logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyotida islomning o‘rni

Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyotida islomning o‘rni

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122.408203125 KB
Ko'chirib olish
Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyotida islomning o‘rni MUNDARIJA : KIRISH………………………………………………………………. 3-6 I BOB JANUBI-SHARQIY OSIYOGA ISLOMNING KIRIB BORISHI 1.1. Janubi-Sharqiy Osiyoda islomning tarqalishi ................... 7-16 1.2. Dastlabki musulmon davlatlari ......................................... 16-20 II BOB JANUBI-SHARQIY OSIYONING MUSTAQIL DAVLATLARI VA ISLOM (XX asrning ikkinchi yarmi) 2.1. Indoneziya mustaqil taraqqiyot yo‘li jarayonida diniy siyosat va islom ..................................... ………………….. 20-29 2.2. Malayziya davlatchiligi taraqqiyotida islom omili ...... ... 29-31 2.3. Bruney siyosiy hayotida din omili va islom ..................... 31-40 2.4. Kam sonli musulmon mamlakatlari davlatchiligida islom omili ......................................................................... 40-45 III BOB “JANUBI-SHARQIY OSIYO MAMLAKATLARI TARAQQIYOTIDA ISLOMNING O‘RNI” MAVZUSINING PEDAGOGIK ISHLANMASI 3.1. Mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati ..... ……… 45-52 3.2. Mavzuni interfaol metodlar yordamida o‘qitishni tashkil etish .................... …………………………………. 52-66 XULOSA ……………………………………………………………… 66-68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ………………. 68-71 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi shiddat bilan rivojlanib borayotgan dunyoda aholi sonining tez sur’atlarda o‘sib borishi dunyodagi asosiy bo‘lgan yirik dinlarning ham qamrovining kengayishiga olib kelmoqda. Vaqtlar o‘tishi natijasida yangi din hisoblangan islomga e’tiqod qiluvchilar soni ortib bormoqda. Dastlab bunga harbiy yurishlar sabab bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik mamlakatlar o‘rtasidagi-savdo iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi va islom diniga e’tiqod qiluvchi mamlakatlardagi aholi demografiyasining oshishi bunga asosiy sabablardan hisoblanadi. Islom dini o‘rta asrlarda dunyoning juda katta qismiga tarqaldi. Xususan, Janubi-Sharqiy Osiyo ham bu jarayonlardan chetda qolmadi. Islom diniga eng ko‘p aholisi e’tiqod qiluvchi davlatlardan birini biz Indoneziya deb biladigan bo‘lsak (200 mlndan ortiq), islom dinining bu arxipelagga kirib kelishi va keng tarqalishi IX-XVI asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu tarixiy jarrayonlarga savdogarlar, sayyohlar, tasavvuf namoyondalari ham ta’sir o‘tkazgan deyishimiz mumkin. Bu hududlardagi mahalliy aholi islomgacha asosan buddaviylik, hinduiylik, konfutsiylik va boshqa turli mahalliy ko‘pxudolik dinlariga e’tiqod qilganlar. Islom dinining Janubi-sharqiy Osiyo mintaqasiga kirib kelishi va hududning asosiy e’tiqodiy dinlaridan biriga aylanishi bir necha asr davom etgan. Yevrosiyo qit ’ asining janubi-sharqiy qismidagi Hindi-xitoy yarim orolida va qo‘shni Malayya arxipelagi orollarida o‘ziga xos madaniyatga ega bo‘lgan turli elatlar yashaydi. Taxminan 4,6 mln. km 2 territoriyada hozirda bir necha yirik mustaqil davlatlar jo ylashgan. Uning aholisi 324 milliondan ortiq. Eng katta yarim orol (jahonda maydoni jihatidan uchinchi o‘rinda) hisoblangan Hindi - xitoydagi Vietnam (53 mln.), Laos (3,7 mln.), Kambodja Xalq Respublikasi (4,5 mln.), Birma (32,6 mln.) va Tayland qirolligi (46 mln.) joylashgan. 15 mingdan ortiq orollardan tashkil topgan Malayya arxipelagida esa katta hududni egallagan Indoneziya (148 mln.) va Filippin (45 mln.) Respublikalari, Malayziya Federatsiyasi (13,5 mln.), Singapur Respublikasi (2,4 mln.) kabi davlatlar mavjud. Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasining o‘ziga xos o‘tmishi, uning hududida ko‘plab davlat birlashmalarining tashkil topishi 2 va taraqqiy etganligi, bu yerda sodir bo‘lgan migratsion jarayonlarning jahon tarixidagi ahamiyati turli mamlakat tarixchilarining katta qiziqishiga sabab bo‘lmoqda. Ushbu bitiruv ishda mintaqaga islom dinining kirib kelishi va tarqalishi yuzasidan olimlarning qarashlari, hududdagi dastlabki musulmon davlatlari, bu davlatlarning paydo bo‘lishi va davlatchilik shakllarining rivojlanishida islomning o‘rni va qolaversa biz bunday mavzularni nafaqat ta’lim tizimi, balki tarixga qiziquvchi har qanday shaxsga tushunarli qilib yetkazib berishda qanday interfaol usullardan foydalanishimiz mumkinligi haqida so‘z boradi. Mavzuning o‘rganilish darajasi: Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasida o‘tgan asrdan beri turli sohalarda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bu arxeologik izlanishlardan tortib etnograf va lingvistlar qolaversa, dinshunos va islomshunoslarni ham qamrab olishi mumkin. Sababi bu hududda bir necha 10 ming yillardan beri insoniyatning yashab kelayotganligi har qanday kishini qiziqttirishii tabiiy. Birgina misol Indoneziyaning Yava orolidan topilgan qadimgi pitekantrop odam suyak qoldiqlari bunga yaqqol misoldir. Dunyoning boshqa mamlakatlaridan farqli ravishda Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasiga islomning kirib kelishi nisbatan tinch va hech bir urushlarsiz kechganligi nafaqat dinshunos olimlar balki tarixchi va siyosatshunoslarning ham diqqat markazida bo‘lib kelayotganligi bu mavzuning ahamiyatini ko‘rsatib beradi. Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasida islomning tarqalishi va rivojlanishi borasidagi ilmiy izlanishlar horijda yetarlicha topiladi va hozirgi kunda ham bu davom etib kelmoqda. Rus olimlaridan Komarov.I.I, Kotkina.O, Ionova.A.I, Shumovskiy.T.A, Berzin.E.O, Shpajnikov.G.A, ingliz olimlaridan Xoll.D.J, Peter.G.Riddel, qolaversa o‘zbekistonlik olimlardan Nizomiddinov.N, Xolmuminov.F, O‘sarov.S va yana bir qator olimlar shu mavzu atrofida izlanishlar olib borgan va bormoqda. Qolaversa, Imom Buxoriy xalqaro ilmiy tadqiqotlar markazi va Imom Moturidiy xalqaro ilmiy tadqiqotlar markazi yetakchi olim va izlanuvchilaritomonidan ham mintaqa dinshunos va tarixchilari bilan hamkorlikda konferensiya va davra suhbatlari muntazam tashkil etilmoqda. 3 Tadqiqotning maqsadi: Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasiga islom dinining kirib kelishi va rivojlanishi, davlatchilik shakllarining paydo bo‘lishda islom dinining o‘rni va bu borada olib borilgan ilmiy tadqiqotlarni tahliliy o‘rganib, manbalar orqali yoritish. Tadqiqotning vazifalari: - Bizgacha yetib kelgan yozma manbalar va ilmiy tadqiqotlarda keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qilish; -Mintaqa aholisi va ular e’tiqod qiladigan dinlar haqida ma’lumot berish; -Hududga islomdinining kirib kelishi va rivojlanish imkoniyatlarini tahlil qilish; -Umumiy o‘rta ta’lim va oliy ta’lim muassasalarida bu mavzuni yoritishning qiyosiy metodologik tahlil qilish va interfaol metodlardan foydalanishdan iborat. Tadqiqotning obyekti va predmeti: Tadqiqotning obyektini asosan Janubi- Sharqiy Osiyo mamlakatlarida yashab kelayotgan turli millat va elatlarining qadimgi va hozirgi rivojlanish jarayonlarida islomning o‘rnini manba va adabiyotlar orqali yoritish tashkil qiladi. Uning predmeti esa o‘rganilgan manba va ilmiy tadqiqotlarni tavsiflash orqali mintaqa xalqlari tarixi va diniy e’tiqodlarini tahlil qilish kabilar tashkil etadi. Tadqiqot mazmun mohiyatini ochib berishda, tarixiy haqiqat va xolislik nuqtai- nazaridan yondashilgan. Bunda jahon va yurtimizdagi taniqli tarixchi olimlarning tadqiqotlar va ularda ilgari surilgan ilmiy farazlarga tayanilgan. BMI ni yoritishning metodlari: Mazkur mavzuni o‘rganishda avvalo, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning milliy davlatchilik tarixi, mamlakat taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlari, milliy ma’naviyatni yuksaltirishga qaratilgan tashqi siyosat masalalari keng va har tomonlama yoritib berilgan asarlariga va xalqaro tashkilotlar doirasida O‘zbekiston yondoshuvi yuzasidan so‘zlagan nutqlariga tayanildi. Prezidentning tarixni o‘rganishda aniq va real voqealarga tayanish kerak, degan fikrlari asosida mavzu ilmiy-metodologik 4 me'yorlar doirasida yoritishga harakat qilindi. Bu borada O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning asarlaridagi nazariy yondashuvlar ishning metodologik asosi qilib olindi. Xususan " Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak 1 :”, " Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. 2 ”, " kabi asarlaridan, bundan tashqari O'zbekistonda mustaqillik yillari chop etilgan ilmiy asarlar hamda davriy matbuot nashrlaridan ham keng foydalanildi. Mavzuni o‘rganish va tahlil qilishda tarixiy-falsafiy uslublardan, ya’ni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirish, qiyosiy solishtirma va xronologik uslublardan foydalanilgan. BMI ning tuzilishi va hajmi: Ushbu Bitiruv-malakaviy ish kirish, 3 bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat. Tadqiqotning birinchi bobida Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga islomning kirib kelishi va bu hududlarda dinning yoyilishi, dastlabki davrlarda yirik musulmon davlatlarining vujudga kelishi va rivojlanishi haqida ma’lumotlar keltiriladi Tadqiqotning ikkinchi bobida XX asrga kelib bu hududda vujudga kelgan mustaqil davlatlar, jumladan Indoneziya, Malayziya, Bruney va boshqa kam sonli musulmon davlatlarining taraqqiyotida islomning rolini atroflicha yoritib beriladi. Uchinchi bobda esa ushbu mavzuning pedagogik ishlanmasi keltirilgan. 1 Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. 2017 yil14 yanvar Sh.M. Mirziyoyev.– Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104b 2 Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”./Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: : “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 5 I BOB. JANUBI-SHARQIY OSIYOGA ISLOMNING KIRIB BORISHI 1.1 Janubi-Sharqiy Osiyoda islomning tarqalishi Arxeologik ma'lumotlar Malayya arxipelagidagi, hozirgi Indo neziya hududiga Janubi-Sharqiy Osiyoliklarning migratsiyasi yuqori paleolit davridan boshlanganligi taxmin qilinadi. Miloddan avvalgi VIII ming yillikdayoq ushbu mintaqada dehqonchilik paydo bo‘lgan. Bu hududlarda yashovchi aholi, avstroosiyo (Mon- Kxmer)lar va Avstroneziya xalqlariga (malayaliklar, yavaliklar) bo‘linadi. Xo‘jalik taraqqiyoti natijasida miloddan avvalgi I ming yillik boshlarida Chekong (Qizil daryo) havzasida Shimoliy-Sharqiy Hindixitoy yarim oroli shimolida Dongshon sivilizatsiyasi shakllandi 3 . Bu madaniyatni Lakvet (Avstroosiyo tilida so‘zlashgan)lar yaratganlar. Dongshon madaniyati xalqlari turli-tuman manzaralarni idishlar, qurol- yarog‘larga tushirganlar. Bular asosan jangchilar, diniy marosimlar, qushlar tasviri bo‘lib, ayniqsa, Oqqush tasviri, harbiy jangchilarga ishora bo‘lgan, kemalar va urush tavsirlarida oddiy askarlar va zobitlarning aniq aks etganini ko‘rish mumkin. So‘nggi demografik ma’lumotlarga qaraganda, yer yuzi aholisining 1.57 mlrddan oshiqroq aholisini islom diniga e’tiqod qiladiganlar tashkil qiladi. Shulardan 18% i arab davlatlari, 62% Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasida istiqomat qiladi. Mintaqaning eng yirik davlatlaridan biri bo‘lgan Indoneziya islom diniga e’tiqod qiluvchilar soni bo‘yicha (200 mlndan ortiq) dunyoda yetakchi o‘rinlarda turadi 4 . Aytish joizki, 1963-yilda Sumatra shimolidagi Medan shahrida “Indoneziyada islom dinining tarqalish muammolari” mavzusiga bag‘ishlangan seminarda islom dinining mamlakatga kirib kelishi ilk islom davriga bog ‘liqligi haqidagi qarash qabul qilindi. Shu yo‘nalishda izlanish olib borgan rossiyalik tadqiqotchi O. Kotkina seminar ma’lumotlariga tayanib mamlakatda islomning tarqalish jarayonini ikki bosqichga bo‘ladi: 3 Всемирная история. Т.3. М.1955.-С. 389-390. 4 Комаров.И.И. Мусульмане в Юго-Восточной Азии. http :// www . vatanym . ru /? an = vs 110_ mp 1 6 Birinchi bosqich VII asr boshlari-XIII asr oxitrlarigacha bolgan davrni o‘z ichiga olgan, o‘ziga xos o‘tish(inkubatsion) bosqichi bo‘lib, bunda mahalliy aholi asosan diniy ta’limoti va etik-falsafiy tizimi bilan tanishgan. XIII asr oxiridan bugungi kungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan ikkinchi bosqichda Indoneziya aholisi ommaviy tarzda islom dinini qabul qila boshlagan 5 . Janubi-Sharqiy Osiyoga islomning kirib kelishi nisbatan tinch kechdi. Bu jarayon bir necha o‘n va hatto yuz yilliklarga cho‘zildi. Islom davlatlari – xalifaliklar vujudga kelgan o‘sha davrda arab qo‘shinlari bu yerlarga kelmagan bo‘lsalarda, birinchi arab savdogar aholi punktlari bu mintaqada VII-VIII asrlardayoq paydo bo‘lgan edi. Bunday punktlar Arabiston yarim orolini Uzoq Sharq va Janubiy Osiyo bilan bog‘laydigan serqatnov dengiz yo‘llari bo‘ylab paydo bo‘ldilar. Aynan ana o‘shalar islom dinini mazkur o‘lkalarda tarqatdilar. Ko‘zga ko‘ringan g‘arb islomshunoslari bu mintaqaga islomni olib kirishda faqat arablargina rol o‘ynadilar degan fikrni tanqid qilib, bu ishda hind, fors va hatto xitoyliklarning xizmatlari katta bo‘lganligini ta'kidlaganlar. Ular mazkur mintaqaning turli burchaklarida asos solgan savdo markazlarining ko‘pchiligi hozirgi kungacha mavjud bo‘lib, ular diniy faoliyat markazlari sifatida mahalliy musulmonlarni tashqi islom olami bilan bog‘lab turadi. Yaqin Sharqdan Hind okeanibo‘ylab Xitoyga boradigan dengiz savdo yo‘li aynan Malayya arxipelagi orollaridan (bugungi Indoneziya va Malayziya davlatlari hududi) o‘tgan. O‘sha vaqtlarda xalqaro savdodagi zarurat tufayli musulmon savdogarlari keng tijorat ishlarini olib borgan joylarda manzilgohlar tashkil etganlar. Mazkur manzilgohlar avvalo, o‘sha hududdagi “xorij” savdo-sotig‘ining markazi sifatida xizmat ko‘rsatgan bo‘lsa, ikkinchidan madaniy va ma’naviy targ‘ibot maskani bo‘lgan. Mazkur mintaqada VII-VIII asrlardayoq arab savdo manzilgohlarining vujudga kelishi haqida islomshunos olima A.I.Ionova shunday deydi: “bunday savdo manzilgohlari Uzoq Sharq va Janubiy Osiyoni Arabiston yarim oroli bilan bog‘laydigan dengiz yo‘lida ham tashkil etilib, aynan ular Janubiy-Sharqiy Osiyoda 5 Коткина О. История зарождения ислам в Индонезии. // http :// abna . ir / data . asp ? lang =4& Id =244738 04.11.2011 7 islom dini tarqalishining dastlabki o‘choqlari bo‘lgan” 6 . Xitoy manbalarida keltirilishicha, Indoneziyadagi shunday arab manzilgohlari 674-yilda Sharqiy Sumatrada mavjud bo‘lgan 7 . Dastlab Nusantara (“Orollar dunyosi”- Malayya arxipelagining nazmiy nomi)ga kelgan arab savdogarlarining port shaharlarga kirishi va savdo qilishiga qarshilik ko‘rsatilmaganiga qaramay, ularning bu yerda doimiy o‘rnashishiga ruxsat berilmagan. Bu taqiqni arab savdogarlari nikohi mut’a, ya’ni vaqtinchalik nikoh yordamida bartaraf eta olishgan. Buning oqibatida har bir sohilbo‘yi shaharlarda ularning oilasi va yashash joyi vujudga kelgan. Yuqoridagi ma’lumotlarga tayangan holda, Malayya arxipelagiga islom dini va musulmonlarning kirib kelishi VII-VIII asrlarga borib taqalgan,degan xulosaga kelish mumkin 8 . IX asrga kelib Sumatraning shimoliy qirg‘oqbo‘yi va Malakka yarimoroliga musulmonlarning kelishi ko‘paygan. Olimlar bu jarayonning asosiy sabablatridan biri sifatida 842-845-yillarda Xitoydan musulmon, xristian va zardushtiylarning quvilishini ko‘rsatadilar. Jumladan, 879-yilda Xitoyda Xuan Chao boshchiligidagi dehqonlar qo‘zg‘aloni hamda Guanchjouga uyushtirilgan hujum natjasida shaharda yuzasidan joylashgan 120 ming musulmon, xristian, zardushtiy va boshqa din vakillari qatl qilingan 9 . Bu ham ma’lum darajada Xitoyda qo‘nim topgan musulmonlarning mamlakatdan chiqib ketishi va eng yaqin mintaqa-Janubi-Sharqiy Osiyoda joylashuviga olib kelgan. Arab xalifaligining zaiflashuvi natijasida qator hududlar qo‘ldan boy berilishiga qaramay, arab savdogarlarining xalqaro savdodagi faoliyati davom etdi, bu savdolarda arablar bilan birga arab bo‘lmagan musulmon savdogarlar ham birdek ishtirok eta boshlagan. Bir vaqtlar arab savdogarlari tomonidan tashkil etilgan savdo maskanlari uzoq vaqtlar yagona din negizida arab va arab bo‘lmagan musulmon savdogarlari 6 Ионова А.И. Ислам в Юго-Восточной Азии: проблемь современной идейной еволюции. –М.Наука.1981.-С.15. 7 Ионова А.И. Ислам в Юго-Восточной Азии: проблемь современной идейной еволюции. –М.Наука.1981.-С.15. 8 С.Ўсаров. Индонезияда ислом динининг тарқалиши.Илмий-Тахлилий Ахборот. Т.”Тошкент ислом университети” НМБ.2012.10. 9 Шумовский Т.А. Арабь и море. –М.Наука.1970.-С.161. 8 uchun umumiy manzilgoh vazifasini o‘tagan. Undan tashqari ushbu manzilgohlar diniy faollik markazi va boshqa hududlardagi ”islom dunyosi” haqidagi ma’lumotlarni mahalliy musulmon aholiga yetkazish vositachisi bo‘lgan, deb hisoblovchi A.I.Ionova: ”Mintaqada islom dinining tarqalishini faqatgina arab savdogarlari qo‘li bilan amalga oshirilgan degan xulosaga kelmaslik kerak, bu jarayonda arab bo‘lmaganlar ham, xususan Hindiston, Fors va hatto Xitoydan chiqqanlar ham ishtirok etgan”,-degan xulosaga keladi. Olimaning keltirishicha, Indoneziyaga islom dini Hindiston orqali kirib kelgan, degan fikrni asosan g‘arblik islomshunos va indonezshunos olimlar ilgari sursalar, mahalliy tarixchilar hududga islom arablar tomonidan olib kirilgan, degan g‘oyani ilgari suradilar. Ammo har ikki qarash tarafdorlari ham islomning Indoneziyaga kirib kelishida asosan Xadramautdagi(Arabiston yarim oroli janubidagi tarixiy hudud) arablar hamda Gujarotning ta’siri katta bo‘lgani borasida yakdil fikrdalar. Savdo-sotiqning jadallik bilan rivojlanishi natijasida Malayya arxipelagidagi portlar YaqinSharq va Xitoyni savdo yo‘lida bog‘lovchi muhim markazga aylandi. Bu yerda qo‘nim topgan musulmon savdogarlarining ta’sirida esa bandargohlarda istiqomat qiluvchi aholi orasida yangi dain tarqala boshladi. XII asrga kelib Nusantarada mahalliy islom jamoasi shakllana boshladi. Mintaqadagi islom o‘rta asrlarda Arabistonda mavjud bo‘lgan islom ko‘rinishidan farq qilib, unda mahalliy an’analar, hind, fors va boshqa millatlarning urf-odatlari aralashib ketgan 10 . Islom dinini mahalliy aholi orasida birinchi bo‘lib Malakka yarim orolining sohil mintaqalari, Yava va Sumatra orolining shimoliy qismida yashovchi xalqlar qabul qildilar (XII-XIII asrlar). Bunga sabab sifatida XV asrning boshlanishi malayya xalqi taqdirida muhim siyosiy va ma’naviy o‘zgarishlar davri sifatida o‘rin oldi. Bu voqelikning ibtidosi Indoneziyadagi shaylendrlar sulolasining rojasi Parameshvaraning Malakka yarim orolida qo‘nim topishi bilan bog‘liq edi. U o‘z hukmronlik mavqeini mustahkamlash yo‘lida asosiy kuchini o‘sha paytlarda Hind 10 Ёвқочев Ш . Ислом ва ҳозирги замон // ўқув қўлланма. Tошкент. ТИУ. 2010. 