logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. JINOYAT ISHLARI BO’YICHA YUQORI INSTANSIYA SUDLARIDA ADVOKAT ISHTIROKI

JINOYAT ISHLARI BO’YICHA YUQORI INSTANSIYA SUDLARIDA ADVOKAT ISHTIROKI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

282.5 KB
Ko'chirib olish
JINOYAT ISHLARI BO’YICHA YUQORI INSTANSIYA SUDLARIDA ADVOKAT ISHTIROKI MUNDARIJA Kirish . ......... .............................................................................................5 I BOB. JINOYAT ISHLARI BO’YICHA APELLA T SIYA VA KASSATSIYA ISH YURITUVINING TUSHUNCHASI VA MOHIYATI 1.1. Hukm, ajrim va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligi ustidan sud nazorati ......................... ........ ..............................................10 1.2. Jinoyat ishlari bo`yicha sud jarayonida apellatsiya va kassatsiyaning o`rni ..................................................................... ........ ..19 1.3. Himoyachi tomonidan sudning h ukmi ustidan apellatsiya va kassatsiya instansiyalariga shikoyat keltirilishi................... ....... ............28 II BOB. JINOYAT ISHLARINI APELLATSIYA VA KASSATSIYA TARTIBIDA KO’RISHDA HIMOYACHINING ROLI 2.1. Jinoyat ishlari bo’yicha sudlarda himoyachining roli ....... . ... .... ......35 2.2. Jinoyat ishlarida himoyachining etikasi va himoya nutqining ahamiyati ............................................................... ........ .........................49 III BOB. JINOYAT ISHLARINI APELLATSIYA VA KASSATSIYA TARTIBIDA KO’RISHDA HIMOYACHINING ISHTIROKI 3.1. Jinoyat ishlarini apellatsiya tartibida ko’rishning o’ziga xos xususiyatlari ................................................................................... ...... ..59 3.2. Kassatsiya instansiyasida himoyachining ishtiroki ........................ XULOSA ...............................................................................................80 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................83 KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi O‘zbekiston o‘z taraqqiyotining yangi marralarini zabt etgani sari rivojlanish qonuniyatiga binoan yanada katta va maqomiga yarasha murakkab masalalarni hal qilish pallasiga kira boshladi. Huquqiy-demokratik davlat barpo qilish ana shu vazifalar orasidagi eng muhimi desak, hech ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki adolatli va mukammal ishlab chiqilgan qonunlar tizimi jamiyatimizdagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa barcha sohalarning barqaror rivojlanishini ta’minlab beradi. Advokatura sohasida ham ana shu strategik masalalarni hal qilishda o‘z oldiga qo‘ygan qator muhim vazifalar mavjud. Fuqarolarning tergov va sud ishini yuritishning har qanday bosqichida malakali yuridik yordam olish huquqini mustahkamlaydigan konstitutsiyaviy normani amalga oshirish, advokaturaning tashkiliy mustaqilligini ta’minlash, uni yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash, advokatlarning mustaqilligi kafolatlarini kuchaytirish shular jumlasidandir. Mavzuning dolzarbligi advokatning jinoiy protsessdagi ishtiroki samaradorligiga ta'sir etuvchi muammolarni o'rganish, fuqarolarning malakali yordam olish huquqi, sudining inson huquqlarini himoya qilish organi sifatidagi rolining muhimligi bilan bog'liq. Advokatlik nafaqat professional xizmat turi, balki fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirishning asosiy shartidir. Natijada, bu zamonaviy jamiyat sharoitida advokatlarning, xususan, alohida maqomga ega bo'lgan, shuningdek, maxsus kasbiy mahoratga ega bo'lgan advokatlarning jinoiy protsessida muhim ishtiroki sifatida e'tirof etiladi. 2022 yil 28 yanvar kuni qabul qilingan “2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot Strategiyasi”da ham advokatura institutining inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishdagi salohiyatini tubdan oshirish, shuningdek, aholi va tadbirkorlik subyektlarining malakali huquqiy xizmatlarga bo‘lgan talabini to‘liq qondirish maqsad qilib 2 ko‘rsatilgan 1 . Mazkur strategik ahamiyatga egan bo‘lgan hujjatda Advokatura institutini to‘laqonli o‘z o‘zini boshqarish tizimiga o‘tkazish, Advokatlar palatasi boshqaruv organlarining advokatlar hamjamiyati oldidagi hisobdorligini kuchaytirish, tizimga yosh malakali kadrlarni jalb qilish, advokatlar malakasini oshirish tizimining zamonaviy va samarali mexanizmlari va institutsional asoslarini shaqllantirish, advokatlik faoliyatiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy qilish orqali ortiqcha byurokratiya va qog‘ozbozlikka chek qo‘yish, sudlar, huquqni muhofaza qiluvchi organlar va boshqa davlat organlari bilan elektron hujjatlar almashinuvini yo‘lga qo‘yish va boshqa bir qator ishlarni amalga oshirish belgilangan 2 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 1 mayda e’lon qilingan “O‘zbekiston Respublikasida advokatura institutini yanada isloh qilish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonida fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirishga hamda inson huquqlari va erkinliklarining samarali himoya qilinishini har tomonlama ta’minlashga qaratilgan sud-huquq tizimi sohasidagi islohotlarning bugungi kundagi eng muhim vazifasi – advokaturani yanada isloh qilish deb bejiz aytilmadi, chunki advokatura inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda fuqarolik jamiyatining asosiy institutidir. Mustaqillik yillarida avdvokatura institutini isloh etish, uni fuqarolik jamiyati instituti darajasiga ko‘tarish borasida qator ishlar amalgan oshirilgan bo‘lib qator normativ-huquqiy xujjatlar qabul qilingan 3 . Bugungi kun voqeligi shundan dalolat beryaptiki, shiddat bilan rivojlanayotgan hayot advokatura oldiga yanada keng ko‘lamli vazifalarni qo‘ymoqda, ularning imkoniyatlarini kengaytirilishini taqozo etmoqda. Bu borada xalqaro amaliyotlarda sinovdan o‘tgan va deyarli barcha rivojlangan davlatlar huquqiy tizimlarida qo‘llanilayotgan qonun-qoidalar bizning qonunchiligimizga 1 “2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot Strategiyasi to‘g‘risida” PF-60-son O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022 yil 28 yanvar // https://lex.uz/uz/docs/5841063 2 “2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot Strategiyasi to‘g‘risida” PF-60-son O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022 yil 28 yanvar // https://lex.uz/uz/docs/5841063 3 “Advokatura to‘g‘risida” (O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, №349-I, Qabul qilingan sana 27.12.1996, Kuchga kirish sanasi 09.01.1997); «Advokatura to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining qonunini amalga kiritish tartibi haqida (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qarori , №350-I, Qabul qilingan sana 27.12.1996, Kuchga kirish sanasi 09.01.1997) ; O‘zbekiston Respublikasida advokatura institutini yanada isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, №PF-3993, Qabul qilingan sana 01.05.2008, Kuchga kirish sanasi 01.05.2008) va boshq. 3 ham tatbiq etilishi mamlakatimiz huquqiy tizimi o‘z taraqqiyot davrining yangi bos qichiga chiqqanidan darak bermoqda. Ma’lumki, advokatlar o‘z kasbiy faoliyatlarini bajarish jarayonida turli qonunlar va qonun osti hujjatlaridagi tafovutlarga duch kelishadi va ayni shu holatlar ba’zan adolatli qaror qabul qilishga to‘sqinlik qiladi. Ana shu masalalarni bartaraf qilish ishida advokatlar boshqa huquqiy institutlar bilan bahamjihat tarzda hamkorlik qilib, ularning hal qilinishiga o‘z hissalarini qo‘shishi lozim. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, bu vazifalarni bajarish uchun advokatlarning bilim va kasb mahoratini yuqori darajaga ko‘tarish va ularning muntazam ravishda o‘z malakalarini oshirib borishlarining majburiyligini joriy qilish davr talabi deb belgilandi. Advokaturani halol va kasb mahorati yuqori darajadagi mutaxassislar bilan ta’minlash, advokatlik tuzilmalarining vakolatlarini aniqlashtirish va huquqiy maqomini belgilash, jinoyat protsessida ayblov va himoya taraflarining protsessual huquqlari tengligini ta’minlash, advokatlar tomonidan kasb etikasi qoidalariga rioya etilishini nazorat qilish mexanizmi va advokatlarga nisbatan intizomiy ish yuritish tizimini, taraflar vakilligi institutini takomillashtirish - advokatura institutining yanada isloh qilinishi lozim bo‘lgan asosiy yo‘nalishlardan biridir. Advokatura sudga, tergovchiga, prokurorga xolisona yordam berish uchun yaratilgan jinoyat ishini tushunadi va shu bilan ma’lum bir tarzda hissa qo‘shadi qonun ustuvorligi va adolatni mustahkamlash. Jinoiy ishlarda himoya qilish juda jiddiy muammo, shunday bo‘lishi kerak barcha mumkin bo‘lgan tomonlardan o‘rganish, sudlarda jinoiy ishlar barcha holatlarning umumiy sonida muhim o‘rin tutadi. Ularni hisobga olish muayyan qiyinchiliklar va xatolar, aynan sudda ular yeng keskin turishadi advokatlar ishining jinoiy protsessual masalalari, chunki bu yerda berilgan jinoyatni tergov qilishda himoyachining ishini baholash sud tergovining ishtiroki va ish mohiyati bo‘yicha hal yetiladi. Mashhur rus huquqshunosi F.N.Plevako muhim naqshlardan