mahoratga ega ekanini ko‘rsatadi. Biroq shuni ta'kidlash lozimki, Mavlono Rumiy o‘z asalarida ahloqiy tushunchalarni tahlil etish bilan birgalikda estetikaning mezoniy tushunchalarini ham turli usul va vositalar orqali tahlil etadi. Masalan, mashhur Olmoniyalik olima Anna Mariya Shimmel “Masnaviyi” asarida ustida olib borgan tadqiqotlarida ayrim estetik muammolarni yoritishda va tushuncha va me'yorlarni talqin qilishda Jaloliddin Rumiyning ushbu biz tadqiq etayotgan asarlaridan kengfoydalanganligini ta'kidlaydi. Biz tasavvuf ta'limoti yoxud Rumiy ijodidagi ahloqiy-estetik tushunchalarni falsafiy tahlilini o‘rganayotganimizda ba'zi jihatlarga alohida to‘xtalib o‘tishimiz kerak bo‘ladi. Ma'lumki , Jaloliddin Rumiy tasavvufning falsafa bilan bog‘liq bo‘lgan bir davrda ijod etgan. Bu davrda yashagan ko‘pgina 29 so‘fiy mutafakkirlar jumladan; Ibn Arabiy, Abu Homid Muhammad G‘azolliy, Farididdin Attor, Aziziddin Nasafiy, Yahyo Suhravardiylar tasavvufni yangi bir pog‘onaga ko‘tarib, uni falsafa bilan uyg‘unlashtirgan holda ijod qilganlari aytib o‘tilgan edi. O‘z navbatida Jaloliddin Rumiy ham shular jumlasidandir. Lekin Mavlono Rumiy o‘zlarini faylasuflikka da'vogar deb bilmaydilar va biz ham shundan yiroqmiz. Biroq, bu uning qarashlarini falsafiy tahlil qilishimizga monelik qilmaydi deb o‘ylayman. Jaloliddin Rumiy ijodi yohud tarixiy ahamiyatini falsafiy qarashlarining asosida ilohiy muhabbat yotishi asarning milliy, ma’naviy merosimizni tiklashdagi ahamiyati juda katta hamiyatga ega deb hisoblayman . Buni biz ul zotning har bir satrida ko‘rishimiz mumkin; “Sevilgan kishi go‘zaldir. Aksincha bo‘lmaydi. Ya'ni hamma go‘zallar – da sevilavermaydi va sevilishi shart ham emas. Go‘zallik sevimlilikning bir jo’z'idir. Sevimli bo‘lmoq asldir. Bu bo‘lgandan keyin go‘zallik ham mavjuddir. Har narsaning jo’z'i ya'ni qismi butunidan ayri bo‘lolmaydi, ular birgadir, ya'ni qism butun bilandir. Majnunning zamonida ham go‘zallar bor edi va ular Laylidan husnliroq edi. Biroq Majnun ularni sevmaydi. Unga « Laylidan ortiq go‘zallarni ko‘rsataylik, beraylik” dedilar. Majnun esa, «Men Laylining suratini sevganim yo‘q va u ko‘rinishdangina iborat emas. Layli mening qo‘limda bir qadah kabidir. Men bu qadahdan sharob ichayapman, chunki men sharobga oshiqman. Sizning ko‘zingiz faqat qadahda, ichidagidan xabaringiz yo‘q, siz «g‘ofilsiz « dedi. Mening qo‘limga oltin bezakli bir qadah tutqazsalaru, ichidagi sharobdan boshqa narsa bo‘lsa. Buning nima foydasi bor? Men uchun sharob to‘la eski va siniq bir idish, oltin bezakli bu va buning kabi yuzta qadahdan yaxshiroqdir. Qadahdagi sharobning mazasini bilish uchun ishq va shavq kerak bo‘ladi. Chunonchi, o‘n kundan beri och yurgan odam bilan kunda besh mahal ovqatlanib yurgan to‘qning nonga qarashlari bir xil emas. Chunki to‘q nonning suratini ko‘rsa, och uning siyratini ya'ni mohiyatini ko‘radi. Non qadax bo‘lsa mazasi qadaxdagi sharob kabidir. Biroq sharob faqat ishtaxasi va shavqi bo‘lgan ko‘zgagina 30 ko‘rinadi. Sen ham o‘zingda ishtaha bilan shavq hosil etki, faqat suratni emas, balki siyratni ham ko‘rgaysan. Demak, qiyomat qadah singari bo‘lgan vujudlardagi sharobdadir va bu sharobni ichgan kishi uning o‘lmas yaxshi narsa ekanligini biladi. Rumiyning ushbu fikrlari haqiqiy ishq suratga emas, balki siyratga nisbatan bo‘ladi va shundagina inson bu ishq vositasida o‘zini va butun olam va Allohga bo‘lgan buyuk ishqni anglaydi. Hech kimga sir emaski, muhabbat va go‘zallik tushunchalari Sharq estetikasi va G‘arb estetikasining ham muammoli masalalaridan hisoblanadi. G‘arb tafakkurida bu tushunchalar turlicha ta'riflanadi. Biz bu ta'riflardan estetik mohiyatni anglashimiz mumkin. Tasavvufda yohud Rumiy ijodida bu tushunchalar estetik mohiyat kasb etmasdan balki butun olam va inson falsafiy mohiyatining asosini tashqil qiladi. Yuqorida Mavlono nazarda tutgan qadah va sharobni turlicha sharhlash mumkin. Kichik miqyosda olib qaraydigan bo‘lsak, insonning mahbubasiga bo‘lgan muhabbatida go‘zallik ham, mohiyat ham o‘tkinchi sifat va belgilar darajasida bo‘lishi mumkin. Agar inson o‘z yorini uning tashqi go‘zalligiga qarab sevsa, uning muhabbati haqiqiy muhabbat emas, balki o‘tkinchi ehtiroslardan iborat bo‘lib qoladi. Rumiy aytganlaridek, faqat qadahning naqshlarini ko‘radi, lekin uning ichidagi sharobni ya'ni mohiyatni ko‘rmaydi va anglamaydi. Qachonki, inson o‘z yorini chin qalbdan sevsa, bu muhabbat haqiqiydir. U yoriga bo‘lgan muhabbati vositasida o‘zini anglaydi va jamiki insonlar va Allohga bo‘lgan buyuk ishqni his qiladi. Shu o‘rinda Mavlono Rumiy fikrlarining isboti sifatida Ibn Sinoning muhabbat haqidagi qarashlariga e'tiboringizni qaratmoqchiman. Ibn Sino bu haqda; “Inson ruhi doimo yuksaklikka intiladi lekin inson ruxining bir yo’zi pastga qaragan bo‘ladi. Agar insonning yoriga bo‘lgan sevgisi o‘tkinchi ehtiros va hissiy mayllardan iborat bo‘lsa, uning ruhi yuksaklikka qarab emas, tubanlik sari yo’z tutadi va o‘z mohiyatini anglay olmaydi. Qachonki inson mahbubasiga bo‘lgan muhabbatini 31 qalban his etolsa, uning ruhi o‘z asli bo‘lmish yuksaklik sari parvoz etadi va barcha mohiyatlarni anglaydi”. Agar biz Rumiy nazarda tutgan yuqoridagi fikrlarni keng miqyosda tahlil qilib ko‘radigan bo‘lsak, quyidagi xulosaga kelishimiz mumkin; Dunyo bir qadax, uning moddiy taraqqiyoti uning naqshlari kabi o‘tkinchi sifatlaridan darak beradi. Ichidagi sharob esa uning haqiqiy mohiyatidan, sir asroridan bizga xabar beradi. Bugungi insoniyat o‘zining moddiy taraqqiyotini juda yuksak deb biladi va dunyoning o‘tkinchi go‘zalliklari va lazzatlariga mahliyo bo‘ladilar, bular esa xuddi Rumiy nazarda tutgan Majnunga «Laylidan go‘zalrok go‘zallarni ko‘rsatmoqchi» bo‘lgan kishilarga o‘xshaydi. Ular hayotning, go‘zallik va muhabbatning mohiyatini ham o‘tkinchi sifat va ehtiroslarda deb biladilar. Shu tariqa o‘zlarining va dunyoning mohiyatlaridan ya'ni qadax ichidagi sharobdan bexabardirlar. Ko‘rinib turibdiki Jaloliddin Rumiyning go‘zallik va muhabbat estetik tahlilidan buyuk bir falsafiy mohiyatlarni kashf etishimiz mumkin. Rumiy qarashlarining o‘ziga xos jihatlari shundaki, u barcha insoniy sifatlar, mohiyatlar va borliqning sifat - mohiyatini majoziy obraz va timsollar bilan tushuntiradi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, uning asarlariga mana yetti asr bo‘libdik ne – ne allomalar tomonidan sharhlab kelinadi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi, Jaloliddin Rumiy kuylagan ilohiy muhabbat va go‘zallikning asl maqsadi nima? Bu savolga ul zotning «Masnaviyi ma'naviy» asaridan shunday javob topishimiz mumkin. Guftamash: «Pushida xushtar sirri yor, Xud tu dar zimni hikoyat go‘sh dor. 14 Ya'ni; Men Xusomuddin Chalabiyga dedim: «Yorlar sirining bo‘lmagi yaxshidir. Toki nomahramlarning nazari unga tushmasin. Sen esa hikoyat qatiga yashiringan yor sirlarini hushyorlik qulog‘i bilan eshit, angla». 14 Жалолиддин Румий. Маънавий ва маснавий. 6-жилд. Жамол Камол таржимаси.-Тошкент, 2007, B 215 32 Xushtar on boshad, ki sirri dilbaron, Gufta oyad dar hadisi digaron. Tarjimasi: Xushdir ulkim, yorlar asroridan Bo‘lsang ogoh o‘zgalar guftoridan. Ya'ni; Ilohiy haram mahbubalarining asrorini o‘zgalardan eshitgan ma'qulroq. Zero, nomahramlar va begonalar ularning yorliq sinoatidan voqif bo‘lmasinlar. Hakikiy tasavvuf aytmoq emas topmoqdir. Kimlarki so‘ylamishdir tasavvuf haqiqati emas, uning odobi hakida so‘ylamishdir. Yuqorida keltirilgan «Masnaviyi ma'naviy» sharhlaridan shu narsa ayon bo‘ladi. Bu asar juda katta tarixiy ahamiyatga ega bo’lib hozirgi kunda yoshlar tarbiyasiga va bizning milliy va ma’naviy merosimizni tiklashga yordam beradi. Barcha muhabbat va go‘zallikning asli Alloxdir. Buyuk ishqqa doxil bo‘lishi uchun esa inson juda ko‘p mashaqqat chekishi lozim bo‘ladi. Bundan ko‘rinadiki insondan tortib olamdagi eng kichik zarralargacha Allohning go‘zalligi aks etgan. Ular orasidagi uyg‘unlik esa muhabbat hosilasidir. Agar inson o‘z atrofidagi yaqin kishilarini sevolmasa, muhabbat asosiga qurilgan olamiy uyg‘unlikka qo‘shilolmaydi va barcha go‘zalliklardan mosuvo bo‘ladi. Uning yuragi xuddi bir go‘sht parchasi bo‘lmay unda muhabbat pinhondir inson esa o‘z qalbidagi bu muhabbatni kashf etishi lozim bo‘ladi. Lekin inson shuni unutmasligi kerakki, borliqdagi barcha sifat va mo‘jizalarni moddiylik nuqtai nazari bilan baholamasligi kerak. Afsuski hozirgi inson moddiyat asiri bo‘lib qolmoqda. U o‘z ehtiyojlarining quliga aylanib qolgan. U mangu iste'molchi sifatida dunyodagi mavjud ne'matlarni o‘zi hohlaganicha tasarruf va isrof etadi. Chunki insonning his tuyg‘ulari moddiylashagan bu dunyoda tobora dag‘allashib bormoqda. Bugungi insoniyat oldida turgan barcha muammolarni biz uning 33 qalbidagi go‘zallik va muhabbat hislarining so‘nib borishidan izlasak yaxshi bo‘lardi. Qalbida muhabbat bor inson hotirjamlikka erishadi va o‘zining olamning bir zarrasi ekanligini his qiladi. Aks holda bu dunyoda ne ish bilan Mashg‘ul bo‘lmasin huzur –halovat topolmaydi. Bu xususda Rumiy insoniyatga qarab shunday xitob qiladi: «Insonda shu qadar ulkan ishq, hirs, orzu va dard bordirki, yo’z minglarcha olam o‘ziniki bo‘lsa ham, ko‘ngli tinchimaydi. U ishda, san'atda, ilmu nujumda, hakimlikda mashg‘ul. Biroq bularning hyech biridan ho’zur topolmaydi. Chunki istagan narsasini qo‘lga kiritolmagan. Yor diloromlar, ya'ni ko‘ngilni tinchlantiruvchi demakdir. Shunday ekan, ko‘ngil boshqa nima bilan qanday hotirjam bo‘lsin? Zavq va orzular zinapoyaga o‘xshaydi. Zinapoyalar o‘tirib dam olishga moslashmagan, aksincha ustiga bosib o‘tiladi xolos. Umrni shu zinalarda behuda o‘tkazmaslik uchun g‘ofillikdan tez uyg‘ongan va ahvolining mohiyatini anglab yetgan zot qanday baxtli. 