118-б 9 okeanida savdo-sotiq ishlarini o‘z qo‘liga olgan musulmonlar bilan yaxshi aloqa o‘rnatishga qaratdi. Hukmdor asosan, hind va arab savdogarlari hamkorligiga suyangan holda ish tutdi 11 . So‘ng o‘z muvaffaqiyati garovi bo‘lgan islom dinini qabul qilib, Iskandarshoh nomi bilan tanilgach, u Xitoy tomonidan ham rasman tan olindi. Islom dinining sultonlik va unga tobe viloyatlar taraqqiyotida asosiy ma’naviy poydevor bo‘lganligi uning Indoneziya, Shimoliy Kalimantan va hat to Fillippinning janubiy orollarigacha yetib borishi va yoyilishiga sabab bo‘ldi. Bu omil Malayziyaning atrofdagi qo‘shni davlatlar bilan iqtisodiy hamkorlik rishtalarini endi diniy asosda mustahkamladi. Islomning Indoneziyaga kirib kelishi bilan bog‘liq tarixiy manbalarda musulmonlarning bu orollar mamlakatiga qilgan harbiy yurishi yoki mahalliy rojaliklarning qachon yangi e'tiqodni qabul qilganliklari haqida biror aniq sanani uchratish qiyin. Bu sohada nisbatan asosli ma'lumotni, faqat musulmon savdogarlarning u yoki bu rivojlangan orol hududiga tashrifi vaqtidan qolgan ma'lumotlardan taxmin qilish mumkin. Shu ma'noda, aytaylik, "Xediri rojaligining Eron va Arab mamlakatlari bilan savdo aloqalari va musulmonlar ning Indoneziyadagi faoliyati" yoki xitoylik geograf Chjou Syuyfeyning Kameshvara davlatining kuch- qud rati va savdo imkoniyatlari to‘g‘risida yozganlari" qisman bo‘lsa-da, islomning arxipelagdagi tarixini hujjat sifatida tasdiqlaydi: “Barcha chet ellardagi badavlat mamlakatlar ichida Yavan davlati o‘z boyligi bilan Arabistondan keyingi o‘rinda turadi… 12 ”. Indoneziyada yetishtiriladigan dorivor o‘simliklarning barchasi haqida yevropaliklardan ancha oldin arablarni qiziqtirgan edi. Arablar va eroniylardan keyin esa, Hindistonning o‘zidan ham musulmon savdogarlari In doneziyaga qatnay boshlaganlar. Ularning aksariyati suv yo‘li orqali savdo qilganlar, chunki IX asrdan Kombay Hind okeanida asosiy savdo bardargohiga aylangan edi. Shunday qilib, XI- XII asrlarda Indoneziyaga qatnaydigan savdogarlar asosan musulmonlar bo‘lgani uchun, ular o‘z tijorat ishlari jarayonida shuningdek, arxipelag orollarida islomni 11 История древного мира. Ранная древность. Гл.изд.вост.лит. М., 1983. – С.234. 12 Низомиддинов Н.Ғ. Жанубий-Шарқий Осиё диний-фалсафий таълимотлари ва ислом. Тошкент, 2006. – Б.54. 10 ommalashuviga ham katta hissa qo‘shganlar. Bu yerda birinchi bo‘lib, Shimoliy Sumatradagi kichik rojaliklar aholisi va bora-bora mu sulmon savdogarlari bilan munosabatda bo‘lgan hokimlar islomga o‘tganlar. Ko‘p sonli katta-kichik orollardan iborat bo‘lgan Indoneziyada ilom dini asta- sekin va bosqichma-bosqich, turli xil tarixiy shart-sharoitlar asnosida uzoq vaqtlar mobaynida tarqalib brogan. Arxipelagda XI-XIII asrlarda birinchilardan bo‘lib yangi dinni Shimoliy Sumatradagi achexlar va Malakka yarim oroli (bu yarim orol hozirda Malayziyaga qaraydi) aholisi qabul qilgan 13 . Ammo ingliz tarixchisi D.J.Xoll Malakkada islom dini ko‘rsatilgan asrlarda tarqalganligiga qo‘shilmaydi. Chunki uning asarida islom dini bo‘yicha ilk yozma hujjat Trenggandan (Malakka) topilgan sanasi o‘chib ketgan toshdagi yozuv deb keltirilgan. Tosh 1303 va 1387-yillar oralig‘i bilan davrlashtiriladi. Malakka yarim oroliga XV asrgacha bo‘lgan davrda islomning tarqalgani to‘g‘risida ma’lumot beruvchi manbalar juda kam 14 . Boshqa manbada XV asrning o‘rtalariga kelganda Malakka yarim oroliga islom dini to‘liq tarqaldi deb keltirilad i 15 . Sumatraning shimolida topilgan eng qadimgi musulmon qabr toshi 1421- yilga oid. Sumatraning shimoliy qismida islom dining tarqalishi uzoq davom etib, faqatgina, XVII asr oxiriga kelib deyarli to‘liq qabul qilindi. G‘arbiy Sumatraga islom XVII asr o‘rtalaridan, orol janubiga XVIII-XIX asrlarda kirib kelgan va tarqalgan 16 . G‘arbiy Sumatarda (Minangkabau) islomning yoyilish sanasini A.I.Ionova XV asr oxiri-XVI asrlar bilan belgilaydi. Shuningdek Indoneziyadagi ilk musulmon yozma yodgorligi (orolning Surabai manzilgohi) 1082-yilga taalluqli ekani, bu esa arxipelag aholis orasida islom dinining paydo bo‘lishi XI-XII asrlarga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi. Ta’kidlash kerakki, Indoneziyaning Yava orolida islom dinining tarqalishi masalasida uning O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekistondan ko‘chib borgani haqidagi qarashlar ham mavjud. Bunga 13 Ионова А.И. “Мусульманский национализм” в современной Индонезии.-М.Наука.1972.-С.10. 14 X олл.Д.Дж. История Юго-Восточной Азия. Пер.с.анг.-М..1958.-С.155. 15 Берзин Э.О.Юго-Восточная Азия XIII - XVI веках.-М.,1982.-С.192. 16 Шпажников Г.А. Религии стран Юго-Восточной Азии.-М.Наука..1980.-С.180. 11 yorqin misol oroldagi ilk islom targ‘ibotchilaridan biri Mavlono Malik Ibrohim (Sunn Gersik)ni samarqandlik deb hisoblaydilar, uning qabr toshida ismiga “Asmarakandiy” so‘zi qo‘shib qayd qilingan. Ammo bu borada aniq ilmiy xulosalar yo‘qligi bu ma’lumotni mavhumligiicha qolishiga sabab bo‘lmoqda. Islomning indoneziyaliklar orasida o‘zlashuvida, albatta o‘ziga yarasha qiyinchiliklar ham bo‘lgan. Ularning ichida eng jiddiylaridan biri, til muammosi bo‘lgan. Chunki qadimdan yerlik aholining aksariyatini malayyalar tashkil qilib, ularning ajdodlari esa, taxmin qilinishicha, to‘rt yarim ming yillar muhaddam Janubiy Osiyodan ko‘chib kelgan edilar. Shuning uchun ham "orollararo o‘zaro muomala vositasi bo‘lgan malayo-polineyziya hamda papuan guruhiga tegishli tillarning umumiy soni, hozirgi hisob bo‘yicha, taxminan ikki yuz ellikka yaqin bo‘lgan". Bu kabi muammolarning yechimiga islomning Hindistonda kirib kelish tarixida kuzatilgan edi. Xususan, urdu tilining paydo bo‘lishi va uning muomala vositasida istifoda etilishi avval arablar va keyin borib mahal liy musulmonlarning hind e'tiqodidagi aholi bilan bo‘lgan o‘zaro munosabatlarida qo‘l kelgandi. Indoneziyada, mazkur holatda biror yangi til vujudga kelmagan bo‘lsa ham, ammo orollarda tobora musulmon savdo rastalari sonining ortib borishi bilan XV asrga kelib dengiz yoqasidagi shaharlarni asosan musulmon aholisi egallagan. Shu asnoda iqtisodiy jihatdan mustaqil "bandargoh podsholari" siyosiy mustaqillikka erishish yo‘llarini axtarishga tushganlar. Islom, XI-XII asrlardan Indoneziyaning keyingi siyosiy va madaniy hayoti rivojida yetakchi rol o‘ynadi. Uning keyingi keng miqyosda tarqalishi arxipelag madaniyatiga yangi-yangi unsurlarni olib kiritish bilan Indoneziyada o‘ziga xos uch toifadagi ma'naviyat majmui tarkib topdi: ibtidoiy indonez madaniyati, so‘ng uning hind madaniyati bilan chatishuvi va keyin ular har ikkisining musulmon madaniyati bilan mushtarak shaklga kirishi bilan bog‘liq. Diniy jihatdan esa, ayni holat quyidagi 12 shakllarda joriy edi: tub yerlik animistik e'tiqod, undan keyin o‘zlashgan hind buddizmi va nihoyat, islom dini 17 . Uch turli diniy e'tiqodning bir mamlakatda joriy bo‘lishi mumkinligi Xitoy tajribasidan, ya'ni konfutsiylik, daosizm va buddizm faoliyati tarixidan ma'lum edi. Lekin indonez sarzaminida uch diniy dunyoqarashlar o‘rtasida kechgan to‘qnashuvlar oqibatida "is lom xuddi Hindistondagi kabi indonez milliy qadriyatlari tarkibida o‘zlashdi". Fanda "sinkretizm" deb nom olgan bunday jarayon, avvalroq Yaponiyada ham bud dizm bilan sintoizmning o‘zaro bir-biriga singishida namoyon bo‘lgandi. Shu kabi Indoneziyada ham yangi ibodat shaklan o‘tmish indonez e'tiqodi an'analarida olib borildi. Masjidlar ham, mahalliy me'moriy uslubga yaqin tarzda qurildi. Yangi e'tiqod muxoliflari esa, hali o‘z maqomida barqaror hinduizm va buddizm tarqalgan orollardan panoh topdilar. "XVI asrning ikkinchi yarmida, Majapaxita davlatining bo‘linib ketganidan keyingi uzoq yillar davom etgan tarqoqlikdan so‘ng, Indoneziyada yana markazlashgan davlatlar barpo bo‘la boshladi. 1568 yili Bantamni mustaqil davlat deb e'lon qilgan hukmdori Hasaniddin, g‘arbiy Yava va qisman sharqiy Sumatrani bosib olgach, janubiy Yavadagi oxirgi yirik hinduizm e'tiqodida bo‘lgan Pavjajarana davlatini ham mag‘lubiyatga uchratdi. Shundan so‘ng, Bantam davlati musulmon dunyosi nazariga tushib, indoneziyalik hukmdorga 1638-yili Makka tomonidan sultonlik unvoni inom etildi 18 . Islomga e'tiqod qiluvchilarning soni ortib, yangi din an'analarining kundalik hayotga muttasil singib borishi bilan, Janubiy hamda Sharqiy Osiyo mamlakatlaridagi kabi, yangi e'tiqod mahalliy madaniy qadriyatlar bilan uyg‘unlashdi. Natijada adabiyot, san'at va me'morchilikdagi singari, yuqorida ayttanimizdek, islomiy toat- ibodatda ham qadim indonez e'tiqodi ruhidagi marosimlar o‘z mohiyatini saqlab qoldi. 17 Жаҳон мамлакатлари. Қисқа маълумотнома. Тошкент. 2009– Б.127. 18 Низомиддинов Н.Ғ. Ko’rsatilgan asar. – B.398. 13 Bu o‘rtada yevropalik – portugallar, niderlandlar, inglizlar va boshqalarning Indoneziya tabiiy boyliklarini o‘zlashtirish maqsadidagi urinishlari, shunday ham o‘z ichki muammolari bilan band arxipelag xalqlari boshiga ortiqcha tashvish keltirdi. Ya'ni, "XVI asrning o‘rtalarida portugallar Moluk hamda Timorda xristianlik e'tiqodini targ‘ib qilishga kirishib, yangi diniy masalalarda yerlik xalqlar orasida o‘zaro nizo keltirib chiqarishga urindilar” 19 Malayziyadagi islomga Indoneziya ta'siri va mahalliy animistik unsurlar yo‘g‘rilgan bo‘lsa, animist shamanlar esa o‘z duoyu afsunlarida Qur'oni karim suralariga murojaat etadilar 20 . Malayziyalik mu sulmonlar ham o‘zga diniy e'tiqodlarga bepisand yoki muxolif ruhda emas, balki hurmat-ehtirom bilan qaraydilar. Binobarin, muayyan biror hudud maydonida masjid, ibodatxona yoki cherkovning qurilganligi va ularning baravar faoliyat ko‘rsatishi Malayziyadagi o‘z aro teng huquh asosidagi diniy muhitning eng ishonchli misolidir. Malayziyadagi islom tarixi va yarim orolda taraqqiy topgan madaniyat haqida ga pirganda, bir jihatga alohida e'tibor berilishi lozim. Ya'ni, muqaddam hind va indonez qadriyatlari unsurlari mavjud bo‘lgan mahalliy madaniy jarayonda yuz bergan - biri-ikkinchisini ham inkor va ham e'tirof etgan holatlarga. Avval xat-hujjatlarda hind harflari istifoda qilingan bo‘lsa, islom davlat dini maqomiga ega bo‘lgach, yozuvda arab-fors alfavitini qo‘llashga o‘tildi va shu asnoda malay tiliga ham arab va fors so‘zlari o‘zlasha boshladi 21 . Natijada XV asrda taraqqiy etgan Malakka Sultonligidan chiqqan din tarqatuvchi savdogarlar o‘z faoliyatlarini kengaytirib yubordilar. XV-XVII asrlarda Yava, Bruney, XV-XVI asrlarda G‘arbiy Sumatra, XV asrning ikkinchi yarmida Patani, XIV-XV asrlarda Sulu va Mindanao, XV-XVIII asrlarda Arakana aholilari islomni qabul qildilar. Yangi din Yava orqali Janubiy Sumatraga (XVIII-XIX asrlar), Janubiy Kalimantanga (XVI-XVII asrlar), G‘arbiy Sumatra orqali Sulavesiga (XVII 19 Жаҳон мамлакатлари. Қисқа маълумотнома. Тошкент. 2009–Б.127. 20 Низомиддинов Н.Ғ. Ko’rsatilgan asar. – B.414. 21 Аширов А. Этнология. Тошкент, 2014. – Б.327. 14 asr) kirib keldi. Mintaqada islomlashuv jarayoni hozirgi kungacha davom etmoqda 22 . Ammo islom dini turli joylarda musulmonlarning maishiy va ma'naviy hayotlariga bir xilda kirib borayotgani yo‘q. Turli xalqlar va hatto turli rayonlardagi islomning ko‘rinishi bir-biridan farq qiladi. Islomga eng qattiq berilgan xalqlar bu ilgari da'vatchilar sermahsul faoliyat olib borgan rayonlardir. Yava, Sumatra, Arakanada islom avvalgi dinlar hinduiylik va buddaviylikka duch keldi va ular bilan birga mavjud bo‘lib, o‘ziga xos ko‘rinishni oldi. Mintaqada musulmon jamoalarining shakllanishi mahalliy tarixning suronli o‘zgarishlari davriga to‘g‘ri keldi. Ilgari qudratli hisoblangan Tyampa (XV asr), Malakka va Majapaxita (XVI asr) davlatlari quladi hamda mintaqada Portugaliya, Ispaniya, Gollandiya, Angliya, Frantsiya mustamlakachilari kirib kela boshladi. Bu davrda hali islom davlatchiligi hali mustahkam ildiz otmagan edi, shuning uchun ham o‘zga yerlik bosqinchilarning bu yerlarga kirib kelishi musulmonlar uchun juda sezilarli bo‘ldi. Masalan, islomlashtirilgan Tyampa yerlarida avval Vetnam, XIX asrda Frantsiya qo‘shinlari tomonidan bosib olinishi yuqori mansablarni egallagan musulmon ruhoniy va ilohiyotchilariga qattiq zarba berdi. Qulagan Tyampa davlatidagi sanoqli oliy tabaqali oilalargina qo‘shni Kxmer qirolligidan boshpana topdilar. Ammo bu qirollik ham XIX asrning ikkinchi yarmida Frantsiya qo‘liga o‘tdi. 1.2 Dastlabki musulmon davlatlari Malay-Indoneziya dunyosiga Islom kelishi va o‘rnatilishi bilan orol arxipelagida va Malay yarim orolida bir qator kuchli va mintaqaviy ahamiyatga ega davlatlar paydo bo‘ldi. Janubi-Sharqiy Osiyodagi musulmon davlati Malakka (Malakka sultonligi) markazi Malakka. 1403-yilda Indoneziya davlati shahzodasi Majapaxit Paramesvara tomonidan asos solingan. 1424-1445-yillarda saltanatda feodal guruhlar o‘rtasida kurash bo‘lib, ulardan biri hinduizmni, ikkinchisi esa islomni qo‘llab-quvvatlagan. 1446-yilda islomparast firqa g alaba qozondi va hokimiyat tepasiga Raja Qosim keldi,ʻ 22 Husniddinov Z. Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asoslari. T oshkent, 2005. 46-b 15 u birinchi Malakka sultoni bo ldi va Muzaffarshoh (1446-1459) nomi bilanʻ hukmronlik qildi. Sultonlik o zining gullagan davrida (15-asrning 2-yarmi) Malayya ʻ yarim oroli, Riau va Linga arxipelaglari, Sumatraning sharqiy qirg oqlarini o z ichiga ʻ ʻ olgan. Malakka Janubi-Sharqiy Osiyoda islom tarqalishining markaziga aylandi. Biroq, ichki nizolar Sultonlikni zaiflashtirdi, natijada u portugallarning hujumini qaytara olmadi va 1511-yilda Portugallar tomonidan Malakkani egallab olgandan keyin quladi. Malakka hukmdorlari taxminan 1403-1699-yillar (tax. 805-1111) Malakka yarim orolining janubi-sharqiy qirg‘og‘ida hukmronlik qilgan. Yigirmadan ziyod sulola vakillari mamlakatni idora qilgan. XV asrning boshlarida paydo bo‘lganligiga qaramasdan Malakka hukumdorlarining islomni qanday sharoitda, qachon va kim tomonidan qabul qilganligi ma’lum emas. Muhimi shuki, bu davlatlar tarixini o‘rganayotgan tarixchi oldida ikkita yo‘l mavjud, biri aniq faktlarga asoslanib muammoga yechim topish, ikkinchisi esa xalq orasida yurgan afsonalarga ergashish. Malayziya yilnomalarida Malakka o‘z hukumdori Raja Tengah davrida islom dinini qabul qilgan deb taxmin qilinadi 23 . Yuqorida keltirilgan adabiyotga asoslanadigan bo‘lsak, Malakka o‘zining dastlabki yillarida Janubiy Sumatraning Palembang shahrini ta’sir ostida tutib turgan. Bu shahar uzoq vaqt davomida, tarqalib ketgan Srivijaya qirolligining markazi edi. XV asr davomida Malakka bir tomondan Yaqin Sharq va Hindiston, ikkinchi tomondan Xitoy o‘rtasidagi savdo yo‘lida joylashganligi tufayli gullab yashnadi. Malakka bo‘g‘ozi orqali o‘tgan barcha kemalar uchun port vazifasini bajarar edi. Bu darajada rivojlanish Siam Buddist shohligining e’tiborini tortdi. Malakka XV asr davomida doimiy ravishda Xitoyning Tailand bosqinlaridan himoyalanishga intilardi. Achex sultonligi (Ache), Sumatra shimolidagi musulmon davlati. VIII asrdan boshlab islom dinining tarqalish markaziga aylandi. XVI asr boshlarigacha. Bu hudud 23 Peter.G.Riddel. The Implanting of islam in Southeast Asia. Insights into Philippine Cultural History, Quezon City . 2017. – Р.71. 16 Pasey knyazligining bir qismi edi. Portugallar va Johor sultonligiga qarshi kurashda Achex Malakka bo g ozini o z nazoratiga oldi. Sultonlar Iskandar Muda (1607-1636)ʻ ʻ ʻ va Iskandar Tani (1636-1641) butun Sumatra va Malayyani o‘ziga bo‘ysundirdilar. Achex Makka, Usmonlilar imperiyasi, Mug‘allar imperiyasi va Xitoy bilan savdo aloqalarini saqlab turdi. Sultonlik Indoneziya islomining yirik diniy va madaniy markazi bo lib, bu yerda diniy maktablar (jumladan, hindiylashgan so fiylik) ʻ ʻ rivojlangan. XVII asr o‘rtalarida. gollandlarning mintaqaga kelishi bilan Achexning tanazzulga uchrashi boshlandi. XIX asrning birinchi yarmi va o‘rtalarida. Sultonlikda vorislik urushlari bo lgan. 1850-1860-yillarda. gollandlar bilan to‘qnashuvlar bo‘ldi ʻ va 1873-yilda Achena urushi boshlandi, bu 1903-yilda sultonlikning tugatilishiga olib keldi. Achex sultonligi (Ache)ning yigirmadan ortiq hukmdorlari tax. 1496-1903(tax. 901-1321) yillar Sumatraning shimoliy hududida hukmronlik qilgan. Markaziy Yavadagi eng yirik musulmon davlati tax. 1575-1755-yillar hukmdorlari Majapaxit imperiyasi qulagandan va undan keyin uzoq davom etgan feodal o zaro nizolardan so ng tashkil topgan. Senapati (tax. 1575-1601-yillar) va ʻ ʻ Agung (1613-1645-yillar) tomonidan olib borilgan markazlashtirish siyosati Yavadagi oxirgi hind shtatlarining qulashiga va O‘rta va Sharqiy Yavaning hukmronligi ostida birlashishiga olib keldi. Agung "susuxunan" (lit. "hamma narsa bo‘ysunadigan") unvonini oldi, Niderlandiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi bilan jang qildi. Biroq, 1670-yillarda Gollandiyaliklar sulolaviy nizolarga aralashib, Trunujaya (1676- 1683) qo‘zg‘olonini bostirishda Sulton Amangkurat I (1645-1677) ga yordam berib, bir qator Mataram hududlarini Kompaniyaga berib yuborgan o‘z protejlarini taxtga o‘tirdilar. Tez orada boshlangan Yavada Surapati va uning o g illarining ʻ ʻ mustamlakachilikka qarshi qo zg oloni (1685-1719), so ngra gollandlar faol ʻ ʻ ʻ aralashgan ketma-ket urushlar (1704-1708, 1719-1723, 1749-1755) sabab bo ldi. Bu ʻ urushlar natijasida 1755-yilda Mataramning Niderlandiyaning ikkita qaram 17 sultonligiga, Surakarta va Yogyakartaga bo‘linishiga olib keldi. Mataram hukmdorlari tax. 1575-1755 (tax. 983-1168) yillarda davlatni idora qilgan. 1755-yilda sobiq Mataramning qulashi natijasida tashkil topgan musulmon davlati Surakarta hukmdorlari (susuxunonlari) o‘zlarida “susuxunan” unvonini saqlab qolganlar. U Niderlandiya Sharqiy Hindiston kompaniyasiga vassallikda edi. 1942- 1945-yillarda bu hudud yapon qo shinlari tomonidan egallandi. Shundan so ngʻ ʻ Surakarta sultonligi 1949-yilda mustaqil Indoneziya Respublikasi tashkil topgunga qadar rasmiy ravishda mavjud bo lib, 1950-yilda Markaziy Yava provinsiyasi ʻ tarkibiga kirdi. Surakarta hukmdorlari (Susuxunanlar) 1755-1949 (1168-1368) yillarda mamlakatni idora qildi. Jakarta sultonlari, 1755-yilda sobiq Mataramning qulashi natijasida tashkil topgan musulmon davlati. Jakarta sultonligi Niderlandiya Sharqiy Hindiston kompaniyasiga vassal qaramlikda edi. Birinchi sulton Susuxunanning ukasi Abdurahmon Mangkubuvana edi, u Hamengkubuvon I (1755-1792) unvonini oldi, bu keyingi barcha sultonlarning unvoni edi. 1825-yilda Jakartada mustamlakachilikka qarshi qo‘zg‘olon - shahzoda Diponegoro boshchiligidagi Yava urushi (1825-1830) boshlandi. Ikkinchi jahon urushi boshlangunga qadar (1939-1945) Jakarta Niderlandiya Hindistonining ma muriy tizimida “avtonom davlat” hisoblangan. 1945- ʼ yilda Indoneziya Respublikasi tashkil topishi bilan sultonlik Jakarta sultonlari tomonidan boshqariladigan avtonom maxsus okrug maqomini oldi. Bruney sultonlari, Muhammad nomi bilan hukmronlik qilgan Bendahara oilasidan Awang Alak Betatar tomonidan asos solingan musulmon hukmdorlar sulolasi. XVI asr boshlari ya’ni 1514-yilda Bendaxara oilasidan Muhammad islomni qabul qilgan. Bruney musulmon ilmi va ilohiyotining markaziga aylandi, u erda butun musulmon dunyosidan ulamolar keldi. Ular orasida toiflik mashhur ulamo Sharif Ali ham bor edi, u Sharif Ali Berkat nomi bilan Bruney hukmdori bo‘ldi (tax.1526 -?). Uning davrida sultonlik Bruney Darussalami deb nomlana boshladi. XVI asr o‘rtalarida. sultonlikdagi nazorat Bolkiya sulolasi qo liga o tdi va u butun orolga ʻ ʻ 18 hokimiyatni kengaytirdi. Kalimantan, Sulu arxipelagi, Filippin Luzon. Sulton Muhammad Hasan (1601-1617) davrida "Hukum kanun Bruney" qonunlar to‘plami qabul qilindi va u mamlakat davlat tuzilishining asosiga aylandi. XIX asr boshlariga kelib faqat Sabah va Saravak sultonlik tasarrufida qoldi. 1842-yilda Saravak Oq raja sulolasining asoschisi J. Bruk nazoratiga o‘tkazildi. 