birini ochib berdi advokatning ishi, uni "himoya tomiri" deb ataydi. U shunday dedi: "Kasb ishimizdan kelib chiqadigan ma’lum odatlarni bizga beradi. Temirchi kabi ish uning qotib qolgan 4 qo‘llarida iz qoldiradi, biz ham himoyachilar, himoya tomir har doim bizning mulkimiz bo‘lib qoladi, biz xohlaganimiz uchun yemas barcha haqiqat va jiddiylikni inkor, lekin biz ayblanuvchilarda ko‘rib, chunki biz hamdard bo‘ladigan, kechiradigan va afsuslanadigan odamlarga ustunlik berish, yillar bizni bu odatga aylantiradi. Tadqiqotning ob’ekti sifatida - yuqori instansiya sudlarida advokatning ( himoyachining ) ishtiroki hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti bo‘lib, amaldagi jinoyat-protsessual qonunchilik va jinoyat protsessida himoyachining protsessual maqomiga oid qonunchiligi, huquqiy normalar, ushbu sohaga oid sud amalyoti. Tadqiqodning maqsadi va vazifalari. Yuqori instansiya sudlarida advokat ishtirokini o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etish, sud-huquq islo ho tlari davrida apellatsiya va kassatsiya ish yurituvida advokat (himoyachi) rolini o‘rganish va sohani nazariy va amaliy jihatdan o‘rganishdan kelib chiqib tegishli xulosa va ta k liflar ishlab chiqish. Tadqiqot natijalarining ilmiy ji h atdan yangiligi. So'nggi yillarda yuridik amaliyot masalalari faol o'rganilmoqda. Shu bilan birga tegishli ishlarni ko‘p bo‘lishiga qaramay, advokatlarning jinoyat protsessida ishtirok etishi samaradorligi bilan bog‘liq muammolar yetarli darajada o‘rganilmagan. Mazkur tadqiqot sud- huquq islohotlarining yangi bosqichida jinoyat ishlari bo‘yicha yuqori instansiya sudlarida advokat ishtirokini tadqiq etishni o‘rganish bo‘yicha namoyon bo‘ladi. Mavzuni o‘rganilganlik darajasi . Jinoyat protsessida himoyachining protsessual maqomi yuzasidan mamlakatimizda huquqshunos olimlardan D.Bazarova, B.B.Xidoyatov, Z.F.Inog‘omjonova, G.Z.To‘laganovalarning asarlari va ilmiy tadqiqot ishlarida jinoyat protsessida himoyachi lar faoliyatining o‘ziga xos jihatlari, uning nazariy va amalyotdagi muammolari u yoki bu darajada tahlil qilingan. Xori jlik tadqiqotchilarni olsak, MDH davlatlarida T.V.Trubnikova, S.A.Yesinkulova, V.M.Trofimenko, V.A.Abramov, L.L.Zayseva, A.Ye.Bochkarev 5 kabi olimlar asarlarida jinoyat protsessida himoyachining protsessual maqomi yuzasidan qator muloxazalar bildirilgan. Tadqiqotning metodologik usullari. Tadqiqot davomida bilishning umumiylik dialektik metod, shuningdek, qiyosiy-huquqiy, mantiqiy, statistik tahlil qilish, analiz, sintez kabi maxsus metodlardan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalaridan kelgusida jinoyat ishlari bo‘yicha yuqori instansiya sudlarida advokat ishtirokining muammolarini nazariy jihatdan tadqiq qilishda, jinoyat protsessida himoyachining protsessual maqomiga oid institutlarni milliy qonunchilikka joriy qilish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishga qaratilgan qonun ijodkorligi sohasida, jinoyat protsessual huquqi fani bo‘yicha ma’ruzalar hamda maxsus kurslar o‘qitishda foydalanish mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Tadqiqot ishi kirib, 7 paragrafni o‘z ichiga qamrab olgan 3 bob, xulosa va foydalangan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 83 betni tashkil qiladi. 6 I BOB. JINOYAT ISHLARI BO’YICHA APELLATSIYA VA KASSATSIYA ISH YURITUVINING TUSHUNCHASI VA MOHIYATI 1.1. Hukm, ajrim va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligi ustidan sud nazorati So‘nggi yillarda mamlakatimizda sudning mustaqilligi va beg‘arazligi, sud protsessida tomonlarning tortishuvi va teng huquqlilik tamoyillarini har tomonlama tatbiq etish, odil sudlovni amalga oshirish samaradorligi va sifatini oshirish, jinoyat ishlarini ko‘rib chiqish tartibini takomillashtirish, bir-birini takrorlaydigan vakolat va instansiyalarni qisqartirish maqsadida tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Islohotlar uchun emas, inson manfaatlari uchun xizmat qilishi kerak. Ana shu islohotlardan eng muhimlaridan biri fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bo‘lgan shaxsning erkinlik va shaxsiy dahlsizligini jinoyat ishlarini yuritish vaqtida ta’minlashdir. Bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan sud islohoti natijasida hukm, ajrim va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish jinoyat protsessining mustaqil bosqichi sifati Jinoyat-protsessual kodeksining o‘n birinchi bo‘limida o‘z aksini topdi. Sud islohoti natijasi ularoq, bosqichma- bosqich qonunlarimizga kirib kelayotgan liberallashuv sud nazorati institutining yangi qirralari ochilishi zarurligini taqozo etmoqda. Fuqarolarning odil sudlovga erishish darajasini yuksaltirish, ishlarni sudda ko‘rish sifatini oshirish hamda xolis, adolatli va qonuniy sud qarorlarini qabul qilish uchun taraflarning tengligi va tortishuvchanligini amalda ta’minlash mexanizmlarini kengaytirish maqsadida, Prezidentimizning 2020 yil 24 iyuldagi “Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov samaradorligini oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilindi va farmon bilan sud qarorlarini qayta ko‘rishning bir- birini takrorlovchi bosqichlarini bekor qilish maqsadida, ilg‘or xorijiy tajribadan kelib chiqqan holda sudlarda “Bir-sud, bir-instansiya” tamoyili joriy etish belgilandi. 7 “Bir-sud, bir-instansiya” tamoyili halqaro tajribada sinalgan, umume’tirof etilgan dunyoda eng maqbul sud tizimi hisoblanadi. Tamoyilga ko‘ra, sud ish yurituviga kelib tushgan har qanday ish uch bosqichda yakuniga yetadi, ya’ni birinchi bosqich – tumanlararo, tuman (shahar) sudlari, ikkinchi bosqichi – apellatsiya (viloyat sudlari), uchinchi bosqich – kassatsiya (Oliy sud). O‘zbekiston Respublikasida sud-huquq tizimini bosqichma-bosqich isloh qilishning muhim yo‘nalishlaridan biri jinoiy protsessual qonunlarini yanada takomillashtirish va bu orqali jinoyat protsessida shaxslarning huquq va manfaatlarini taminlashdan iborat. Keyingi yillarda qonunlarimizga kiritilgan o‘zgarishlar natijasida jinoyatlarni tasniflash, og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar ro‘yxatini kamaytirish, ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan muqobil jazo turlarini keng qo‘llash singari dasturiy tadbirlar amalga oshirildi. Mamlakatimizda sud-huquq sohasida islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Bu jarayonda demokratik tamoyillarga asoslangan qator yangi qonunlar qabul qilindi, mavjud qonunlarga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan sud islohoti natijasida hukm, ajrim va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish jinoyat protsessining mustaqil bosqichi sifati Jinoyat protsessual kodeksining o‘n birinchi bo‘limida o‘z aksini topdi. Sud islohoti natijasi o‘laroq, bosqichma-bosqich qonunlarimizga kirib kelayotgan liberallashuv sud nazorati institutining yangi qirralari ochilishi zarurligini taqozo etmoqda. Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini muhofaza qilish aynan shunga bog‘liq. Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini cheklash, shaxs jinoyat protsessi ishtirokchisi sifatida jalb etilgan dastlabki daqiqalardan boshlanadi. Demak, uning muhofazasini ta’minlash ham shu muddatdan boshlanishi kerak. Sud nazoratining zarurligi quyidagilardan iborat: 1. Sud jinoyatlarning ochilishida tergovning sifatiga javob bermaydi, uning ayblov pozitsiyasiga umuman aloqasi yo‘q. Shuning uchun, jinoyat protsessual faoliyatidagi jinoyat ishini qo‘zg‘atish va dastlabki tergov jarayonida huquqni 8 muhofaza qilish imkoniyatiga ko‘proq ega. Sudgacha bo‘lgan bosqichlarda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarning o‘z vaqtida bartaraf etilishi lozim. Chunki bu jihatlar keyinchalik qonuniy, asoslantirilgan, adolatli hukm chiqarishga zamin hozirlaydi. 