15 Mavlono Rumiyning yetti asr muqaddam bashariyatga qilgan bu nasihatlari xuddi bugungi insonga qarata aytilgandek go‘yo. Bugun bizning har birimiz nima bilandir bandmiz. Birgina fan va ijod dunyosini olib ko‘raylik, tan olib aytish kerakki ilmning barcha sir – asrorlarini ilmiy darajalar ta'masida o‘rganamiz. Undagi haqiqatlarni o‘z qalbimizdan o‘tkazmaymiz ya'ni his qilmaymiz. Hozir adabiyot yoxud san'atda ham ahvol shu. Masalan sevgi muhabbat haqida yonib kuylayotgan san'atkorga e'tibor bersangiz, u bizga muhabbat olamining siyrati emas, balki suratidan bizga kuylayotganiga amin bo‘lasiz. Yoxud axloq borasida ham biz ahloqiy tushunchalarning mohiyati xususida bahs yuritamiz lekin, ushbu tushunchalarni biz his qila olmaymiz va jamiyatning ijtimoiy talabi bilan ularga ko‘r -ko‘rona ergashamiz. Shuning uchun Mavlono Rumiy umrimizni behuda o‘tkazmaslik va ezgu tushunchalarga ko‘rko‘rona ergashmasdan, balki uni qalban his qilishga chaqiradi. “Masnaviy”da kuplab hadislar bilan birga katta va kichik hajmli rivoyatlar ham 15 Сулаймонова Фозила. Шарқ ва ғарб.-Тошкент. 2001, B 354 34 bor. Bular o’z navbatida asarda ko‘yilgan biror ahloqiy muammoni yoritishda va axloqshunoslikning tushuncha va me'yorlarini talqin qilishda Jaloliddin Rumiyga ko‘rgazma sifatida xizmat qilgan. Masalan, odob tavozuniing foydasi va xudbinlik hamda mutakabbirlikning zarari tog‘risida bir necha hadislar keltirilib, unda bir-biriga karama-karshi bo‘lgan fazilat va illatlarni ilmiy talqini yaratilgan. “Masnaviyi”dagi rivoyatlar qo‘yilgan masalalarga, mulohazalarga yakun yasash, «qissadan xissa chiqarish» vazifasini bajaradi. Masalan, Jaloliddin Rumiy johillar haqida so‘zlar ekan, o‘z mulohazalarini «johillikka oid» rivoyati bilan xulosalaydi 16 . Asarning ba'zi joylarida axloqqa oid hikoyatlardan fikrni isbotlash usuli sifatida ko‘llaniladi. Bu usul asarga ma'lum ohang, musiqiylik bag‘ishlab, uning o‘qilishini ravonlashtiradi va ta'sir kuchini oshiradi. Jaloliddin Rumiy “Masnaviyi”da xalq ijodkorligining mana shu usulidan muvaffaqiyat bilan foydalanib, asarning badiiy kimmatini yanada oshiradi. Binobarin, bular kitobat ishida san'atkorlikda buyuk iste'dodi bilan shuxrat qozongan Jaloliddin Rumiyning adib sifatida ham katta mahoratga ega ekanini ko‘rsatadi. Biroq shuni ta'kidlash lozimki, Mavlono Rumiy o‘z asalarida ahloqiy tushunchalarni tahlil etish bilan birgalikda estetikaning mezoniy tushunchalarini ham turli usul va vositalar orqali tahlil etadi. Masalan, mashhur Olmoniyalik olima Anna Mariya Shimmel “Masnaviyi” asarida ustida olib borgan tadqiqotlarida ayrim estetik muammolarni yoritishda va tushuncha va me'yorlarni talqin qilishda Jaloliddin Rumiyning ushbu biz tadqiq etayotgan asarlaridan kengfoydalanganligini ta'kidlaydi. Biz tasavvuf ta'limoti yoxud Rumiy ijodidagi ahloqiy-estetik tushunchalarni falsafiy tahlilini o‘rganayotganimizda ba'zi jihatlarga alohida to‘xtalib o‘tishimiz kerak bo‘ladi. Ma'lumki, Jaloliddin Rumiy tasavvufning 16 Асқар Маҳкам. Мавлоно учун мени кечиринг... [Маҳжурий: бир кўнгил суҳбати] //Гулистон.-1998.- №5.-Б.62 35 falsafa bilan bog‘liq bo‘lgan bir davrda ijod etgan. Bu davrda yashagan ko‘pgina so‘fiy mutafakkirlar jumladan; Ibn Arabiy, Abu Homid Muhammad G‘azolliy,Farididdin Attor, Aziziddin Nasafiy, Yahyo Suhravardiylar tasavvufni yangi birpog‘onaga ko‘tarib, uni falsafa bilan uyg‘unlashtirgan holda ijod qilganlari aytib o‘tilgan edi. O‘z navbatida Jaloliddin Rumiy ham shular jumlasidandir. Lekin Mavlono Rumiy o‘zlarini faylasuflikka da'vogar deb bilmaydilar va biz ham shundan yiroqmiz. Biroq, bu uning qarashlarini falsafiy tahlil qilishimizga monelik qilmaydi deb o‘ylayman. Jaloliddin Rumiy ijodi yohud falsafiy qarashlarining asosida milliy va ma’naviy merosimizni tiklashdagi tarixiy jarayonlar yotadi. Buni biz ul zotning har bir satrida ko‘rishimiz mumkin; Xulosa Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, ushbu asarning yaratilganiga necha asrlar bo’lsa-da, ammo o’z qiymatini hanuzgacha yo’qotmagan, unda keltirilgan falsafiy va mantiqiy, dunyoqarash va tasovvurlari insonni chuqur o’ylashga va keng mushohada qilishga undaydi. Asarning tarixiy ahamyati shundaki, o’sha davrdagi insoniyat dunyosining butun bir ichki va tashqi olamini har tomonlama qamrab olgan bo’lib, insonning ma’naviy dunyosiga ijobiy ta’sir etadi. Insonni o’zini anglashga, ichki olamin tushunishga, din-e’tiqodini mustahkamlashga undaydi. Bugungi davrga kelib ham Rumiy asarlarini mukammal o’rganishga, asarlarida keltirilgan hayotiy, diniy va tarbiyaviy masalalarni jamiyatga tadbiq etish va inson amaliy hayotida qo’llash uchun Rumiyshunos olimlar tadqiqot va tadbirlar olib bormoqda. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida, jumladan, Eron, Turkiya, Pokistonu Hindistonda masnaviyshunoslik maktablari mavjud. Sho'ro inqilobigacha bo’lgan O’zbekiston hududida ham masnaviyshunoslik keng rivojlangani, Rumiyning bu kitobi har bir ilmli xonadonda Qur’ondan keyingi muqaddas kitob singari asralgani aytiladi. Rumiy she’riyati sharq she’riyatining eng yuksak cho’qqisi hisoblanadi. Rumiyga o’xshab inson qalbini tadqiq qilgan, 36 inson ruhiyati, insonning ma’naviy kuchini she’riyatda ifodalagan shoir g’arbu- sharqda kam topilishini aytishadi mutaxassislar. II.Bob. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining nazariy va amaliy ahamiyati va uning yoshlar ma’naviy tarbiyasidagi o’rni. 2.1. “Masnaviyi ma’naviy” asarining hozirgi yoshlar ma’naviy olamini boyitishdagi ahamiyati . Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asari hozirgi yoshlarga oid qarashlarining o‘ziga xosligi shundan iboratki, u insonning jismoniy va ruhoniy kamolotini uyg‘un holda qaraydi. Shuningdek, bizningcha, komil insonni tarbiyalash modelining ijobiy tomonlarini hozirgi tarbiya tizimiga ham qo‘llash mumkin. Jaloliddin Rumiy “Masnaviyi ma’naviy” asari o‘z qarashlarida insonning o‘z-o‘zini idora etish, nafsini tanish va boshqara olishi, nafs tarbiyasi masalasi axloqan fazilatli kishini tarbiyalash uchun muhim deb hisoblaydi. Shuningdek, Haq yo‘lida ezgu amallar ila ahloqiy poklikka erishgan, shuo’rini tazarru to‘lqinlari egallagan inson mohiyati Jaloliddin Rumiy asarlarida o‘ziga xos irfoniy tafakkur asosida isbotlab berilgan. Jaloliddin Rumiy qayd etishicha, inson fikri, so‘zi va ishi bilan go‘zaldir. Xuddi mana shu fazilatlarning mushtarakligi inson qalbi va amallarining go‘zalligini belgilaydi. Zero, Jaloliddin Rumiyning ta'kidlashicha, komil insonning siyrat va suratida ilohiylik va insoniylik mujassamdir, zotan ilohiylikni insoniylikdan va insoniylikni ilohiylikdan ajratib tasavvur etib bo‘lmaydi. Jaloliddin Rumiy asos solgan Mavlaviya tariqatidagi komil inson tushunchasi iloxiylik va insoniylik tajalliysining mukammal va oliy darajasi, barcha inson zoti yagona iloxiy javharning shu'lasi, tajalliysidir. Shuning uchun borlikdagi barcha mavjudotlar uni xurmat - extirom qilmoqlari, unga xizmat qilmoqlari zarur. Go‘zal ahloqli bo‘lish bu insonning yuksak fazilatlaridan biridir. Mavlaviya tariqatida ham go‘zal sifatlar 37 ulug‘langan. Jaloliddin Rumiy ham inson sabrli, qanoatli bo‘lsa, qo‘li ochiq saxovatli bo‘lsa kamol topishini anglagan va odamlarni shu yo‘lga boshlagan. O‘tmishdan bizga ma'lumki, buyuklar komil inson bo‘lishga intilganlar. Komil inson har tomonlama yetuk insondir. U go‘zal xulqli, chiroyli fazilat egasidir. Jaloliddin Rumiyning mavlaviya tariqati ham ushbu narsalardan xoli emas. U odam atrofdagi odamlarga nisbatan yaxshi munosabatda bo‘lishi lozimligini, o‘zini kamtar tutishi kerakligini, qilgan ishlarini tama' qilmasligi o‘zini burchini hamisha anglab yashamog‘i kerak. Tokim odamlar uni ko‘rganda xafa bo‘lmasinlar, buning aksi xushmuomalaligidan xursand bo‘lishlari kerak, shuningdek ota-ona, yoru do‘stlari ham undan rozi bo‘lishi kerak. Jaloliddin Rumiy “Masnaviyi ma’naviy” asarida inson tabiatida, o‘zligida yaxshilik va yomonlik, saodat va shaqovat, nur va zulmat yashiringanligidan inson o‘z-o‘zini nazorat etib, nafsini jilovlab kamolotga intilishi lozim va bu ahloqiy fazilatlarning shakllanishiga olib keladi degan g‘oyani ilgari surgan. Shu ma'noda, Jaloliddin Rumiy ilgari surgan ahloqiy qadriyatlar hozirgi kunda ham qimmatlidir, chunki ular insonni faollikka, fidoyilikka, mehnatsevarlikka, iqtisodiy barkamollikka undaydi. Shu o‘rinda qayd etish kerakki, Mavlono Jaloliddin Rumiyni bag‘rikenglik g‘oyasining targ‘ibotchisi, deb atasak xato qilmaymiz. Butun umri davomida Jaloliddin Rumiy odamlarni do‘stlikka, tenglikka, birodarlikka, qalban yaqinlikka, mehr-shafqatli bo‘lishga undagan. O‘zi ham barchaga barobar bo‘lgan. Jaloliddin Rumiy inson umrining turli bosqichlari haqida ma'- lumot berib, ularning har birini tasavvuf nuqtai nazaridan izohlaydi. Shuning bilan birga, insonga umr ham o‘lchanib berilganligi, dunyoga ortiqcha muhabbat qo‘ymaslik, balki boqiy hayot sanalmish oxirat uchun ko‘proq xayrli ishlar qilib qolish zarurligi haqida ta'limot beradi. Jaloliddin Rumiyning ma'naviy merosi falsafada komil inson muammosini to‘g‘ri yechish va tana va ruhga me'yorda munosabatda bo‘lish kabi bunyodkor g‘oyani barkamol inson tarbiyasi uchun foydalanishga zarur manbalardan biridir. 