1888-yilda Bruney Britaniya protektorati ostiga o‘tdi. 1941-1945-yillarda Yaponiya tomonidan bosib olingan, ammo urush oxirida u yana Britaniya protektoratiga aylandi. Bolkiah sulolasining kuchi faqat nominal edi. 1959-yilda Bruney "Malay islom monarxiya davlati" deb e'lon qilindi. 1979-yil yanvar oyida Buyuk Britaniya va Bruney o‘rtasidagi uzoq davom etgan muzokaralardan so‘ng 1984-yildan boshlab Sultonlikka mustaqillik berish to‘g‘risida bitim imzolandi. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, islom dinining arxipelagga kirib kelishi va tarqalishida birlamchi omil sifatida harbiy yurishlar emas, balki tranzit savdo aloqalari xizmat qildi. Aynan shu jarayon Janubi- Sharqiy Osiyoda davlatchilik tizimini shakllantirdi. Yuqoridagi mahalliy musulmon davlatlarining shakllanishi va rivojlanishida islom dini katta rol o‘ynadi. Til borasidagi tafovut, qolaversa mahalliy diniy e’tiqodlar, hududga yevropaliklarning kirib kelishi oz bo‘lsada islomning tarqalishida qiyinchiliklarni keltirib chiqarganiga qaramay, hozirgi holatgacha bo‘lgan uzoq va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tdi. II BOB. JANUBI-SHARQIY OSIYONING MUSTAQIL DAVLATLARI VA ISLOM (XX asrning ikkinchi yarmi) 2.1. Indoneziya mustaqil taraqqiyot yo‘li jarayonida diniy siyosat va islom Indoneziyalik musulmonlarning islomni qabul qilishi borasidagi birinchi muhim dalillar Indoneziyaning kattaligi bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turuvchi eng g‘arbiy orollaridan bo‘lgan Sumatrannig shimoliy mintaqalarida uchraydi. Venetsiyalik sayyoh Marko Polo (1254-1324) 1292 yilda Xitoydan uyga qaytayotib Sumatra shahriga kirib o‘tadi, shunda Perlak musulmonlar shahri ekanligini, ammo 19 uning yaqinidagi ikki shahar Pasay va Sumatra esa, bunday emasligini yozadi 24 . Samudraning birinchi musulmon hukumdori Malik as-Solihning 1297-yilga oid qabr toshi topilgan. Bu indoneziya-malay hududlarida musulmon sulolasi hukmronlik qilganining dastlabki yaqqol dalilidir. Topilgan bu kabi boshqa qabr toshlari esa, XIII asr so‘ngidan boshlab shimoliy Sumatra minatqasi islom dini hukmronligi ostida bo‘lganligini tasdiqlaydi. A. Anzarning ta’kidlashicha O‘rta asrlarning eng ko‘p sayohat qilgan sayyohi va “arab Marko Polosi” nomi bilan tanilgan marokashlik sayyoh Ibn Battuta (1304-1378), 1345-1346 yillarda Xitoyga qilgan safarida Samudra orqali borib kelgan va u bu yerning hukumdori islom dini shofe'iylik mazxabining sodiq tarafdori bulganini yozib qoldirgan. Bu ilk davrlardan boshlab mintaqada ko‘pchilik amal qiluvchi asosiy mazhabning mavjud bo‘lganiligini tasdiqlaydi 25 . Ammo bu Indoneziya arxipelagida boshqa uch mazxab hanafiylik, molikiylik va xanbaliylikning bo‘lmaganiini asoslamaydi. Yana boshqa bir qiziqarli faraz - Indoneziyaning filologiya va ismologiya bo‘yicha birinchi mutaxassisi Xusayn Djayadiningratning qarashidir. U mavjud dalillarga asoslanib Indoneziyaga islom dini fors mintaqalaridan, xususan, Erondan kirib kelganligini aytadi. Uning dalillari kelib chiqishi forscha bo‘lib, keyinchalik o‘zgartirilgan Baxasa tilida (indoneziya tili) topilgan so‘z va so‘z birikmalarga asoslanadi. Shuningdek, kelib chiqishi Eronga bog‘lik bo‘lgan islomiy tasavvuf tariqatlariga ergashishi uchun Indoneziyada ko‘plab yo‘llar mavjudligini aytadi 26 . Xusayn Djayadiningratning bu ilmiy farazi Indoneziyada islom dini taraqqiyotida samarqandlik olimlarning rolini asoslashga xam dalil bulib xizmat qilishi mumkin. Сhunki, Samarqand aholisi tarixan ikki tilda gaplashishi bilan nom taratgan. Ayniqsa, XIII-XV asrlarda fors tilining o‘rni yuqori bo ‘lgan. Mavlono Ibrohim Samarqandiy va uning oilasi ham samarqandlik bo‘lganini 24 Ira Lapidus. A History of Islamic Societies. Cambridge: Cambridge University Press, 1988.p-469. 25 Anzar, A., Suardi, I. Origins of islam in indonesia. International Journal of Pure and Applied Mathematics.Indonesia, 2018. –P 1149-1178 26 Feruz Z. KHOLMUMINOV. ИНДОНЕЗИЯГА ИСЛОМ ДИНИ КИРИБ КЕЛИШИНИНГ ТАРИХИЙ БОСИЧЛАРИ . T .:Moturidiylik (1/2022), ISSN 2181-1881. 113-115 b . 20 hisobga olinsa, musulmon aholi orasida forsiy atamalarning tarqalishida ular muhim o‘rin tutganini aytish mumkin. Ma'lumki, yosh mustaqil davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muammolarni hal etishga bog‘liq. Diniy masala ham ana shunday muammolar qatoriga kiradi. Sharq mamlakatlarida hamisha an’anaviy asoslarning kuchli tayanchi bo‘lib kelgan, asosan shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni belgilab beruvchi, hozirgi zamonda muhim mafkuraviy-siyosiy birlik bo‘lib qolayotgan din doirasida sodir bo‘layotgan jarayonlarni tushunmasdan turib rivojlanish yo‘nalishlari va tendentsiyalari, jamiyatdagi ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlar haqida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish qiyin. Etnik va diniy tarkibining xilma-xilligi, bu mamlakatlarda istiqomat qiluvchi xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy rivojlanish darajasining farqi, shuningdek, diniy xilma-xillik bu davlatlarning rivojlanishida qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Indoneziya Respublikasi sobiq mustamlaka davlatlari orasida birinchilardan bo lib siyosiy mustaqillikka erishdi. Mustaqillik yillarida islomning mamlakat siyosiyʻ hayotida tutgan o‘rni doimo katta bo‘lgan. Indoneziyaning rivojlanish tajribasi kontekstda islom rivojlanishining asosiy tendensiyalari va yo‘nalishlarini tushunish uchun katta nazariy va amaliy qiziqish uyg‘otadi. 1945-yil avgust oyida mustaqil birlashgan Indoneziyaning tashkil topishi Indoneziya jamiyatida XX asr boshidan buyon sodir bo‘lgan chuqur ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlar natijasidir. Bu o zgarishlar, asosan, mamlakatda kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi va ʻ Indoneziya xalqi milliy ongining uyg onishi bilan bog liq bo lib, bu ʻ ʻ ʻ indoneziyaliklarning mustaqillikka erishish yo lidagi keng harakatining paydo ʻ bo lishiga olib keldi. Indoneziyada mustamlakachilikka qarshi birlashgan harakatning ʻ xarakterli xususiyatlaridan biri unda nafaqat Indoneziya jamiyatining turli tabaqa va qatlamlari, balki turli millat va qabilalar, shuningdek, din vakillarining ham ishtirok etishi edi. Milliy ozodlik harakatida islom dini muhim rol o‘ynadi, uning vakillari ko‘plab siyosiy partiyalarning eng faol yadrosi edi. Islomiy oqimlar yetakchilarining 21 pozitsiyasini hisobga olgan holda shuni aytish kerakki, ularning mutlaq ko‘pchiligi umumindoneziya birligi shiori ostida so‘zga chiqib, yagona Indoneziya davlatini yaratish va unga to‘la mustaqillik berish tarafdori bo‘lgan. Bu talablar ko‘pchilik siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlari, musulmon harakat va oqimlari tomonidan qo‘yildi. Budi Utomo (Oliy maqsadli), Indoneziya Milliy partiyasi (NPI), Indoneziya Siyosiy Uyushmasi (GAPI) va Sarekat Islom (Islom Ittifoqi) milliy asosda faoliyat yuritgan. Ularning hamkorligining asosi umumiy dushman – golland mustamlakachilariga qarshi turish edi. Shu bilan birga, Gollandiyaga qarshi koalitsiya ishtirokchilari mustaqil Indoneziyaning davlat tuzilishi masalasini birinchi o‘ringa qo‘yishmadi. Asosiy kurash mustaqillik yillarida boshlandi. Agar mustamlaka hukmronligi davrida Indoneziyaning alohida xalqlari va hududlari o rtasidagi til,ʻ diniy va ijtimoiy-iqtisodiy farqlardan gollandlar yagona Indoneziya xalqining shakllanishini sekinlashtirish uchun foydalanilgan bo lsa, mustaqillik e lon ʻ ʼ qilingandan keyin bu tafovutlar yagona markazlashgan davlatni yaratishning mumkin emasligiga dalil sifatida foydalanish boshlandi. Aholining etnik va diniy tarkibi xilma-xilligiga qaramay, Indoneziyada yagona Indoneziya xalqining shakllanishiga yordam beradigan ko‘plab omillar mavjud edi. Avvalo, Indoneziya xalqlarining mutlaq ko‘pchiligi tili, turmush tarzi va madaniyati jihatidan bir-biriga yaqin ekanini ta’kidlaymiz. Tadqiqotchi olimlar Berzina.M va Bruk.Sning ma’lumot berishicha, mamlakat aholisining uchdan ikki qismi uchta eng yirik millat - yava, sundan va maduriyani, 13 ta yirik xalq mamlakat umumiy aholisining qariyb 90 foizini tashkil qiladi. Qolgan etnik guruhlar aholining 11% ni tashkil etadi 27 . Tillarning qarindoshligi (Indoneziya xalqlarining aksariyat tillari malay oilasiga mansub), madaniyatlar va dinlarning umumiyligi Indoneziyaning umumiy milliy o‘ziga xosligini mustahkamlashda muhim rol o‘ynadi. 1960-yillarda Indoneziyada atigi 4,7 million xristian (katoliklar va protestantlar), taxminan 1,8 27 Берзина М.А., Брук С.И. Население Индонезии, Малайзии и Филиппин. Приложение к « Карте народов ». М . : Академии наук СССР , 1962. С .38. 22 million hindular, 2 milliondan bir oz ko‘proq konfutsiylar, daochilar va buddistlar bor edi. Bu dinlarning barchasiga mamlakat aholisining 10% ga yaqini e'tiqod qilgan, qolgan 90% musulmonlar edi. Indoneziya sharoitida bu diniy bir xillik ma'lum bir ijobiy rol o‘ynadi, chunki u mustamlakachi hokimiyatlarning o‘z manfaatlari yo‘lida dinlararo adovatni qo‘zg‘atishining oldini oldi. Ammo shuni aytish kerakki, islom diniga e’tiqod qiluvchilar aslida ozchilikni tashkil qiladi. Kundalik hayotida Qur'on va musulmon urf-odatlariga qat'iy rioya qiladiganlarga nisbatan "santri" atamasi qo‘llaniladi. Islomdagi modernistik va an’anaviy oqim tarafdorlari turli partiya va tashkilotlar atrofida to‘plangan siyosat sohasida bu yaqqol namoyon bo‘ldi. Aksariyat musulmon siyosatchilar rasmiy statistik ma’lumotlarga tayanib, islom tamoyillarining ijtimoiy-siyosiy hayotda yetakchi o‘rinni egallashidan umuman manfaatdor bo‘lgan mamlakat aholisining mutlaq ko‘pchilik qismi sifatidagi musulmon jamiyati g‘oyasini targ‘ib qilgan va targ‘ib qilishda davom etmoqda. Shunga qaramay, mustaqillik e’lon qilinishi arafasida mamlakatda dunyoviy va islomiy davlatchilik tarafdorlari o‘rtasida keskin kurash kechdi. Indoneziya davlatining siyosiy va ma'muriy tuzilmasi bilan bog‘liq muammolarni milliy miqyosda muvofiqlashtirilgan hal qilish yo‘lidagi birinchi muhim qadam 1945 yil 1 martda Indoneziya mustaqilligiga tayyorgarlik ko‘rish bo‘yicha o‘rganish komissiyasining tashkil etilishi bo‘ldi. Bu komissiya haqida Anderson.Bning ta’kidlashicha, komissiya tarkibiga Indoneziya milliy ozodlik harakatining turli fraksiyalarining 62 nafar vakili kirgan. Musulmon oqimlari vakillari atigi 11,3%ni tashkil etgan, bu esa Indoneziya mustaqilligi haqidagi munozaraning dunyoviy yo‘nalishidan dalolat beradi 28 . Ammo shuni ta'kidlash kerakki, Indoneziyaning kelajakdagi tuzilishi muammosi muhokamasi keskin edi. Shubhasiz, Indoneziyadagi yapon istilosining yakuniy bosqichidagi asosiy masala Mashumi partiyasining ayrim a’zolari tomonidan ilgari surilgan Indoneziyani islomlashtirish 28 Anderson B. Some Aspects of Indonesian politics under the Japanese occupation: 1944–1945. Cornell University , Ithaca , New York . 1961. P .17. 23 yo‘lini tanlash va birinchi bosqichda milliy birlikka erishish zarurati edi. Mashumi rais o rinbosari Vohid Hoshimo Islomning davlatdagi o rni va roli masalasiniʻ ʻ Indoneziya mustaqilligi konsepsiyasi doirasida hal qilishni taklif qildi. Ushbu komissiya tuzilganidan ko‘p o‘tmay, Sukarno o‘zining birinchi sessiyasida nutq so‘zladi, uning nutqi keyinchalik "Punch kuchining tug‘ilishi" deb nomlandi. Sukarno o‘z nutqida Indoneziya davlatchiligining siyosiy va falsafiy asosini tashkil etishi kerak bo‘lgan besh tamoyilning (millatchilik, baynalmilallik, demokratiya, ijtimoiy farovonlik va dindorlik) mazmunini bayon qildi. Sukarno Indoneziya jamiyatidagi murakkab vaziyatni hisobga olib, islomning rivojlanishi uchun barcha imkoniyatlar yaratilishini ta’kidladi. Bunday yon berishlar, albatta, Sukarno va milliy ozodlik harakatining boshqa ishtirokchilari bu va’dalarni hayotga tatbiq etishga intilishgan degani emas edi. Bu faqat islomiy guruhlarning hujumini to‘xtatish va shu bilan ularning faoliyatini zararsizlantirishga urinish edi. Komissiya a zolarining ʼ ko pchiligining Sukarno tamoyillari uchun ovoz berishga intilishlarini endi e tibordan ʻ ʼ chetda qoldira olmagan islom vakillari o z talablarini Indoneziya xalqining ʻ ko pchiligi musulmonlar ekanligi bilan asoslashga majbur bo ldilar. Bunga Sukarno ʻ ʻ demokratiya tamoyili musulmon doiralariga o z tarafdorlarini vakillik organlariga ʻ nomzod qilib ko rsatish imkonini beradi, xalq vakilligi organidan keladigan barcha ʻ qonunlar ham musulmon qonunlari bo lishini ta kidladi. Bundan tashqari, islom dinini ʻ ʼ milliylashtirish tarafdori bo lgan musulmon radikal guruhlardan farqli o laroq, ʻ ʻ Sukarno “sivilizatsiyaviy” dindorlik tamoyilini, ya ni din erkinligi, dinlarning ʼ tengligiga harakat qildi. Tadqiqot guruhi tomonidan qabul qilingan yakuniy hujjatda ushbu komissiya a'zolarining ko‘pchiligining Indoneziya davlatining asosi sifatida Panchasil tamoyillari haqidagi fikrlari aks ettirilgan. Bu tamoyillar islomni Indoneziyaning ijtimoiy-siyosiy hayotida hal qiluvchi omil sifatida qaror toptirish uchun radikal islomiy doiralarga qarshi turib ma’qullandi. Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, 1945-yil 22-iyunda bo‘lajak konstitutsiyani ishlab chiqish bo‘yicha takliflarni tahlil qilish uchun o‘rganish komissiyasi tomonidan tuzilgan kichik qo‘mita tarkibiga 24 musulmon guruhlari vakillari qabul qilingan muqaddimada taklif qilingan. Jakarta asosiy qonun tamoyili sifatida mamlakatlar barcha musulmonlar Islomning barcha talablarini bajarishlari va o‘z hayotlarida musulmon dinining me'yorlari va institutlariga amal qilishlari majburiyati bilan Xudoga ishonishadi. Bu taklif bo‘lajak konstitutsiya loyihasining muqaddimasidan o‘rin oldi. Buni islomchilarga berilgan imtiyoz deb hisoblash mumkinmi? Bu savolga, menimcha, vaqtinchalik ekanligini hisobga olsak, ijobiy javob berish mumkin. Bundan tashqari, muqaddimaning juda murosali ta'minlanishi noaniqlik bilan ajralib turardi. 1945-yil 10-iyulda o‘z ishini boshlagan o‘quv guruhining ikkinchi majlisida vaziyat yanada keskinlashdi. Islomchilar Indoneziya jamiyatida islomning yetakchi roli haqidagi qoida konstitutsiyada aniq belgilanishini talab qildilar, bu esa komissiyaning boshqa a zolariʼ tomonidan qo llab-quvvatlanmadi. Ular orasida islomning mustaqil Indoneziyadagi ʻ o‘rni muammosi bo‘yicha yagona pozitsiya yo‘qligidan foydalangan islomchilar konstitutsiya loyihasiga faqat musulmon prezident bo‘lishi mumkinligi haqidagi bandni kiritishni talab qilishga muvaffaq bo‘ldi. Islomiy guruhlarga yon berish Indoneziya jamoatchiligining noroziligiga sabab bo‘lishi mumkin emas edi. Voqealarning bunday rivojlanishi milliy ozodlik harakatining siyosiy dasturlarida jiddiy o‘zgarishlarga olib keldi. Ko‘pchilik yetakchilar konstitutsiya loyihasiga Islom rahbariyati to‘g‘risidagi nizomning kiritilishi islomchilarning mamlakatdagi mavqeini mustahkamlaydi va u yoki bu tarzda Indoneziya birligiga putur etkazadi, deb hisoblardi. Buni Sukarno yaxshi tushundi, u 1945-yil 17-avgustda kutilmaganda Jakarta xartiyasi o rniga islom dini haqida umuman gapirilmagan boshqa matnni e lon ʻ ʼ qildi. Bu islomchilar uchun jiddiy zarba bo‘ldi. Biroq, masala shu bilan tugamadi. Ertasi kuni Indoneziya mustaqilligiga tayyorgarlik ko‘rish qo‘mitasining sessiyasida konstitutsiya loyihasi muhim tuzatishlar bilan tasdiqlandi. Musulmonlar islom me’yorlariga amal qilishlari zarurligi va mamlakat prezidenti musulmon bo‘lishi kerakligi haqidagi band olib tashlandi. Islomiy guruhlar jiddiy mag‘lubiyatga uchradi. Bu konstitutsiyaviy vositalar bilan amalga oshirilgan Indoneziya jamoatchiligining 25 islomchilar ustidan qozongan g‘alabasi edi. Dinning o‘rni va roli Panchosil tamoyillari, 1945-yilgi konstitutsiyaning 20-bandi va 1950-yilgi vaqtinchalik konstitutsiyaning 43-bandi bilan belgilana boshladi, ularning mazmuni e'tiqod erkinligini kafolatlashga qisqartirildi. 1950-yillarning boshlariga kelib Indoneziyadagi vaziyat sezilarli darajada keskinlashdi. Bundan foydalangan islomiy doiralar go‘yoki siyosiy partiyalar o‘rtasidagi munosabatlarda yuzaga kelgan qiyinchiliklarni bartaraf etishga urinib ko‘rish maqsadida “davra suhbati” yig‘ishga kirishdilar. Aslida bu islomchilarning yo‘qotilgan mavqeini tiklashga va mustaqil Indoneziya qurishda o‘zlarini yetakchi kuch sifatida ko‘rsatishga qaratilgan navbatdagi urinishlaridan boshqa narsa emas edi. Bu davrda Indoneziya milliy partiyasi kabi tashkilot Indoneziyada mustamlakachilikka qarshi harakatni kuchaytirishda muhim rol o‘ynadi. Biroq, u boshqa tomonlar o‘rtasidagi munosabatlarning keskinlashishiga to‘sqinlik qila olmadi. Mamlakatdagi siyosiy kuchlarning bo shashuvi natijasida musulmonʻ partiyalari muqarrar holatda qoldi. Mustamlakachilikka qarshi kurash vazifasining o‘zi, bir tomondan, bu partiyalarni ilg‘or partiyalar bilan hamkorlik qilishga undasa, ikkinchi tomondan, ularning Indoneziya ijtimoiy hayotini islomlashtirish vazifalari radikal siyosiy tashkilotlar bilan yaqin aloqada bo‘lishiga olib keldi. Islomiy guruhlar konstitutsiya muqaddimasini qayta ko‘rib chiqish urinishlaridan voz kechmadi va unga Islom Indoneziya davlatining asosi ekanligi, Qur’on va Sunnatni hurmat qiladigan musulmonlargina prezident va vitse-prezident bo‘lishi mumkinligi haqidagi qoidani kiritishni talab qilishdi. Bu talablardan tashqari, islomiy partiya va tashkilotlar vakillari, masalan, ateistik targ‘ibotning oldini olish bo‘yicha kichik tuzatishlar kiritishni ham taklif qilishdi. Ta’sis majlisining aksariyat fraksiyalari bu taklif va talablarga keskin qarshi chiqdi va Sukarnoga murojaat qilib, ularni qo‘llab- quvvatlamaslikni so‘radi. Natijada Sukarno tomonidan ilgari surilgan yangi “boshqariladigan demokratiya” siyosiy rejimiga mos keladigan 1945 yil konstitutsiyasi qabul qilindi. Islomiy tashkilotlarning kuchli qarshiliklariga qaramay, 26 1959-yil 19-fevralda Indoneziya hukumati 1945-yilgi konstitutsiyaga qaytish va “boshqaruv demokratiya”ni amalga oshirish to g risida farmon chiqardi. Biroq, to‘rttaʻ ʻ etakchi musulmon partiyalari – Nahdatul Ulama, Mashumi, PSII va Perti - konstitutsiyada shariat qonunlarining barcha musulmonlar uchun majburiy bajarilishini talab qiluvchi qoidani ilgari surishni davom ettirdilar. Va bu taklif Ta'sis majlisining ko‘pchilik ovozi bilan rad etildi. Shunga qaramay, Nahdatul ulamo atrofida birlashgan islomiy partiya va tashkilotlar o‘z pozitsiyalaridan voz kechishni istamay, yaqinashib kelayotgan umumxalq saylovlariga tayyorgarlik ko‘ra boshladilar, shu bilan birga Indoneziyaning turli hududlarida musulmon mafkurasini keng yoyishdi. Amalda ularning rejasi joylarda diniy jamoalar faoliyatida keng o‘z aksini topmagan. Buning asosiy sababi 1965-yil 30-sentabr voqealaridan keyin 1945-yilgi konstitutsiyada keltirilgan Panchasil tamoyillarini hayotga tatbiq etish shiori asosiy shiorga aylangan edi. Shu shart-sharoitda islomiy partiya va tashkilotlarning o‘z maqsadlariga ana shu tamoyillar doirasida erishishlari foydali bo‘lib qolgani aniq. Nahdatul ulamoning ko‘pgina yetakchilari islom yangi Indoneziya qurilishida muhim element, bu dinni keng targ‘ib qilish kerak degan tezisni ilgari surgani bejiz emas. Biroq, 1966 yil iyun oyida bo‘lib o‘tgan Muvaqqat Xalq Konsultativ Kongressining (PPK) birinchi sessiyasida qabul qilingan qarorda 1945 yilgi konstitutsiyaning muqaddimasi hech qachon o‘zgartirilmasligi ta'kidlangan, chunki uning mazmuni Indoneziya davlatchiligining asosi hisoblanadi. Bu Indoneziyani islomiy davlatga aylantirishga qaratilgan har qanday urinishlarni rad etdi va bu islomiy partiya va tashkilotlarga jiddiy zarba berdi. Shu bilan birga, unga dinga oid maxsus qaror shaklida bir qator imtiyozlar berildi, unda din milliy qurilishning muhim va zarur elementi ekanligi qayd etildi. Ushbu farmonning ilovasida ziyorat kvotasini oshirish, davlat musulmon ta lim muassasalariga ajratiladigan mablag larni ko paytirish va hokazolar bo yicha ʼ ʻ ʻ ʻ umumiy bandlar kiritilgan edi. Lekin bular mamlakat musulmon aholisining noroziligini bostirish va yangi zo ravonlik avj olishining oldini olish maqsadida ʻ 27 qilingan kichik imtiyozlar edi. Bundan tashqari, o‘sha davr haqiqatlari Indoneziya davlati hokimiyatida nekbinlikni uyg‘otmadi, mamlakatga anarxiya va inqiroz tahdid soldi. Indoneziyaning ko‘plab hududlarida turli radikal siyosiy tashkilotlar o‘z faoliyatini kuchaytirdi, jumladan, “Dorul Islom” (Islom olami). Ko‘pincha ularning turli maqsadlarni ko‘zlagan faoliyati gollandlar tomonidan yaratilgan federal bo‘linmalarni nazorat qilishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun mamlakat hukumatiga qarshi qaratilgan edi. Ularning maqsadi aniq edi: o‘z ta'sirini avtonom viloyatlarga kengaytirishga harakat qilish. Biroq, bu hududlar ajralib chiqishga intilmadi va shu tariqa islomchilarning oyog‘i ostidan hokimiyat tepasiga kirishga intilayotgan zaminni yiqitdi. Islom partiyalari va tashkilotlari Indoneziyani islom davlatiga aylantirish maqsadiga erisha olmay, mamlakatning yangi ijtimoiy-siyosiy sharoitlariga moslashishga majbur bo‘lib, konstitutsiyaviy asos sifatida Panchsil tamoyillariga tayanganliklari tobora ayon bo‘ldi. , Indoneziya jamiyatini islomlashtirish yo‘llari va chiqishlarini qidiring. Va shunga qaramay, musulmon harakatlarining eng radikal yetakchilari Indoneziyani Dorul Islomga (“Islom hududi”) aylantirish maqsadida bir necha bor hukumatga qarshi chiqishlar qilishdi. G arbiyʻ Yava (1948-1962), Ache (1953-1959), Janubiy Sulavesi (1950-1965)da daruli-islomiy chiqishlar kuzatilgan. G‘arbiy Yavadagi qo‘zg‘olonlarda islomiy guruhlar eng faol ishtirok etdi. Bu chiqishlarning sabablaridan biri 1950-yillar boshida hokimiyatda bo lgan Mashumi partiyasi hukumatlari, shuningdek, 1953-yil martida hokimiyatga ʻ kelgan Ali Sastroamijoyoning birinchi hukumati to lamaganligi bilan belgilandi. ʻ ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy masalalarga har qanday e'tibor jiddiy e'tibor va mavjud qonunlardan markazda va joylarda ularning ta'sirini kuchaytirish uchun foydalanishga intildi. 