2. Dastlabki tergov samaradorligini oshirish uchun tortishuv prinsipini joriy qilish zarurligi to‘g‘risidagi fikr nazariy jihatdan anchadan beri asoslanib kelinadi. Taraflar o‘rtasidagi tortishuv zamirida jinoyat protsessining ayblov va himoya vazifasi mavjuddir. Ularning tengligini ta’minlash faqat sudlarga xos. Dastlabki tergovda sud nazoratining o‘rnatilishi o‘z-o‘zidan jinoyat protsessida yangi funksiya (faoliyat yo‘nalishi)ni joriy etish zarurligini taqozo etadi. Albatta, bu funksiya odil sudlov funksiyasi emas, unga yordam beradigan sud nazorati funksiyasidir. Sud nazorati funksiyasi dastlabki tergovda taraflarning faoliyatini muvofiqlashtirib turadi, ularning qaror va harakatlari (harakatsizligi) qonuniy, asosli bo‘lishini ta’minlaydi, protsess ishtirokchilari qonuniy huquq va manfaatlari buzilishining oldini oladi. Dastlabki tergovdagi sud nazoratining asosiy maqsadi jinoyat sudlov ishlarining samarali bo‘lishiga xizmat qilish, mustaqil funksiya sifatida pirovardida odil sudlovni amalga oshirishga shart-sharoit yaratishdir. Qamoqqa olishga sanksiya berish ayrim davlatlarning protsessual qonunchiligida qo‘shaloq nazorat ostidadir. Masalan, Rossiya Jinoyat protsessual kodeksining 108 moddasiga ko‘ra, ham prokuror, ham sud shaxsni qamoqqa olishga rozilik berishi kerak. Ayrim davlatlarda, masalan, Fransiyada faqat qamoqqa olishga sanksiya berishga ixtisoslashgan sudya faoliyat ko‘rsatadi. Rossiyada dastlabki sanksiya berish vakolati sudga o‘tkazilganda tergovchi va prokurorning gumon qilinuvchi va ayblanuvchini qamoqqa olish to‘g‘risidagi talabnomalarini sudlarning bajarishi ancha qiyin bo‘ldi. Sudyalar, ayrim sabablarga ko‘ra, qamoqqa olish chorasiga rozilik berishga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishdi. Shunday holatlar yuz bermasligi uchun bu tartibni chuqur anglab yetish va milliy xususiyatlarimizni e’tiborga olib, jinoyat protsessual qonunchiligini takomillashtirish uchun xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish zarur. Xorijiy 9 mamlakatlar jinoyat sudlov ishlarini yuritish tajribasini o‘rganish va qiyosiy tavsiflash sud nazoratini nazariy va amaliy jihatdan bilishimiz, hamda tahlil qilishimizga imkoniyat yaratadi. Fransiyada jinoyat haqidagi xabarlarni tekshirish politsiya surishtiruvi va dastlabki tergovdan iborat. Surishtiruv funksiyasi politsiyaga yuklatilgan. Uning faoliyatiga prokuror rahbarlik qiladi. (JPKning 12-moddasi). Jinoyat ishi qo‘zg‘atilgandan keyin tergov ishlarini olib borish uchun jinoyat ishi materiali tergov sudyasiga berilar edi, 1928 yilgi Jinoyat-protsessual kodeksi tergov sudyasi faoliyatini tugatib, surishtiruv va tergov ustidan umumiy rahbarlikni prokurorga yukladi. Ularning harakatlari va qarorlari ustidan maxsus nazorat apellatsiya sudining ayblov kamerasi tomonidan olib boriladigan bo‘ldi. Fransiya jinoyat protsessual faoliyatidagi sud nazoratini, - A.V.Solodilovning ta’kidlashicha,- o‘ziga xos xususiyatga ega deb aytish qiyin. Chunki, dastlabki tergovdagi sud nazorati asosiy ish yuritishning tarkibiy qismiga aylanib ketgan. Shuni ta’kidlash joizki, ayblov kamerasi berilgan shikoyat bilan cheklanib qolmay, to‘plangan dalillarni o‘rganish maqsadida jinoyat ishini to‘laligicha talab qilib olishga haqli 4 . Apellatsiya sudining ayblov kamerasidan tashqari 1985 yil tashkil qilingan tergov palatasi ham dastlabki tergovda sud nazoratini amalga oshiradi. U nafaqat tushgan shikoyatlarni ko‘rib chiqadi, balki o‘z tashabbusi bilan tergovni nazorat qila oladi. Shuni e’tiborga olmasa, tergov palatasi apellatsiya sudining ayblov kamerasidan jiddiy farq qilmaydi. 2000 yil 15 iyunda “Jabrlanuvchining huquqi va aybsizlik prezumpsiyasi to‘g‘risida ” gi Qonun ini qabul qilinishi bilan Fransiya Jinoyat-protsessual kodeksiga muhim o‘zgartirish kiritildi. 1) sudyalarning ixtisoslashuvi kengaytirilib, qamoqqa olishga sanksiya beruvchi alohida sudyalar ta’sis etildi, 2) jinoyat ishlari bo‘yicha apellatsiya instansiya sudlari tashkil etildi 5 . Hukmni reviziya tartibida ko‘radigan sud, agar moddiy qonun noto‘g‘ri qo‘llanilgan bo‘lmasa, jinoyat ishini yangitdan ko‘rish uchun qaytarmay hukmni o‘zgartirishi mumkin. Germaniya Federativ Respublikasining 1949 yil 23 maydagi 4 Solodilov A. V. Sudebn ы y kontrol v sisteme ugolovnogo protsessa Rossii. -Tomsk:- 2000. – B. 120. 5 Muratova N.G. Sistema kontrolya v ugolovnom sudoproizvodstve: voprosы teorii, zakonodatelnogo regulirovaniya i praktiki. – Kazan. -2004. –B. 72. 10 Asosiy qonuniga ko‘ra tintuv, gumon qilinuvchining yashash joyini kuzatish kabi tergov harakatlari sud qarori bilan amalga oshiriladi. Jazo tayinlanadigan qilmishni sodir etganlikda gumon qilinib ushlangan har bir shaxs ushlangan kunning ertasidan kechikmay sudyaga olib kelinishi shart. Sudya ushlash asoslarini aniqlashi, gumon qilinuvchini shaxsan so‘roq qilishi, uning e’tirozlarini eshitishi kerak. Shundan keyin sudya yo gumon qilinuvchini qamoqqa olish to‘g‘risida asoslantirilgan yozma buyruq yoki gumon qilinuvchini darhol ozod qilish to‘g‘risida topshiriq beradi. Hukmni reviziya tartibida ko‘radigan sud, agar moddiy qonun noto‘g‘ri qo‘llanilgan bo‘lmasa, jinoyat ishini yangitdan ko‘rish uchun qaytarmay hukmni o‘zgartirishi mumkin. Germaniya Federativ Respublikasining 1949 yil 23 maydagi Asosiy qonuniga ko‘ra tintuv, gumon qilinuvchining yashash joyini kuzatish kabi tergov harakatlari sud qarori bilan amalga oshiriladi. Jazo tayinlanadigan qilmishni sodir etganlikda gumon qilinib ushlangan har bir shaxs ushlangan kunning ertasidan kechikmay sudyaga olib kelinishi shart. Sudya ushlash asoslarini aniqlashi, gumon qilinuvchini shaxsan so‘roq qilishi, uning e’tirozlarini eshitishi kerak. Shundan keyin sudya yo gumon qilinuvchini qamoqqa olish to‘g‘risida asoslantirilgan yozma buyruq yoki gumon qilinuvchini darhol ozod qilish to‘g‘risida topshiriq beradi 6 . Jinoyat ishlari yurituvida sud nazoratining joriy etilishi bilan shaxslarning huquq va manfaatlarini jinoyat ishlari yurituvi davomida himoya qilish kuchayishi bilan bir qatorda jinoyat ishlarini sudga qadar yuritish bosqichida ham tortishuv prinsipining e’limentlari namoyon bo‘la yotganligi bilan ham ahamiyatlidir. Jumladan, Jinoyat - protsessul kodeksning 243 - moddasiga binoan, qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llash to‘g‘risidagi iltimosnoma jinoyat sodir qilingan yoki dastlabki tergov yuritila yotgan joydagi jinoyat ishlari bo‘yicha tuman (shahar) sudining, okrug, hududiy harbiy sudning sudyasi tomonidan, mazkur sudlarning sudyasi bo‘lmagan yohud qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llash to‘g‘risidagi materialni ko‘rib chiqishda uning ishtirokini istisno etuvchi 6 Osnovnoy zakon FRG. // Konstitutsii zarubejn ы x stran. Sbornik. Sostavitel V.N. Dubrovin. -M.: 2003. –B. 161. 11 holatlar mavjud bo‘lgan taqdirda, jinoyat ishlari bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat, Toshkent shahar sudi, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi raisining ko‘rsatmasiga binoan boshqa tegishli sudning sudyasi tomonidan yakka tartibda ko‘rib chiqiladi. Jinoyat protsessida ishtirok ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning surishtiruvchining, tergovchining, prokurorning va sudning harakatlari hamda qarorlari ustidan shikoyatlar berish huquqi (JPK 27, 46, 48, 66, 68, 70, 72, 74 moddalar) kafolatlangan. Jinoyat protsessida sud nazoratiga yuridik fanlari doktori Z.F.Inog‘omjonova quyidagicha ta’rif berganlar, ya’ni – “Jinoyat protsessida sud nazorati sud hokimiyatining mustaqil konstitutsiyaviy faoliyat yo‘nalishi bo‘lib, inson huquq va erkinliklarini cheklash hamda g‘ayriqonuniy, asossiz, adolatsiz buzilgan huquqlarni tiklash bilan bog‘liq huquqiy munosabatlarni tartibga soladi 7 . Biz fuqarolik jamiyati barpo etmoqchi ekanmiz, bu yo‘lda biz turli xil normativ-huquqiy xujjatlar orqali fuqarolarimizning barcha sohalardagi huquq va erkinliklarini ta’minlashimiz kerak. Chunki huquqiy davlatning amal qilishdagi bosh omili qonunning ustivorligini ta’minlashdadir. O‘zbekiston Respublikasining bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan sud islohoti natijasida hukm, ajrim va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish jinoyat protsessining mustaqil bosqichi sifati Jinoyat protsessual kodeksining o‘n birinchi bo‘limida o‘z aksini topdi. 2000 yil 14 dekabr Qonuni bilan fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini muhofazasini ta’minlash maqsadida bu bosqich yanada kuchaytirildi, chunonchi, apellatsiya instansiyasi joriy qilindi, kassatsiya instansiyasining xususiyatlari o‘zgartirildi, nazorat instansiyasining vakolatlari kengaytirildi. Shu tariqa Respublikamizda jinoyat sudlov ishlarini yuritishda sud nazorati instituti tashkil topdi va takomillashdi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida sud nazoratining mavjudligini isbotlash uchun o‘rganilgan ilmiy va amaliy tahlil natijalari shuni 7 “ ? Inog‘omjonova Z.F.Jinoyat protsessida sud nazorati va uni amalga oshirish muammolari. Yuridik fanlar doktori ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiyasi. Avtoreferat.–T. 2006 y. – B. 74. 12 ko‘rsatadiki, ko‘plab nazariyotchi olimlar, amaliyot xodimlari bu masalaga jiddiy qiziqish bilan qaraydilar va o‘z munosabatlarini bildiradilar. Jinoyat ishlari yurituvining barcha bosqichlarida sud nazoratini o‘rnatish bilan mansabdor shaxslarning qonunsiz harakat va harakatsizliklari ustidan shikoyat qilishning real shart-sharoitlari yaratiladi, natijada jinoyat protsessi ishtirokchilarining huquq va manfaatlari mukammal ta’minlanadi. Sud hokimiyati nazoratiga quyidagilar kiradi: 1. Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini muhofaza qilish hamda ularning shikoyat, arizalari bo‘yicha qonunga xilof, asoslantirilmagan qaror, harakat yoki harakatsizlikni o‘z vaqtida bartaraf qilish; 2. Dastlabki tergovda protsessual majburlov choralari va tergov harakatlarini qonuniy va asosli bo‘lishini ta’minlash; 3. Jinoyat ishi materiallarini sudga tayyorlash, birinchi va yuqori instansiya sudlarida qonuniy, asoslantirilgan va adolatli hukm chiqarish va uni tekshirishni amalga oshirish; 4. Jinoiy jazolarni ijro ettirish. Jinoyat ishlari yurituvida sud nazoratini mavjudligining eng muhim jihati xolislikni olib kiradi hamda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni o‘z vaqtida bartaraf qilishga, tergov materiallarini doimo haqiqatga yaqinlashtirishga yordam beradi. Qolaversa, dastlabki tergovda sud nazoratining bo‘lishi prokuror nazoratiga halal bermaydi, chunki ular o‘z faoliyatlarini bir-biridan mustaqil holda amalga oshiradilar. Sud nazorati esa bunday xususiyatga ega emas. Uning vakolatiga ayrim protsessual majburlash choralariga, jiddiy tergov harakatlariga ruxsat berish va chiqarilgan qarorlar, bajarilgan harakat yoki harakatsizlikni qonuniy va asosliligi yuzasidan tushgan shikoyatni ko‘rib chiqish kiradi. Shunga ko‘ra: 1) sud nazorati prokuror nazorati o‘rnini bosa olmaydi; 2) sud nazorati prokuror nazorati elementlarini takrorlamaydi; 3) sud nazorati prokuror nazoratidan vakolati, maqsadi, vazifasi, mohiyati, taalluqliligi, obyekti va chegarasiga ko‘ra tubdan farq qiladi; 4) dastlabki tergovdagi sud nazoratida sudya tergovchining faoliyatiga 13 umuman aralashmaydi; 5) sudning vakolati prokurorning sanksiya masalasida iltimos bilan murojaat qilishiga, tushgan shikoyat arizalariga bog‘liq. Sud nazorati boshqa nazoratlardan ikki ji h atiga kura far q qiladi. Birinchidan, qonun buzilishini oldini olishga xizmat qilsa, ikkinchidan, nazoratning davomiyligi bilan. Bu sud nazoratining o’ziga xos xususiyatilarini, uning chegarasi yoki faoliyat doirasini belgilaydi. Sud nazoratining yana bir muhim xususiyati qonun bilan qat’iy belgilangan va kafolatlangan ish yuritish tartibi, sud nazoratini amalga oshirish mexanizmining mavjudligidir. Jinoyat ishlari yurituvidagi sud nazoratida jinoyat protsessining prinsiplari mu h im o’ rin tutadi. Masalan, sudyalarning mustaqilligi va faqat qonunga buysunishi, tortishuvchilik prinsipi, qonuniylik, haqiqatni aniqlash hamda shaxs huquqlari bilan bog’lik bo’lgan prinsiplar (JPK ni 17-18-moddalari) shular jumlasidandir. Bo’lar haqiqiy holatga xolisona munosabat bildirish, inson huquq va qonuniy manfaatlarini samarali himoya qilishga xizmat qiladi. Dastlabki tergovdagi sud nazorati: a) ish faoliyatining xilma- xilligi; b) protsess ishtirokchilarining turli-tumanligi bilan ham o’ziga xosdir. Masalan, ish faoliyatining xilma-xilligi deganda tergov harakatlariga, protsessual majburlov choralariga sanksiya berish, protsess ishtirokchilarining turli shikoyatlarini ko’rib chiqib, buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarini tiklash nazarda tutilmoqda. Bir ishtirokchi noqonuniy ushlab turilganligi yoki qamoqqa olinganligi xususida shikoyat qilsa, boshqa bir ishtirokchi fuqaroviy da’vogar deb tan olinmaganligi ustidan norozilik bildirishi mumkin va hokazo. Sudda ishlarni ko‘rishda inson huquqlari kafolatlarini yanada kuchaytirish va taraflarning tortishuvchanlik tamoyilini amalda ro‘yobga chiqarish maqsadida jinoyat ishlari bo‘yicha sudlarda dastlabki eshituv instituti joriy etiladi. 2019 yilda 469 ta ish sudda bir necha oy ko‘rilgandan keyin dastlabki tergovdagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun prokurorga qaytarilgan. Endilikda ishni sudga tayinlash jarayonida yetti kecha kunduz ichida sudya mazkur masalani hal etishi mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari, prokurorning sudda ish ko‘rilishi jarayonida 14 ishtirok etish tartibi ilg‘or xalqaro standartlarga moslashtirilmoqda. Jumladan prokuror sud jarayonida ayblovdan voz kechgan taqdirda, reabilitatsiya asoslariga ko‘ra jinoyat ishini tugatish, prokuror tomonidan taraflar murojaati mavjud bo‘lgan holdagina suddan ishni o‘rganish uchun chaqirib olish, prokurorning fuqarolik va iqtisodiy ishlarning ko‘rilishida o‘z tashabbusi bilan ishtirok etishini chegaralash nazarda tutilmoqda 8 . Ortiqcha sud bosqichlarini bekor qilish orqali sud tizimiga “bir sud – bir instansiya” tamoyili joriy etildi. Xususan sud ishlarini nazorat tartibida ko‘rish instituti tugatiladi. Bir sudda ishlarni ikki bosqichda (birinchi hamda apellatsiya yoki kassatsiya) ko‘rish amaliyotiga barham berildi. O‘zbekiston Respublikasining 2021 yil 12 yanvarda qabul qilingan 664- sonli Qonuniga asosan sud jinoyat ishini apellatsiya tartibida ko‘rishda (viloyat unga tenglashtirilgan sudlar) apellatsiya shikoyati, protesti vajlari bilan chegaralanmasligi va ishni barcha mahkumlarga, shu jumladan apellatsiya shikoyati bermagan shaxslarga yoki o‘ziga nisbatan shikoyat, protses berilmagan mahkumlarga nisbatan ham to‘la hajmda tekshirishi, apellatsiya instansiyasi sudi qaror qabul qilish chog‘ida birinchi instansiya sudi tomonidan tekshirilgan dalillarni ham, apellatsiya instansiyasi sudiga taraflar tomonidan taqdim etilgan yoki u tomonidan talab qilib olingan va tekshirib chiqilgan yangi dalillarni ham e’tiborga olishi, apellatsiya instansiyasi sudi asoslar mavjud bo‘lganda mahkumni o‘ta xavfli retsidivist deb topishi, unga jazoni ijro etish koloniyasining qattiqroq tartibli turini belgilashi, jinoyat tufayli yetkazilgan zararning miqdorini ko‘paytirishga haqliligi, shuningdek, ayblov hukmini bekor qilishi va oqlov hukmini chiqarishi, ayblov hukmini bekor qilish va yangi ayblov hukmini chiqarishi, oqlov hukmini bekor qilish va ayblov hukmini chiqarishi, hukmni bekor qilish va jinoyat ishini tugatishi belgilandi 9 . 8 Mirzaev R. Amalga oshirilgan ishlar natijasida odil sudlov jarayonida inson huquqlarini himoya qilish darajasi yangi bosqichga chiqdi // http://uza.uz/posts/214018 9 “Jinoyat ishlari bo‘yicha sud qarorlarini qayta ko‘rish instituti takomillashtirilishi munosabati bilan o‘zbekiston respublikasining jinoyat-protsessual kodeksiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida” O‘zR Qonuni //https://lex.uz/docs/5213898?ONDATE=13.01.2021%2000 15 1.2. Jinoyat ishlari bo`yicha sud jarayonida apellatsiya va kassatsiyaning o`rni Apellatsiya (lotincha appellatio - shikoyat) sud amaliyotida yuqori sud tomonidan qonuniy kuchga kirmagan sud hujjatlarini tekshirishning protsessual qonun hujjatlarida belgilangan tartibidir. Qonunda nazarda to’tilgan hollarda u qonuniy kuchga kirgan qarorlarga nisbatan ham amalga oshirilishi mumkin. Zamonaviy protsessual huquq nazariyasida shikoyatning ikki turi ajratiladi: to'liq va to'liqsiz. To'liq apellatsiya shikoyati bilan ishni ko'rib chiqish ishni mohiyati bo'yicha yangi sudda ko'rishdan iborat. Shu bilan birga, apellatsiya instantsiyasi sudi nafaqat birinchi instantsiya sudining hal qiluv qarorlarining to‘g‘riligini tekshiradi, balki ishni mohiyatan hal qiladi. Ushbu turdagi murojaat Fransiya, Italiya, Angliya, Rossiyaning inqilobdan oldingi fuqarolik protsesslariga xosdir. To'liq apellatsiyaning maqsadi sudning xatolarini bartaraf etish va taraflarning harakatsizligini tuzatishdir. Ishning faktik tomoni apellatsiya instantsiyasida to'liq ko'rib chiqilishi sababli taraflar cheklanmagan holda yangi dalillar taqdim etishga haqli. Apellatsiya sudi yakunda ishni mazmunan hal qilishi kerak. Birinchi instansiya sudining qonuniyligi va asosliligi ishda ishtirok etayotgan shaxslar tomonidan shubha ostiga qo‘yilgan hal qiluv qarori bo‘lmasa, apellatsiya ishini qo‘zg‘atish mumkin emas. Ushbu shubha shikoyat vajlarida, sud qarori ushbu shaxslar tomonidan noto'g'ri deb topilgan asoslarda ifodalanadi. Shu munosabat bilan ishda ishtirok etuvchi shaxslar sudning qonuniy kuchga kirmagan hal qiluv qarorini tekshirishni iltimos qilib, yuqori turuvchi sudga murojaat qiladilar. Apellatsiya sudi apellatsiya shikoyati asosida apellatsiya ishini qo‘zg‘atib, ishni qayta ko‘rib chiqish yo‘li bilan tekshirish faoliyatini amalga oshiradi. To'liq bo'lmagan shikoyat bilan isbotlash jarayoni birinchi instantsiya sudida to'planadi. Apellatsiya sudi sud qarorini taraflar tomonidan birinchi instantsiya sudiga taqdim etgan faktik materiallar asosida tekshirishi va mohiyati bo‘yicha hal qiluv qarori chiqarishi shart. Apellatsiya sudiga yangi dalillarni taqdim etish qabul qilinishi mumkin emas (qoida tariqasida) yoki qonunda 16 belgilangan ayrim (juda cheklangan) hollarda ruxsat etiladi. To'liq bo'lmagan apellatsiya, masalan, Avstriya va Germaniyada fuqarolik protsessida mavjud. Ishni apellatsiya instantsiyasi sudi tomonidan ikkilamchi ko'rib chiqish qonun qat'iy belgilangan shartlar asosida, masalan, odil sudlovning noto'g'riligi sababli sudda tekshirilmagan dalillarni qabul qilish va tekshirishga ruxsat bergan taqdirdagina amalga oshirilishi mumkin. Bunday holda, ishni ikkinchi darajali ko'rib chiqish apellatsiya sudi tomonidan to'liq hajmda emas, balki faqat yangi dalillarni o'rganish nuqtai nazaridan amalga oshiriladi, bu esa ish uchun muhim bo'lgan holatning mavjudligi yoki yo'qligini aniqlash imkonini beradi. Apellatsiya dastlab Rimda imperator Avgust davrida paydo bo'lgan va keyinchalik imperatorlar homiyligida tobora kuchayib bordi. Rimda apellatsiya birinchi instantsiya qarorini yomonlashtiradigan ishlarni hal qilishda xatolar bo'lishi mumkinligini ko'rsatgan mashhur Ulpian timsolidagi birinchi raqibiga ham duch keldi. Rim huquqidan apellatsiya katolik cherkovi tomonidan olingan va Rim-katolik jarayoni bilan birgalikda Germaniyaga olib kelingan va u y erda sudyani sudyalik vazifalarini buzganlikda ayblash xususiyatiga ega bo'lgan milliy nemis apellatsiya usulini chiqargan. Nemis umumiy huquq nazariyasi fuqarolik ishlari uchun kamida uchta sud instantsiyasini talab qiladi, haqiqatni aniqlash ikkita sud qarori zarurligini tan oladi; ammo Germaniyaning Bavariya va Gannoverda birlashishidan oldin ham uchinchi instantsiya bekor qilindi va frantso’zcha ikkita instansiya prinsipi joriy etildi. Germaniya imperiyasi e'lon qilinganidan ko'p o'tmay, fuqarolik sudlovi to'g'risidagi umumgerman shtatining ikkita loyihasi ketma-ket ishlab chiqildi: birinchisi - 1871 yilda Prussiya Adliya vazirligi tomonidan, ikkinchisi - 1872 yilda maxsus komissiya tomonidan ishlab chiqilgan Imperator protsessual kodeksi. Ularning ikkalasi ham kollegial sudlarning qarori ustidan shikoyat qilish huquqini bekor qilishni taklif qilishdi, apellatsiya faqat jahon yurisdiktsiyasiga tegishli ishlar uchun qoldiriladi. 