38 Jaloliddin Rumiycha “Masnaviyi ma’naviy” asarida tasnifga e'tibor beradigan bo‘lsak, inson tanasi oraziy, majoziy, foniy vujuddir. Zero, komil insongina o‘z rizqu-ro‘zini fitratida, aslida yashiringan haqiqatdan emas, shu ilmi, ilohiy ishqidan bilib, unga bog‘lanadi va natijada aslini unutadi. Komillikning asosiy belgisi insonni asl vujud, boqiy va abadiy vujud bo‘lgan Haq bilan yaqin bo‘lishidir. Tadqiqotlardan ma'lum bo‘lishicha, fano bo‘lish iborasi, aslida, mutasavvif kishilarning o‘tkinchi hayot tashvishlaridan ozod bo‘lishini, ma'naviy ahloqiy poklanishni, ilohiy amrni to‘la – to‘kis va bajonidil bajarilishini bildiradi. Jaloliddin Rumiy o‘zining “Ma'snaviy” asarida dunyoning bebaqoligi, undagi barcha narsalarning foniyligi, insonga umr ham o‘lchab berilganligi, shuning uchun dunyoga ortiqcha muhabbat qo‘ymaslik, balki boqiy hayot maskani sanalmish oxirat uchun ko‘proq xayrli ishlar qilib qolish zarurligi haqida da'vat etadi. Fano bo‘lish o‘lishdir. Lekin Jaloliddin Rumiy vujudni fano, yo‘qlik holatiga yetkazish deganda inson tanasini to‘la inkor qilmaydi. Tana inson kamoloti uchun vosita, markab ekanligini ta'kidlaydi.Tanaga hayvoniy, ilohiy ruh kiritilgan. yeyish, uxlash, shahvat va ammora nafs istaklari hayvoniy ruhning quvvatidir. Shuning uchun ularni me'yorga solib markab, yashash vositasi bo‘lgan vujuddan kamolot uchun foydalanish zarur, chunki mehnat qilish, birovga ezgulik qilish, hojatini chiqarish uchun ham tana zarur. Shuning uchun Jaloliddin Rumiy vujudni fano holatiga yetkazish deganda, oraziy, majoziy, foniy vujudga bog‘lanmaslik, uni ilohiy ne'mat deb bilib, undagi imkoniyatlarni Haq rizoligi yo‘lida safarbar etish lozim deydi. Mavlona o‘z navbatida qalb poklanib, vujud ilohiy sifatni egallasa, bunday vujud sharif bo‘lib, bu olamga keladigan fayzlar va yaxshiliklarning sababchisi bo‘ladi deb ta'kidlaydi. Shu bilan birga mavlono, mukkamal insonning dil ko‘zgusida odillik, ilmi-hikmat kabi kamolot sifatlari zohir bo‘lgandagina, u ko‘zguning sofligini saqlagandagina va har qanday, g‘uborlardan asragandagina kelgusi avlod uchun munosib inson bo‘la oladi, degan g‘oyani ilgari surgan. 39 Tasavvufiy tariqatlar ikkita katta turga ajraladi: 1) sunniy tariqatlar; 2) nosunniy (falsafiy deb ham yuritiladigan) tariqatlarga bo‘linadi. 17 Sunniy tariqatlar asosan ahli sunnat val jamoat e'tiqodiga amal qilgan xolda, shariatning buyruq va qaytariqlarini ustuvor deb bilib, unga qatiy amal qiladilar. Bu yo‘nalishdagi tariqatlarda tashqi ta'sirlar va fikriy qarashlarga berilmasliklari bilan ajralib turadilar . Umuman olganda, bu kabi tadqiqotlar “Masnaviyi ma’naviy” asarda Rumiyning konseptual qarashlarini ochishda masalani ikkinchi tomonidir deb baholash mumkin. Jaloliddin Rumiyning komil inson konsepsiyasiga faqatgina bir tomonlama qarash ilmiy jihatdan ham mutlaqo mumkin emas. Sababi, Rumiyning bizga qoldirgan bebaho merosi bir necha yo’z yillar davomida, sayqallanib kelgan sharq falsafasi va xikmati, islomiy ahloqiy qoidalarini omuxta eta olgan, tasavvuf va falsafani qo‘shib, inson ruhiyati dialektikasini ochishga xizmat qilgan ilmiy va falsafiy metodologiyadir. Uning metodologiyasida biron bir jihatni mutaasiblarcha mutloqlashtirilganligini ko‘rish mumkin emas. Har holda Mavlono Rumiy insonni komilikka eltuvchi ahloqiy fazilatlar bilan birga, insonni tubanlikka yetaklovchi salbiy illatlarni tahlil etishdagi o‘zi tomonidan ishlab chiqilgan metodi qanchalik mukammal bo‘lmasin, hyech qachon mutloqlikka da'vo qilmaydi. Bizningcha, bunga Mavlono Rumiyning shaxsiy ahloqiy xatti - harakatlari bilan birga inson ruhiyati ufqlarining naqadar rangbarang cheksizligi sabab bo‘lgan bo‘lsa, ajab emas. Jaloliddin Rumiyning komil inson konsepsiyasini, milliy istiqlol g‘oyamizning asosini tashqil etgan komil insonni tarbiyalashdagi beqiyos ahamiyatini e'tirof etmaslik mumkin emas. Shu ma'noda, uning metodi bugungi tarbiyaviy metodologiyadan anchayin farq qilsada, bu metodning kamchiligi yoki nuqsoni emas, balki bu xozirgi zamonaviy metodologiyaning anchayin rivojlangan, shakllangan ko‘rinishi deb baholanishi mumkin. 17 Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Тасаввуф ҳақида тасаввур.-Тошкент, 2002 йил, 71-бет. 40 Buyuk shayx va shoir, tasavvuf ilmining bilimdoni, mavlaviya tariqati asoschisi Mavlono Jaloliddin Rumiyning “Masnaviy ma'naviy” manzumasi qayd etilgan komillik g‘oyalarining mushtarak fazilatlarga egaligi bois alohida qadr- qimmat kasb etgan. Allomaning mazkur nodir asarining dunyoga kelishida muqaddas kitoblar hamda hadislar, qadim Sharqda asrlar davomida yaratilgan ilohiy-irfoniy va ahloqiy asarlar o‘ziga xos manba bo‘lib xizmat qilgan. Sharq olamida bu asarning Qur'oni karim va hadislardan keyingi muqaddas manba sanalishi, hatto asar haqida “Masnaviyi ma'naviy”i Mavlaviy – Hast Qur'on dar zaboni pahlaviy”, ya'ni “Mavlaviy (Jaloliddin Rumiy) ning “Masnaviyi ma'naviy”si pahlaviy tilidagi Qur'ondir” degan e'tirofga l oy iq ta'rifning tarqalgani bejiz emas. 18 Chunki asarda Qur'on oyatlari va hadislar mazmun- mohiyatini tasavvufiy qarashlar bilan uyg‘unlashtirgan holda bayon etish yetakchi tamoyil bo‘lib, bundan ko‘zlangan murod, shubhasiz, komil inson tarbiyasiga hissa qo‘shishdan iborat bo‘lgan. Inson ahloqiy kamoloti masalasi hamma zamon va davrlarda dolzarb muammolardan biri bo‘lgan. Axloq insonning inson ekanligini ko‘rsatuvchi mezon sifatida qadrlidir. O‘rni kelganda u jamiyatni tanazzulga uchratishi va yo aksincha, gullab-yashnashi uchun muhim omil bo‘lishi mumkin. Komil inson g‘oyasi nafaqat alohida shaxslarni, balki butun-butun xalqlarni yuksak taraqqiyot sari yetaklagan, ularni ma'naviyat va ma'rifat sohasida tengsiz yutuqlarga ilhomlantirgan. Komillikni orzu qilmagan, barkamol avlodlarni voyaga yetkazish haqida qayg‘urmagan xalqning, millatning kelajagi yo‘q. Bunday xalq va millat tanazzulga mahkum. Komil inson, eng avvalo, ishonchli va fidoiy bo‘lishi lozim. U buning uchun tinimsiz, o‘zini ayamasdan o‘z hukmdori , o‘z otasi va o‘zidan katta barchaga birday xizmat qilishi va doimo kamolot sari intilishi zarur. Insonning o‘z-o‘zini idora etishi, nafsini tanish va boshqara olishi, nafs tarbiyasi masalasi, axloqan fazilatli kishini tarbiyalash uchun muhim. 18 Жалолиддин Румий. Маънавий ва маснавий. 2-жилд. Асқар Маҳкам таржимаси ва шарҳи. Тошкент, 2007, B 23 41 Malakaviy bitiruv ishimiz dan quydagicha nazariy va amaliy xulosaga kelish mumkin: - Bugungi madaniy dunyo butun insoniyat bilan hamnafas bo‘lgan kishini ardoqlaydi. Shunday talablarga Rumiyning ahloqiy-falsafiy pozitsiyasi javob beradi. Shuning uchun ham har bir yosh avlod o‘z-o‘zini anglashi, o‘z his- tuyg‘ularini boshqara bilishi, o‘z fikri, qiyofasi, qarashiga ega bo‘lishi uchun Rumiyning tasavvufiy g‘oyalaridan bahramand bo‘lishi kerak. - Mavlaviya ta'limotining ahloqiy va bunyodkor g‘oyalari milliy g‘oyaning diniy-ma'rifiy, falsafiy ildizlaridan biridir. Bu ta'limotning ahloqiy va bunyodkor g‘oyalari mamlakatimizning bosh g‘oyasini amalga oshirishga xizmat qiladi. Undagi bag‘rikenglik, mehnatsevarlik, fidoiylikka undovchi bunyodkor fikrlar, Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi, millatlararo totuvlik, ijtimoiy hamkorlik, komil inson, diniy bag‘rikenglik g‘oyalarini insonlar qalbi va ongiga singdirishga asos bo‘ladi. Mana shu g‘oyalarni hayotga tadbiq etishda mavlaviya ilmiy-jamoatchilik markazini tashqil etishga undaydi. - Sharq mutafakkirlari hamma davrlarda o‘zining chuqur ma'naviy salohiyati bilan ajralib turgan. Ular insonni ahloqiy kamol toptirish, ma'naviy qiyofasini shakllantirish, jamiyat ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotining muhim omillaridan biri deb qarashgan. Faylasuflarning dunyoni teranroq anglashi, olam va odam ruhiyati sirlarini idrok etishi va hayot ziddiyatlari mohiyatini tushunishda Mavlono Rumiyning ahloqiy-falsafiy ta'limotining ahamiyati kattadir. “Masnaviyi ma’naviy” asari da Rumiy ta'limotida ilgari surilgan g‘oyalar hozirgi ysohlarimizni ma’naviy olaimini boyitishdagi qonuniyatini bilib olishga undaydi 19 . Rumiy ijodi Sharq ilmu hikmatlari, ma'nolar dunyosining yangi sintezi, uyg‘unlashuvi va ayni vaqtda yuqori bosqichga olib 19 24 Имом Ал Бухорий. Саҳиҳул Бухорий. 