2.2. Malayziya davlatchiligi taraqqiyotida islom omili So‘nggi o‘ttiz yil ichida Malayziya jamiyati tubdan o‘zgarishlar ni boshdan kechirdi. Bu, bir tomondan, mamlakatning jadal iqtisodiy transformatsiyasi bilan bog‘liq bo‘l gan bo‘l sa, boshqa tomondan mamlakatning chuqur islomlashuvi ham 28 birdek muhim ahamiyatga ega edi . Bankdan tortib qonungacha, kiyim-kechakdan tortib ta'lim siyosatigacha Malayziya jamiyatining deyarli hech bir sohasi Islomning tobora kuchayib borayotgan ta'siridan chetda qolmagan. Bu dinamikaning keng tarqalgan izohi 1980-yillarning boshidan beri Birlashgan Malay Milliy Tashkiloti va Islomiy muxolifat partiyasi Parti Islam Se-Malaysia o‘rtasidagi siyosiy raqobat edi. Biroq, bunday tushuntirishlar boshqa ijtimoiy omillar va dinamikalarning rolini aniq chegaralaydi. Malayziyadagi islomlashuv o‘z-o‘zidan mustahkamlanadigan natijalarni keltirib chiqar ishi bir qator jarayonlarni o‘z ichiga olgan . Ajablanarlisi shundaki, islom uyg‘onishi tomonlarni hamkorlikka yo‘naltirish strategiyasi amalda konservativ musulmonlarning davlat va jamiyatga ancha faol kirib borishiga sabab bo‘l ib , ular ning hukumat byurokratiyalari va dasturlarini yanada diniy rangga bo‘yashni qo‘llab-quvvatlovchi kuchli saylov okrugiga ayla nishiga turtki bo‘lgan . Bir necha o‘n yillar davomida Malayziyada islom ijtimoiy-madaniy, iqtisodiy va siyosiy hayotning ramzi sifatida yanada muhim ahamiyatga ega bo‘l ib bordi . Biroq, bugungi kunda Malayziyada i slomning tashqi timsollari ko‘proq namoyon bo‘lmoqda, chunki aholisining uchdan bir qismidan ko‘prog‘i musulmon b o‘ lmagan mamlakatda islomlashtirish jamiyatning deyarli barcha jabhalariga singib ketgan. Birinchi marta 1983-yil iyul oyida Malayziyada joriy etilgan islom bank ishi juda tez rivojlandi, shuning uchun 2002-yilga kelib islom banklari depozitlari jami bank depozitlarining 10,6% ni tashkil etdi (haqiqatdan ham islom kapital bozorining ishga tushirilishi bilan Malayziya islomiy uslubdagi moliyaviy xizmatlarning markaziga aylandi). 1983-yilda ham ochilgan xususiy moliyalashtirilgan Malayziya Xalqaro Islom Universiteti (IIUM) ta lim yo nalishida boshlang ich 153 talabaʼ ʻ ʻ tahsil olgan bo‘lsa hozirda talabalar soni 20 000 dan oshgan. O‘zining dastlabki 25 yil lik faoliyati da IIUM 38 000 dan ortiq bitiruvchilarni tayyorladi, ularning ko‘plari hukumatda nufuzli lavozimlarni egallashdi, jumladan, Bosh prokurorlar palatalarida ular shariat qonunlariga ko‘proq rioya qilishning taniqli tarafdorlariga aylandilar . Masalan, 1988-yilda Konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritilib, Oliy sudlar shariat 29 sudlarining yurisdiktsiyasiga kiruvchi har qanday masala bo‘yicha yurisdiktsiyaga ega emasligi aniqlangan. Malayziya sud tizimi Buning aniq sababi shundaki, huquqni islomlashtirish Malayziyada Osiyoning boshqa joylariga qaraganda ancha jiddiy tarzda davom etdi . Malayziyaning islomiy qayta tiklanish 1970-1973-yillarda global neft inqiroziga sabab bo lgan arab-isroil urushi bilan boshlandi. Yaqin Sharqdagiʻ voqealar butun dunyo bo ylab musulmonlarni o z dindoshlarining turli muammolari ʻ ʻ o‘rganishiga sabab bo ldi. Shunisi e'tiborga loyiqki, 1979-yilgi Eron inqilobi buzuq va ʻ repressiv dunyoviy diktatorlar ostida yashayotgan ko‘plab musulmonlar bilan mafkuraviy darajada aks sado beruvchi asosiy burilish nuqtasi bo‘ldi. Binobarin, bu voqealar musulmon olamida o‘chmas taassurot qoldirdi va global miqyosga aylandi. 2.3. Bruney siyosiy hayotida din omili va islom Bruney Darussalam (Bruney) — Janubi-Sharqiy Osiyodagi Borneo orolida joylashgan kichik davlat. Bruney aholisi 430 000 dan sal ko‘proq bo‘lsa-da, u hali ham dunyodagi eng kichik mamlakatlardan biri bo‘lsa-da, biznes imkoniyatlari uchun qulay bo‘lgan rivojlangan iqtisodiyotga ega. Sultonlikning poytaxti Bandar Seri Begavan shahri ("Uning nurli hokimiyat") 1970-yilda hozirgi hukmdorning otasi Sulton Umar Ali Sayfuddin III (1914-1986) sharafiga nomlangan. Bruney 1363- yilda islomni qabul qilgan va Muhammad Shoh nomi bilan Bruneyning birinchi sultoni bo‘lgan Avang Alak Betatar tomonidan asos solingan. Turli manbalarga ko‘ra, bugungi kunda aholining 67% dan 83% gacha musulmonlar.1984-yil 1-yanvarda Buyuk Britaniyadan mustaqillik e’lon qilingandan so‘ng, Malayziya federatsiyasi tarkibiga qo‘shilmadi. Mustaqillik e’lon qilingandan so‘ng mamlakat davlat institutlarini islomlashtirishni ishonch bilan amalga oshirdi. 1991-92 yillarda. Spirtli ichimliklar va cho‘chqa go‘shti sotish taqiqlandi. Mamlakatda musulmon-malayziya madaniyatini xurofot bilan bog‘liq bo‘lgan unsurlardan, shuningdek, haqiqatdan chetlanishni ifodalovchi ta’limotlardan tozalash kursi e’lon qilingan. Bunday og‘ishlarni aniqlash va ularga qarshi kurashish, ijtimoiy va xayriya ishlari, televideniye va radioeshittirishlar, masjidlar qurish va ta’mirlash, juma ma’ruzalarini 30 jamlash, ziyoratlarni tashkil etish bilan birga mutasaddi tashkilotlarning asosiy ishi hisoblanadi. M.Golovizinning ta’kidlashicha Bruneyda islom qonunlari qattiq o‘rnatilgan, ayollar ko‘p holatlarda qo‘l va oyoqlari ko‘rinmaydigan kiyimlardan foydalanadi va boshlariga hind sarilariga o‘xshash yorqin ro‘mol o‘rashadi 29 . Islom huquqi sudlar to‘g‘risidagi kengash va qonunga muvofiq tartibga solinadi. Qonunda kengash va qozilar (qadi) tomonidan dindorlarning huquqlari mustahkamlangan Musulmonlarning xulq-atvorini tartibga soluvchi kengash quyidagilar bilan shug‘ullanadi: 1. Shariat sudlari 2. Fuqarolik holatini qayd etish (nikoh, dafn marosimlari, tug‘ilganlik haqida ma’lumotnoma) 3. Farzand asrab olish 4. Halol-harom mahsulotlar fatvosi 30 Mamlakatning eng nufuzli davlat institutlari qatorida Din ishlari vazirligi, Islomiy chaqiruv markazi (da'vo), Diniy nazorat bor. Diniy kengash islom dini masalalarida "asosiy vakolat"ga ega va bu borada sultonga maslahat beradi. Ushbu Kengash qarorlari Bruneyda istiqomat qiluvchi barcha musulmonlar uchun majburiydir. Davlat muftiysi (Qirollik muftiysi) tomonidangina berilishi mumkin bo‘lgan fatvolar mamlakat islom kuchini mustahkamlashning boshqa vositalaridir. “Noqonuniy fatvo” berish ikki yilgacha qamoq jazosi bilan jazolanishi mumkin. Muftiyning fatvolarini masxara qilgani yoki haqorat qilgani uchun uch yilga ozodlikdan mahrum etilishi mumkin.Ko‘pincha Nusantaradagi musulmon davlatlari tarixiga va umuman Malay islomiga bag‘ishlangan nashrlarda yevropalik tadqiqotchilar faqat Malakka (XV - XVI asr boshlari) tarixini tasvirlash bilan 29 М. Головизин. БРУНЕЙ: МАЛЕНЬКАЯ СТРАНА С БОЛЬШИМИ АМБИЦИЯМИ. «Восточная коллекция», М., 2011 г., № 2, с. 78–90. 30 Милославская Т.П. ИВ РАН. БРУНЕЙ-ДАРУССАЛАМ «МАЛАЙСКАЯ ИСЛАМСКАЯ МОНАРХИЯ». ПОЛИТИЧЕСКОЕ И ЭКОНОМИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ ОТДЕЛЬНЫХ СТРАН. M .: – C .251-252. 31 cheklanadilar. Shu bilan birga, Nusantardagi islom tarixi uchun Bruney Darussalam kabi muhim davlat tadqiqot doirasidan tashqarida qolmoqda. Aholining etnik tarkibi jihatidan ham, madaniyati va tarixi jihatidan ham Malay olami va butun Nusantaraning ajralmas qismi bo lgan bu malay davlati qo shnilariga qaragandaʻ ʻ ancha kam o rganilgan. Bruney aholisining taxminan 64 foizini malaylar tashkil etadi. ʻ Ikkinchi yirik jamoa aholining taxminan 20 foizini tashkil etuvchi 60 ming etnik xitoylik savdo sohasida muhim rol o‘ynaydi. Boshqa mahalliy xalqlarning soni taxminan 20 ming kishini tashkil etadi, asosan Ibanlar va Kadazanlar (orang-dusun). Malayziya va Filippin fuqarolari, shuningdek, yevropaliklar mamlakatda chet ellik ishchi kuchi sifatida vaqtincha yashaydi. Sohil chizig‘i hududning qolgan qismiga qaraganda ancha yaxshi yashaydi. Asosiy til - malay tili, lekin ingliz tili ham keng qo‘llaniladi. Ikkalasi ham mamlakatning rasmiy tilidir. Butun aholining 2/3 qismi, deyarli faqat malaylar islom dinini qabul qiladi. Bruney mutlaq monarxiya bo lib, siyosiy va iqtisodiy barqarorlik bilan ajralib ʻ turadi. Mamlakat gullab-yashnashining asosi neft savdosidan olingan milliardlab dollar foydadir. Neft dollarlarining doimiy oqimi tufayli mamlakatda katta boylik to‘plandi va nisbatan rivojlangan ijtimoiy himoya tizimi, shu jumladan, bepul uy-joy bilan ta'minlash tizimi yaratildi. 345 000 Bruney daromad solig‘ini to‘lamaydi, bayramlarda sovg‘alar oladi, foizsiz kreditlardan faol foydalanadi (buning uchun ular hatto shaxsiy samolyotlar ham sotib olishadi), bepul sog‘liqni saqlash va ta'lim bilan ta'minlanadi, shu jumladan chet eldagi o‘zlari tanlagan har qanday ta'lim muassasasi; bundan tashqari (islom monarxiyasining o‘ziga xos xususiyatlari), Makkaga yillik an'anaviy haj - Haj uchun davlat to‘laydi. Demak, Sulton qo‘l ostidagilar uchun eng og‘ir jazolardan biri fuqarolikdan mahrum qilishdir. Bruneyning o‘rtacha yillik daromadi Osiyodagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biridir. 1980-yillarning oxirida u 25 000 dollar edi. XIX asrning o‘rtalariga kelib islom dini Yevropa mustamlakachiligiga 32 qarshi kurashda malay jamiyatini birlashtirishning kuchli omili bo‘lib qoldi. Islomning bu roli Yevropa ma'muriyati uchun ayniqsa Achena urushlari (1873- 1913) 31 , Padri urushlari (1821-1837) va Diponegoro qo‘zg‘oloni (1825-1830) 32 deb ataladigan davrda yaqqol namoyon bo‘ldi. Shunga qaramay, ba'zi evropalik tadqiqotchilar malay olamida islom yot hodisa ekanligi va Nusantarada "hindlashgan" islom tarqalib, hech qanday umumiylik yoki deyarli hech qanday aloqaga ega bo‘lmagan (tashqi jihozlardan tashqari) nazariyani ishlab chiqdilar. Ushbu nazariyaga ko‘ra, Achex va boshqa hududlarda Gollandiyaga qarshi qo‘zg‘olonlarga ziravorlar, qalay, afyun va boshqa tovarlar savdosida monopoliyani egallashga intilgan evropaliklarning mustamlaka ekspansiyasi emas, balki tashqaridan kirib kelgan "ekstremistik" arab islomining zararli ta'sir sabab bo‘lgan. XV-XVI asrlarda Yava sohilidagi boshqa musulmon sultonliklarida davlat diniga aylangan islom emas, balki turli diniy e'tiqodlarning g‘alati birikmasi bo‘lgan sinkretizmning o‘ziga xos shakli paydo bo‘ldi. Bunda biz mahalliy animistik e'tiqodlar, turli hindu- buddist va musulmon elementlarini ko‘rishimiz mumkin. Aynan mana shu uyg‘unlik "o‘zgartirilgan" "hind" islom deb ataldi, Yevropa va bir qator hind tadqiqotchilarining fikriga ko‘ra, Nusantara aholisining ko‘pchiligi tomonidan qabul qilingan. Ammo shunisi e'tiborga loyiqki, islomning bu "hind-javan" variantida ham uning asosiy tamoyili - yakkaxudolik buzilmagan. Sunniy Shofiy huquqining klassik qonunlariga ko‘ra qurilgan Bruney Darussalam musulmon sultonligi Malayziya dunyosida sinkretik "hindlashgan" islomning ustunligi nazariyasini rad etadi. Bruneyda musulmon davlati birinchi yevropalik bosqinchilar (ispanlar va portugallar), keyinroq inglizlar va amerikaliklar davrida saqlanib qolgan. Bugungi kunga qadar Bruneyda sulton hukmronlik qilmoqda - Paduka Seri Baginda Sulton Hoji Hassanal Bolkiah Muizzaddin Vaddaulloh - uzoq tarixga ega bo‘lgan eng qadimgi musulmon sulolasining 29-chi vakili. Bu vaqtga kelib, Bruney aholisi asosan, malaylar, turli 31 Тюрин В.А. Ачехская война. М. 1970.- C .157. 32 Мовчанюк П.М. Яванская народная война 1825 - 1830. М. 1969.- C . 4-6. 33 mahalliy qabilalar (kedayanlar, dusunlar, dayaklar va boshqalar) vakillari edi. Ular dehqonchilik, baliqchilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullangan. Mahalliy aholi hinduizm, buddizm va an'anaviy e'tiqodlarga e'tiqod qilgan. Ayrim yevropalik va rus tadqiqotchilari islom Bruneyga faqat XV asr boshlarida kirgan. Ular yangi e'tiqodni idrok etishning boshlang‘ich bosqichini - birinchi aloqalardan to musulmon davlatlarining paydo bo‘lishigacha bo‘lgan islomning tarqalishi va ichki assimilyatsiyasining uzoq (deyarli 700 yil) davrini hisobga olmaydilar. Bunday xulosalarga sabab, xususan, birinchi yevropalik sayohatchilarning, masalan, 1505 yilda Borneoda «kofirlar» yashaganligi haqida yozgan Lyudoviko Vartemaning guvohliklari edi. Shu bilan birga, Song sulolasi (960-1279) yilnomasida 977 yilda Xitoy imperatori saroyiga kelgan Bruney elchilari musulmonlar bo‘lganligi haqida xabar bor. Ularning ismlari Abu Ali (Pu'-Ya-Li), Shayx Noh (Shih-Nu) va Qodi Qosim edi. XI asr boshlariga kelib Jalan qarorgohi ko‘chasidagi Bandar Seri Begavan qabr majmuasidan topilgan musulmon qabr toshiga ishora qiladi. Bu hijriy 440 yilda vafot etgan Mahdara (Rokaya) ismli musulmon ayol dafn etilgan joydagi qabr toshidir (1048). Yodgorlik mahalliy yumshoq kul-kulrang toshdan yasalgan to‘rtburchaklar shaklidagi stela bo‘lib, an'anaviy hind-buddist uslubida katta tosh o‘yilgan "toj" bilan bezatilgan. Yozuvlar nasta’lik yozuvida bo‘lib, marhumning ismi-sharifi va vafot etgan sanasi ko‘rsatilgan15. Nusantaraning ko‘plab shtatlari singari, Srivijaya vassalligi davridan omon qolgan va XIII asrda Majapahitning imperator ambitsiyalari mavzusi bo‘lgan. Bruney Xitoyning mo g ul hukmdorlari bilan faol diplomatikʻ ʻ aloqalarni davom ettirdi va ularning homiyligidan bahramand bo ldi. Bruneyning ʻ zamonaviy poytaxti Bandar Seri Begavan hududidagi Islom Ranggas yodgorlik majmuasidan topilgan xitoylik musulmonlar qabri shu davrga to‘g‘ri keladi. Bu 1264 yilga to‘g‘ri keladi. Stelada xitoy tilidagi yozuv saqlanib qolgan bo‘lib, unda ma'lum bir Tuan Pu' Kung Chieh-mu bu erda dafn etilgan. Epitafiyada musulmon qabr toshlariga xos shahodat yoki Qur'on so‘zlari mavjud emas. Ayni paytda, nemis tadqiqotchisi V. Frankening yozishicha, bu kishi musulmon xitoylik (ular Pu’, ya’ni 34 Abu deb atalgan), ehtimol, yuqorida tilga olingan Abu Alining qarindoshi bo‘lgan. U Song sulolasi hukmronligi davrida o g li Yiang Chia bilan birga Xuanxo hududidanʻ ʻ Xitoydan Bruneyga kelgan. XIV asrning ikkinchi yarmida Bruneyda islom davlat diniga aylandi. Salasilah Raja Raja Bruney Bruneydagi birinchi musulmon hukmdori Awang Kalak (yoki Alak) Betatar (1363-1402) bo‘lganini aytadi. U Sulton Muhammad Shoh yoki Seri Paduka Sulton Muhammad taxtga ega edi. Islom 1360 (Betatar taxtiga o‘tirgan sana) va 1368 yillar oralig‘ida, u allaqachon musulmon bo‘lgan Singapur hukmdorining (Johor Lama - Eski Johor) qiziga uylanganidan keyin Bruneyning davlat diniga aylanadi. Bu haqiqat Ming sulolasi (1368-1643) yilnomasi ma'lumotlari bilan tasdiqlanadi, bu erda Bruney hukmdori musulmon nomi bilan atalgan Ma-ha-mo-sha. 1371 yilda xuddi shu yilnomaga ko‘ra Sulton Muhammadshoh Xitoyga elchilar yuboradi. Ular Min imperatoriga boy sovg‘alar va xabar olib kelishdi, bu yozuv arabcha hay ku yozuvida, ya’ni IX asrdan boshlab Xitoy uyg‘ur musulmonlari orasida keng tarqalgan uyg‘ur yozuvi deb ataladi. 1402-yilda Sulton Muhammadshoh vafotidan so ng uning o g li Sulton Abdulmajid Hasan ʻ ʻ ʻ (1402-1408) Bruney taxtiga o tirdi, xitoy manbalarida Ma-na-je-ka-la nomi bilan tilga ʻ olinadi. Uning hukmronligi yillarida islom Bruneyning rasmiy dini bo‘lganligini 1405-yilda sultonlikka tashrif buyurgan mashhur Xitoy musulmon dengiz qo‘mondoni Chjen Xe ham tasdiqlaydi. 