17 Bu taklif adabiyotda qizg'in fikr almashuviga sabab bo'lib, nafaqat amaliyotchilar, balki nazariyotchilarning ko'pchiligi ham alohida sudyalar qarorlari, ham sudyalar hay'ati qarorlari ustidan shikoyat qilishdan voz kechish tarafdori bo'ldi. Aksariyat ekspertlarning ushbu fikrini hisobga olgan holda, 1874 yildagi fuqarolik odil sudlovining butun imperatorlik statutining loyihasi birinchi ikkita loyihaning taxminlaridan voz kechdi va qarorlar va kollegial sudlarga shikoyat qilishga ruxsat berdi. 1875 yilda maxsus parlament qo'mitasida muhokama qilinayotganda, deputat Bekker yana 1872 yilgi loyihaga qaytishni taklif qildi, ammo bu taklif bir nechta a'zolar, shu jumladan Gneist tomonidan qo'llab-quvvatlangan bo'lsa ham, o'n to'qqiztaga qarshi ko'pchilik ovoz bilan rad etildi. Komissiya va parlament tomonidan tuzatilgan 1874 yil loyihasi 1877 yilda tasdiqlangan. Yangi nizomga ko‘ra, birinchi instansiyaning har qanday qarori ustidan shikoyat qilish huquqiga, da’volar narxi bilan cheklanmagan holda ruxsat etiladi. 1895 yildagi Avstriyaning Fuqarolik protsessual kodeksi aynan shu huquqni takrorladi. Frantsiyada murojaat XIII asr oxirigacha umuman ma'lum emas edi. Uzoq vaqt davomida u sud janglari bilan almashtirildi, sudya qo'lida xujjat bilan o'zi qabul qilgan qarorni himoya qildi. Biroq, boshida apellatsiya sudya uchun haqoratli xususiyatga ega edi: u eng yuqori sudga chaqirildi, u erda uning qarorini qo'llab-quvvatlashi, uning to'g'riligini isbotlashi kerak edi. Asta-sekin sudyaning chaqiruvi bekor qilindi va 1667-sonli qaror allaqachon apellatsiya bo'yicha batafsilroq qoidalarni o'z ichiga oladi, bu erda sudyaga emas, balki qarorga qarshi shikoyat. Feodal tuzum bir ish bo'yicha bir nechta apellatsiya berish imkoniyatiga yo'l qo'yishga yordam berdi, bu esa sudda qog'ozbozlikka olib keldi va apellatsiya tartibining o'zi printsipidan norozilikni keltirib chiqardi. F rans u z inqilob i davrida (ya’ni 1789 yildan keyin) keng yurisdiktsiyaga ega bo'lgan ruhiy sudlardan tashqari, qirollik va kattalarga bo'lingan ko'plab dunyoviy sudyalar mavjud edi. 1790 yil 31 martda milliy majlisda apellatsiyani 18 bekor qilish masalasi muhokama qilindi. Biroq apellatsiya arizasi saqlanib qoldi. Apellatsiya shikoyati ham, apellatsiya sudlari ham saqlanib qoldi va bugungi kungacha deyarli o'zgarishsiz qoldi. Angliyada apellatsiya hali ham noma'lum. Jinoyat jarayoniga kelsak, G'arbiy Evropada Rim huquqining paydo bo'lishi bilan apellatsiya u erda va bu jarayonda ayblov jarayoni mavjud bo'lgan vaqtgacha saqlanib qolgan. Asta-sekin, inkvizitorlik tamoyili jarayonga kiritilishi bilan, G'arbiy Evropada murojaat yo'qoladi va 16-asrda u hamma joyda bekor qilindi, chunki u faqat ishlarning to'g'ri yo'nalishini kechiktiradi. Ishlarning bir instantsiya tomonidan hal qilinishi uch yuz yildan ortiq davom etdi va faqat 18-asrda hukmlarning to'g'riligini kassatsiya tartibida tekshirish zarurligi to'g'risidagi g'oya paydo bo'ldi va keyinchalik apellatsiyani qabul qilish imkoniyatini taxmin qildi. jinoiy ishlar amalga oshirila boshlandi. Frantsiyada 1809 yilda qabul qilingan qonunga ko'ra, bir qator hollarda shikoyat qilish mumkin edi. Kassatsiya ish yuritish tarixini o'rganish uning shakllanishi va rivojlanishining asosiy bosqichlarini aniqlash imkonini beradi. Sudning mustaqil bosqichi sifatida kassatsiya ishlari birinchi marta Frantsiyada paydo bo'lgan. Sud hujjatlari ustidan shikoyat qilishning kassatsiya usulini yaratish g'oyasi Qirol Kengashining fuqarolik ishini mamlakatning istalgan sudidan, shu jumladan parlamentdan qaytarib olish va uni mohiyatan ko'rib chiqish bo'yicha sud amaliyotidan kelib chiqqan. Bu kuch ayniqsa 14-asr boshlarida Qirol Kengashi tomonidan faol foydalanilgan. parlamentni davlat hokimiyatining saylangan organi sifatida bo'ysundirish va fuqarolik nizolari va jinoyat ishlarini oxirgi instantsiyada ko'rib chiqish orqali oliy sud organi maqomini ta'minlash maqsadida. Bunday sharoitda Parlament va Qirol Kengashi o'rtasida vakolatlar va funktsiyalar chegaralarini me'yoriy mustahkamlash zarurati dolzarb bo'lib qoldi, bu sud qarorlari ustidan shikoyat qilishning murosa modelini yaratishga olib keldi, bunda sud hokimiyati o'rtasida teng taqsimlanadi. davlatning oliy organlari (Parlament va Qirol Kengashi) va natijada huquq va fakt masalalari bo yichaʻ tekshirish sub yektlari ikki oliy sud organi o rtasida farqlash edi. Fransiya ʼ ʻ 19 parlamentiga ishni (nizoni) mohiyati bo‘yicha ko‘rib chiqish va qayta ko‘rib chiqish to‘g‘risidagi so‘rov (apellatsiya instantsiyasi), qirol kengashiga esa apellatsiya qilingan sud qarorining qonuniyligini tekshirish vakolati berilgan (kassatsiya tartibi). Qirol Kengashining yangi ajratilgan sud himoyasi sub'ektining mustaqilligi va o'ziga xosligi - sud qarorining qonuniyligini tekshirish - 15-16-asrlarda katta yordam berdi. Frantsiya qirolidan kelib chiqadigan qonunlar hokimiyatini mustahkamlash, bu esa, o'z navbatida, butun monarxiya tizimining mustahkamlanishiga yordam berdi. Xuddi shu davrda Fransiyaning protsessual qonunchiligida birinchi marta 1579 yildagi Blua ordinansiyasida sud qarorlari ustidan shikoyat qilishning kassatsiya usuli qayd etilgan. Farmonda, xususan, sud qarorlarini davlatning oliy suvereniteti – Fransiya qirolidan kelib chiqadigan qonun normalariga muvofiqligini tekshirish institutini yaratish zarurligi ko‘rsatilgan. Farmonning yana bir yangiligi shundaki, ushbu bosqichda shaqllangan apellatsiyaning favqulodda usullarini kassatsiya va rad etish usullariga bo'linishi (qaror dastlabki qarorni qabul qilgan sud tomonidan ko'rib chiqiladi), ya'ni aslida birinchi qonunchilik tasnifi edi. Fuqarolik protsessi tarixida apellatsiya usullarini o'rganish amalga oshirildi. Biroq, farmon taqdimotning deklarativ xarakteriga ega bo'lib, kassatsiya shikoyatini qo'llashning o'ziga xos tartibi va asoslari bo'yicha hech qanday qoidalarni o'z ichiga olmaydi. 16-asrda qirol Kengashi vakili bo'lgan kassatsiya sudi nizoni hal qilib, uni mohiyatan ko'rib chiqmadi, chunki kassatsiya shikoyatining dalillari bilan chegaralangan tekshirish predmeti faqat sud masalalari bo'lgan. Frans u z yoki provinsiya parlamenti timsolida tegishli sud tomonidan sud nizolari va qarorlarini hal qilishda protsessual huquq normalariga rioya etishi. Kassatsiya (lot. cassatio - bekor qilish, buzish) - shikoyat qilish shaqllaridan biri bo‘lib qonuniy kuchga kirmagan sud hukmi (hal qiluv qarori) ustidan bo‘ladi. Kassatsiya instansiyasi, apellatsiya sudidan farqli ravishda, shikoyat yoki protest doirasi bilan cheklanib qolmaydi, balki bunda ish unda 20 mavjud bo‘lgan va qo‘shimcha taqdim qilingan materiallarning to‘la hajmida tekshirib chiqiladi. Mazkur instansiya hukm (hal qiluv qarori)ni o‘zgarishsiz qoldirishi, bekor qilishi va ishni yangidan tergov qilishga yoki sud muhokamasiga jo‘natishi yo bo‘lmasa hukmni bekor qilishi va sud ishi olib borishni to‘xtatishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida kassatsiya tartibida ish yuritish va kassatsiya shikoyati berish qonun qoidalari JPK 56-bobida va FPK 38-bobida belgilab berilgan 10 . XV-XVI asrlar davri. kassatsiya instantsiyasini shaqllantirish, kassatsiya instansiyasining vakolatlari va rivojlanishining asosiy yo'nalishlarini belgilash bosqichi sifatida tavsiflanishi mumkin, ular orasida kassatsiya instantsiyasi sudiga quyi sudlarning sud qarorlarini faqat sud qarorlari doirasida tekshirish yuklanganligini ta'kidlash kerak. kassatsiya shikoyatining vajlari, shuningdek quyi sudlar tomonidan odil sudlovni amalga oshirishda protsessual huquq normalariga rioya etilishi. Kassatsiya ishini rivojlantirishning navbatdagi bosqichi 1667 yilda Lyudovik XIV kodeksining nashr etilishi bo'lib, u kassatsiya shikoyatini qo'llashning mavjud tartibiga hech qanday yangi qoidalar kiritmagan bo'lsa-da, har qanday sud qarorini tasdiqladi. farmonlar, farmonlar va deklaratsiyalarga zid bo'lgan Frantsiya qiroli ahamiyatsiz. Ya'ni, kassatsiya instantsiyasida sud qarorini bekor qilish uchun asos bo'lib, ish ko'rilayotganda nafaqat quyi instansiya sudining protsessual huquq normalarining buzilishi, balki moddiy huquq normalarining noto'g'ri qo'llanilishi va talqin qilinishi ham bo'lgan. Apellatsiyaning kassatsiya usulini qo'llash bo'yicha barcha tajribalarni o'zida mujassam etgan eng birinchi kodlashtirilgan normativ akt 1738 yilda qabul qilingan “Kassatsiya shikoyati to'g'risida”gi qaror bo'lib, uning ayrim qoidalari 1947 yilgacha qo'llanilgan. Shular bilan bog'liq holda, Farmon frantso’z huquq fani tomonidan kassatsiya ishini qo'llashning barcha masalalarini to'liq, aniq va batafsil hal qilgan birinchi fundamental akt sifatida ko'rib chiqiladi. 