1-жилд-Тошкент, 2007, B 94 42 chiqilgan, rivojlantirilgan ko‘rinishidir. Shu bois “Masnaviyi ma’naviy” asari da mutasavvuf tomonidan ilgari surilgan ilg‘or g‘oyalar tafakkur ahlini junbushga keltirib, qalblarni zabt etdi. Shuning uchun faylasuf-shoir asarlari hozir ham o‘z mo‘jizakor qudratini saqlagan holda hamon o‘ta dolzarb va e'tiborlidir. Xulosa X ulosa qilib aytganda zamonaviy ahloqiy konsepsiyalarning asosiy maqsadini o‘zida ifoda etgan komil inson g‘oyasi manbalarini boyitishda Rumiy ijodiyotidan foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Mazkur asar o’z g’oyaviy, tarbiyaviy ahamiyati bilan bugungi yoshlar ma’naviy tarbiyasida, iymon, vijdon, diyonat kabi fazilatlarni shakllantirishda va ajdodlar merosini o’rganish va asrab avaylashda muhim ahamiyat kasb etdi. “Masnaviyi ma’naviy” asari da Komil inson haqidagi Jaloliddin Rumiyning tizimi tarkibidagi elementlar bir-biri bilan bog‘liq, biri ikkinchisini taqozo etadi. U komil insonga har tomondan baho beradi. Shuning bilan birga, inson komilikka intilishi uchun Rumiy ko‘rsatib o‘tgan metodlar asosida ish tutish ham amaliy, ham ilmiy ahamiyat kasb etadi. Mavlono Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarida yoshlar ma’naviy olamini boyitishdagi ushbu ko‘rsatmalari, falsafiy nuqtai - nazardan tahlil etilganda quyidagicha xulosani beradi: 1) Komilikka yetish uchun insonga salbiy illatlarni bartaraf etish, unga yaxshi fazilatlarni osonlik bilan o‘zlashtirishga imkon yaratadi; 2) Ijtimoiy munosabatlarda shariat amallariga rioya qilishlik aksariyat musulmon bo‘lgan mintaqalarda fitnalarni oldini olishga xizmat qiladi. Qolaversa, bu o‘z navbatida g‘ayrimusulmon mintaqalarda islomiy axloqqa bo‘lgan ijobiy taassurotlarni yo’zaga keltiradi. Ayniqsa, jahon mintaqasida tomir otib ulgurgan, islomafobiyani oldini olishda katta foyda keltiradi, deyish mumkin. 43 3) Rumiyning mazkur qarashlari muqaddas islom dinini va shu asosida vujudga kelgan tasavufiy ahloqni naqadar mukammal va go‘zal ishlab chiqilganini ko‘rsatadi. 4) Uning komil insonni tarbiyalashga qaratilgan ilmiy metodi bugungi yosh avlodni tarbiyalashda dasturul amal vazifasini bajaradi. Negaki, ushbu dastur sharq ahloqshunosligining go‘zal namunasi sifatida hayot sinovlaridan o‘tganligi bilan zamonaviy g‘arb ahloqiy konsepsiyalaridan ancha ustun turadi deyish mumkin. 44 2.2. “Masnaviyi ma’naviy” asarining ta’lim-tarbiya tizimida targ’ib qilishning dolzarb masalalari. Mustaqilligimizning poydevorini mustahkamlashda, mamlakatimiz rivojlanishida, O‘zbekistonning buyuk davlatga aylanishida, yosh avlodni intelektual salohiyatini takomillashtirish, ta'lim-tarbiya ishlarini oqilona yo‘lga qo‘yish, shuningdek, ularni zamonaviy ilm - fan, madaniyat, texnika va texnologiya yutuqlari bilan muntazam ravishda tanishtirib borish benihoya katta ahamiyatga ega. Chunki taraqqiyot taqdirini ma'naviy-ahloqiy jihatdan yetuk iqtisodiy hamda texnikaviy bilimlar va murakkab texnologiyani egallagan irodasi baquvvat, iymoni butun, zamonaviy fikrlaydigan yuksak salohiyatli, iste'dodli yoshlar hal etadi. Shuningdek, mamlakatimizning kelajak taqdiriga xal qiluvchi ta'sir ko‘satadigan asosiy omil fan, texnika, madaniyat, ma'rifat, ta'lim – tarbiya, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar borasidagi yangiliklar va yutuqlarni, jahon mamlakatlari tajribalarini keng ko‘lamda o‘rganish, rivojlantirish va hayotga joriy etish hamda iste'dodli yoshlar intelektual salohiyatini o‘rganishdan ham iboratdir. Hozirda mamlakatimiz hayotining turli jabhalarida tub islohotlar keng tus olmoqda. Shular qatori ta'lim tizimida ham islohotlar samarali tarzda amalga oshirilmoqda. Mamlakatda qabul qilingan «Ta'lim to‘g‘risida» gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ta'lim sohasini tubdan isloh qilish va jahon andozalariga javob beradigan kadrlarni tayyorlashni o‘z oldiga asosiy maqsad qilib qo‘ygan. Shuningdek, kadrlar tayyorlashning bosh maqsadi - komil inson va yetuk malakali mutaxassislarni tayyorlashdan iborat. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va bunda qo‘yilayotgan talablar mustaqil, erkin fikrlovchi shaxsni shakllantirish, uning davlat va jamiyat hayotida faol ishtirok etish hamda iqtidorli va iste'dodli yoshlarni izlab topishni ta'minlashga qaratilgandir. «Biz oldimizga qanday vazifa qo‘ymaylik, qanday muammoni yechish zaruriyati tug‘ilmasin, gap oxir-oqibat, baribir kadrlarga va yana kadrlarga borib taqalaveradi. Mubolag‘asiz aytish mumkinki, bizning kelajagimiz, mamlakatimizning kelajagi, o‘rnimizga kim kelishiga yoki boshqacharoq 45 aytganda, qanday kadrlar tayyorlashimizga bog‘liq», deydi Prezidentimiz. Yangicha dunyoqarash va bilimlarga ega bo‘lgan barkamol, tashqilotchi hamda zukko kadrlar va mutaxassislarga ega bo‘lish uchun, birinchi navbatda, ta'lim- tarbiya tizimini tubdan o‘zgartirish, iste'dodli yoshlar intelektual salohiyatini hozirgi davr talabi darajasiga ko‘tarish zarur va o‘ta muhimligini hayot taqozo etmoqda. Umuman olganda, ta'lim-tarbiya tizimida komil insonni shakllantirish, jamiyat taraqqiyotiga ta'lim tizimi sohasi orqali erishish bu davlat, jamiyat, shaxsning bugungi va kelajak oldida turgan bosh vazifasidir. Boshqacha aytganda, hozirgi vaqtda milliy g‘oya va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” asosida ta'limni rivojlantirish, uni takomillashtirish uchun zarur shart- sharoitlarning dolzarb yo‘nalishlarini belgilab olish juda ham zarur. Zero, «Ta'lim to‘g‘risida» gi qonun «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» mazmun- mohiyati va ahamiyatiga ko‘ra, zamonga mosligi va har qanday talabga javob bera olishi bilan harakterlanadi. Chunki, u nafaqat hozirgi davrni, balki kelajakni ham o‘zida chuqur ifodalagan qudratli strategik hujjatdir. Mazkur xujjatlarni joriy qilish esa, iste'dodli yoshlarni avaylab-asrash va ularni komil inson qilib tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Bizningcha, bu ma'noda komillikka intilish - har bir insonning muqaddas orzusi bo‘lib qoladi. Demak, hozirda komillik fazilatlari quyidagicha tasniflanadi: zehnlilik, bama'nilik, xotirjamlik, lo‘ndalik, notiqlik, tanqidiylik, dadillik, omilkorlik, savodxonlik, qiziquvchanlik, ishqibozlik kabilardir. Bunday fazilatlarni esa allomalarimiz qoldirib ketgan ilmiy-madaniy meroslardan ham turli darajada ta'rif va tasnif etilganligini ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, Jaloliddin Rumiyning barcha asarlarida inson borliqdagi eng buyuk zot sifatida ta'riflanadi. Shu ma'noda alloma insonlarni quydagicha ta'rif va tasnif etadi: “Insonni uch holi mavjud. Birinchisi: U Allohning atrofida parvona bo‘lmaydi. Xotin, erkak, bola-chaqa, mol-dunyoga va toshu tuproqdan bo‘lgan narsalarga xizmat qiladi, ularga topinadi. Ikkinchisi: Insonda bilim va ma'rifat hosil bo‘lsa-da, Allohdan boshqa narsaga sig‘inmaydi. Uchinchisi: Inson ikkinchi holda 46 yana-da ilgarilaydi va sukut saqlaydi”. Bundan ko‘rinadiki, Jaloliddin Rumiyning falsafiy-tasavvufiy qarashlarida insonning ahloqiy hayoti, uning ahloqiy tarbiyasi bilan bog‘liq ekanligiga alohida e'tibor beriladi. Shu ma'noda irfoniy asosga ega bo‘lgan go‘zal fazilatlar insonga xos narsa, faqat uning mulki emas. Rumiy ta'biricha, inson olamga, kamolotga erishish va asliga qarab intilish uchun keladi. Shuning uchun ham Mavlono “Ishq – nimagadir muhtojlik. U holda ehtiyoj – asl muhtoj esa – nur” degan g‘oyani ilgari suradi. Hozirda biz ko‘pgina falsafiy adabiyotlarda komil inson tarbiyasi degan iboralarni ko‘p uchratamiz. Komillikning esa xilma – xil talqinlari bor. Jumladan, islomiy ta'limotda komillik timsoli sifatida Haq nazarda tutiladi. Shuning uchun mavlaviya ta'limotida ham insonning kamolotga erishuvi, Haqqa talpinishidir deyiladi. Demak, bundan ko‘rinadiki, komil insonni tarbiyalash, moddiy - hayvoniy xirslarni barham ettirib, ilohiy – rahmoniy sifatlarni ko‘paytirish orqali olib boriladi. Komil inson esa, o‘z navbatida jamiki insonlarning haqiqati, ya'ni odamiylar odamiysi bo‘lib qoladi. Komillikning har bir davrga xos ijtimoiy mezonlari ham bo‘lgan. Buning boisi shuki, odamzod aqliy, ruhiy va jismoniy iqtidori, iste'dodi, salohiyati