1408 yil avgust oyida Sulton Abdulmajid Hasan Xitoyga tashrif buyurdi va u yerda Ming sulolasining buyruqlar va qoidalar to‘g‘risidagi kodeksiga muvofiq, unga eng yuqori unvonlar, jumladan, maxsus tayyorlangan taomlar berildi. Ba'zi tadqiqotchilarning fikricha, cho‘chqa go‘shti ham, spirtli ichimliklar ham bo‘lmagan rizqlarning tarkibi Bruney hukmdori va uning atrofidagilar musulmonlar bo‘lganligini ko‘rsatadi. Sulton Abdulmajid Hasan Xitoyda bo‘lganida 28 yoshida kutilmaganda vafot etdi. Uning qabri Nankin shahrida (Xitoy) joylashgan. Uning to rt yoshli o g li Raja Kecil taxtga o tirdi va Sulton ʻ ʻ ʻ ʻ Muhammadshohning ukasi Sulton Ahmad (1408 — 1425) Bruneyning qo riqchisi va ʻ haqiqiy hukmdori bo ldi. Salasilah Raja Raja Bruneyda Sulton Ahmad haqida u akasi ʻ 35 bilan birga islom dinini qabul qilgani aytiladi. Bu vaqtga kelib Bruneyning Xitoy bilan aloqalari zaiflashdi va Min imperatorlarining dengiz ekspeditsiyalari to‘xtadi. Malakka sultonlikning eng muhim iqtisodiy va siyosiy sherigi bo‘lib, Siam va Majapahit ta'siriga qarshi tura oladigan musulmon davlatlarining keng koalitsiyasini yaratishdan manfaatdor edi. Sulton Ahmad davrida Bruneyda ko‘plab musulmon olimlari – Malakka va Paseydan va bevosita Arabistondan ulamolar va voizlar paydo bo‘ldi. Ular orasida, ehtimol, toiflik Sharif Ali ibn Muqaddam (1432-yilda vafot etgan), o‘rta asr Bruneyining eng nufuzli diniy va siyosiy arboblaridan biri bo‘lgan, uning kelib chiqishi Muhammad payg‘ambarga bog‘liq edi. 1425-yilda Sulton Ahmad vafot etdi. O‘g‘illari bo‘lmagani uchun uning kuyovi Sulton Sharif Ali (1425- 1432) taxtga o‘tirdi. Islom dini nuqtai nazaridan olijanob bo‘lgan yangi sultonning kelib chiqishi haqidagi xabarlar deyarli barcha tarixiy manbalarda (solnomalar, og‘zaki ijod, epigrafiya) mavjud. Bu haqiqatga e'tibor bejiz emas: Bruney zaminida Bag‘dod faqihi Abu-l-Hasan al-Mavardiy (974-1058) tomonidan shakllantirilgan shofiiylarning hokimiyat tushunchasi shunday shakllangan. Bruneyning birinchi musulmon hukmdorining afsonaviy kelib chiqishi uni qadimgi Malayya mifologik an'anasi bilan bog‘laydi: uning ajdodlari ilohiy kelib chiqishi bo‘lgan. Biroq Sulton Muhammadshoh Qur’on qahramoni va jangchisi Iskandar Zulqarnaynning to‘g‘ridan- to‘g‘ri avlodi sifatida “Malay shajaralari”dan ma’lum bo‘lgan afsonaviy Shri Tri Buananing qiziga uylanadi. Sulton Sharif Ali hukmronligi Bruneyning iqtisodiy va siyosiy kuchayish davriga aylandi. Sharif Ali davlat boshqaruvi tizimini isloh qilib, uni shariat me’yorlariga moslashtirishga intilmoqda. Bundan tashqari, u saltanatning hududiy egaliklarini sezilarli darajada kengaytiradi, savdoni rivojlantiradi, musulmon savdogarlari oqimini oshiradi. Shaharlar o‘sib bormoqda, masjidlar qurilmoqda, birinchi vaqf tosh uylar paydo bo‘ladi. Bundan buyon shtat Bruney Darussalam deb ataladi. Bruney tarixidagi "oltin asr" Sulton Bolkiah (1485-1524) hukmronligi davri edi. Faol jangovar harakatlar va sulolaviy nikohlar natijasida Bruney hukmdorlarining kuchi va rasmiy din sifatida islom Kalimantanning katta qismiga va uning shimolidagi 36 orollarga (Filippinning janubida) tarqaldi. Sulton Bolkiya arxipelagning ko‘plab musulmon davlatlari va Xitoy bilan savdo va diplomatik aloqalarni davom ettirdi. Malakkaning qulashi ham Bruneyning yuksalishiga katta hissa qo shib, uni Islom vaʻ xalqaro savdoning yangi markaziga aylantirdi. 1521-yilda Bruney Sulton Bolkiya Pigafetta zamonlarini shunday tasvirlagan: “Hukmdor saroyi va zodagonlarning uylaridan tashqari port va barcha binolar suv ustida joylashgan.Aholisi 25 mingga yaqin oila istiqomat qilgan, uylar asosan yog‘ochdan qurilgan. Bu yerda odamlar mis, aromatik moddalar, shisha, qizil qo rg oshin, jun va zig ir, ayniqsa temir va linzalarni ʻ ʻ ʻ juda qadrlashgan. Tashqi va ichki savdoda yetakchi o rinlarni musulmonlar (ham ʻ mahalliy, ham Yaqin Sharq xalqlari) egallagan. Pigafetta eslatmalarida Bruneyning keyingi hukmdori Sulton Abdul Kahar (1524 - 1530) Raja Siripada nomi bilan ham tilga olinadi. U o z hokimiyatini Filippinning Palavan, Sulu, Balayan, Mindoro, ʻ Bonbon, Balambangan, Luzon va boshqa orollariga ham kengaytirdi. Vassal hududlarda islomni faol targ‘ib etish davom etdi. Ushbu hukmdor davrida Bruneyda ispan va portugal konkistadorlari paydo bo‘ladi. Ularning ko‘plari oson pul qidirib, bu mamlakatga kirishga intilishdi va keyin bankrot bo‘lib, afyun va kasalliklardan vafot etgan. 1526-yilda portugaliyalik savdogar Jorj de Menezesh sultonlik haqida ma’lumot to‘plash uchun yuborildi. Biroq, Bruneyni qo‘lga kiritish oson bo‘lmasligi ma'lum bo‘ldi. 1573-yilda Manilaning birinchi ispan gubernatori M. de Legaspi vafotidan so‘ng Manilaning yangi gubernatori Gido de Labasarisdan Sulton Sayful Rixalga xat bilan elchi Bruneyga keldi. Sultondan Ispaniyaning kuchini va homiyligini tan olishni so‘rashdi. Biroq, Bruney hukmdorining g‘azabiga yangi hukmdorga vassal qaramligi haqidagi an'anaviy taklif emas, balki xristian missionerlarini mamlakatga kiritish va Islomni targ‘ib qilishni taqiqlash talabi sabab bo‘lgan. Taklif qabul qilinmadi va 1578-yilda ispanlar Bruney taxti uchun da'vogarlardan birining qo‘llab-quvvatlashi bilan Bruneyni qo‘lga kiritishga harakat qilishdi. Shunday qilib, Kastiliya urushi boshlandi. 37 Bortida Kastiliya qo‘shinlari bo‘lgan 40 ta harbiy kemadan iborat eskadron Bruney chegaralariga yaqinlashdi. Sultonga yangi ultimatum yuborildi. Ispanlar uni islom dinini yoyishga da’vat qilishda va Luzon aholisini o‘zlariga qarshi isyon ko‘tarishda aybladilar. Ular Ispaniya hokimiyatini tan olishni va nafaqat Filippinda, balki butun Bruneyda islom dinini targ‘ib qilishni taqiqlashni talab qilishdi. O‘lim tahdidi ostida Saifulu Rijaldan Iesuitlar, Fransiskanlar va Dominikanlarning monastir buyruqlarini sultonlikka kirishga ruxsat berish, ularni har tomonlama qo‘llab- quvvatlash, shuningdek, Ispaniya floti va armiyasini barcha zarur narsalar bilan ta'minlash so‘ralgan. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, sulton Ispaniya elchilarining ko‘z o‘ngida jahl bilan xatni yirtib tashlagan. 1578-yil 16-aprelda ispanlar kutilmaganda Bruney poytaxtiga hujum qilib, uni egallab olishdi. Biroq, 26-iyun kuni ular Bruney qo‘mondoni Pangeran Bendahara Sakam tomonidan mamlakatdan chiqarib yuborilgan va ularni Sabahgacha ta'qib qilgan. Kastiliyaliklar bir kun oldin Bruneydagi eng katta masjid - Juma Bruney masjidini yoqib yuborib, qochib ketishdi. XVI asr oxiriga kelib. Sulton Muhammad Hasan (1582-1605) Bruney hukmdori bo ldi. Sulton Muhammad Hasanning islohotlari Bruneyda rivojlangan feodalizmʻ davriga xos bo lgan o sha davrga kelib shakllangan boshqaruv shakllarini huquqiy ʻ ʻ jihatdan mustahkamladi. Dunyoviy va diniy qonunchilik sohalari ajralib chiqdi, qozilarning diniy sudi bilan bir qatorda politsiya sudi (shurta) paydo bo‘ldi. Davlatning ma muriy jihatdan viloyatlarga bo linishiga asos solindi, uning ʼ ʻ hukmdorlari harbiy boshliqlar va boshqa oliy mansabdor shaxslar bilan bir qatorda berilgan davlat yerlarini va soliq yig ish huquqini oldilar. Sulton Muhammad Hasan ʻ davrida qabul qilingan yangiliklar XVII-XX asrlarda yanada rivojlandi. Shunday qilib, Bruney tarixini qisqacha ko‘rib chiqsak, shuni tan olish kerakki, Bruneyda islomning tarqalishi va diniy amaliyotining ko‘p jihatlari hali ham o‘rganilmagan. Bruneyning, shuningdek, XIII-XVI asrlardagi boshqa Malay musulmon davlatlarining hozirgi vaqtda topilgan tarixiy manbalari. Bruneyda na shialik, na so‘fiylik haqida deyarli hech qanday ma'lumot yo‘q, garchi Islomning bu oqimlari bu erda ma'lum 38 bo‘lsa ham. XIII-XVI asrlarda aniq islom institutlarining faoliyati va ularning Bruneyning ijtimoiy hayotidagi o‘rni haqida deyarli hech qanday ma'lumot yo‘q. T.A.Denisovaning fikriga ko‘ra Yangi yodgorliklarni qo‘lga kiritish, shuningdek, mavjud manbalarni har tomonlama o‘rganish orqali kelgusida bu kamchiliklarni to‘ldirishiga umid qilish mumkin 33 . 2.4 Kam sonli musulmon mamlakatlari davlatchiligida islom omili International Religious Freedom Report ma’lumotlariga qaraganda, Singapur aholisining 15% ga yaqinini musulmonlar tashkil qiladi. Malay musulmonlarining aksariyati sunniylardir. Ulardan tashqari mamlakatda hind, pokiston va xitoy jamoalari mavjud 34 . Singapur musulmonlarining taxminan 17 foizi hindistonlikdir. Singapurlik musulmonlarning aksariyati shofiiylar huquqiy maktabiga, biroz kamroq hanafiylar (pokistonlik) va shialarga ergashadi. Islom dini Singapur va Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasiga XIII-XIV asrlarda kirib kelgan. Savdo, siyosiy ittifoqlar va nikohlar, shuningdek, so‘fiylik da'vatchilarining faoliyati ilgari hinduizm yoki animizmni e'tirof etgan mintaqa xalqlarining ko‘pchiligining islomni qabul qilishiga yordam berdi. Mamlakat musulmonlari asosan etnik malaylardir. Singapur 1965-yilda ajralib chiqqunga qadar Malayziyaning bir qismi edi va hukumat malayliklarni mahalliy singapurliklar deb tan oladi. Shuning uchun bu yerdagi musulmonlarning huquqlari qonun bilan himoyalangan. Davlat, Konstitutsiyaga ko‘ra, "ularning siyosiy, ta'lim, diniy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy manfaatlarini va malay tilini himoya qilish, qo‘llab-quvvatlash va targ‘ib qilish uchun javobgardir". Shuning uchun, nisbatan oz sonli bo‘lishiga qaramay, musulmonlar siyosiy ahamiyatga ega diniy ozchilikdir. Masalan, musulmon Yusof bin Ishoq 1965-yilda mamlakatning birinchi prezidenti bo‘ldi. Uning xotirasi bugungi kungacha saqlanib qolgan. 1999- yildan beri uning portreti Singapur banknotlarida tasvirlanadi va Singapurning Vudlendlar tumanidagi masjid va Janubi-Sharqiy Osiyo tadqiqotlari instituti uning 33 Т.А.Денисова. Ислам в государстве Бруней Даруссалам. XIII-XVI веке . 114-121 c 34 International Religious Freedom Report 2006 - Singapore . Дата обращения: 23 мая 2013. Архивировано из оригинала 15 июля 2009 года. 39 nomi bilan atalgan. 1968-yilda Singapurda Singapur Islom diniy kengashi tuzildi, uning barcha a'zolari mamlakat Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Bu musulmonlarning ijtimoiy, madaniy va diniy ehtiyojlarini qondirish uchun mas'ul bo‘lgan asosiy organdir. Shuningdek, u Hajni tashkil qiladi, musulmon yodgorliklari va masjidlariga g‘amxo‘rlik qiladi.Ulardan eng mashhurlari Masjid Sulton, Abdul Gafar masjidi, Al-Isloh masjidi, Xoja Fotima masjidi va boshqalar. Singapurda musulmon bo‘lganlar ko‘p. 1980-yildan buyon hatto islom jamiyatining yangi a zolariʼ duch keladigan diniy muammolar bilan shug ullanuvchi Singapurning yangi qabul ʻ qilingan musulmonlari uyushmasi ham mavjud. Shu bilan birga, mamlakat Konstitutsiyasining 152-moddasi 2-qismiga ko‘ra, musulmonlar o‘rtasida irqiy va diniy ziddiyatning oldini olish maqsadida hukumat malayliklarni islomdan boshqa dinlarga o‘tkazish bo‘yicha missionerlik faoliyatini ma’qullamaydi. Singapurning "uchinchi dunyodan birinchi dunyoga" modernizatsiya yutug‘ining asosiy yo‘nalishi ko‘p irqlilik, ko‘p tillilik, multikulturalizm va ko‘p dinlilikka asoslangan Singapur o‘ziga xosligini o‘rnatish bo‘yicha uzoq muddatli strategiya edi. Rasmiylar xususiy islom maktablari yoki madrasalar sonining ko‘payishini qo‘llab-quvvatladilar, chunki bu shahar-davlatdagi ta'lim standartlariga ta'sir qilishi mumkin. Ammo 11-sentabr voqealaridan keyin hukumat “milliy totuvlik”ni targ‘ib qilishga e’tibor qaratdi va singapurliklarni “qo‘shnilaringiz bilan tanishishga” undashmoqda. Singapur ko‘p millatli davlat bo‘lib, bugungi kunda bir tomondan raqobatlashayotgan etnik-diniy ozchiliklar o‘rtasida muvozanatni saqlash, ikkinchi tomondan esa umumiy milliy o‘ziga xoslik va ongni shakllantirishdir. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, modernizatsiya, globallashuv va islomlashuv jarayonlari bilan bog‘liq musulmonlar o‘rtasida o‘sib borayotgan turli xillik Singapurda islom va davlat o‘rtasidagi vertikal aloqalarda yangi keskinliklarga olib kelishi mumkin. Filippin 7000 ta oroldan iborat davlat bo lib, ulardan faqat 2000 tasida aholi ʻ yashaydi. Osiyodagi eng qadimgi parlament respublikalaridan biri. Bu juda katta mamlakatning hayoti (uning aholisi 107 milliondan oshadi, bu ko‘rsatkich bo‘yicha 40 dunyoda 13-o‘rinda) hatto OAV va uning iste'molchilari haqida gapirmasa ham, Janubi-Sharqiy Osiyodagi mutaxassislarimizga ham yaxshi ma'lum. So‘nggi paytlarda Filippin Rossiya matbuotida faqat Janubiy Xitoy dengizidagi keskinlashgan mojaro kontekstida tilga olindi. Va Rossiya Federatsiyasining hozirgi geosiyosiy manfaatlaridan uzoqda, mamlakat ichida nima sodir bo‘layotganini deyarli hech kim bilmaydi. Shu bilan birga, ko‘plab ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va ularni tartibga solish usullari Rossiya uchun ham shubhasiz qiziqish uyg‘otishi mumkin. Ular orasida bugungi dunyo uchun juda dolzarb bo‘lgan islom omili ham bor. Filippin janubida Musulmon Muxtor viloyati joylashgan bo‘lib, mamlakatning 17 viloyatidan o‘z hukumatiga ega bo‘lgan yagona hudud bo‘lib, u beshta viloyatni birlashtiradi. Bular Mindanaoning g‘arbiy qismidagi Maguindanao va Janubiy Lanao provinsiyalari - yirik Filippin orollarining eng janubiy qismi, shuningdek, okeanda Malayziya tomon cho‘zilgan kichikroq orollarda joylashgan Basilan, Sulu va Tavi-Tavi provinsiyalari. Mintaqaning umumiy aholisi, asosan musulmonlar, 4 milliondan ortiq kishi. Bu mintaqada musulmonlar 14-asrda paydo bo lgan, 1457 yilda Tinch okeanining ushbuʻ qismining janubiy orollarida birinchi sultonlik (Sulu) vujudga kelgan. Olimlarning tadqiqotlariga ko‘ra, o‘zlarini "Moro" deb ataydigan filippinlik musulmonlarni 13 etno-lingvistik guruhga bo‘lingan holda Mindanao, Palavan, Jolo orollarining tub aholisi deb hisoblash mumkin. Islom Filippindagi eng qadimgi monoteistik dindir. Arab mamlakatlari va janubiy Hindistondan kelgan birinchi musulmon savdogarlari orollarda 12—14-asrlarda paydo bo lgan. 1380-yilda arab savdogari Makdum Karim ʻ Sulu arxipelagiga yetib kelib, mahalliy aholi orasida islom dinini targ ib qila ʻ boshlaydi, so ngra Mindanao orolida musulmon dinini yoyishda davom etadi. ʻ Birinchi masjidni Simunul orolida qurdirdi. U yerdan islom tezda Visaya (Markaziy Filippin) va Luzon (Shimoliy Filippin)ga tarqaldi. Malaya (Malayya yarim orolining janubiy uchi) mintaqasiga ko‘chib kelgan arab voizlarining turar joylari Filippinda islomni mustahkamlashga yordam berdi. Orollarda islom davlatlari - Sulu sultonligi, Maguindanao sultonligi, Lanao knyazligi va boshqalar vujudga kelgan. 41 XV-asrda Mindanao, Visaya orollari va Luzonning yarmida turli musulmon sultonliklari vujudga keldi va aholining aksariyati islom dinini qabul qildi. 16-asrda ispanlar Filippinga bostirib kirishdi, ular birinchi navbatda Mindanaoda ierarxiya va etarlicha rivojlangan ijtimoiy tashkilotga ega musulmon davlat tuzilmalarini kashf etdilar. Ispanlar Ispaniyada 800 yildan ortiq yashab, hukmronlik qilgan Shimoliy Afrika musulmonlariga o‘xshatib, Mindanao aholisini “moros” – mavrlar deb atay boshladilar. Ispanlar ularni bo‘ysundirishga va nasroniylikni ekishga harakat qildilar, ularni xalq sifatida har tomonlama kamsitib, qaroqchilar va shafqatsiz vahshiylar deb atashdi. Ispanlarning urinishlari faqat islomning asosiy mafkura sifatidagi rolini kuchaytirdi, bu esa mustamlakachilik istilolariga qarshi turish imkonini berdi. Mindanaoning bir qismi ispanlar tomonidan ishg‘ol qilingan, ammo ular Filippindagi 300 yillik hukmronliklari davomida hech qachon butun orolni nazorat qila olmadilar. Biroq, ular filippinliklar - ular tomonidan nasroniylashtirilgan Filippin shimoli aholisi va janubda istiqomat qilgan musulmonlar o‘rtasida bo‘linish yaratishga muvaffaq bo‘lishdi. XIX-asr oxirida ispanlar o rnini amerikaliklar egalladi, ular yanadaʻ moslashuvchan harakat qilib, 1899-yil avgust oyida Sulu sultoni bilan shartnoma tuzib, o z davlatining ichki ishlariga aralashmaslikka va da berdilar. Darhaqiqat, ular ʻ ʼ Mindanaoga nasroniylarni joylashtirish siyosatini boshladilar, ular o‘z turar-joylarini o‘rnatdilar va orolning tabiiy resurslaridan foydalanganlar. Xorijiy kompaniyalar ham mintaqaga asta-sekin kirib, uning hududining katta qismini egallab oldilar. Bu jarayon natijasida musulmonlar bir paytlar o‘zlariga tegishli bo‘lgan yerlar ustidan nazoratni yo‘qotdilar. Bu jarayon Filippin mustaqillikka erishgandan keyin ham davom etdi. Hozirgi vaqtda moro xalqi 13 etno-lingvistik guruhga bo‘lingan: Iranun, Jama Mapun, Palawani, Molbog, Kalagan, Kalibugan, Maguindanao, Maranao, Sama, Sangil, Tausug, Bajao va Yakan. Internet ma’lumotlariga qaraganda, mahalliy aholi va tashrif buyurgan biznes vakillari o‘rtasidagi nizolar natijasida 1968-yil 18-martda 23 musulmon halok bo‘ldi. Orolning musulmon aholisi bunga javoban Moro milliy 42 ozodlik frontini tashkil qildi, u 70-yillarning boshidan Filippin musulmonlarining diniy o‘ziga xosligini himoya qilib, markaziy hukumat bilan qurolli kurash boshladi 35 . Tailandning davlat dini - buddizm (Theravada) - mamlakat aholisining ko‘pchiligi (90%) e'tiqod qiladi. Mamlakat janubida islom dini keng tarqalgan. Xitoyliklar orasida dao va konfutsiylik. Animizm tepalik qabilalari orasida keng tarqalgan. Bangkokda hindular, sikxlar va nasroniylar ham yashaydi. Tailandda XX- asrning ikkinchi yarmidan boshlab islom yanada keng tarqalmoqda. Bu dindorlar soni bo‘yicha shtatdagi ikkinchi dindir. Bu Tailandda yashovchi malaylar, pokistonliklar, tamillar va panjabilar, shuningdek, qo‘shni Tailanddan Kambodjadan kelgan Cham qochqinlari tomonidan qo‘llaniladi. Tailandda islom notekis tarqalgan. Dindorlarning umumiy soniga kelsak, bu Tailand umumiy aholisining atigi 7 foizini tashkil qiladi. Lekin Janubiy Tailand ning Narativat provinsiyasida aholining 82 foizi islom diniga e’tiqod qiladi. Tailand tomonidan qo‘shib olingan Patani sultonligi hududida islom hukmron din edi. Tailandning to‘rt provinsiyasida – Narativat, Yala, Pattani va Satunda musulmonlar (malayziya lik lar) aholining asosiy qismini tashkil qiladi. Hozir Tailandda butun mamlakat bo‘ylab masjidlar faol ravishda qurilmoqda (2000 yildan beri 38 viloyatda 2000 dan ortiq), ko‘proq madrasalar ochilmoqda, chunki Islom diniga e'tiqod qiluvchilar soni bir necha sabablarga ko‘ra ortib bormoqda: Mamlakatda islom dinining o‘rni muttasil ortib bormoqda. Musulmonlar soni ham ortib bormoqda. Bu tug‘ilishning ko‘payishi va ko‘proq tayliklar islomni qabul qilishlari bilan bog‘liq. Bugun biz dinlar va Tailanddagi asosiy din nima haqida gaplashamiz. Tailand aholisining 95% ga yaqini Teravada buddizmi ("kichik avtomobil") diniga e'tiqod qiladi. Ikkinchi eng keng tarqalgan din islom (5% dan kam), Tailand musulmonlarining 70% mamlakatning janubiy viloyatlarida istiqomat qiladi. 