10 https://qomus.info/encyclopedia/cat-k/kassatsiya-uz/ 21 Qarorda quyidagilar belgilandi: kassatsiya shikoyati berish muddati (olti oy), bu muddat shikoyat qilingan sud qarori chiqarilgan kundan boshlab hisoblanishi kerak edi; kassatsiya shikoyatining mazmuniga qo'yiladigan talablar; nizoni ko'rib chiqishning protsessual tartibini buzish, vakolatlarning haddan tashqari ko'tarilishi, sud qarorining qirollik farmoyishlariga mos kelmasligi, sud qarorlarining adolatsizligi kabilarni o'z ichiga olgan sud qarorini kassatsiya tartibida tekshirish uchun asoslar. 1790-yil 27-noyabrda Fransiyada Kassatsiya tribunali to g risidagi dekretʻ ʻ qabul qilindi, unga ko ra Fransiya kassatsiya tribunali tashkil etildi va kassatsiya ʻ shikoyati usuli bevosita favqulodda deb ataldi. Farmonga ko ra, Kassatsiya ʻ tribunali mustaqil bo lmagan va parlament nazorati ostida bo lgan, unga ko ra ʻ ʻ ʻ tuzilgan va o z faoliyati to g risida hisobot bergan. ʻ ʻ ʻ Kassatsiya sudi bu davrda hali qonunlarni sharhlash huquqiga ega emas edi va shuning uchun tegishli yozma so'rovlar bilan Frantsiya parlamentiga murojaat qilish kerak edi. Bunday tashkil etishning maqsadi amaldagi qonunchilikni talqin qilish jarayonida Kassatsiya sudining har qanday ishtirokini istisno qilish edi. Darhaqiqat, kassatsiya sudiga nafaqat protsessual va moddiy huquq normalarida, balki ularni rasmiy talqin qilish aktlarida ham ifodalangan qonun chiqaruvchining irodasini ijro etuvchi roli yuklangan. Kassatsiya sudi 1800 yilda odil sudlovni amalga oshirish va qonunni talqin qilishda to'liq mustaqillikka erishdi va 1806 yilda Frantsiyaning Fuqarolik protsessual kodeksining qabul qilinishi va sudning nomining o'zgartirilishi bilan kassatsiya ishini yuritish tartibining yakuniy me'yoriy mustahkamlanishi kuzatildi. Shunday qilib, XVII-XIX asrlar kassatsiya instantsiyasining eng jadal rivojlanishi va shaqllanishi davri sifatida tavsiflanishi mumkin. Frantsiya kassatsiya sudi hozirgi vaqtda ishlarni ko'rib chiqayotganda, nafaqat huquq masalalarini, balki motivlar masalalarini ham nazorat qiladi, motivatsiyani minimal nazorat qiladi, ularsiz huquqiy motivlarni nazorat qilish samarasiz va asosan xayoliy bo'ladi. 22 Ushbu davrda kassatsiya instantsiyasi, birinchidan, sud qarorini nafaqat protsessual va moddiy huquq normalariga muvofiqligini, balki uning eng kam asosliligini, ya'ni qabul qilingan sud qarorining asosliligini tekshirish huquqini oldi. qaror; ikkinchidan, kassatsiya instansiyasiga sud hal qiluv qarorini bekor qilib, ishni yangidan sud muhokamasiga yubormasdan, nizoning mohiyati bo‘yicha yangi sud qarori chiqarish yo‘li bilan nizoni tugatish, agar sud tomonidan aniqlangan va baholangan faktlar bo‘lsa, huquq berildi. nizoni mohiyatan ko'rib chiqqan quyi sudlar kassatsiya instantsiyasiga tegishli huquqiy tartibga solishni qo'llashga ruxsat beradi. Germaniyada frantso’z kassatsiya protsessasiga asoslangan qayta ko'rib chiqish jarayonining rivojlanishi va shaqllanishi tarixini ko'rib chiqsak, shuni ta'kidlash kerakki, sud amaliyotining birligini ta'minlaydigan bunday institutni yaratish g'oyasi sud amaliyoti uchun mutlaqo yangilik emas edi. Germaniya sud tizimi. 19-asrda yaratilgan frantso’z kassatsiyasidan ko'ra radikalroq bo'lgan sud qarorlarini tekshirish instituti qayta ko'rib chiqish deb nomlangan. Germaniyadagi audit, Frantsiyadagi kassatsiya jarayonlari nafaqat qonunlarni qo'llash va qonunni talqin qilish birligining, balki, birinchi navbatda, davlat yaxlitligining kafolati sifatida qaraldi. Germaniyada apellatsiya tizimi "franso’z modeliga ko'ra o'zgartirildi, farqi shundaki, uchinchi instantsiya kassatsiya emas, balki qayta ko'rib chiqish xarakteriga ega edi. Germaniyaning Jinoyat protsessual kodeksiga eng muhim o'zgartirishlar 2002 yil 1 yanvarda kuchga kirgan 2001 yil 27 iyuldagi Jinoyat protsessual islohoti to'g'risidagi qonun qabul qilinganidan keyin amalga oshirildi. Qonunda audit instantsiyasi sudi, Germaniyada esa Germaniya Federal sudi uchun ustuvor vazifa sud amaliyotining bir xilligini ta'minlashdan iborat ekanligini belgilaydi. 20-asrda kassatsiya institutida sodir bo'lgan o'zgarishlar nazorat instantsiyalarining funktsiyalarini belgilash, ishni ko'rib chiqishning barcha 23 bosqichlarida sud himoyasining mavjudligini ta'minlash zarurati bilan bog'liq edi, qonunlarni talqin qilish va qo'llashda bir xillikni ta'minlash, boshqaruv odil sudlovi (huquqshunoslik), bu esa pirovard natijada sud jarayonidagi aniq shaxslarning emas, balki davlatning o'zining ommaviy-huquqiy manfaatlarini himoya qilishni ta'minladi. 24 1.3. Himoyachi tomonidan sudning hukmi ustidan apellatsiya va kassatsiya instansiyalariga shikoyat keltirilishi Inson huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan institutlar orasida advokatura alohida va muhim o‘rin egallaydi. Shu sababli mamlakatimizda sud- huquq sohasida olib borilayotgan islohotlar jarayonida fuqarolik jamiyatining muhim institutlaridan biri bo‘lgan advokatura tizimini isloh qilish hamda uning jamiyatdagi mavqeini oshirishga keng e’tibor qaratilmoqda. Sohani rivojlantirish va takomillashtirishning huquqiy asosi sifatida 1996 yilda «Advokatura to‘g‘risida», 1998 yilda «Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to‘g‘risida»gi Qonunlar qabul qilinib, unda advokatlik faoliyatining muhim jihatlari, advokatlarning kasbiy daxlsizligi va kafolatlarini ta’minlashga qaratilgan muhim normalar belgilandi. Qonunda belgilangan ushbu normalar advokatura institutining mustaqilligini ma’lum darajada ta’minlaydi hamda advokatlarga kasbiy vazifalarini amalga oshirishda kengroq imkoniyatlar yaratdi. Apellatsiya sudlarining joriy etilishi esa jinoyat protsessida hukmlarni qonuniyligi, asoslantirilganligi va adolatliligini tekshirish bosqichida muhim o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Shunga muvofiq ravishda JPKning 76, 409, 473, 478, 479, 480, 481, 482, 483,484, 490, 491, 493, 494, 495, 496, 497-moddalariga o‘zgartirishlar kiritildi hamda JPK 55-bob bilan to‘ldirildi. Sudning qonuniy kuchga kirmagan hukmlari va sud muhokamasi chog‘ida chiqarilgan ajrimlari yuzasidan apellatsiya shikoyati kiritilishi mumkin . Qonunchilikda apellatsiya tartibida shikoyat keltiruvchilar ro‘yxatida himoyachi ham ko‘rsatilgan (JPK ning 497 - 2-moddasi). Himoyachi birinchi instansiya sudida ishtirok etgan bo‘lsa, sudlanuvchi bilan apellatsiya instansiyasida ishtirok etish to‘g‘risida bitim tuzilishi-tuzilmasligidan qat’i nazar apellatsiya shikoyati berish huquqiga ega. Agar u birinchi instansiya sudida qatnashmagan bo‘lsa, o‘z nomidan (himoyachi shaxs nomidan emas), apellatsiya shikoyati yozib, unga orderni ilova qilib topshiradi. 25 Himoyachi protsessning mustaqil ishtirokchisi, apellatsiya bosqichida esa apellatsiya tartibida shikoyat berishning mustaqil sub’ekti hisoblanadi. Uning hukm ustidan shikoyat berish huquqini cheklovchi hech qanday asos mavjud emas. Himoyachi o‘z vaqtida shikoyat qilishdagi pozitsiyasini mahkumga ma’lum qilishi lozim. Amaliyotda ba’zan shunday holat ham uchrab qolishi mumkin. Maxkum birinchi instansiya sudining hukmi ustidan advokatga apelyatsiya shikoyati berishni so‘raydi. Lekin, advokat shikoyat berish uchun hukmning qonuniyligi va asosliligiga hech qanday shubha topa olmaydi. Shunda advokat shikoyat berishni rad etishi lozimmi, degan o‘rinli savol tug‘iladi. -Himoyachi - advokatning shikoyat tuzish va sudga berish huquqi uni o‘z nomidan berish majburiyatini anglat-maydi. Agar himoyachi hukm ustidan shikoyat berishni lozim topmasa, bu to‘g‘rida maxkumga ma’lum qiladi va unga mazkur harakatning samarasizligini tushuntiradi. Agar maxkum shunda ham shikoyat berishni talab qilsa, advokat maxkumga bo‘ysunishga majbur. Bunda advokat shikoyatni o‘z nomidan emas, balki maxkum nomidan tuzadi va unda maxkumning qarashlari, vajlarini (o‘zi qo‘shilmasa ham) bayon etadi . Advokat har doim amaldagi qonun va o‘zining ichki ishonchi asosida harakat qilishi lozim. Qonun himoyachining apellatsiya tartibida shikoyat berish huquqini belgilaydi, ammo muayyan hollarda sud hukmi ustidan himoyachi apellatsiya shikoyati berish majburiyatiga egami, degan savol tug‘iladi. Agar himoyachi hukmning noqonuniy va asoslanmaganligini, o‘z himoyasi ostidagi maxkumning huquq va qonuniy manfaatlarini buzgan holda chiqarilgan deb hisoblasa, himoyachining hukm ustidan shikoyat berishi nafaqat uning huquqini, balki majburiyatini ham tashkil qiladi. Himoyasi ostidagi shaxsning manfaatlarini ko‘zlab sud xatolarini to‘g‘rilashga ko’maklashish - advokatning kasbiy burchi hisoblanadi. Bunday hollarda hukm ustidan apellatsiya shikoyati bermaslik maxkumni himoyasiz qoldirish bilan barobardir. 