jihatidan bir – biridan farqlanadi. Darhaqiqat bir – biridan farqlanuvchi insonlarni ahloqiy tarbiya orqali komillikka yetkazish mumkin. Shu ma'noda, mavlaviya tariqatida, komil insonning o‘ziga xos axloq qoidasi ishlab chiqilgan bo‘lib, bu sifatlarga ega bo‘lish har bir odamning orzu – armoni deb qaralgan. Yana shuni ta'kidlash lozimki, Rumiy yashagan davrda yaxshi axloq, komil inson haqidagi tushunchalar nisbiy xususiyatga ega bo‘lgan. Ammo masala qanday qo‘yilishidan qat'iy nazar, komil inson haqidagi g‘oyalar islom xususan, tasavvuf uchun katta ijtimoiy – ahloqiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Bizningcha, inson to‘g‘ri tarbiya topmasa, qaysi davr bo‘lishidan qat'iy nazar uning xatti–harakatlari jamiyatga zarar keltiradi. Shuning uchun ham Rumiy “Inson o‘zining farqlash xossasini har turli g‘arazdan tozalashi va dindan yordam qidirishi lozimdir” deydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, jamiyat ijtimoiy hayotidagi 47 barcha muammolar yechimi insonning ma'naviy–ahloqiy jihatdan yetukligi va e'tiqod darajasini yuqoriligi bilan ham belgilanadi. Mamlakatimizda hozir erkin, demokratik fuqarolik jamiyatini to’zishga kirishganmiz. Bu jamiyat ma'lum ma'noda g‘arbliklar tasavvuridagi fuqarolik jamiyatlaridan farq qiladi. G‘arbda bu borada e'tibor asosan huquqiy yo‘nalishning ustuvorligiga qaratilsa, bizda ahloqiy-ma'naviy yo‘nalishning ustuvorligini ko‘rish mumkin. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, biz qurayotgan fuqarolar jamiyati G‘arb dunyosi uchun o‘rnak bo‘lishi mumkin. Bu faxrlanish hissidan kelib chiqqan balandparvoz gap emas. Masala shundaki, g‘arb jamiyatlari hozirgi paytda ahloqiylikni huquqiylikning yuqori bosqichi sifatida qabul qilmoqdalar. Lekin ular uchun «ahloqiy o‘rin bo‘shatishdan» ko‘ra, «huquqiy o‘rinni egallab turish» nafaqat qonuniy, balki zavqliroq tuyo’ladi. Bizning mentalitetimizda esa, buning aksi - har bir «ahloqiy o‘rin bo‘shatish», “komillikning ahloqiy mezonini ishlab chiqish” yoshlar qalbiga quvonch, o‘z insonlik burchini bajarganlik hissini to‘ldiradi. Jaloliddin Rumiyning falsafiy-tasavvufiy qarashlarida ifodalanishicha, insonning qalbi mol – dunyodan emas, ezgu ishlardan, kimgadir mehr – oqibat ko‘rsatishdan va Alloh visoliga yetishishdan ko‘proq halovatlanadi. Chunki unda ilohiy harakat va nur mavjud bo‘ladi. Bu nur ezgu amallardan quvvat oladi va xatto inson tanasiga, yo’ziga go‘zallik bag‘ishlaydi. Vaholanki, har bir inson shu go‘zallik va quvvatga ehtiyoj sezib yashaydi. Jaloliddin Rumiy komil inson tarbiyasiga jiddiy e'tibor qaratar ekan, u shu jamiyatda yashayotgan boshqa insonlarga har tomondan o‘rnak bo‘lishi kerakligiga alohida e'tibor beradi. Komil insonning o‘zini Rumiy har tomonlama ya'ni ham botiniy, ham zohiriy pok bo‘lgan kishi deb tushuntirib o‘tadi. Komil insonga qo‘yiladigan dastlabki talab - bu uni avvalo o‘z Vatanini, e'tiqod maskanini tushunishi bilan belgilanadi. 48 Xulosa “Masnaviyi ma’naviy” asarini targ’ib qilishda, asosan umumta’lim maktablari va Oliy ta’lim maskanlarida darslik kitoblariga ushbu asarni alohida mavzu sifatida kiritsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Asarda odob-axloq, tarbiya vas hu kabi hozirgi yosh avlod uchun kerak bo’lgan muammolar ilgari surilgan. Shu narsani tan olishimiz joizki, bugungi yoshlar o’rtasida tarbiya va axloq masalasida bir qancha kamchiliklar mavjud, bu esa Rumiy vas hu kabi buyuk allomalarning asarlaridagi tarbiyaviy munosabatlarga muhtoj ekanligini ko’rsatadi. “Masnaviyi ma’naviyi” asarida keltirilgan ibratli hikoyalar, tanbehlar va g’oyalar oradan shuncha asrlar o’tsa ham o’z kuchini yo’qotmagan hamda hozirgi kun uchun ham barchaga birdek ta’sir etadi. Asosan, adabyot va tarix darsliklarida Rumiy asarlarini keltirib o’quvchilarga uning ma’nolarini sharhlab tushuntirib o’tilsa, albatta, bu samarali natija beradi. Shuningdek, yana bir taklifni kiritib o’tardimki, “Rumiyshunoslik” deb nomlangan ko’rik tanlovlar ashkil etilsa, ishonamanki barcha yoshlar uchun ma’qul bo’lardi va Rumiy ijodiga yanada qiziqish ortardi. Hozirgi kunda barcha musulmuon davlatlarida, qolaversa yevropada ham Rumiy ijodini sevib mutoola qilib kelmoqda. Bu ham uning asarlarini qanchalik muhim va qimmatli ekanligini ko’rsatadi. 49 2.3 Uchinchi renessans davrida ajdodlar ma’naviy merosini o‘ rganish va yoshlar ma’naviy olamini boyitishning mu h im vazifalari . O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, milliy tariximiz zarvaraqlari yangi milliy qahramonlar, vatanparvar ma’rifatchilar, vatan ozodligi uchun jon fido etgan va millat ravnaqiga munosib xissa qo‘shgan ulomolar va qomusiy olimlar xotirasi bilan o‘zgacha chiroy ocha boshladi. Qatog‘on siyosati hamda milliy tariximizni buzib ko‘rsatish kabi xato qarorlari orqali o‘zining manfaatini o‘ylagan va qabih niyatlarini ma‘naviy qashshoqlik orqali amalga oshirishga uringan mustamlaka siyosati o‘z yakuniga yetdi. Ming shukurki, millat qaxramonlari o‘lmaydi, ularning buyuk me’rosi avlodlar xotirasida abadiy qoladi. O`zbekiston hududida bo‘lgan ikki Renessans davrida ham ilm nihoyatda qadrlangan. IX —XII asrlarda mintaqamizda yuz bergan birinchi Sharq Uyg‘onish davrida yuzlab buyuk allomalar, qomusiy bilim sohiblari, mashhur mutafakkirlar yetishib chiqqan. Ularning aqlu-zakosi umumbashariyat taraqqiyotiga mislsiz hissa qo‘shgan. Bu esa o ‘z navbatida, ilmga e’tiborning samarasi edi. XIV —XVI asrlardagi ikkinchi Sharq Uyg‘onishi yoxud tarixda “Temuriylar Renessansi” deya nom olgan davrda ilmning qanchalik qadrlanganini, birgina misolda, “Temur 50 tuzuklari” dagi ushbu jumlalarni keltirish orqali isbotlash mumkin. Unda shunday yozilgan: “Kimning aql-shijoatini sinov tarozisida tortib ko ‘rib, boshqalarnikidan ortiqroqligini bilsam, uni tarbiyamga olib, amirlik darajasiga ko‘tarar edim. So‘ngra ko‘rsatgan xizmatlariga yarasha martabasini oshirib borardim”. Mavzu yuzasidan mustaqillik yillarida tarixiy merosimiz, moddiy madaniyatimizni o’rganish xolislik, tarixiylik va aniqlik metodlariga asoslandi. “ Uchinchi renessans davrida ” Davlatimiz tarixi va madaniyatiga bo`lgan munosabat uzoq yillik mustamlaka siyosatidan tubdan farq qilashini anglash mumkin. Aslida ham bilimli inson ilmning qadrini, olimning qadrini yaxshi biladi. Agar davlat rahbarining keyingi yillarda ma‘rifat, ta‘lim va ilm- fanni rivojlantirish yo‘lida imzolagan qonun, Farmon va qarorlari, ilgari surayotgan ezgu tashabbuslarining mag‘zini to‘la chaqib ko‘rsak, O‘zbekistonda yangi Ma‘rifat Renessansiga mustahkam tamal toshi qo‘yilayotganini anglaysiz. Ayniqsa, ilm ahliga qaratilayotgan e‘tibor va rag‘batning bosqichma-bosqich oshirib borilayotgani poydevorning yanada pishiq bo‘lishiga ishoradir.Xalqimizning noyob abadiy-badiiy merosi bugungi kunda yosh avlodga ulkan ma‘naviy kuch beradi. Hozirgi kundagi keng ko‘lamli demokratik o‘zgarishlar, jumladan, ta‘lim islohotlari orqali O‘zbekistonda yangi uyg‘onish davri, yani Uchinchi Renessans poydevorini yaratish asosiy maqsad qilib belgilandi.Ta‘lim sohasida amalga oshirilayotgan tub o‘zgarishlar shubhasiz, madaniy merosni yoshlar ma‘naviyatiga singdirish kabi muhum masalani ko‘ndalang qo‘yishi kerak. Ajdodlarimiz tafakkuri va daxosi bilan yaratilgan eng qadimgi toshyozuv va bitiklar, xalq og‘zaki ijodi na‘munalaridan tortib, bugungi kunda kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan ming-minglab qo‘lyozmalar, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, minerologiya, kimyo, astranomiya, me‘morlik, dehqonchilik va boshqa soxalarga oid qimmatbaxo asarlar bizning buyuk ma‘naviy boyligimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyoda kamdan- 51 kam topiladi-deb aytgan edi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A Karimov. Buyuk mutafakkir va allomalarimizning islom madaniyatni ravnaqiga qo‘shgan betakror xissasi haqida so‘z borganda Imom Buhoriy va Abu Iso Muhammad ibn Iso Termiziy, Burxoniddin Mag‘inoniyning o‘lmas meroslarini eslamasdan ilojimiz yo‘q 20 . Ushbu qomusiy olimlarning muqaddas zaminimizda tug‘ilib, ijod etgani mamlakat har bir kishida iftihor, g‘urur tuyg‘ularini uyg‘otadi.Yana bir ulug‘vatandoshimiz –Abu Iso Muhammad ibn Iso Termiziyning ma‘naviy merosi, jumladan, ― “Sunani Termiziy” asari ham musulmon olamida ana shundayyuksak qadrlanadi. Allomaning asrlar davomida olimu fuzalolarga dastur bo‘lib kelgan insof va adolat, insonparvarlikni targ‘ib etuvchi g‘oyalari hozirgi murakkab davrimizning ko‘plab ahloqiy- ma’naviy masalalarini hal etishda ham muhim ahamiyat kasb etishi bilan e’tiborga molikdir. O‘zining beqiyos salohiyati bilan buyuk ilmiy olam yaratib, go‘zal Farg‘ona diyorini jahonga tarannum etgan islom huquqshunosligining yana bir ulkan namoyondasi Burxoniddin Mag‘inoniyning tabarruk nomini butun musulmon dunyosi yuz yillar davomida e‘zozlab keladi. Bu mo‘tabar allomaning Sharq olamida “Burxoniddin va millat”, ya‘ni ― “Din va millatning xujjati” degan yuksak unvonga savozor bo‘lgani ham buni yaqqol isbotlaydi. Mag‘inoniyning o‘lmas merosi , xususan, ellik yetti kitobdan “Xidoya” ― “To‘gri yo‘l” deb atalgan asari, mana sakkiz asrdirki musulmon mamlakatlarida eng nufuzliva mukammal xuquqiy manba sifatida e‘tirof etib kelinayotgani albatta bejiz emas. Shuningdek, she‘riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy, shoh va shoir Zaxiriddin Muxammad Boburning benazir ijodiy merosi allaqachon milliy ma‘naviyatimizning bebaho xazinasiga aylanib ulgurgan. Ularning nomi jahon adabiyotining eng buyuk siymolari qatorida e‘tirof etilib, hayoti, badiiy-ilmiy merosini o‘rganishga intilish ortib borayotgani bilan ham har qancha faxrlansak arziydi. Millatimiz azaldan milliy qaxramonlarni unutmaydi va ular xotirasiga doim hurmat va e’htirom ko‘rsatadi.Yurtimizda 2001-yildan buyon har yili 31- 20 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз.-Т.: Ўзбекистон, 1999.- B 381 52 avgust mamlakatimiz Mustaqilligi arafasida “Qatog‘on qurbonlarini yod etish kuni” sifatida keng nishollanib kelinmoqda. Poytaxt Toshkent shahrida “Shaxidlar xotirasi” yodgorlik majmuasi barpo etilishi “Shaxidlar xotirasi” jamoat fondining tashkil etilishi, Qatag‘on qurbonlari xotirasi davlat muzeyi hamda xududlardagi Oliy ta‘lim muassalari qoshida uning bo‘limlari tashkil etilganligi yoshlarda vatanga muhabbat,yurtga sadoqat xislarini jo‘sh urishiga sabab bo‘lishi shubhasiz. Shuningdek, so‘ngi yillarda o‘zbek kinosida yaratilgan – “Islomxo‘ja ”, “Avloniy”, “Ibrat”, “Manguberdi” kabi milliy qahramonlar‖ siymosini qayta tiklash va kinofilmlar orqali keng jamoatchilik hamda dunyoga tarannum etish har bir o ‘zbek qalbida iftihor tuyg ‘usini alanga oldiradi. 21 Malakaviy bitiruv ishimiz natijalari. Ushbu yondashuv orqali biz ba‘zi taklif va mulohazalarni berib o‘tishni joiz bildik: - Dunyo tamaddunida rivojlanib ulgurgan ziyorat turizmini yanada rivojlantirish va chet el ta‘lim muassalari bilan bu borada fikr almashish. - Yoshlar ongini egallab olayotgan virtual olam va “ommaviy madaniyat” ga qarshi kurashishning ijobiy hamda samarali yo‘llaridan biri ajdodlar me‘rosini yanada chuqurroq o‘rganish va uni yosh avlodga o‘rgatish zarurligi. - Qomusiy olimlar hayoti va ijodiga bag‘ishlangan ta‘sirchan multimedia materiallar sonini yanada oshirish; - Allomalarning boy merosi xalqimiz hamda dunyo tamadduniga qo‘shgan ulkan hissasini to‘laqonli o‘rganish masalalariga yanada e‘tiborni kuchaytirish; - Ekskursiya soatlarini to‘liq bajarilishini qat‘iy nazoratga olib, muzeylarda yoshlar bilan ishlash jarayonini kuchaytirish; Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash mumkinki, yuqoridagi buyuk allomalar sanog ‘ini davom ettirish mumkin, ammo Yangilanayotgan O‘zbekiston keng imkoniyatlar maskani bo‘lib, yosh avlod unib o‘sishi, boy tariximiz durdonalari 21 Burxonuddin Marg ‘ inoniy ― Hidoyat . Tarjimonlar : A . Qambarov , A . Ikromov , I . Bekmirzayev . ― Hilol , 2020.-704 b 53 bilan tanishishi, milliy qadriyatlarimizni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rishlari, faxrlanishlari uchun barcha imkoniyat va sharoitlar bisyor. Biz yoshlar yurtimizning mislsiz boy merosi, ilmiy bilimlarini o‘rgnib, kelajagimiz uchun bor kuch va g‘ayratimizni safarbar etishimiz lozim bo‘ladi. Ma‘naviy me’rosni o‘rganish yoshlarda globallashuvning salbiy xislatlaridan asrashga, to‘g‘i yo‘lni tanlashga, millatni, vatanni sevishga, insoniylik ruxini shakllantirishga, ma‘naviy boyligimizni oshirishga asosiy vosita bo‘ladi. Shunday buyuk qomusiy allomalar yurti, ko‘xna va navqiron O‘zbekiston zaminida tug‘ilib, yashayotganimizdan har birimiz faxrlanishimiz kerak. “Biz keng ko‘lamli demokratik o‘zgarishlar, jumladan, ta’lim islohotlari orqali O‘zbekistonda yangi Uyg‘onish davri, ya’ni Uchinchi Renessans poydevorini yaratishni o‘zimizga asosiy maqsad qilib belgiladik. Bu haqda gapirar ekanmiz, avvalo, uchinchi Renessansning mazmun-mohiyatini har birimiz, butun jamiyatimiz chuqur anglab olishi kerak. Tarixga nazar solsak, Buyuk ipak yo‘lining chorrahasida joylashgan ona zaminimiz azaldan yuksak sivilizatsiya va madaniyat o‘choqlaridan biri bo‘lganini ko‘ramiz. Xalqimizning boy ilmiy-madaniy merosi, toshga muhrlangan qadimiy yozuvlar, bebaho me’moriy obidalar, nodir qo‘lyozmalar, turli osori atiqalar davlatchilik tariximizning uch ming yillik teran ildizlaridan dalolat beradi”, deydi Shavkat Mirziyoyev. Davlat rahbari so‘zi davom etarkan, buyuk yunon olimi Aristotelning “Vatan taqdirini yoshlar tarbiyasi hal qiladi”, degan so‘zlarini keltiradi. “Men yuqorida Aristotelning fikrlarini bejiz eslamadim. Hammangizga yaxshi ma’lum, antik davrda Yunonistonda yongan ilm mash’alasi to‘qqizinchi – o‘n ikkinchi asrlarda Markaziy Osiyo hududida qayta porladi. Bu davrda yurtimiz hududida birinchi Renessans yuzaga keldi va u butun dunyo tan oladigan mashhur daholarni yetishtirib berdi. Xususan, Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, 54 Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Zamahshariy singari o‘nlab buyuk allomalarimizning jahonshumul ilmiy-ijodiy kashfiyotlari umumbashariyat taraqqiyoti rivojiga beqiyos ta’sir ko‘rsatdi. “Islom madaniyatining oltin asri” deb e’tirof etiladigan bu davrda ona zaminimizdan yetishib chiqqan Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy, Burhoniddin Marg‘inoniy, Abul Mu’in Nasafiy kabi ulug‘ ulamolar butun musulmon olamining faxru iftixori va cheksiz g‘ururi hisoblanadi. O‘n beshinchi asrda Sohibqiron Amir Temur bobomiz asos solgan va uning munosib avlodlari davom ettirgan muhtasham saltanat, yurtimizda ikkinchi Uyg‘onish, ya’ni ikkinchi Renessans davrini boshlab berdi. Bu davrda Qozizoda Rumiy, Mirzo Ulug‘bek, G‘iyosiddin Koshiy, Ali Qushchi singari benazir olimlar, Lutfiy, Sakkokiy, Hofiz Xorazmiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo kabi mumtoz shoir va mutafakkirlar maydonga chiqdi. Sharafiddin Ali Yazdiy, Mirxond, Xondamir kabi tarixchilar, Mahmud Muzahhib, Kamoliddin Behzod singari musavvirlar, ko‘plab xattot va sozandalar, musiqashunos va me’morlarning shuhrati dunyoga yoyildi. Donishmand xalqimiz har ikki Renessans davrida jahonning eng ilg‘or, taraqqiy etgan xalqlari qatorida bo‘lgani barchamizga ulkan g‘urur va iftixor bag‘ishlaydi”, deydi Prezident. Xulosa 55 Xulosa qilib aytganda, ko‘p asrlik tariximiz mobaynida umummilliy komillik va butunlikka bo‘lgan intilishlar ilk daf'a mustaqillik tufayli xalqimizga nasib etdi. Xalqimizning ma'naviy yoshlar komilligi, millat butunligini tarkib toptirish va rivojlantirish konsepsiyasi ishlab chiqildi va amalga oshirila boshlandi. O‘zgarayotgan zamon va yangilangan makon mantig‘i xalq harakterida ilgari yetarli rivoj topmagan yangi fazilatlarni tarkib toptirish zaruratini kun tartibiga qo‘yayotganligi bois, yurtboshimiz xalqimizni ma'naviy uyg‘onish, hushyorlik, atrofga keng nazar tashlash, qiyoslab harakat qilishga da'vat etib kelmoqda. Umuman Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarini falsafiy-tasavvufiy merosining yosh avlodni komillik ruhida tarbiyalashdagi ahamiyatiga oid tahlililarimizni yakunlar ekanmiz yuqoridagilardan quyidagi xulosalarga keldik: • Hozirda biz ko‘pgina falsafiy adabiyotlarda yoshlar tarbiyasi degan iboralarni ko‘p uchratamiz. Yoshlarni Milliy g‘oyasini komillikdagi xilma – xil talqinlari bor. Jumladan, islomiy ta'limotda komillik timsoli sifatida Haq nazarda tutiladi. Shuning uchun ham mavlaviya ta'limotida insonning kamolotga erishuvi Haqqa talpinishidir deyiladi. Demak, bundan ko‘rinadiki, komil insonni tarbiyalash, moddiy - xayvoniy xirslarni barham ettirib, ilohiy – rahmoniy sifatlarni ko‘paytirish orqali olib boriladi. • “Masnaviyi ma’naviy” asarda inson hayotining mazmuni masalasi, inson ongli mavjudot sifatida va yoshligidan ma’naviy tarbiyasi shakllanganidan beri mavjud. O‘zini anglagan inson qay darajaga yetmasin bu savol mavjud bo‘laveradi. Hayot mazmuni dunyoqarash diqqat markazidagi savoldir, uning javobi inson hayotini belgilaydi. Aytish mumkinki o‘z-o‘zini anglash ma'no bilan izohlanadi va inson hayotidagi ma'nosiga qarab o‘zgaradi. Bu masalani mavlaviya tariqatida yechishga harakat qilingan. Shuningdek, Jaloliddin Rumiy fikricha, ma’naviy olam tarbiyasiga erishish inson yuragidan (qalbidan) chiqishi kerak. “Masnaviyi ma’naviy” asarida yoshlar tarbiyasining barcha shakllari inson yuragini jumbushga keltiradigan darajada bo‘lsa inson olamni boyitish darajasiga yanada ko‘tarilib boradi. Inson komil bo‘lib tug‘ilmaydi, uni ahloqiy ta'lim-tarbiya 56 berish orqali uni komillik darajasiga olib chiqish mumkin. Insonni komil darajasiga chiqishidagi yo‘l o’zun va mashaqqatli, bu esa uning ichki intilishi va ruhiyati bilan bog‘liq. Hozirda yoshlarni komillikka erishtirish masalasidagi siyosat va ijtimoiy-madaniy sharoitlar asosini yuksaltirishga ko‘maklashishi dolzarb ahamiyatga ega. Rumiy “Masnaviyi ma’naviy” asarida insonni ilohiy sirdir deydi. Shu ma'noda alloma “Ulug‘ Olloh orzu va istakni insonning ichiga qo‘yadi” deydi. Mavlona Rumiy o‘zining ta’lim tarbiyani inson to‘g‘risidagi qarashlarida ma’naviy yetuk insonga insonning jismoniy va ruhoniy kamolotini uyg‘un holda qaraydi. Shuning uchun ham uni allomani komil insonni tarbiyalash g‘oyasining konstruktiv tomonlarini hozirgi tarbiya tizimiga ham qo‘llash mumkin. Tadqiqot ishimiz natijasi ko‘rsatdiki, “Masnaviyi ma’naviy” asarida Jaloliddin Rumiy qarashlarida nafaqat milliy va umumbashariy g‘oyalar mujassamlashgan, balki, unda inson ma'naviy tarbiyasini ta'minlashga xizmat qiluvchi abadiylikka dahldor qarashlar ham o‘z aksini topgan. Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asari ta'limotida ahloqiy tamoyillar milliy g’oya va tarbiyaga yetaklovchi bir necha xislatlar asosida tahlil etilgan bo‘lib, unda go‘zal axloq insonning kamolot darajasini aks ettiruvchi asosiy mezonligi ko‘rsatilgan. Shuningdek go‘zal axloqni egallashning quyidagi yo‘llari tavsiya etilgan: Inson tabiatida, o‘zligida yaxshilik va yomonlik, saodat va shaqovat, nur va zulmat yashiringanligidan inson o‘z-o‘zini nazorat etib, nafsini jilovlab kamolotga intilishi ahloqiy fazilatlarga olib keladi. Shuningdek, haqiqatga yetish va komil insonni tarbiyalashni maqsad qilib olgan bu allomaning qarashlari va amaliyoti hozirgi kungacha o‘z ahamiyatini saqlamoqda. Chunki bizning mustaqil O‘zbekistonimizda barkamol inson tarbiyasi davlat siyosatining ustuvor sohasi deb e'lon qilingan va komil inson milliy g‘oyaning asosiy g‘oyasi deb qabul etilgan. Insonni o‘z-o‘zini idora etish, nafsini tanish va boshqara olishi, nafs tarbiyasi 57 masalasi axloqan fazilatli kishini tarbiyalash uchun muhim. Shu ma'noda, barkamol avlod tarbiyasida Rumiyning komil inson va uni tarbiyalash yo‘llarini o‘rganish foydalidir. Bularning barchasi Rumiy ta'limotining nazariy tomonini ifodalaydi. Uning amaliyot, ayniqsa hozirgi mustaqillik davri voqeliklari bilan bog‘liq nihoyatda dolzarb jihatlarini hisobga olib quyidagi tavsiyalarni berish mumkin: Bugungi madaniy dunyo butun insoniyat bilan hamnafas bo‘lgan kishini ardoqlaydi. Buning uchun har bir inson o‘z-o‘zini anglashi o‘z his-tuyg‘ularini boshqara bilishi, o‘z fikri, qiyofasi, qarashiga ega bo‘lishi lozim. Chunki o‘zini sevmagan, qadrlamagan o‘zgani sevib qadrlay olmaydi. Bu jarayonda mavlaviya tariqatidagi inson tarbiyasi usul va yo‘llaridan foydalanish zarur. Mustaqil O‘zbekistondagi shaxsni erkinlashtirish va unda bag‘rikenglik g‘oyasini, yoshlarninmg ta’lim va tarbiyasini shakllantirish jarayonida Jalololiddin Rumiy qarashlaridan foydalanish muhimdir. “Masnaviyi ma’naviy” asarida Jaloliddin Rumiy insonni ma'naviy tarbiyasini ta'minlashdagi tasavvufiy g‘oyalari milliy g‘oyaning diniy-ma'rifiy, falsafiy ildizlaridan biridir. Bu allomaning bunyodkor g‘oyalari “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot qurish” kabi milliy istiqlol mafkurasining bosh g‘oyasini amalga oshirishga xizmat qiladi. Undagi mehnatsevarlik, fidoiylikka undovchi bunyodkor fikrlar Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi, millatlararo totuvlik, ijtimoiy hamkorlik, komil inson, diniy bag‘rikenglik g‘oyalarini insonlar qalbi va ongiga singdirishga asos bo‘ladi. Mana shu g‘oyalarni hayotga tadbiq etishda mavlaviya ilmiy-jamoatchilik markazini tashqil etish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. 58 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Asosiy adabiyotlar 1. Румий, Жалолиддин. Маснавий маънавий: Куллиёт. Ж.1.у.1. (таржима шархи билан: Таржимон А. Маҳкам; -Т.: Меҳнат, 2001. 2. Жалолиддин Румий. Маснавий маънавий 1 жилд «Ал – Худо» халкаро нашриёти. Т -2003 Теҳрон. 3. Жалолиддин Румий. Маснавий маънавий. 2-жилд. Жамол Камол таржимаси. Т:, 2003-йил, 4. Жалолиддин Румий . Маснавий маънавий. 3 жилд. «Ал худо» нашриёти. –Т- 2003- Техрон, 5. Жалолиддин Румий. Маънавий ва маснавий. 4-жилд. Жамол Камол таржимаси. Т:, 2003, 6. Жалолиддин Румий. Маснавий маънавий 5 жилд. «Ал худо» нашриёти. –Т 2004 7. Жалолиддин Румий. Маснавий маънавий. 6-жилд. Жамол Камол таржимаси. Т:, 2003 8. Мухаммад Истеъломий. Жалолидин Румий хакида. Техрон. 9. Жалолиддин Румий. Фийҳи мо фийҳи. (Ичиндаги ичиндадур) Улуғбек Ҳамдам таржимаси. Т.: Янги аср авлоди, Т -2003, 10. Румий Ж . Маснавий 4 жилд. Техрон «Ал худо» нашриёти.-2003. 11. Имом Ал Бухорий. Саҳиҳул Бухорий. 1-жилд-Тошкент, 2007, 12. Румий Ж. Ичингдаги ичингдадир.-Т.: Ёзувчи, 1997 13. Жалолиддин Румий. “Маънавий маснавий” Шарқ,-Т.: 1999. Qo’shimcha manbalar 14. Boltaboev H. “Masnaviyi sharif” ma'naviyati: [Mavlono Jaloliddin Muhammad binni Bahouddin Valad Rumiy (1207-1273)ning “Ma'naviy masnaviy” kitobi haqida] //Jahon adabiyoti.-2001.-№12.-B.162-166. 15. Mahkam Asqar. Mavlono uchun meni kechiring... [Mahjuriy: bir ko‘ngil suhbati] //Guliston.-1998.-№5.-B.62. 59 16. Mahmudov T. Ilohiyot bag‘rida hayot nafasi: [Shoir Jaloliddin Rumiyning ijodiy faoliyati] //Guliston.-2000.-№5.-B.18-23. 17. Muhiddin Abdurasul. Kunyoda Rumiy ruhi shod bo‘ldi: [2007 yil - Xalqaro Mavlono Rumiy yili] //Hurriyat.-2006.-20 dek. 18. Orif Usmon. Mavlaviya: Tasavvuf tariqatlari: [O‘rta Osiyo- lik tasavvufi olimi, shoir Mavlono Jaloliddin Rumiy -Balxiy (1207-1273)ning “Masnaviyi ma'naviy” asari haqida] //Muloqot.-1998.-№5.-B.46-48. 19. Rumiy Jaloliddin. Ilohiy ishq suratlari /Miraziz A'zam tarj. //Saodat.- 1995.-№6.-B.20-21. 20. Rumiy Jaloliddin. Ichindagi ichindadur: Meros va qadriyatlarimiz //Sharq yo’ldo’zi.-1995.-№3.-4.-B.182-199. 21. Rumiy Jaloliddin. Ichindagi ichindadur: Falsafiy-ma'rifiy nashr /Ulug‘bek Hamdam tarj.-T.: Yangi asr avlodi, 2001.-199 b. 22. Rumiy Jaloliddin. Ma'naviy masnaviy: Kulliyot J.1. K.1. /(Tarjima sharhi bilan; Tarjimon Asqar Mahkam; Mas'ul muharrir T.Mahmudov.-T.: Sharq, 1999.-368 b. 23. Rumiy Jaloliddin. Masnaviy ma'naviy /Forsiydan O‘zbekiston xalq shoiri Jamol Kamol tarj; O‘zR Maxnirat nom. O‘rta Osiyo xalqlari tarixi in-ti.- T.: Tehron, Fan, 2003.-K.3-T.: Tehron, 2003.-432 b. 24. Rumiy Jaloliddin. Masnaviy //Guliston.-1998.-№2.-B.49-55; №4.-B.49- 55; №6.-B.52-57. 25. Rumiy Jaloliddin. Masnaviy: (Meros) (Davomi. Boshi o‘tgan sonlarda] 26. Guliston.-1999.-№5.-B.56-61; №6.-B.56-61. 27. Rumiy Jaloliddin. Masnaviy ma'naviy: [Zamonlarni duo qilguvchi voiz hikoyati, Kundo’zi bozor o‘rtasida chiroq tutib aylangan rohib hikoyati: Rivoyat] /Forschadan Abdulatif Muhammad tarj. //O‘zbekiston adabiyoti va san'ati.-2004.-30 iyo’l. 28. Rumiy Jaloliddin. Sen bor bo‘lsang...: G‘azallar /Olim Bo‘ri tarj., Ruboiylar... /Ergash Ochil tarj. //Jahon adabiyoti.-1997.-№5.-B.173-180. 29. Rumiy Jaloliddin. Uni bir gul holiga keltir: [She'r] //Sog‘lom avlod uchun.- 60 2003.-№1.-B.44-45. 30. Rumiy Jaloliddin. Hikmatlar /Jamol Kamol tarj. //Muloqot.-2001.-№4.- B.38; №3.-B.15. 31. Sultonmurod Olim. Mavlonolar mavlonosi: [Jaloliddin Rumiy hayoti va faoliyati haqida] //O‘zbekiston adabiyoti va san'ati.-2004.-4 iyun. 32. Toirov M. Oriflar sultoni /Jaloliddin Rumiy tavalludi- ning 800 yilligi oldidan //O‘zbekiston adabiyoti va san'ati.-2007.-16 mart. Internet saytlari. http://www.referat.ru www.inter-pedagogika.ru ; www.school.edu.ru www.tdpu.Uz www.pedagog.Uz www.Ziyonet.uz www.edu.uz 61

Mavzu: Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining yoshlar tarbiyasidagi o’rni va roli. Mundarija: Kirish………………………………………………………..3 I.Bob. Jaloliddin Rumiyning hayoti va ijod yo’lining ahamiyatli jihati . 1.1. Jaloliddin Rumiy tasavvuf ta’limotining yirik namoyondasi ekanligi………8 1.2. Adib ijodiy faoliyatida inson ma’naviy borlig’i va tavhid…….......………17 1.3. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining tarixiy ahamiyati va uning milliy, ma’naviy merosimizni tiklashdagi ahamiyati.………………..22 II.Bob. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining nazariy va amaliy ahamiyati va uning yoshlar ma’naviy tarbiyasidagi o’rni. 2.1. “Masnaviyi ma’naviy” asarining hozirgi yoshlar ma’naviy olamini boyitishdagi ahamiyati…………………………………………….....................................…32 2.2. “Masnaviyi ma’naviy” asarining ta’lim-tarbiya tizimida targ’ib qilishning dolzarb masalalari………………………….....................................…………..39 2.3. Uchinchi renessans davrida ajdodlar ma’naviy merosini o‘ rganish va yoshlar ma’naviy olamini boyitishning muhim vazifalar i…………………………43 Xulosa…………………………………………………….47 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………..50 Kirish