1% dan kamrog i boshqa dinlar (xristianlar, sikxlar, hindular, daochilar)ʻ hissasiga to g ri keladi. Islom Tailandda ikkinchi eng mashhur dindir. Bu yerda ʻ ʻ 35 https :// islam - today . ru / istoria / islam - na - filippinah / 43 musulmonlar taxminan 4% ni tashkil qiladi va ularning asosiy kontsentratsiyasi mamlakatning janubiy qismida joylashgan. Bu janubdagi Tailandning islom hukmronlik qilayotgan Malayziyaga yaqinligi bilan izohlanadi. Bu din 20-asrning ikkinchi yarmida mamlakatda arab davlatlari, jumladan qo shni Malayziya bilanʻ iqtisodiy va savdo aloqalari rivojlana boshlaganidan so ng tarqala boshladi ʻ III. bob. “Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyotida islomning o‘rni” mavzusini talaba-yoshlarga o‘qitish 3.1. Mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati Zamonaviy hayotni bugun ilm-ma rifat va ta limning taraqqiyotisiz tasavvur ʼ ʼ etib bo lmaydi, insoniyat fan o qi atrofida aylanayotgandek go yo. Jahonning ʻ ʻ ʻ yetakchi davlatlarida ta limni rivojlantirish birinchi galdagi vazifa sifatida belgilanishi ʼ ham bejiz emas. Negaki, mamlakatning kelgusi ravnaqi aynan shu sohada qo lga ʻ kiritgan yutuqlari bilan chambarchas bog liqdir. Bugungi kunda universitetlarning ʻ ta lim berish faoliyati yana-da takomillashtirilib, xalqimizning asrlar davomida ʼ shakllangan ilm sari intilish fazilati yana bir bor namoyon bo lmoqda. Yoshlarimiz ʻ sog lom hamda go zal turmush kechirish, egallagan kasbi bo yicha doimiy ish o rniga ʻ ʻ ʻ ʻ ega bo lish, mas uliyatni o z zimmasiga olish, insoniy qadr-qimmatini kamsitishga ʻ ʼ ʻ yo l qo ymaslik, qisqacha aytganda, komillikka erishish uchun harakat qilyapti va bu ʻ ʻ jarayonda ta lim olishni eng asosiy shart sifatida ko rmoqda. Mamlakatimizda 2019- ʼ ʻ yilning oktyabrida O zbekiston Respublikasi oliy ta lim tizimini 2030-yilgacha ʻ ʼ rivojlantirish konsepsiyasi qabul qilindi. Ushbu hujjatga intellektual taraqqiyotni jadallashtirish, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, ilmiy va innovatsion faoliyatni samarali tashkil etish hamda xalqaro hamkorlikni mustahkamlash maqsadida fan, ta lim va ishlab chiqarish integratsiyasini rivojlantirish singari vazifalar asos qilib ʼ olindi. Konsepsiya mazmuni mamlakatimiz oliy ta lim tizimini isloh qilishning ʼ 44 ustuvor yo nalishlarini aks ettiradi. Unda oliy o quv yurtlarida qamrov darajasiniʻ ʻ kengaytirish hamda ta lim sifatini ʼ   oshirish, raqamli texnologiyalar va ta lim ʼ platformalarini joriy etish, yoshlarni ilmiy faoliyatga jalb qilish, innovatsion tuzilmalarni shakllantirish, ilmiy tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish, xalqaro e tirofga erishish hamda boshqa ko plab aniq yo nalishlar belgilab berilgan. ʼ ʻ ʻ Bularning barchasi ta lim jarayonini yangi sifat bosqichiga ko tarish uchun xizmat ʼ ʻ qiladi. Bugungi kunda ta lim sohasini tubdan takomillashtirish davr talabiga aylangan. ʼ Ushbu talabdan kelib chiqqan holda, ta lim sohasidagi munosabatlarni tartibga ʼ soluvchi qonunlar qabul qilinmoqda. Jumladan, O zbekiston Respublikasining ʼ “Ta lim to g risida”gi qonuni 2020 yil 23 sentyabr ʼ ʼ ʼ ь kuni qabul qilingan bo lib, uning ʼ maqsadi ta lim sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. ʼ Mamlakatimiz mustaqillikga erishgandan so`ng barcha sohalarda tub o`zgarishlar amalga oshirila boshladi. Ayniqsa ta`lim sohasiga katta e’tibor qaratildi. Ta’lim- tarbiya tizimi takomillashgani sayin odamlarning ma’navyati, ongi, tafakkur doirasi shakllanib, yuksalib bordi.” Ta’lim tizimini har tomonlama shaklan va mazmunan isloh qilish, yangilash lozim edi. Zero, jamiyat yangi shaxsni tarbiyalashni talab etayotgan bir paytda odamlarning ongi,dunyo qarashi, bilim saviyasini o`zgartirmay, uni zamonaviylashtirmay turib yangi jamiyatni barpo etib bo`lmaydi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov mustaqillik yillarida ushbu jihatlarni inobatga olgan holda odamlarda yangicha, milliy qadriyat va an’analari- mizga asoslangan dunyoqarashni shakllantirish maqsadida ta’lim va tarbiyaga juda katta e’tibor qaratganlar. Jumladan u: Ta’lim O`zbekiston xalqi ma’naviyatiga yaratuvchilik faolligini baxsh etadi, o‘sib kelayotgan avlodning barcha eng yaxshi imkonyatlari unda nomoyon bo`ladi, kasb-kori, mahorati uzluksiz takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodga o`tadi. Yoshlar, ularning iqtidorliligi va bilim olishga chanqoqligidan ta’lim va ma’naviyatini tushunib yetish boshlanadi, Shu bilan birga O`zbekiston Respublikasining 1997-yil 29- Avgustda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`g`risida”gi qonuni qabul qilingan bo`lib ushbu 45 dastur “Ta’lim to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonuni qoidalariga muvofiq holda tayyorlangan. Ta’lim to`g`risidagi so`nggi ma`lumotlar keltirilishicha O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2020-yil 23-sentabr kuni “Ta’lim to`g`risida”gi qonunning yangi tahririni imzoladi deya xabar qildi adliya vazirligi matbuot xizmati. Mazkur hujjat 19- mayda Oliy majlis qonunchilik palatasi deputatlari tomonidan ikkinchi o`qishda qabul qilinib, 7-avgustda Senat tomonidan ma’qullangan edi. Qonunga muvofiq ta’lim turlari quyidagilardan iborat. -Maktabgacha ta’lim va tarbiya: -Umumiy o`rta va o`rta maxsus ta’lim: -Professional ta’lim: -Oliy ta’lim: -Oliy ta’limdan keying talim: -Kadirlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish: -Maktabdan tashqari ta’lim: Mazkur Qonunga asosan ta lim sohasidagi asosiy printsiplar, ta lim tizimi, turlari vaʼ ʼ shakllari aniq belgilab qo yildi, unda belgilangan masofaviy ta lim haqidagi qoidalar ʼ ʼ o quv rejalari va o quv dasturlariga muvofiq ta lim oluvchilar tomonidan zarur bilim, ʼ ʼ ʼ malaka va ko nikmalarni axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan hamda Internet ʼ jahon axborot tarmog idan foydalangan holda masofadan turib olishga qaratilgan. ʼ Shuningdek, Qonunga ko ra, davlat oliy ta lim, o rta maxsus, professional ta lim ʼ ʼ ʼ ʼ muassasalari va ularning filiallari, shuningdek davlat ishtirokidagi oliy, o rta maxsus, ʼ professional ta lim tashkilotlari va ularning filiallari Prezident yoki Hukumat qarorlari ʼ bilan tashkil etiladigan bo ldi. Nodavlat ta lim muassasalarini tashkil etish ularning ʼ ʼ ta sischilari tomonidan amalga oshirilishi belgilandi. Nodavlat ta lim tashkilotlariga ʼ ʼ litsenziya Ta lim sifatini nazorat qilish davlat inspektsiyasi tomonidan beriladigan ʼ 46 bo ldi. Qonunda dual ta limga oid qoidalar belgilanib, u ta lim oluvchilar tomonidanʼ ʼ ʼ zarur bilim, malaka va ko nikmalarni olishga qaratilgan bo lib, ularning nazariy qismi ʼ ʼ ta lim tashkiloti negizida, amaliy qismi esa ta lim oluvchining ish joyida amalga ʼ ʼ oshiriladi. Bundan tashqari, qonunga inklyuziv ta lim to g risidagi qoidalar kiritilib, ʼ ʼ ʼ unga binoan, inklyuziv ta lim alohida ta lim ehtiyojlari va individual ʼ ʼ imkoniyatlarning xilma-xilligini hisobga olgan holda barcha ta lim oluvchilar uchun ʼ ta lim tashkilotlarida ta lim olishga bo lgan teng imkoniyatlarni ta minlashga ʼ ʼ ʼ ʼ qaratilgan. Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo lgan bolalar ʼ (shaxslar) uchun ta lim tashkilotlarida inklyuziv ta limni tashkil etadi. ʼ ʼ Mazkur qonun jahon standartlari talablaridan kelib chiqqan holda ta lim sohasidagi ʼ munosabatlarni tartibga solishning qamrovi kengligi va o ziga xos xususiyatga ega ʼ ekanligi bilan 1997 yil 29 avgust kuni qabul qilingan “Ta lim to g risida”gi qonundan ʼ ʼ ʼ tubdan farq qiladi. Umumiy o`rta ta’lim 1-11 sinflarni o`z ichiga oladi. O`rta maxsus ta’lim akademik litseylarda to`qqiz yillik tayanch o`rta ta’lim asosida ikki yil mobaynida amalga oshiriladi. Professional ta’lim boshlang`ich, o`rta va o`rta maxsus professional ta’lim darajalariga ajratiladi. Boshlang`ich professional ta’lim kasb- hunar maktablarida 9-sinf bitiruvchilari negizida kunduzgi ta’lim shaklida 2 yillik integiratsiyalashgan asosida bepul amalga oshiriladi. O`rta professional ta’lim kollejlarda davlat buyurtmasi yoki to`lov-shartnoma asosida davomiyligi 2 yilgacha bo`lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo`yicha amalga oshiriladi. Orta maxsus professional ta’lim texnikumlarda davlat buyurtmasi yoki to`lov shartnoma asosida davomiyligi kamida 2 yil bo`lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari 47 bo`yicha amalga oshiriladi. Qonunga ko`ra davlat oliy ta’lim,o`rta maxsus, professional ta’lim tashkilotlari va ularning filiallari Prezident yoki hukumat qarorlari bilan tashkil etiladi. Nodavlat ta’lim tashkilotlariga litsenziya Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inespeksiyasi tomonidan beriladi. Nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish ularning ta’sischilari tomonidan amalga oshirila- di. Ushbu qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi. Eng samarali investetsiya bu ta’limga qilingan invistetsiyadir. Chunki jamiyat taraqqiyotini, uning ertangi kunini yituk malakali kadirlar belgilab beradi. Ta’lim tizimini takomillashtirish, ularning bilimini oshirish, sifat darajasini ko`tarishdir. Shu bois Prezident “Jamiyatda o`qituvchi kasbi eng nufuzli va obro`li kasb bo`lishi lozim” deya uqtirib, mamlakatimizda 2021-yilda o`qituvchi va pedagoglarga ustama haq to`lash tizimi yo`lga qo`yilishini ta’kidladi. Bu tashabbus yaqin to`rt yildagi o`qituvchi va murabbiylarning ijtimoiy nufuzi va mavqeini oshirish borasidagi amaliy faolyat va harakatlarning izchil davomi deyish o`rinlidir. Ta lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning ma lum qismini,ʼ ʼ albatta, oliy ta lim tizimidagi islohotlar tashkil etadi. ʼ Xususan, O zbekiston Respublikasida oliy ta limni tizimli isloh qilishning ustuvor ʼ ʼ yo nalishlarini belgilash, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash ʼ jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko tarish, oliy ta limni modernizatsiya ʼ ʼ qilish, ilg or ta lim texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot ʼ ʼ tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019- ʼ yil 8-oktabrdagi PF–5847-son Farmoni bilan tasdiqlangan O zbekiston Respublikasi ʼ oliy ta lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish Kontseptsiyasi mazkur sohadagi yangi ʼ islohotlar uchun debocha vazifasini bajarib bermoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyevning “O qituvchi va murabbiylar kuni”ga bag ishlangan tantanali ʻ ʻ marosimdagi da vatkor nutqi ham ana shundan dalolat beradi. Davlatimiz rahbari ʼ ta kidlaganidek, biz keng ko lamli demokratik o zgarishlar, jumladan, ta lim ʼ ʻ ʻ ʼ islohotlari orqali O zbekistonda yangi Uyg onish davri, ya ni uchinchi ʻ ʻ ʼ Renessans poydevorini yaratishni o zimizga asosiy maqsad qilib belgiladik ʻ . 48 Keyingi yillarda mamlakatimizda uzluksiz ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohatlar, hukumatimiz tomonidan 2019- yil sentabrda qabul qilingan Maktab ta’limini rivojlantirish konsepsiyasi, umumta’lim maktablarini jahon standartlari talablari darajasiga ko‘tarish borasidagi sa’yi harakatlar maktab ta’limida muhim islohotlarni boshlab berdi. Umumta’lim maktablaridagi islohotlarning asosini jahon ta’limi mazmunini o‘rganish, ilg‘or tajribalarni ommalashtirish hamda ta’lim va tarbiya jarayonida ham kam jismoniy kuch sarflab, yuksak samaradorlikka erishish yo‘lida faoliyat olib borilmoqda. Mazkur faoliyat doirasida noan’naviy ta’lim uslubi sanaluvchi yangi pedagogik texnologiya nazariyasi mohiyatini chuqur o‘rganish, bu boradagi bilimlar bilan uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlarida faoliyat ko‘rsatayotgan xodimlarni qurollantirish ularda ta’limni tashkil etishga nisbatan yangicha yondashuvni qaror toptirish borasida olib borilayotgan ishlar o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Bu borada mamlakatimizda ko‘pgina tadqiqotlar olib borilmoqda. Tadqiqotlarning asosiy maqsadi umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv tarbiya jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etishning ilmiy-nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish, ilgari surilayotgan g‘oyalarning hayotiyligini amaliyotda sinovdan o‘tkazish, tajriba ishlari natijalarini umumlashtirish, taxlil etish asosida amaliyotchi o‘qituvchilar uchun ularning faoliyatlari samaradorligini oshirish uchun xizmat qiluvchi uslubiy qo‘llanmani yaratishdan iborat. 36 O‘quvchilarda bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish, ularning dunyoqarashini zamon talablari darajasida oshirish o‘qituvchidan yuksak mahorat talab etadi. Biz tadqiq qilgan “Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyotida islomning o‘rni” mavzusi nafaqat maktab darsliklari balki oliy ta’lim muassasalari o‘quv darsliklarida ham kiritilgan. Ushbu mavzuga yangi pedagogik texnologiya asosida o‘qitish bolalarda tarixiy bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish, muhim atamalarni yodda 36 Умумий ўрта таълим Давлат таълим стандартилари.Т.1999йил,2-сон,86-бет. 49 saqlab qolish, mavzuga o‘sha davr nuqtai nazaridan turib xolisona va adolatli baho berishga xizmat qiladi. Maktab ta’limini rivojlantirish konsepsiyasi , yangi qabul qilinayotgan “Ta’lim to‘g‘risidagi” qonun ta’lim jarayoniga tadbiq etish bilan ta’limda sifat va samaradorlikka erishish va shu orqali modernizatsiya qilingan ta’lim standartlari to‘liq, bajarilishi ta’min etish davri boshlandi. Maktab ta’limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi asosida maktablarni yangi jihozlar, asbob-uskunalar, takomillashtirilgan dasturlar, modernizatsiya qilingan, tajriba-sinovdan o‘tgan standartlar, darsliklarning yangi avlodi bilan (ijara tariqasida) ta’minlash, kompyuterlashtirish izchil amalga oshirilmokda 37 . Ta’limda moddiy baza, standart, o‘quv rejalar, dastur va darsliklar qanchalik takomillashtirilmasin, kutilgan asosiy natijaga erishish, chuqur va puxta bilim berish, yuqori sifatdagi o‘zlashtirishga erishish bevosita nazariy va amaliy mashg‘ulotlarni olib boruvchi o‘qituvchining ijodkorligi, izlanuvchanligi, malakasiga pedagogik mahoratiga bog‘lanib qolaveradi, o‘quv-biluv markazida esa o‘quvchi turmog‘ini taqozo etadi 38 . “Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyotida islomning o‘rni” mavzusini qaysi usulda o‘tish o‘quvchilarining bilim ko‘nikmalarini tezroq egallashlari uchun qulay va samaraliroq bo‘lar edi. Ma’lumki dars ishlanmalari uchun tayyor qoliplar yo‘q. Chunki jonli dars jarayonini hech qanaqa qolipga solib bo‘lmaydi. U turli xil sharoitlarda tuzilishi mumkin. Bunda asosan interfaol usullardan foydalanish zarur. Har qanday ta’lim, o‘quvchi shaxsiga, uning qiziqish, xoxish istagiga, ehtiyojiga qaratilmogi kerak. Ya’ni ta’limni individuallashtirishga qaratilmog‘i talab etiladi. Ta’limni individuallashtirish esa: 37 Ta’lim taraqqiyoti. O’zbekiston Respublikasining Xalq ta’limi vazirligining Axborotnomasi 2-Maxsus son, 2019 yil. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi. - T., “Sharq”, 1999 y.O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini isloh qilish bo’yicha me’yoriy hujjatlar. I qism.- Toshkent, 2017 yil. 38 Yo’ldoshev J., Yo’ldosheva F., Yo’ldosheva G. Interfaol ta’lim sifat kafolati. T., 2008, 29 b. 50 - bunda har bir o‘quvchi o‘quv jarayonida faol ishtirok etib, o‘quv-biluv jarayoniga shaxsiy hissa qo‘shishi hisobga olinadi; - ta’lim jarayonini tashqil eishda o‘qituvchining uslubiy yondashuvi, tezkorligi, o‘quvchining shaxsiy xususiyatlari hisobga olinadi; - o‘quv-metodik, psixologik, pedagogik tashqiliy boshqaruv ishlarini olib borishda o‘quvchi shaxsi o‘quv-biluv markazida bo‘ladi. Individual yondashuv nima? 1. Guruhlarda ishlaganda, o‘quv-tarbiyaviy ishlarni tashqil etganda har bir o‘quvchi bilan yakkama-yakka ishlaganda ularning shaxsiy xususiyatlari doimo o‘qituvchi diqqat markazida turmog‘i hisobga olinmog‘i kerak. 2. O‘quvchi bilan muloqot olib borganda ham, uning o‘ziga xosliklari diqqat e’tiborda to‘tilishi kerak. 3. Ta’lim jarayonida ham, uning qobiliyati, imkoniyatlari nazarda to‘tilishi kerak. 4. Pedagogik psixologik jarayonlarni olib borishda o‘quvchining shaxsiy rivojlanish darajasini ko‘zda to‘tish zarur. 3.2. Mavzuni interfaol metodlar yordamida o‘qitishni tashkil etish. “Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyotida islomning o‘rni” mavzusini interfaol darslarda o‘rganish ning bir soatlik dars namunasini interfaol usullardan bizga ko‘proq ma’qul bo‘lgan aqliy hujum usulida taqdim etmoqchimiz. Aqliy hujum metodini dars jarayonida qo‘llash uchun dastlab quyidagi tavsiyalarni bermoqchimiz. Dastlab, o‘quvchilarning o‘zlarini erkin his etishlariga sharoit yaratib berish. G‘oyalarni yozib borish uchun yozuvtaxtasi yoki varaqlarni tayyorlab qo‘yish. Muammo (yoki mavzuni)ni aniqlash. Mashg‘ulot jarayonida amal 51 qilinishi lozim bo‘lgan shartlarni belgilash. Bildirilayotgan g‘oyalarnin gularning mualliflari tomonidan asoslanishiga erishish va ularni yozib olish. Qog‘oz varaqlarni g‘oya (yoki fikr)lar bilan to‘ldirilgandan so‘ng ularni yozuv taxtasiga osib qo‘yish. Biz esa dars ta’lim jarayonini loyixalash bosqichi asosida esa qo‘yidagicha tashkillashtirdik. I – Dars mavzusi: “Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyotida islomning o‘rni” II- Darsning maqsadi: O‘quvchilarning quyidagi bilim, kunikma va malakalarini egallashlariga erishish. a) ta’limiy sohada: Yozma manbalarda Janub-sharqiy Osiyoning qadimgi va o‘rta asrlar davri tarixining yoritilishi b) tarbiyaviy sohada: Janub-Sharqiy Osiyo xalqlari madaniyati v) takomillashuvga yunaltiruvchi ta’lim; g) o‘quvchilar mustaqil ishlari uchun tavsiya etiladigan badiiy –tarixiy adabiyotlar. III- Darsda yoritilishi lozim bo‘lgan asosiy tushuncha va atamalar: “Janubi- sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyotida islomning o‘rni mavzusini interfaol darslarda o‘rganish ”. IV -Dars uchun zarur jixozlar va ma’lumot manbalari, Janubi-sharqiy Osiyoning qadimgi, o‘rta va yangi davrdagi xaritasi, Dunyo siyosiy xaritasi, , plakatlar, tarqatma materiallar, qog‘oz, yozuv qurollari va boshqalar Didaktik o‘yinli texnologiyalarning ta’lim jarayondagi tadbig‘i 52 Didaktik o‘yinlar texnologiyalari o‘quvchi-talaba faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Ular o‘quvchi-talaba shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarni ro‘yobga chiqaradi va rivojlantirishning amaoiy echimlarini aniqlash va amalga oshirishda kata ahamiyatga ega. Didaktik o‘yinlarning asosiy turlari: intellektual (aqliy) va harakatli hamda aralash o‘yinlardan iborat. Bu o‘yinlar ishtirokchilarda aqliy, jismoniy, axloqiy, psixologik, estetik, badiiy, tadbirlik, mehnat va boshqa ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. “Ba’zi talabalar ma’ruzalarda foydalaniladigan an’anaviy ta’lim usullaridan qoniqib o‘qiydi, ba’zilari amaliyotni ma’qul ko‘radi, ba’zilari esa ilmiy-tadqiqod ishlarni, muammoli vaziyatlarni, katta chaqiriqli ta’lim usullarni xush ko‘radi va o‘shanga javob beradi. Talabalar turli xil usullar orqali ta’lim olishi o‘ta muxim. Talabalar indeksi oliy ta’lim muassasaga qabul qilinishidan oldin mavjud bo‘lishi lozim. Foydalanuvchining muassasa xaqida tassavurga ega bo‘lishi shart, barcha e’lonlar, o‘quv hisoblash fan kuchli motivatsiya e’tirof va ta’lim muammolarni rag‘batlantirish taqdim etiladi. Masalan, rivojlanish davrida ular o‘z ta’lim uchun katta mas’uliyatni o‘z zimmasiga olish kerak. Yana, tayyor ish ustida konstruktiv qayta bog‘liklik muntazam ravishda mukammallikga erishish yo‘llari xaqida ma’lumot etkazib beradi. Tan olish kerak talabalar orasidagi texnologiyalar ular ta’lim olishini ta’minlaydi, kupchiligini qo‘lida mobil telefonlar mavjud bo‘lib tarmoqlarda ishtirok etishadi. Axborotlardan foydalanish manbayilar, zamonaviy texnologiyalarning talabalarning fe’l atvoriga, o‘qishga bo‘lgan yondoshuviga ta’siri bor. Talabalar kutish vaqti shundan iboratki ularda bor uyali telefon, noutbuk yoki iPodlarga biror bir kishi ma’lumotni joylashtirishi. Didaktik o‘yinlar o‘quvchi- talabalarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish, hisoblash, o‘lchash, yasash, sanash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, axloq-odob o‘rgatish, nutq o‘stirish, til o‘rgatish, yangi bilimlar o‘rgatish va boshqa faoliyat turlarini rivoj-lantirishga yo‘naltirilgan 53 o‘yinlarga ajratiladi. Didaktik o‘yinlardan alohida foydalanish orqali boshqa usullar yordamida erishish qiyin bo‘lgan ta’lim-tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Turli o‘quv fanlariga oid didaktik o‘yinlar mavjud bo‘lib, ular shu fanlarni sifatli o‘rgatish maqsadlariga xizmat qiladi. Umumiy o‘yinlar nazariyasiga ko‘ra, mavjud barcha o‘yin turlarini tasniflashda ularni funkfional, mavzuli, konstruktiv, didaktik, sport va harbiy o‘yinlarga ajratiladi. Bularning orasida dilaktik o‘yinlar alohida ahamiyatga ega. O‘yinlar maktab yoshidagi bolalarning asosiy faoliyat shakli hisoblanali. Bu esa pedagog va psixolog olimlar tomonidan shu yosh davridagi o‘yinlarning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatini o‘rganish va yanada oshirish bo‘yicha tadqiqotlar olib borilishiga asos bo‘ladi. Natijada, oldingi asrning 60 –yillari boshidan AQSHda, so‘ngra boshqa g‘arb mamlakatlarida ishchanlik o‘yinlari qo‘llanila boshladi. Ishchanlik o‘yinlari tadqiqotchilari bu usulni eng asosiy, samarali va tejamli ta’lim metodlaridan iborat deb ta’kidlaganlar. Didaktik o‘yinlarning