26 Hukm ustidan himoyachining apellatsiya shikoyati berishi maxkumning ham xuddi shunday shikoyat berishini rad etmaydi, aksincha, ularning har biri hukm ustidan mustaqil shikoyat berish huquqiga ega. Qonunda himoyachining apellatsiya shikoyatiga nisbatan maxkumning, maxkumning apellatsiya shikoyatiga nisbatan himoyachining e’tiroz bildirishi mumkinligi nazarda tutilmagan. Ishda himoyachining ishtiroki sudlanuvchining erkiga bog‘liq bo‘lib, u xohlagan vaqtda himoyachidan voz kecha oladi (JPK ning 52-moddasi). Demak, u apellatsiya va kassatsiya shikoyati keltirish paytida ham himoyachidan voz kechishi mumkin. Himoyachi esa maxkumning shikoyatiga nisbatan e’tirozi bo‘lgan taqdirda, o‘z nomidan bergan shikoyatida fikrlari, vajlarini bayon etishi mumkin. Xullas, maxkum, uning himoyachisi hukm ustidan to‘liq hajmda shikoyat berish huquqiga ega. Maxkumning sud hukmi ustidan shikoyat berish huquqi hech qanday cheklovlarga ega emas. U hukmning barcha qismlari yuzasidan va har qanday asos bo‘yicha shikoyat berishga haqli . Jinoyat protsessining mustaqil bosqichlaridan biri - sudning qonuniy kuchga kirgan hukmlari kassatsiya tartibida ko‘rib chiqilishidir. Qonuniy kuchga kirgan sud hukmi, ajrimining kassatsiya tartibida ko‘rib chiqilishi birinchi instansiya sudi tomonidan yo‘l qo‘yilgan xatolarni bartaraf etishga imkon beradi. Maxkumning apellatsiya va kassatsiya tartibida shikoyat keltirishni xohlamasligi uning himoyachidan ham voz kechganligini anglatadi. Shuning uchun - himoyachi to‘liq protsessual mustaqil bo‘lib, maxkumning erkidan qat’i nazar - shikoyat keltirishga haqli degan fikrlar bilan, ayniqsa oqlov hukmi chiqarilgan hollarda kelishib bo‘lmaydi. Shuning uchun himoyachi har qanday holatda kassatsiya shikoyati berish masalasini maxkum bilan kelishib hal qilishi lozim. Himoyachi o‘z tashabbusi bilan apellatsiya yoki kassatsiya shikoyati bersa va sudlanuvchi ushbu shikoyatlarni chaqirib olsa, bu uning ham shikoyat qilishdan, ham himoyachidan voz kechganligini bildiradi. Chaqirib olingan shikoyatni apellatsiya va kassatsiya sudlari ko‘rib chiqishga haqli emas. Lekin sudlanuvchi 27 voyaga yetmagan bo‘lsa, jismoniy, ruhiy kamchiligi bo‘lsa, uning apellatsiya va kassatsiya tartibida shikoyat keltirishdan voz kechishi himoyachi uchun majburiy xarakterga ega bo‘lmaydi. Apellatsiya tartibida shikoyat keltirish muddati JPKning 497-4 moddasida ko‘rsatilgan bo‘lib, birinchi instansiya sudining hukmi ustidan shikoyat va protestlar hukm e’lon kundan e’tiboran o‘n sutka ichida, maxkum, oqlangan shaxs, jabrlanuvchi tomonidan esa, unga hukm nusxasi topshirilgan kundan e’tiboran o‘n sutka ichida berilishi mumkin. Shikoyatlarni sud tomonidan tekshirish uchun quyidagi asoslardan biri mavjud bo‘lishi kerak: 1) shaxsning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari cheklanishi; 2) protsessual qaror va ajrimlarning jinoyat-protsessual munosabatlar doirasidan tashqarida shaxs huquq va erkinliklariga ta’sir etishi; 3) sud hukm chiqarishida hal qiladigan masalalari bilan prosessual qaror va ajrimlarning qonuniyligi va asoslanganligi o‘rtasida uzviy bog‘lanish yo‘qligi . Sudlangan (oqlangan) shaxs hukm yoki ajrimni to‘laligicha yoki o‘ziga tegishli qismi bo‘yicha kassatsiya shikoyati berishi mumkin. Hukmning shikoyat yoki protest keltirish mumkin bo‘lmagan qismi mavjud emas. Hukmning faqatgina xulosa qismi, ya’ni jinoyat malakalangan va jazo tayinlangan qismi ustidan shikoyat bildirish mumkin, degan fikrlar noto‘g‘ridir. Uning kirish qismi, asosiy qismi ustidan ham shikoyat va protestlar keltiriladi. Oqlangan shaxs, olimlarning fikriga ko‘ra, masalan, jinoyat holatini ko‘rsatuvchi dalillar yetishmasligi uchun oqlanganini, jinoyatni sodir etmaganlik sharti bilan almashtirishga haqli emas. Oqlangan shaxs shikoyatida kassatsiya sudi oldiga qilmishini gumon ostiga oluvchi va o‘zini kamsituvchi ko‘rsatmalarni olib tashlash masalasini qo‘yishi mumkin. Shu bilan birgalikda, u hukmda qayd etilmagan, ishning o‘zi uchun ahamiyatli deb hisoblagan holatlarni, agar bu holatlar uni reabilitatsiya qilinishiga ko’maklashadigan bo‘lsa, kiritishni talab qilishi mumkin. U sudning oxirgi oqlov qarori ustidan shikoyat keltirmay, faqat oqlash sabablari ustidan shikoyat beradi . 28 Himoyachi kassatsiya shikoyatining tuzilishi va mazmuniga ham e’tibor qaratishi lozim. Agar shikoyat maxkum, oqlangan shaxs, jabrlanuvchi tomonidan berilsa, odatda, ularning yetarli yuridik bilimga ega bo’lmaganliklari sababli, bu shikoyatlar yuridik asoslanmagan tartibda tuzilgan bo’lishi mumkin. Ular hukmning qaysidir qismini qayta tekshirishni iltimos qilishlari mumkin. Lekin bu shikoyatlar, garchi ular kassatsiya sudining ishini og’irlashtirsa ham, belgilangan tartibda qabul qilinishi va ko’rib chiqilishi lozim. Kassatsiya shikoyatlari advokat tomonidan berilganda, unga qat’iy talablar qo’yiladi. Ular o’zlarining kasbiy majburiyatidan kelib chiqqan holda kassatsiya shikoyatini ishning faktik holatlaridan kelib chiqqan holda yuridik tomondan asoslab berishlari kerak. Ba’zi hollarda jabrlanuvchining shikoyatlarida hukmni bekor qilish asoslari to’g’risidagi iltimos aniq ko’rsatilmaydi. Buning natijasida kassatsiya instansiyasi sud hukmini bekor qila olmaydi, chunki u shikoyatda keltirilgan asoslarga tayanishi lozim. Bunday hollarda jabrlanuvchiga hukmni bekor qilish yoki o’zgartirish uchun kassatsiya shikoyati qanday tuzilishi lozimligi tushuntirilishi kerak. Kassatsiya shikoyatlari JPKning 499-moddasiga ko’ra hukm chiqargan sud orqali beriladi. Sud maxkum yoki oqlangan shaxs tomonidan berilgan shikoyatlar to’g’risida, agar bu hujjat ularning manfaatlariga taalluqli bo’lsa, prosess ishtirokchilarini ogohlantirishi lozim. Kassatsiya muddatining tamom bo’lish paytigacha jinoyat ishini hyech bir tomon talab qilib olishi mumkin emas. Jinoyat ishi keltirilgan shikoyatlarni prosessning boshqa ishtirokchilari o’rganib, o’z e’tiroznomalarini topshirishlari uchun hukm chiqargan sudda saqlanadi. Taqdim etilgan e’tiroznomalar birinchi instansiya sudi tomonidan ishga ilova qilinadi va kassatsiya instansiyasiga yuboriladi. Sudlangan va oqlangan shaxsga nisbatan, ular agar iltimos bilan murojaat qilsalar, shikoyat yoki protestning nusxasi topshiriladi. Shikoyat yoki protest prosessda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning manfaatlariga tegishli bo’lgan hollarda ularning iltimosi bor- yo’qligiga qaramay, ularga kassatsiya shikoyati yoki protestning nusxasi yuboriladi. O’zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenum qarorlarida 29 ta’kidlaganidek, quyi instansiya sudi sudlanganlar, oqlanganlar va ularning himoyachilari tomonidan keltirilgan shikoyatlar to’g’risida tegishli prosess qatnashchilarini ogoh qilishi va shu bilan ularni sudning hukmidan keyin prosess ishtirokchilari tomonidan topshirilgan protest, shikoyatlar va boshqa hujjatlar bilan tanishib chiqish imkoniyatini yaratib berishi kerak. Bu talablarga rioya qilinmagan hollarda kassatsiya instansiyasi sudi qonun normalarining buzilishini bartaraf qilishi kerak. Kassatsiya muddatining o’tashi bilanoq birinchi instansiya sudi ishni yuqori sudga yuboradi va kassatsiya instansiyasida ishni ko’rish kunini belgilaydi. Sud, ishni kassatsiya tartibida ko’rishda, Jinoyat-prosessual kodeksining 482-moddasi talablariga ko’ra, shikoyat yoki protestda bayon etilgan vajlar bilan chegaralanmasdan, ishni barcha maxkum (oqlangan shaxs)larga, shu jumladan, shikoyat bermagan hamda ustidan shikoyat yoki protest bildirilmaganlarga nisbatan ham to’la hajmda tekshirishga majbur. Bunda quyi bosqich sudi tomonidan yo’l qo’yilgan moddiy va prosessual qonun buzilishlari, bu haqda shikoyat yoki protestda ko’rsatilgan-ko’rsatilmaganidan qat’i nazar, bartaraf qilinishi shart. Kassatsiya shikoyati va kassatsiya protesti bevosita yuqori instansiya sudiga topshirilishi mumkin va u o‘z navbatida hukm chiqargan sudga ushbu hujjatlarni yuboradi. Kassatsiya instansiyasida ishni muhokama qilishdan avval prokuror va protsess qatnashchilari qo‘shimcha shikoyat va qo‘shimcha protest keltirishlari mumkin. Bu hujjatlar ham yuqori instansiya sudida ko‘riladi. Yuqori instansiya sudlari, quyi sudlar tomonidan ishlarni kassatsiya tartibida ko‘rishga rasmiylashtirishda Jinoyat-protsessual kodeksining 473-moddasining 4-qismi, 479, 497-2, 497-6, 497-9, 498-moddalarida qayd etilgan quyidagi talablarning bajarilganligini tekshirishlari shart: taraflarga hukmning mazmuni, hukm ustidan ularning istagi bo‘yicha kassatsiya tartibida shikoyat berish muddati va tartibining tushuntirilganligini; tushgan shikoyat yoki protest kimning manfaatlariga taalluqli bo‘lsa, ularga bu haqda ma’lum qilinganligini; 30 sud qarorlarining nusxalari sudlangan maxkumga, jabrlanuvchiga, oqlangan shaxsga topshirilganligini; ular va boshqa manfaatdor shaxslar shikoyat yoki protest bilan, shu jumladan, qo‘shimcha taqdim etilgan hujjatlar bilan tanishganligini va o‘z e’tirozlarini bildirganligini; kassatsiya shikoyati bergan shaxs, shuningdek, berilgan shikoyat yoki protest kimning manfaatlariga taalluqli bo‘lsa, ana shu jarayon ishtirokchilari ishning ko‘rilish vaqti va joyi haqida tegishli