Mavzuning dolzarbligi: Insoniyat paydo bo‘libdiki, ma'naviy barkamollik masalasi har bir davr uchun birdek muhim bo‘lib kelgan. Bugun biz shiddat bilan taraqqiy etayotgan, yoshlarni ma'naviy tarbiya qilish va ularni kelajakka yetuk farzand qilib tarbiyalash davrida yashayapmiz. Shubhasiz axborot buhronlari tufayli tobora torayib borayotgan bizning bu asrimizda ma'naviyat masalasi, qolaversa, yosh avlodni ma'naviy jihatdan yuksak tarbiya topishi yanada dolzarb ahamiyat kasb etadi. Sir emaski, mustaqillikka erishganimizdan keyin jahon sivilizatsiyasiga munosib hissa qo‘shgan buyuk allomalarimizning ma'naviy merosiga katta e'tibor berila boshlandi. O‘rta asr musulmon Sharqining muazzam siymolaridan biri Jaloliddin Rumiy ham ana shunday zotlardan hisoblanadi. Zero, Mavlono Rumiy qoldirgan ma'naviy meros asrlarga tatigulik ahamiyatga molikdir. Jaloliddin Rumiyning falsafiy-ma'rifiy qarashlarini milliy g‘oyamizning asosini tashkil qilgan komil insonni tarbiyalashdagi beqiyos ahamiyati sifatida e'tirof etar ekanmiz, ularni har tomonlama va tizimli tarzda tadqiq etish dolzarb muammolardan biri ekanligini quyidagilar taqozo etadi: Mazkur mavzu milliy mafkuramizning chuqur ildizlaridan biri bo‘lib, asrlar bo‘yi insonlarni sog‘lom e'tiqod, yuksak ma'naviyat, irfoniy tafakkur, ma'rifat va madaniyat nuqtai – nazaridan tarbiyalashga xizmat qilib kelgan. Bu ta'limot mustaqillikka erishganimizdan so‘ng, yanada jiddiy, oqilona va adolatli tadqiq etila boshlandi. Birinchidan , ulug‘ mutafakkir, shoir Jaloliddin Rumiy falsafiy qarashlaridagi inson kamoloti ma'naviy omillarining falsafiy mohiyatini tahlil etish bilan birga, Mavlono Rumiy qarashlaridagi diniy bag‘rikenglik g‘oyalarining tub mohiyatini ochib berish orqali hozirgi davrdagi diniy jazava, ekstremizm, siyosiy zo‘ravonlikni rad etib, tolerantlik, plyuralistik kayfiyatdagi tinch-osoyishta yashashning tobora muhimligini ko‘rsatadi. Ikkinchidan , ushbu mavzu dolzarbligining yana bir xususiyati yoshlarimizda va zamondoshlarimizda milliy g‘urur tuyg‘usining shakllanishiga va asarning yoshlar tarbiyasidagi o’rni, qolaversa xalqimiz va davlatimizning jahon sahnasidan yanada munosib joy egallashiga, oldimizga qo‘yilgan maqsadlarimiz 2

sarob emasligiga ishonch hissini uyg‘otadi. Ularni ijtimoiy faollikka chorlaydi, orzu-umidlarimizni sobit qadam bilan ro‘yobga chiqarishimizga ma'naviy-ruhiy madad bo‘lib xizmat qiladi. Ishning maqsadi va vazifalari : Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining yoshlar tarbiyasidagi o’rni va rolini tasavvuf ta'limotini falsafiy tahlil qilish va Jaloliddin Rumiyning boy falsafiy - ma'naviy merosini o‘rganish va tadqiq etishda xolisona yondoshuv, Rumiy ijodidagi ma'naviy komillik masallarini falsafiy tahlil qilish va qiyosiy o‘rganish, uning yoshlar tarbiyasiga bo’lgan Sharq va G‘arb tadqiqotchilarining asarlarini qiyosiy tahlil qilish, Rumiy nazarda tutgan inson tarbiyasi ma'naviy kamoloti muammolarining G‘arb falsafasidagi mushtarak jihatlari va bugungi kundagi ahamiyatini ochib berishdan iborat. Jaloliddin Rumiy tarbiyaviy va tasavvufiy qarashlarining shakllanishiga ta'sir ko‘rsatgan omillar, mavlaviya tariqatining yuzaga kelishi, Rumiy ilmiy-amaliy faoliyatining natijasi sifatidagi ahamiyati, komillikka eltuvchi ahloqiy fazilatlarning Rumiycha tasnifi va tavsifi, inson ma'naviy kamolotigayoshlar tarbiyasining ijobiy va salbiy ta'sir etuvchi ichki va tashqi omillar, Mavlono Rumiyning komil inson tamoyiliga doir yoshlar tarbiyasida konseptual yondoshuvlarning falsafiy tahlili, komil insonni tarbiyalashga doir zamonaviy konsepsiyalar, Rumiy ta'limotidagi mushtarak jihatlar va uni ng falsafiy merosining yosh avlodni komillik ruhida tarbiyalashdagi ahamiyati kabi muhim jihatlarni tadqiq etishdan iboratdir. Tadqiqot ob'ekti. Ilmiy tadqiqot ob'ektini Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining yoshlar tarbiyasidagi o’rni va rolini ijodiy falsafiy merosi, hozirga qadar uning ma'naviy merosi xususidagi ilmiy manbalar, Rumiy ilmiy merosini o‘rganishga bag‘ishlangan yurtimizdagi va xorijdagi tadqiqotlar tashkil qiladi. Tadqiqotning predmeti. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarida tasavvufiy ta'limotida inson ma'naviy kamoloti va yoshlar tarbiyasi 3

masalasining talqin etilishining konseptual-metodologik va aniq faktologik tamoyillarini o‘rganish va ilmiy-nazariy tahlili. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Bitiruv malakaviy ishida Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarining yoshlar tarbiyasidagi o’rni va roli alohida falsafiy tahlil ob'ekti sifatida o‘rganildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi yana quyidagilarda namoyon bo‘ladi: - Jaloliddin Rumiy ijodidagi inson ma'naviy kamoloti masalalari bugungi Yangi O’zbekistonni barpo etishda yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati falsafiy tahlil qilindi. - Mamlakatimizda olib borilayotgan yangicha islohotlarda Uchinchi Renessans jarayonida ajdodlar ma’naviy merosi bo’lgan Jaloliddin Rumiy asarlarini o’rganish, uning ma’naviy taraqqiyotimizdagi o’rni va ahamiyati asoslab berildi. - Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy asari” asaridagi ma'naviy–ahloqiy, diniy bag‘rikenglik g‘oyalarining ahamiyati tadqiq qilindi. - Jaloliddin Rumiy asoslagan mavlaviya tariqatining inson kamoloti uchun amaliy ahamiyat kasb etuvchi omil va hozirgacha amaliy tarbiya vosita ekanligini falsafiy tahlil etildi. - Mavzuni tadqiq qilish barobarida Jaloliddin Rumiy merosining bugungi yosh avlodni komil inson ruhida tarbiyalashdagi dolzarb ahamiyati ta'kidlanib, ta'lim sohasida tasavvuf va Rumiy falsafiy merosining nazariy asoslaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega ekanligi asoslab berishga harakat qilindi. Mavzuning o’rganilish darajasi . Jaloliddin Rumiyning boy falsafiy ma'naviy merosi, jahon falsafasi va madaniyatiga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. Mana yetti asr bo‘libdiki, Jaloliddin Rumiy shaxsi va merosi Sharq va G‘arbni birdek qiziqtirib kelmoqda. Birgina uning “Masnaviy ma'naviy” asari o‘rta asrlar Sharqidagi universitetlarda o‘qitilib, bu asarni mukammal sharhlash layoqatiga ega bo‘lgan ilm ahliga “masnaviyxon” unvoni berilishi fikrimizning tasdig‘idir 1 . 1 Жалолиддин Румий. Маънавий ва маснавий. 2-жилд. Жамол Камол таржимаси. Т:, 2003-йил, 114-бет. 4

Shunday qilib, Rumiy merosini o‘rganish tadrijini mavlono daxldor bo‘lgan musulmon Sharqidan boshlashimiz kerak bo‘ladi. Mavlono Rumiy ijodini tadqiq qilishda Kichik Osiyo, Xuroson, Movarounnahr, Eron, Hindiston va Pokistonda “Masnaviyi” asariga bitilgan sharhlar muhim ahamiyatga egadir. Olmoniyalik sharqshunos Anna Mariya Shimmelning Jaloliddin Rumiy ijodini xususan “Masnaviyi”sini tadqiq etib yozgan asarlarida bu haqda yanada ko‘proq ma'lumotlarga ega bo‘lamiz. Shuningdek, G‘arbiy yevropa XVIII asr oxiridan boshlab siyosiy namoyondalari orqali Mavlono Rumiyni taniy boshladilar. J.de Vallenburg, J. fon Hammer, Fredrish Rukert, Jeyms Redxoo’z, Reynold Nikolson va A. J. Orberi kabi olimlarni bunga misol qilishimiz mumkin. Umuman olganda, G‘arb olamida Jaloliddin Rumiy ijodiga bag‘ishlangan juda ko‘plab tadqiqotlar mavjud, ammo ularda shunchaki sharqshunos yohud tarjimon sifatidagi ilmiy izlanishlar olib borganliklarini ko‘rishimiz mumkin. Adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul: “Rumiy she’riyatining o’ziga xos bir jihati shundan iboratki, siz birinchi navbatda o’zingizda insonga ishonchni mustahkamlaysiz. Va insonning ilohiyligini Rumiy judayam teran tarzda ochib beradi. Rumiy she’riyatining quyoshi - Ishq. Insonni bir haqiqat, yoki insonni bir Ishq atrofida birlashtirish bolsa agar, Rumiyning she’riyati shu ishni amalgam oshira oladi. Biz aytamiz, komil inson bo’lish uchun tasavvufni bilish kerak, dinni bilish kerak, falsafani bilish kerak, tarixni va hokazo. Shularni hammasini Rumiy o’z ijodida sintezlashtirgan. Insonni Rumiy she’riyati adashishlardan, yuzakiliklardan, sayozliklardan, har turli mahdudliklardan xalos qiladi. Shu uchun bu qancha tarixiy she’riyat bo’lsa, xuddi shuncha zamonaviy she’riyat.” Mavlono Rumiy ijodini diniy va falsafiy g‘oyalar bilan uyg‘un holda tadqiq etgan olimlar qatoriga B.Furozonfara, Ch.Xumoi, M.Chafari, R. Fish, R. Xadizade, N.Odilova va boshqalarni keltirish mumkin. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Ma'lumki O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritganidan so‘ng, uning tarixida yangi bir sahifa ochildi. Bu esa bizga O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etish, xalqimizning ijtimoiy- 5

O'xshashlar

RENESSANS DAVRINING KOMIL INSONNI TARBIYALASHDAGI O’RNI
Ibtidoiy ma’naviy madaniyat
Oiladigi ma'naviy ruhiy muhit va uning yoshlar tarbiyasiga tasiri
Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda “fidoyilik”, “sabr-qanoat”, “matonat” kabi fazilatlarni shakllantirish
ZAMAXSHARIYNING “MUXTASAR” ASARINING ARAB LINGVISTIKASIDA TUTGAN O‘RNI