yana bir turi – aqliy hujum usulini birinchi marta 1939 yilda A.F.Osborn qo‘llagan. Bu usulni g‘oyalar banki deb nomlagan. U muammolarni quyidagicha echishga asoslanadi: - muammoli vaziyat yaratish: - g‘oyalarni shakllantirish: - eng yaxshi g‘oyalarni tekshirish, baholash va uni echish bo‘yicha iloji boricha ko‘p, ba’zan, batamom kutilmagan g‘oyalarni berish uchun eng qulay sharoit yaratilishi aqliy hujum mashg‘uloti samaradorligini belgilaydi. O‘yin tarzida modellashtirish texnologiyasi. Ishchanlik o‘yini darsi - dars mavzusi bo‘yicha masalalarni hal etish jarayonida o‘quvchi-talabalarning faol ishtirok 54 etishini ta’minlash orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirishish mumkin. Rolli o‘yin darsi - dars mavzusi bo‘yicha masalalarni o‘rganishda o‘quvchi-talabalarga oldindan ma’lum rollarni taqsimlash va dars jarayonida shu rolni bajarishlarini tashkil etish asosida bilimlarni mustahkamlash darsi. Teatrlashtirilgan dars - dars mavzusi bilan bog‘liq sahna ko‘rinishlari tashkil etish orqali dars mavzusi bo‘yicha chuqur, aniqma’lumotlar berish darsi. Kompyuter darsi - tegishli o‘quv fani bo‘yicha dars mavzusiga doir kompyuter materiallari (multimedia, virtual o‘quvkursi va shu kabilar) asosida o‘tiladigan dars. Kim oshdi savdosi darsi - o‘quv fani ayrim bo‘limi bo‘yicha bilimlarni har bir o‘quvchi-talaba qanchalik ko‘p bilishini namoyish etish darsi. Yarmarka darsi-dars mavzusini bo‘laklar bo‘yicha oldindan o‘zlashtirishgan o‘quvchi-talabalarning o‘zaro muloqot asosida sinfga qiziqarli tushuntirish orqali o‘tiladigan dars. Formulalar darsi-o‘quvchi-talabalarning formulalarni puxta o‘zlashtirishishlari bo‘yicha turli o‘yinlar shaklidagi manlar o‘tkazish darsi. O‘yin darsi-dars mavzusiga mos o‘yin orqali o‘quvchi-talabalarning o‘zlashtirishishlarini tashkil qilish darsi. «Sud» darsi - o‘quvchi-talabalar bilan dars mavzusiga mos «sud» jarayonini tashkil etish orqali yangi mavzuni tushuntirish darsi. Konsert darsi - dars mavzusini sahnalashtirgan holdagi konsert shaklida ifodalash mashqlari bo‘lib, o‘quvchi-talabalarni faollashtirish va bilimini mustahkamlash imkoniyatini beradi. «Tergovni bilimdonlar olib boradi» darsi - dars mavzusini oldindan puxta o‘rgangan o‘quvchi-talabalar yordamida qiziqarli savol-javoblar, tahlillar asosida isbotlab tushuntirish matnlari bo‘lib, bunda o‘quvchi-talabalar dars mavzusini o‘zlashtirib, eslab qolishlari uchun qulaylik yaratiladi. Integral (integratsiyalashgan) dars - bir nechta fanlarga doir va integratsiyalash uchun qulay bo‘lgan mavzular bo‘yicha tashkil qilingan dars bo‘lib, o‘quvchi-talabalarning turli fanlarga qiziqishlarini orttirib, ta’lim jarayonidagi faolliklarini ta’minlaydi. Bunday darslar o‘quvchi- talabalarga fanlararo bog‘liqlikni o‘rgatish orqali ularda olam tuzilishining ilmiy asoslarini to‘liq idrok etish, ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish, ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. 55 FIKR, SABAB, MISOL, UMUMLASHTIRISH (F.S.M.U.) METODI F.S.M.U. metodining tavsifi: Bu metod mashg‘ulotda o‘rganilayotgan mavzuning muhokamasi jarayonida unga doir masalalar bo‘yicha talabalar o‘z fikrlarini bayon qilishlari, shu fikrlarni asoslovchi sabablarni ko‘rsatishlari, ularni tasdiklovchi misolllarni keltirishlari va pirovardida umumlashtiruvchi xulosalar chiqarishlarini o‘rgatish va mashq qildirish metodidir. Bu metod talabalarni erkin fikrlashga, o‘z fikrini himoya qilishga va boshqalarga o‘z fikrini o‘tkazishga, ochiq holda bahslashishga, bahs-munozara madaniyatiga, shu bilan bir qatorda, talabalar tomonidan o‘quv jarayonida egallangan bilimlarni tahlil etishga va o‘zlashtirish darajasini aniqlashga, baholashga o‘rgatadi. FSMU metodining umumiy sxemasi: F – fikringizni bayon eting; S – fikringizni asoslovchi sabab ko‘rsating; M – ko‘rsatgan sababingizni tasdiqlovchi misol keltiring; U – fikringizni umumlashtiring. FSMU metodini amalda qo‘llash namunasi: O‘qituvchi quyidagiga o‘xshagan vazifalar yozilgan tarqatma materiallarni oldindan tayyorlab, mashg‘ulot vaqtida kichik guruhlarga yoki alohida talabalarga tarqatadi. 2-vazifa. “Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyoti” mavzusi yuzasidan fikrlaringizni FSMU metodi bo‘yicha bayon eting. F-_________________________________________________ 56 S-_________________________________________________ M-________________________________________________ U-_________________________________________________ 2-vazifa. “Janubi-sharqiy Osiyoda xalqlari e’tiqodi” mavzusi yuzasidan fikrlaringizni FSMU metodi bo‘yicha bayon eting. F-_________________________________________________ S-_________________________________________________ M-________________________________________________ U-_________________________________________________ O‘qituvchi vazifani bajarish uchun vaqtni belgilab e’lon qiladi. Vazifalarni bajarish vaqtida umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Talabalar o‘zlariga berilgan vazifani bajarib bo‘lgandan so‘ng, ularning umumiy muhokamasini tashkil qiladi. Vazifani eng yaxshi bajarganlar rag‘batlantiriladi. Tarix predmetini o‘qitishda kurslararo aloqalarning shakllanishi va uni amalga oshirish bilan bog‘liq uzviylikni ta’minlashning o‘ziga xos xususiyati fan asoslari, o‘quv predmetining tuzilishi va mazmuni, uning DTS, dastur, o‘quv rejasidagi maqsadi va o‘rni bilan belgilanadi. Har bir o‘quv fani, shu jumladan, tarix alohida bilimlar tizimi-fakt, tushuncha, g‘oyalarning o‘ziga xos mantiqiy bog‘liqligidan iboratdir. O‘quvchilar ularni assotsiatsiyalarning (obyektiv voqelikni aks ettirishning hamma shakllari o‘rtasidagi bog‘lanishlari) ichki tizimini hosil qilish yo‘li orqali o‘zlashtiradilar. Bunday assotsiatsiyalarni yaratishda yuqoridagi aloqalar muhim rol o‘ynashi uzluksiz ta’limda alohida dolzarblik kasb etmoqda. Chunki, o‘quvchilarning yilma-yil olgan bilimlari bir-biri bilan Shunga ko‘ra tadqiq qilinayotgan ilmiy ish 57 umumiy o‘rta ta’lim maktablarining jahon tarixi va O‘zbekiston tarixi misolida kurslararo bog‘lab o‘rganish orqali ta’lim samaradorligini oshirish muammosini ilmiy jihatdan asoslashga qaratildi. Ilmiy muammoga doir ilmiy-metodik adabiyotlarni tahlil qilish, pedagogik amaliyotni kuzatish, kurslararo bog‘lanishning quyidagi shakllarini ko‘rsatish mumkin. 1. Xronologik (retrospektiv) aloqalar – yangi mavzuni tushuntirishda har ikkala tarix kursidan ilgari ma’lum bo‘lgan o‘quv materialiga tayanib o‘quvchilarga murojaat qilinishi (masalan, “Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyoti” “Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari madaniyati”). 2. Perspektiv aloqalar – kelgusida sistemali o‘rganish ko‘zda tutilgan materiallarga oldindan murojaat qilish. (chunonchi, insoniyat tarixi-g‘oyalar tarixidan iborat ekanligi. Bunyodkor va vayronakor g‘oyalarning tarixiy jarayonlarga ta’siri, «Kuch-bilim va tafakkurda» g‘oyasining mohiyati, «Buyuk ipak yo‘li»ni tiklash g‘oyasi va h.k.). 3. Sinxron aloqalar – tarix kurslarida mazmunan yaqin bo‘lgan ikki mavzuni o‘rganishning bir vaqtga to‘g‘ri (mos) kelishi yoki bir vaqtda sodir bo‘lgan voqealardir. (masalan, o‘rta asrlarning uchinchi davrida «Sharqiy Osiyo xalqlari madaniyati» va «Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarida diniy bag‘rikenglik va madaniy hayot»,). 4. Axborot beruvchi aloqalarga nazariya, tarixiy fakt va tushunchalar darajasidagi aloqalar kiradi: a) Nazariy jihatdan – tarix sinflar kurashidan iborat emas, balki u insoniyat jamiyatining taraqqiyoti haqidagi fan ekanligi. Inson tarixni yaratuvchisi, ishtirokchisi ekanligi, insoniyat doim oldinga intilganligi, bu esa tarixiy taraqqiyotning asosi bo‘lganligi, butun borliq muvozanatdan, ya’ni o‘zaro bog‘liqlikdan iborat ekanligi va h.k.; 58 b) Tarixiy faktlar – bilimlarning eng oddiy turlaridan hamda tahlil qilish va umumiy xulosa chiqarish uchun manba material hisoblanib, murakkabroq bilimlar tarkibiy birliklari – tarixiy tushuncha, g‘oya, nazariya, qonuniyatlarni o‘zlashtirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, Janubi-sharqiy Osiyoga islom dini musulmon savdogarlar tomonidan olib kirilgan. v) Tarixiy tushunchalar – inson tafakkuri shakllaridan, predmet va hodisalarning umumlashtirish usullaridan biri bo‘lib, uning yordamida narsalarning umumiy, muhim belgilari, ob’ektiv voqelik hodisalari bilib olinadi. Insonning tarixiy hodisa, jarayonlar mohiyatini teran anglashi tarixiy tushunchalarda o‘z ifodasini topadi. Chunonchi, davlat, feodal tarqoqlik, markazlashgan davlat, mutloq monarxiya, dehqonlar qo‘zg‘oloni, natural xo‘jalik va h.k. 5. Metodologik xarakterdagi aloqalar. Bu aloqalar o‘quvchilarning umumjahon va Vatan tarixi bo‘yicha tarixiy faktlarni o‘rganishi natijasida olamni anglash, jamiyat taraqqiyotining yaxlit mohiyatini tafakkur orqali idrok etishi bilan shakllangan, umumlashgan aniq tasavvurlari, keng tushunchalarida hamda dunyoqarashga oid tamoyillar va g‘oyalarda aks etadi (masalan, tarix ta’limidagi yetakchi g‘oyalar va h.k.). 6. Faoliyat yo‘sinidagi aloqalar. Bu aloqalar ko‘nikma va malakalar sistemasida amalga oshiriladi. (masalan, ijodiy fikrlash, o‘quv-kommunikativ, tashkiliy, bibliografik va hokazo ko‘nikma va malakalar). Mazkur rivojlantiruvchi ta’limning markazida shaxsni ta’lim-tarbiya vositasida maqsadga erishishga yo‘naltirilgan umumiy va integrativ qobiliyat va tafakkurini shakllantirish yotadi. Shuningdek, œquvchilarning kurslararo tarixiy bilimlarni œzlashtirishlarida bir qator ushbu predmetga xos bœlgan kœnikmalar: tarixiy materialni zamon va makonda tahlil etish, taqqoslash kabilarni rivoshlantirish nazarda tutiladi. 59 Tadqiqotning uchinchi bosqichida asosiy e’tibor ilmiy muammo bo‘yicha dars samaradorligini oshirishning turli shakl va usullarini amaliyotga tatbiq etishga qaratildi. O‘quvchilarni qisqa vaqt ichida kurslararo bog‘lanish yordamida faol ravishda bilimlarini jalb qilib, materialni idrok etishlari uchun pedagog oddiy metodik usullarni qo‘llashdan murakkabga qarab borishi lozim bo‘ladi. Bular jumlasiga quyidagilar kiritildi: eslatish (misollar, dalillar keltirish va h.k.), topshiriq va savollar (mantiqiy, muamoli va h.k.) berish, taqqoslash, tarixiy ekskursiya (tarixga nazar tashlash, o‘tmishga sayohat), turli xil jadvallar tuzish, ikkala kurs mavzusini birlashtirib integratsion dars o‘tish, yangi o‘rganilayotgan materialni boshqa kursdan ma’lum bo‘lgan material ( tarixiy tushunchalar) bilan bog‘lash orqali tahlil qilib umumlashtirish, yangi pedagogic texnologiya asosida dars o‘tish, qo‘shimcha manbalardan foydalanib dars o‘tish, umumlashtiruvchi – takrorlash darslarida kurslararo aloqalardan foydalanish. Taqqoslash usuli o‘quvchilarning zamon va makon tasavvurlarini hosil qilishda, ularni tarixiy voqealar, hodisalar va jarayonlarning mohiyati, sabablari hamda natijalarini tushunishga olib kelishida muhim o‘rin tutadi. “Rus pedagogi K.D.Ushinskiy, o‘rganilayotgan hodisalarni taqqoslash 1) bir vaqtga yoki turli tarixiy davrlarga taaluqli bir turdagi ob’ektlar (moddiy-ma’naviy madaniyat yodgorliklari, tarixiy-geografik obyektlar); 2) turli vaqtda turli mamlakatlarda bo‘lib o‘tgan bir turdagi voqea va hodisalar, ularning sabablari va natijalari; 3) bir mamlakatda yoki bir necha mamlakatda ayni bir vaqtda bo‘lib o‘tgan, bir-biriga o‘xshash hamda bir- biridan farq qiladigan voqealar va hodisalar; 4) turli mamlakatlardagi ijtimoiy taraqqiyotning bir-biriga o‘xshab ketadigan yoki aynan o‘xshaydigan jarayonlari. “Hujum va himoya ” metodini qo‘llash jarayonida quyidagi holatlar yuzaga keladi: 60  o‘quvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o‘zlashtirilishiga erishish;  vaqtni tejash;  har bir o‘quvchini faollikka undash;  ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirish. “Hujum va himoya ” metodi . O‘quvchilar 3 guruhga ajralishadi: “Bunyodkor” jamoasi, “Paxtakor” jamoasi va “Tomoshabinlar” jamoasi “Bunyodkor” jamoasi, “Paxtakor” jamoasida 11 tadan o‘quvchi bo‘lib, ular “Himoyachi” , “Yarim himoyachi”, “Hujumchi” va “Darvozabon” kartochkalari qo‘yilgan stollarga joylashishadi. Oyin shartlari o‘quvchilarga tushuntiriladi: har bir taym 15 daqiqadan, guruhlarning hujumchilari raqib guruhga savollarni futbol to‘pi ko‘rinishidagi qog‘oz parchalariga yozib uloqtirishadi, raqib guruh himoyachilari yoki yarim himoyachilari savollarga javob berishadi, ular javob bera olmasa darvozabon javob berishi kerak . 1- va 2- taymlar orasida 5 daqiqalik tanaffus e’lon qilinadi, bu vaqtda “Tomoshabinlar” jamoasi bilan qisqa savol-javoblar o‘tkaziladi . O‘yin qoidasini buzgan, shovqin qilgan jamoaga “sariq” yoki “qizil” kartochkalar beriladi va ball olib tashlanadi. O‘qituvchi hakam sifatida qatnashadi. Har bir to‘g‘ri javob futbol to‘pi ko‘rinishida o‘sha guruh hisobiga yozib qo‘yiladi; to‘plangan umumiy to‘plar miqdori asosida guruhlar baholanadi . Ikkiga ajratilgan guruh o‘quvchilari mavzu yoki bob yuzasidan eng ko‘p to‘g‘ri javoblar topish maqsadida birgalikda muhokama yuritishadi. O‘quvchilar jamoa bo‘lib ishlahga, o‘z jamoasini himoya qilishga o‘rganishadi. Raqib jamoaga savollar to‘plash maqsadida izlanishadi. “Antivirus “ metodi. 61 O`quvchilar guruhlarga bo`linadi .Ularga mavzuga oid matn beriladi. Bu matn “viruslangan” bo`lib, yani matnda ayrim tarixiy sanalar, shaxslar yoki joy nomlari xato yozib qo`yilgan bo`ladi . O`quvchilar matn bilan tanishib, “virusli” so`zlarni aniqlab ularga qarshi “antivirusli” so`zni, ya`ni to`g`ri javobni topishlari kerak bo`ladi. “Virus “ va unga qarshi “antivirusni” to`g`ri va birinchi topgan guruh g`olib sanaladi. Bu metoddan darsning o`tilgan mavzuni so`rash yoki yangi mavzuni mustahkamlash jarayonlarida foydalanilsa bo`ladi. Bu metodni yakka tartibda har bir o`quvchining bilimini sinashda ham qo`llash mumkin. Ba`zi o`quvchilarda nutqiy faoliyatga qaraganda yozma shakl yaxshi samara beradi. Shunday jarayonda yozma shaklda bajariladigan metodlarning ahamiyati oshadi. “Antivirus” metodi ham o`quvchilarga matn bilan ishlash ko`nikmasini yanada rivojlantiradi. Xatoliklarni aniqlash oson bo`lishi uchun darsga diqqatini oshiradi, darslik matnini yanada e`tiborli o`qish ko`nikmasini shakllantiradi. Ta'limning vositalari o‘qitish va o‘rganish sifatini ko‘tarishga xizmat qiladi. Tarix darslarida ta'limning texnika vositalaridan foydalanish darsning samaradorligini oshiradi. Ta'limning texnika vositalari o‘qitish va o‘rganish sifatini ko‘tarishga, o‘quvchilarning o‘quv materialini qiziqib o‘rganishiga va puxta o‘zlashtirishiga xizmat qiladi. Hozirgi paytda kompyuter texnoligiyalaridan, disklarga tushirilgan tarixiy filmlardan yoki hujjatli filmlardan foydalanish dars samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Maktabda zamonaviy kompyuter va noutbuklar yordamida, shuningdek, radiopryomniklar vositasida o‘quvchilarni mumtoz va o‘zbek, chet el bastakorlarining asarlari bilan tanishtirib tarix darslarini qiziqarli qilib o‘tsa yanada yaxshi samara beradi. Masalan, madaniyatga doir mavzularni o‘tgan paytda musiqiy asarlarni eshittirish darsni maroqli bo‘lishiga yordam beradi. Ikkinchi jahon urushi haqidagi mavzularda G‘.G‘ulomning "Sen yetim emassan" she'ri yozilgan plastinkadan foydalanish mumkin.Jamoat arboblarining, masalan Prezidentimiz Sh. 62 Mirziyoyevning nutqlarini mobil telefon orqali eshittirish mumkin yoki televizorlar yordamida dars jarayonida o‘quvchilarga qo‘yib eshittirish ham mumkin.Bu manbalardan foydalanishda quyidagi usullar qo‘llaniladi : 1.Yozuv materiallari yuzasidan o‘quvchilarga savollar berish bilan bu yozuvlar dars materiali tarkibiga kiritiladi. 2.Avvalo videoproyektor yordamida lavha yoki ma’ruza eshitiladi va ko‘rsatiladi. So‘ngra bu yozuv suhbat yordamida tahlil qilinadi. 3.Yozuvlar asosida o‘quvchilarning mustaqil ishlari tashkil qilinadi. Ovozli texnika vositalariga radio eshittirishlari ham kiradi. O‘qituvchi o‘quvchilar uchun radio orqali maxsus dastur yoki umumiy dastur bo‘yicha tarixdan beriladigan eshittirishlarni eshittirishni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda bunday eshittirishlar ko‘pincha magnit tasmasiga yozib olingan bo‘ladi. Tarix darslarida magnitofon yozuvlaridan keng foydalaniladi. Radio va televideniye orqali beriladigan o‘quv va sinfdan tashqari ishlarga bag‘ishlangan eshittirishlar tarixiy voqealarning ishtirokchilari, mehnat qahramonlari, yozuvchilar va ijtimoiy arboblar bilan o‘tkazilgan uchrashuv materiallari ana shu magnitofon yozuvlarining asosini tashkil etadi. Bu uchrashuv va suhbatlar aynan takrorlanmaydi, yozib olingan magnitofon tasmasidan uzoq yillar davomida va istagan vaqtda darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda foydalanish mumkin. Bu o‘rinda ham texnika vositasi o‘quvchiga qo‘l keladi. O‘quv kinofilmlari ham ta'limning ko‘rsatmali vositalari jumlasidandir, tarix fanini o‘qitishda o‘quv kinofilmlarilaridan foydalanish juda katta samara beradi . Kinofilm o‘quvchilar ko‘z o‘ngida tarixiy voqeaning jonli obrazini ko‘rsatmali qilib to‘liq harakatda gavdalantiradi.O‘quvchilar boshqa ko‘rgazmali qurollardan ko‘ra kinofilmlar vositasida tarixiy o‘tmishni jonliroq idrok etadi. Tarixiy mavzularga bag‘ishlangan badiiy filmlar "Jahon tarixi" fanini o‘qitishda o‘zining mazmuni va tarixiy voqealarni jonli qilib ko‘rsatish 63 jihatidan tarixiy badiiy asarlarga o‘xshab ketadi. Kinofilmlar, ayniqsa, badiiy filmlar o‘quvchilarga ijobiy ta'sir ko‘rsatish, estetik va axloqiy tarbiya berish vositasi hamdir. Kinofilmlar bilim olish vaqtini iqtisod qilishga yordam beradi. O‘quvchilar oddiy sharoitda o‘qituvchining bayonidan muzey va har xil tarixiy joylarga ekskursiyalarda bo‘lib soatlar sarf qilib oladigan bilimlarni 10 – 15 daqiqali filmni ko‘rib ham olishlari mumkin. O‘quv filmilarining emotsional, estetik ta'siri ham boshqa ko‘rsatmali qurollarga nisbatan shubhasiz kuchlidir. Kinofilmni o‘quvchilarga ko‘rsatishdan oldin, o‘qituvchining o‘zi uni sinchiklab ko‘rib chiqishi va o‘rganishi lozim. Bu bilan o‘qituvchi filmning umumiy mazmuni bilan, asosiy diqqatni jalb qiladigan eng muhim kadrlar va suhandon matni bilan tanishtiradi. Shundan keyin film o‘quvchilarga ko‘rsatiladi, so‘ngra film yuzasidan suhbat o‘tkaziladi, eng muhim kadrlar yuzasidan savollar beriladi, film mazmuniga bog‘lab uyga vazifa topshiriladi. Tarix o‘qitish tajribasida o‘quv filmlaridan foydalanishning quyidagi asosiy usullari mavjud: a) o‘qituvchi o‘z bayonini o‘quv filmining eng muhim va yorqin kadrlarni ko‘rsatish bilan bog‘lab olib boradi. Tanlab olingan o‘sha kadrlarni izohlaydi va tegishli xulosa chiqaradi. b) 10-15 daqiqali qisqa o‘quv filmlariga bag‘ishlab dars o‘tkaziladi. c) maxsus kino darsi tashkil etiladi. d) darsdan tashqari vaqtda film tomosha qilinadi. Ta'lim tizimida ijobiy o‘zgarishlar davom etayotgan bir paytda tarix o‘qitishda teleeshittirishdan ikki xilidan foydalanilmoqda. 64 1) sinfda qabul qilish uchun beriladigan o‘quv ko‘rsatuvlarini komyuterlar orqali o‘quvchilarga yetkazish. 2) o‘qishdan tashqari vaqtlardagi teleko‘rsatuvlar. O‘quvchilar bu eshittirishlarni uyda tomosha qiladilar. Darsda o‘quv teleko‘rsatuvlarining ikki xil turi qabul qilinadi . a) 15 daqiqali teleko‘rsatuv. b) 30 – 40 daqiqa davom etadigan yangi mavzuni bayon qilishga bag‘ishlangan mavzuga mos teledars yoki takrorlash darsi. Hozirgi davrda barcha sohani qamrab olayotgan kompyuterdan tarix darslarida foydalanish ijobiy natijalarga olib keladi. Masalan, o‘quvchilarning olgan bilimlarini aniq baholashda kompyuterdan foydalanish mumkin. Bunda o‘tilgan bob bo‘yicha test savolllari tuzib kompyuterga kiritiladi. O‘quvchilar testni yechib o‘sha vaqtning o‘zida natijalarini ko‘rishadi, xatolarini tahlil qilishadi. Bu o‘qituvchilar uchun ham samarali bo‘ladi, bir vaqtning o‘zida bir qancha o‘quvchilar baholanadi, baholash real bo‘ladi, e’tirozlar bo‘lmaydi. Darslarimiz davomida o`quvchi mustaqil fikrlash, ijodiy izlanish, jamoa bo‘lib ishlash amaliyotini o`taydi. Albatta, bu hali uning uchun katta hayot bo`sag`asida turgan muammolar oldidagi birinchi amaliyotidir. Ammo ishonch bilan aytish mumkinki, ulkan ummonlar ham kichik jilg`alardan yig`ilganidek, o`quvchi ham har 45 daqiqalik amaliyotlardan so`ng, BARKAMOL SHAXSga aylanib boraveradi. Bugungi kun o`qituvchilarining oldiga qo`ygan maqsadi ham aynan shudir. XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Islom dinining arxipelagga kirib kelib, mintaqaning asosiy e’tiqodiga aylanishi tarixini uch bosqichga ajratish mumkin: 65 birinchi bosqich, 622 yildan to 1100 yilgacha, ikkinchi bosqich, 1100-1500 yillar, uchinchi bosqich esa, 1500 yildan to bugungi kunga qadar bo‘lgan davrni qamrab oladi. Birinchi bosqichda musulmonlar va islom dini arxipelagga turli maqsadda kelgan savdo kemalari, elchilar va sayyoxlar orqali tanila boshlagan. Buni Hind okeani dengiz bo‘yi mintaqalarining o‘zaro savdo aloqalari natijasi deyish mumkin. Tarixiy manbalarga ko‘ra G‘arbiy Osiyo va Sharqiy Osiyo o‘rtasidagi o‘zaro savdo aloqalari islom dini paydo bo‘lgan VII asrgacha ham faol amalga oshirib kelingan. Yaman va Fors ko‘rfazi savdogarlari musson shamollariga ergashib Malabar qirg‘oqlariga, u yerdan Shri-Lanka, Yava va Sumatra orollariga borganlar. Bu savdo aloqalari islom dini paydo bo‘lgandan so‘ng yanada jadallashgan. Abbosiylar sulolasi xalqaro savdo munosabatlari rivojlanishini qo‘llab-quvvatlagan. Islom dinining arxipelagga kirib kelib mintaqaning asosiy e’tiqodiga aylanishi tarixining ikkinchi bosqichi sifatida qaralayotgan 1100 1500 yillarda Indoneziyada islom keng tarqalib ulgurdi. Islomning arxipelagga tarqalishining ikkinchi bosqichi 400 yil davom etdi. Bu jarayon Sumatradan boshlanib keyinchalik Yava, Malayya, Borneo, Sulu (Mindanao), Sulavesi va Luzonda (Manila) bo‘ylab davom etgan. Bu davrda arxipelagdagi islom ibodatdan ko‘ra, ko‘prok ruhiyatga yo‘nalgan ma’naviy din edi. Yangi dinning aholi tomonidan qabul qilinishiga turtki bergan omillardan biri ham islomni ibodatdan ko‘ra ruhiyatga katta urg‘u bergan ma’naviy din sifatida namoyon qilinishi edi. XIV asrda Sumatrada paydo bo‘lgan sufiylik tariqatlari islom dinining mintaqa bo‘ylab tarqalishiga sabab bo‘lgan. Pasay shahri islomiy ilmlar markaziga aylangan. Arxipelagda islom tarqalishining uchinchi bosqichida 1500 yildan to bugungi kungacha avvalgi bosqichlarda boshlangan jarayonning mustahkamlanishi davom etmoqda. Bu davr nafaqat maxalliy aholining dinni qabul qilishi balki madaniyat va adabiyot sohasida ham islomning o‘rni yuksalishi bilan ajralib turadi. Islom dinining malay tiliga ta’siri katta bo‘ldi. Pokiston va Hindistonda turkiy xalqlarning madaniy ta’siri natijasida yangi-urdu tili paydo bo‘lgan bulsa, Indoneziya va Malayziyada sufiylar va musulmon ulamolarning ta’siri natijasida malay tili katta 66 o‘zgarishlarga uchradi. Qur’on talaffuzini osonlashtirish maqsadida malay tiliga yangi alifbolar kiritildi. Arabiy va forsiy so‘zlar tilni yanada boyitib, uning foydalanish qamrovini falsafa, ilohiyot, balog‘at, va boshqa fanlar doirasida kengaytirib, malay xalqlarining xalqaro musulmon birodarligiga integratsiyalashuviga yordam berdi. Shuningdek, uchinchi bosqich arxipelagda yevropaliklarning paydo bo‘lishi bilan ham ajralib turadi. Birinchi bo‘lib kirib kelgan portugallar 1512 yilda muhim savdo mintaqalari bo‘lgan Malakka bo‘g‘ozlarini harbiy kuch bilan egallab oladi. Malakkaning qulashi mahalliy olimlarni boshqa orollarga ko‘chib o‘tishga majbur qildi, bu esa, o‘z navbatida, islomning boshqa mintakalarda ham tarqalishiga sabab bo‘ldi. Ta lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning ma lum qismini, albatta,ʼ ʼ oliy ta lim tizimidagi islohotlar tashkil etadi. ʼ Xususan, O zbekiston Respublikasida oliy ta limni tizimli isloh qilishning ustuvor ʼ ʼ yo nalishlarini belgilash, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash ʼ jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko tarish, oliy ta limni modernizatsiya ʼ ʼ qilish, ilg or ta lim texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot ʼ ʼ tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019- ʼ yil 8-oktabrdagi PF–5847-son Farmoni bilan tasdiqlangan O zbekiston Respublikasi ʼ oliy ta lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish Kontseptsiyasi mazkur sohadagi yangi ʼ islohotlar uchun debocha vazifasini bajarib bermoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyevning “O qituvchi va murabbiylar kuni”ga bag ishlangan tantanali ʻ ʻ marosimdagi da vatkor nutqi ham ana shundan dalolat beradi. Davlatimiz rahbari ʼ ta kidlaganidek, biz keng ko lamli demokratik o zgarishlar, jumladan, ta lim ʼ ʻ ʻ ʼ islohotlari orqali O zbekistonda yangi Uyg onish davri, ya ni uchinchi ʻ ʻ ʼ Renessans poydevorini yaratishni o zimizga asosiy maqsad qilib belgiladik ʻ . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ 1. Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi 67 kerak”. 2017 yil14 yanvar Sh.M. Mirziyoyev.– Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104b 2. Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”./Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: : “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 3. Ta’lim taraqqiyoti. O‘zbekiston Respublikasining Xalq ta’limi vazirligining Axborotnomasi 2-Maxsus son, 2019 yil. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. - T., “Sharq”, 1999 y.O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini isloh qilish bo‘yicha me’yoriy hujjatlar. I qism.- Toshkent, 2017 yil. 4. Аширов А. Этнология. Тошкент, 2014. – Б.327. 5. Берзина М.А., Брук С.И. Население Индонезии, Малайзии и Филиппин. Приложение к «Карте народов». М. : Академии наук СССР, 1962. С.38. 6. Берзин Э.О.Юго-Восточная Азия XIII - XVI веках.-М.,1982.-С.192 7. Всемирная история. Т.3. М.1955.-С. 389-390. 8. Ёвқочев Ш . Ислом ва ҳозирги замон // ўқув қўлланма. Tошкент. ТИУ. 2010 . 118-б 9. Жаҳон мамлакатлари. Қисқа маълумотнома. Тошкент. 2009–Б.127.. 10. Ионова А.И. Ислам в Юго-Восточной Азии: проблемь современной идейной еволюции. –М.Наука.1981.-С.15 11. Ионова А.И. “Мусульманский национализм” в современной Индонезии.- М.Наука.1972.-С.10 12. История древного мира. Ранная древность. Гл.изд.вост.лит. М., 1983. – С.234. 13. Комаров.И.И. Мусульмане в Юго-Восточной Азии. http :// www . vatanym . ru /? an = vs 110_ mp 1 68 14. Коткина О. История зарождения ислам в Индонезии. // http :// abna . ir / data . asp ? lang =4& Id =244738 04.11.2011 15. Милославская Т.П. ИВ РАН. БРУНЕЙ-ДАРУССАЛАМ «МАЛАЙСКАЯ ИСЛАМСКАЯ МОНАРХИЯ». ПОЛИТИЧЕСКОЕ И ЭКОНОМИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ ОТДЕЛЬНЫХ СТРАН . M.: –C.251-252. 16. Мовчанюк П.М. Яванская народная война 1825 - 1830. М. 1969.- C . 4-6. 17. М. Головизин. БРУНЕЙ: МАЛЕНЬКАЯ СТРАНА С БОЛЬШИМИ АМБИЦИЯМИ. «Восточная коллекция», М., 2011 г., № 2, с. 78–90. 18. Низомиддинов Н.Ғ. Жанубий-Шарқий Осиё диний-фалсафий таълимотлари ва ислом. Тошкент, 2006. – Б.54 19. . С.Ўсаров. Индонезияда ислом динининг тарқалиши.Илмий-Тахлилий Ахборот. Т.”Тошкент ислом университети” НМБ.2012.10. 20. Т.А.Денисова. Ислам в государстве Бруней Даруссалам. XIII - XVI веке. 114-121 c 21. Тюрин В.А. Ачехская война. М. 1970.- C .157. 22. Умумий ўрта таълим Давлат таълим стандартилари.Т.1999йил,2-сон,86- бет. 23. X олл.Д.Дж. История Юго-Восточной Азия. Пер.с.анг.-М..1958.-С.155. 24. Шпажников Г.А. Религии стран Юго-Восточной Азии.-М.Наука..1980.- С.180. 25. Шумовский Т.А. Арабь и море. –М.Наука.1970.-С.161. 26. Anderson B. Some Aspects of Indonesian politics under the Japanese occupation: 1944–1945. Cornell University, Ithaca, New York. 1961. P.17. 69 27. Anzar, A., Suardi, I. Origins of islam in indonesia. International Journal of Pure and Applied Mathematics.Indonesia, 2018. –P 1149-1178 28. Feruz Z. KHOLMUMINOV. ИНДОНЕЗИЯГА ИСЛОМ ДИНИ КИРИБ КЕЛИШИНИНГ ТАРИХИЙ БОСИЧЛАРИ . T.:Moturidiylik (1/2022), ISSN 2181-1881. 113-115 b. 29. Husniddinov Z. Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy- ma’rifiy asoslari. Toshkent, 2005. 46-b 30. International Religious Freedom Report 2006 - Singapore . Дата обращения: 23 мая 2013. Архивировано из оригинала 15 июля 2009 года 31. Ira Lapidus. A History of Islamic Societies. Cambridge: Cambridge University Press, 1988.p-469 32. Peter.G.Riddel. The Implanting of islam in Southeast Asia. Insights into Philippine Cultural History, Quezon City . 2017. – Р.71. 33. Yo‘ldoshev J., Yo‘ldosheva F., Yo‘ldosheva G. Interfaol ta’lim sifat kafolati. T., 2008, 29 b. 34. https://islam-today.ru/istoria/islam-na-filippinah/ 70

Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiyotida islomning o‘rni MUNDARIJA : KIRISH………………………………………………………………. 3-6 I BOB JANUBI-SHARQIY OSIYOGA ISLOMNING KIRIB BORISHI 1.1. Janubi-Sharqiy Osiyoda islomning tarqalishi ................... 7-16 1.2. Dastlabki musulmon davlatlari ......................................... 16-20 II BOB JANUBI-SHARQIY OSIYONING MUSTAQIL DAVLATLARI VA ISLOM (XX asrning ikkinchi yarmi) 2.1. Indoneziya mustaqil taraqqiyot yo‘li jarayonida diniy siyosat va islom ..................................... ………………….. 20-29 2.2. Malayziya davlatchiligi taraqqiyotida islom omili ...... ... 29-31 2.3. Bruney siyosiy hayotida din omili va islom ..................... 31-40 2.4. Kam sonli musulmon mamlakatlari davlatchiligida islom omili ......................................................................... 40-45 III BOB “JANUBI-SHARQIY OSIYO MAMLAKATLARI TARAQQIYOTIDA ISLOMNING O‘RNI” MAVZUSINING PEDAGOGIK ISHLANMASI 3.1. Mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati ..... ……… 45-52 3.2. Mavzuni interfaol metodlar yordamida o‘qitishni tashkil etish .................... …………………………………. 52-66 XULOSA ……………………………………………………………… 66-68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ………………. 68-71 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi shiddat bilan rivojlanib borayotgan dunyoda aholi sonining tez sur’atlarda o‘sib borishi dunyodagi asosiy bo‘lgan yirik dinlarning ham qamrovining kengayishiga olib kelmoqda. Vaqtlar o‘tishi natijasida yangi din hisoblangan islomga e’tiqod qiluvchilar soni ortib bormoqda. Dastlab bunga harbiy yurishlar sabab bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik mamlakatlar o‘rtasidagi-savdo iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi va islom diniga e’tiqod qiluvchi mamlakatlardagi aholi demografiyasining oshishi bunga asosiy sabablardan hisoblanadi. Islom dini o‘rta asrlarda dunyoning juda katta qismiga tarqaldi. Xususan, Janubi-Sharqiy Osiyo ham bu jarayonlardan chetda qolmadi. Islom diniga eng ko‘p aholisi e’tiqod qiluvchi davlatlardan birini biz Indoneziya deb biladigan bo‘lsak (200 mlndan ortiq), islom dinining bu arxipelagga kirib kelishi va keng tarqalishi IX-XVI asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu tarixiy jarrayonlarga savdogarlar, sayyohlar, tasavvuf namoyondalari ham ta’sir o‘tkazgan deyishimiz mumkin. Bu hududlardagi mahalliy aholi islomgacha asosan buddaviylik, hinduiylik, konfutsiylik va boshqa turli mahalliy ko‘pxudolik dinlariga e’tiqod qilganlar. Islom dinining Janubi-sharqiy Osiyo mintaqasiga kirib kelishi va hududning asosiy e’tiqodiy dinlaridan biriga aylanishi bir necha asr davom etgan. Yevrosiyo qit ’ asining janubi-sharqiy qismidagi Hindi-xitoy yarim orolida va qo‘shni Malayya arxipelagi orollarida o‘ziga xos madaniyatga ega bo‘lgan turli elatlar yashaydi. Taxminan 4,6 mln. km 2 territoriyada hozirda bir necha yirik mustaqil davlatlar jo ylashgan. Uning aholisi 324 milliondan ortiq. Eng katta yarim orol (jahonda maydoni jihatidan uchinchi o‘rinda) hisoblangan Hindi - xitoydagi Vietnam (53 mln.), Laos (3,7 mln.), Kambodja Xalq Respublikasi (4,5 mln.), Birma (32,6 mln.) va Tayland qirolligi (46 mln.) joylashgan. 15 mingdan ortiq orollardan tashkil topgan Malayya arxipelagida esa katta hududni egallagan Indoneziya (148 mln.) va Filippin (45 mln.) Respublikalari, Malayziya Federatsiyasi (13,5 mln.), Singapur Respublikasi (2,4 mln.) kabi davlatlar mavjud. Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasining o‘ziga xos o‘tmishi, uning hududida ko‘plab davlat birlashmalarining tashkil topishi 2

va taraqqiy etganligi, bu yerda sodir bo‘lgan migratsion jarayonlarning jahon tarixidagi ahamiyati turli mamlakat tarixchilarining katta qiziqishiga sabab bo‘lmoqda. Ushbu bitiruv ishda mintaqaga islom dinining kirib kelishi va tarqalishi yuzasidan olimlarning qarashlari, hududdagi dastlabki musulmon davlatlari, bu davlatlarning paydo bo‘lishi va davlatchilik shakllarining rivojlanishida islomning o‘rni va qolaversa biz bunday mavzularni nafaqat ta’lim tizimi, balki tarixga qiziquvchi har qanday shaxsga tushunarli qilib yetkazib berishda qanday interfaol usullardan foydalanishimiz mumkinligi haqida so‘z boradi. Mavzuning o‘rganilish darajasi: Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasida o‘tgan asrdan beri turli sohalarda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bu arxeologik izlanishlardan tortib etnograf va lingvistlar qolaversa, dinshunos va islomshunoslarni ham qamrab olishi mumkin. Sababi bu hududda bir necha 10 ming yillardan beri insoniyatning yashab kelayotganligi har qanday kishini qiziqttirishii tabiiy. Birgina misol Indoneziyaning Yava orolidan topilgan qadimgi pitekantrop odam suyak qoldiqlari bunga yaqqol misoldir. Dunyoning boshqa mamlakatlaridan farqli ravishda Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasiga islomning kirib kelishi nisbatan tinch va hech bir urushlarsiz kechganligi nafaqat dinshunos olimlar balki tarixchi va siyosatshunoslarning ham diqqat markazida bo‘lib kelayotganligi bu mavzuning ahamiyatini ko‘rsatib beradi. Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasida islomning tarqalishi va rivojlanishi borasidagi ilmiy izlanishlar horijda yetarlicha topiladi va hozirgi kunda ham bu davom etib kelmoqda. Rus olimlaridan Komarov.I.I, Kotkina.O, Ionova.A.I, Shumovskiy.T.A, Berzin.E.O, Shpajnikov.G.A, ingliz olimlaridan Xoll.D.J, Peter.G.Riddel, qolaversa o‘zbekistonlik olimlardan Nizomiddinov.N, Xolmuminov.F, O‘sarov.S va yana bir qator olimlar shu mavzu atrofida izlanishlar olib borgan va bormoqda. Qolaversa, Imom Buxoriy xalqaro ilmiy tadqiqotlar markazi va Imom Moturidiy xalqaro ilmiy tadqiqotlar markazi yetakchi olim va izlanuvchilaritomonidan ham mintaqa dinshunos va tarixchilari bilan hamkorlikda konferensiya va davra suhbatlari muntazam tashkil etilmoqda. 3

Tadqiqotning maqsadi: Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasiga islom dinining kirib kelishi va rivojlanishi, davlatchilik shakllarining paydo bo‘lishda islom dinining o‘rni va bu borada olib borilgan ilmiy tadqiqotlarni tahliliy o‘rganib, manbalar orqali yoritish. Tadqiqotning vazifalari: - Bizgacha yetib kelgan yozma manbalar va ilmiy tadqiqotlarda keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qilish; -Mintaqa aholisi va ular e’tiqod qiladigan dinlar haqida ma’lumot berish; -Hududga islomdinining kirib kelishi va rivojlanish imkoniyatlarini tahlil qilish; -Umumiy o‘rta ta’lim va oliy ta’lim muassasalarida bu mavzuni yoritishning qiyosiy metodologik tahlil qilish va interfaol metodlardan foydalanishdan iborat. Tadqiqotning obyekti va predmeti: Tadqiqotning obyektini asosan Janubi- Sharqiy Osiyo mamlakatlarida yashab kelayotgan turli millat va elatlarining qadimgi va hozirgi rivojlanish jarayonlarida islomning o‘rnini manba va adabiyotlar orqali yoritish tashkil qiladi. Uning predmeti esa o‘rganilgan manba va ilmiy tadqiqotlarni tavsiflash orqali mintaqa xalqlari tarixi va diniy e’tiqodlarini tahlil qilish kabilar tashkil etadi. Tadqiqot mazmun mohiyatini ochib berishda, tarixiy haqiqat va xolislik nuqtai- nazaridan yondashilgan. Bunda jahon va yurtimizdagi taniqli tarixchi olimlarning tadqiqotlar va ularda ilgari surilgan ilmiy farazlarga tayanilgan. BMI ni yoritishning metodlari: Mazkur mavzuni o‘rganishda avvalo, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning milliy davlatchilik tarixi, mamlakat taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlari, milliy ma’naviyatni yuksaltirishga qaratilgan tashqi siyosat masalalari keng va har tomonlama yoritib berilgan asarlariga va xalqaro tashkilotlar doirasida O‘zbekiston yondoshuvi yuzasidan so‘zlagan nutqlariga tayanildi. Prezidentning tarixni o‘rganishda aniq va real voqealarga tayanish kerak, degan fikrlari asosida mavzu ilmiy-metodologik 4

me'yorlar doirasida yoritishga harakat qilindi. Bu borada O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning asarlaridagi nazariy yondashuvlar ishning metodologik asosi qilib olindi. Xususan " Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak 1 :”, " Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. 2 ”, " kabi asarlaridan, bundan tashqari O'zbekistonda mustaqillik yillari chop etilgan ilmiy asarlar hamda davriy matbuot nashrlaridan ham keng foydalanildi. Mavzuni o‘rganish va tahlil qilishda tarixiy-falsafiy uslublardan, ya’ni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirish, qiyosiy solishtirma va xronologik uslublardan foydalanilgan. BMI ning tuzilishi va hajmi: Ushbu Bitiruv-malakaviy ish kirish, 3 bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat. Tadqiqotning birinchi bobida Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga islomning kirib kelishi va bu hududlarda dinning yoyilishi, dastlabki davrlarda yirik musulmon davlatlarining vujudga kelishi va rivojlanishi haqida ma’lumotlar keltiriladi Tadqiqotning ikkinchi bobida XX asrga kelib bu hududda vujudga kelgan mustaqil davlatlar, jumladan Indoneziya, Malayziya, Bruney va boshqa kam sonli musulmon davlatlarining taraqqiyotida islomning rolini atroflicha yoritib beriladi. Uchinchi bobda esa ushbu mavzuning pedagogik ishlanmasi keltirilgan. 1 Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. 2017 yil14 yanvar Sh.M. Mirziyoyev.– Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104b 2 Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”./Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: : “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 5

O'xshashlar

O’zbekistonning Osiyo va Tinch okeani havzasi mamlakatlari bilan hamkorlik aloqalari
ARABLARNING YURISHLARI. XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING YOYILISHI.
Usmonli Turklar davlati taraqqiyotida islom dinining o’rni
O’ZBEKISTON ZAMONAVIY BUYUK IPAK YO’LIDA TRANSPORT, LOGISTIKA VA HAMKORLIK ALOQALARI
Sharqiy Rim imperiyasida quldorlik tuzumi