tartibda xabardor qilinganliklarini; sudlangan (maxkum), oqlangan shaxs, ularning himoyachilari va qonuniy vakillari, jabrlanuvchi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar hamda ularning vakillari ishning yuqori instansiya sudida ko‘rilishida ishtirok etishlari mumkinligi to‘g‘risidagi qonun talablarining bajarilganligini va boshqalar. Jinoyat-protsessual qonunchiligida nazarda to’tilgan himoyalanish huquqi protsess ishtirokchilarining barchasiga nisbatan ish yuritishning har qanday bosqichida ham ta’minlanishi shartligidan hamda sudda jinoyat ishlarining oshkora ko‘rilishi, taraflarning o‘zaro tortishuvi va boshqa tamoyillarning mavjudligidan kelib chiqib, protsess ishtirokchilari jinoyat ishi yuzasidan berilgan shikoyat, bildirilgan protest va to‘plangan har qanday qo‘shimcha hujjat bilan tanishishga, o‘z e’tirozlarini bildirishga haqlidirlar. Ammo, ularga bunday majburiyatlarni yuklash qonunga ziddir. Himoyachining apellatsiya va kassatsiya instansiyasidagi ishtiroki maxkumning bu bosqichda himoya huquqi bilan ta’minlashning muhim vositasidir. Himoyachi ish apellatsiya va kassatsiya instansiyasida ko‘rilayotgan vaqtida uzrli sabablarga ko‘ra ishtirok eta olmasa, ishni ko‘rishni boshqa kunga qoldirishni so‘rab iltimosnoma keltiradi va uning iltimosi qanoatlantirilishi lozim. Himoyachining ishtirokisiz ishni ko‘rish jinoyat protsessual qonunchiligiga ziddir. Apellatsiya va kassatsiya shikoyati mustaqil protsessual hujjat, unda advokatning so‘zga chiqishi esa mustaqil protsessual harakat bo‘lib, himoya vositalaridan biri hisoblanadi. 31 II BOB. JINOYAT ISHLARINI APELLATSIYA VA KASSATSIYA TARTIBIDA KO’RISHDA HIMOYACHINING ROLI 2.1. Jinoyat ishlari bo’yicha sudlarda himoyachining roli va vazifalari Oliy yuridik ma’lumotga ega bo‘lgan va belgilangan tartibda advokatlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi litsenziyani olgan O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi O‘zbekiston Respublikasida advokat bo‘lishi mumkin. Advokatlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi litsenziyani olish uchun shaxs malaka imtihonini topshirishi shart. Ushbu litsenziya Qoraqalpog‘iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar, Toshkent shahar hokimliklari adliya boshqarmalari tomonidan tegishli malaka komissiyalarining qarorlariga asosan beriladi. Qonunning ushbu normalari aks etgan 3-moddaning eng diqqatga sazovor jihatlaridan yana biri shuki, unda belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilgan shaxslar, shuningdek, sudlangani bekor qilinmagan yoki olib tashlanmagan shaxslarning advokatlik faoliyati bilan shug‘ullanishiga yo‘l qo‘yilmasligi belgilab qo‘yilgan. Shu o‘rinda, rivojlangan demokratik davlatlarning advokatura to‘g‘risidagi qonunlarining advokatlikka qo‘yiladigan talablari belgilangan normalarini o‘rganishdan kelib chiqib va advokatlarning xulq-atvoriga nisbatan qo‘yiladigan talablarni yanada qat’iylashtirish m a q s a di d a u sh b u m o d d a g a ― q a d r - q i mm a t v a a x l o q q a to‘g‘ri kelmaydigan xatti-harakatlarni sodir etgan, huquqbuzarlik sodir etish tufayli vakolatlaridan mahrum qilingan, vazifasidan chetlatilgan shaxslarga advokatlik faoliyati bilan shug‘ullanishga yo‘l qo‘yilmaydi ‖ degan normani kiritish lozim deb hisoblaymiz. Advokatura o‘z faoliyatini qonun ustuvorligi, mustaqillik va boshqa demokratik prinsiplar asosida amalga oshirishi qonun hujjatlarida ta’kidlangan bo‘lib, Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to‘g‘risidagi qonunning 2-moddasida advokatlik faoliyatining asosiy prinsiplari sifatida advokatning mustaqilligi, kasb etikasiga hamda advokatlik siri va 32 qasamyodiga qat’iy rioya etish, qonun hujjatlarida man qilinmagan usullar va vositalarni qo‘llash kabilar ko‘rsatilgan 11 . Advokatning mustaqilligini ko‘rsatuvchi belgilardan biri qonunchilikda advokatlik faoliyatini amalga oshirish uchun ijozat berish, bu faoliyatni to‘xtatib turish va tugatish asoslari o‘z aksini aniq topganligidadir. Mazkur qonunda belgilangan asoslardan tashqari hollarda advokatning kasbiy faoliyatini cheklashga yo‘l qo‘yilmaydi. Advokat o‘z kasbiy vazifalarini bajarish maqsadida advokatlik faoliyatining tashkiliy shaqllarida mehnat qilishi mumkin, lekin u mijoz tomonidan o‘ziga yuklatilgan topshiriqlarni bajarish yo‘lida, mijoz bilan huquqiy pozitsiyani tanlashda, himoya usullarini qo‘llashda, ma’lumotlar yig‘ishda va maslahatlar berishda mustaqil bo‘lib, ma’muriyatning mijoz manfaatlariga zid bo‘lgan ko‘rsatma yoki farmoyishlarini bajarmasligi shart. Gap shundaki, advokat o‘zi ishlaydigan firma yoki hay’atda faqat tashkiliy jihatdangina mehnat qonunlariga muvofiq bo‘ysunadi va mazkur rahbariy organlarning uning kasbiy faoliyatiga g‘ayriqonuniy tarzda aralashuviga yo‘l qo‘yilmaydi. Advokatning mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan shartlardan biri uning daxlsizligidir. Advokatning daxlsizligi Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to‘g‘risidagi qonunning 6-moddasida o‘z ifodasini topgan. Ushbu qonunga asosan, advokatga nisbatan jinoyat ishi faqat O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori, Qoraqalpog‘iston Respublikasi prokurori, Toshkent shahar prokurori va ularga tenglashtirilgan prokurorlar tomonidangina qo‘zg‘atilishi mumkin. Qonunda mazkur holatning belgilab berilishi advokat o‘z kasbiy vazifalarini bajarayotgan vaqtda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sudyalar tomonidan unga nisbatan tazyiq o‘tkazilishi mumkin bo‘lgan holatlarning oldini oladi va advokat tomonidan mijozning manfaatlarini qonuniy vosita-usullar bilan dadil himoya qilinishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, advokatning daxlsizligi uning uy-joyiga, xizmat xonasiga, foydalanishdagi transport va aloqa vositalariga, uning xat-xabarlariga, unga tegishli ashyolar va hujjatlarga ham taalluqli bo‘lib, uni buzishga faqat jiddiy 11 “O‘zbekistonning yangi qonunlari” to‘plami. 21-son. Toshkent, “Adolat”, 1999 yil. 33 asoslar mavjud bo‘lgan hollarda va faqat yuqorida ko‘rsatilgan vakolatli shaxslarning ruxsati bilan yo‘l qo‘yilishi mumkin. Advokatning daxlsizligini ta’minlashga qaratilgan mazkur qonun normalari advokatning mustaqilligini kafolatlaydi, binobarin, advokat o‘z mehnat faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuridik va jismoniy shaxslarga malakali yordam ko‘rsatish uchun erkin harakat qilish imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, advokat o‘z zimmasiga olgan topshiriqni bajarar ekan, u himoya qilayotgan shaxs qaysi turkumdagi, ya’ni davlatga qarshi og‘ir jinoyat sodir etganmi yoki shaxslarga qarshi dahshatli, mudhish usullar bilan o‘ta og‘ir jinoyat sodir etganmi, bundan qat’i nazar, uning manfaatlarini qonuniy usullar bilan, vijdonan himoya qilishi shart. Zero, himoya qilish advokatning kasbiy burchidir, shu munosabat bilan advokatni jinoiy, moddiy va boshqa javobgarlikka tortish yoki unga shunday yo‘sindagi javobgarlikka tortish bilan tahdid qilish mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 116-moddasida barcha fuqarolarning himoya huquqi bilan ta’minlanishi ko‘rsatilgan. Hech kim, hech qachon onasidan jinoyatchi bo‘lib tug‘ilmaydi, balki jamiyatimiz a’zolarining ba’zilari mikro va makro muhit ta’siri ostida shaqllanib, jamiyatning u yoki bu salbiy jarayonlarining mahsuli sifatida gavdalanib, davlat tomonidan belgilangan qonunlarni u yoki bu darajada buzganligi tufayli jinoyat sodir etgan deb topiladi, lekin bunday shaxslar qanday jinoyat sodir qilishlaridan qat’iy nazar, ularning huquqiy manfaatlarini davlat tomonidan himoya qilish kafolatlanadi. Fuqarolarning mazkur qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilish esa advokatura tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan professional himoyachilar zimmasiga yuklatilgan. Advokat o‘z mijozini himoya qilishga kirishishdan oldin u bilan kelishgan holda himoya pozitsiyasini belgilab oladi. Mazkur huquqiy nuqtai nazar davlat organlari yoki mansabdor shaxslarning manfaatlariga qanchalik zid bo‘lmasin, advokat o‘z himoyasidagi shaxsning dastlabki tergovdagi yoki suddagi nuqtai nazarini quvvatlashi shart. 34 Advokatning mustaqilligini ta’minlovchi choralardan yana biri advokatlik sirini oshkor etishni talab qilishning man etilishidir. Himoyachi o‘z kasbiy faoliyatini bajarish paytida himoyasi ostidagi shaxsning yoki uni vakil qilib yollagan mijozning ichki sirlaridan, ya’ni jinoyat yoki ma’muriy ishga uning daxlsizlik darajasi, shuningdek, oilaviy, mulkiy nizolarda begona shaxslar bilishi lozim bo‘lmagan holatlar, xo‘jalik va tadbirkorlik ishlarida esa xo‘jalik yurituvchi sub’ektning tijorat sirlaridan voqif bo‘lishiga to‘g‘ri keladi. Ba’zi bir mansabdor shaxslar yoki fuqarolar o‘z manfaatlari yo‘lida advokatga xizmat vazifasini bajarishi munosabati bilan ma’lum bo‘lib qolgan sirlarni bilib olishga harakat qilish hollari hayotda uchrab qolishi mumkin. Yuqorida qayd etilgan qonunning 7-moddasi mana shunday holatlarni bartaraf etishni nazarda tutadi. Shunga ko‘ra advokatdan va uning yordamchisidan advokatlik predmeti hisoblangan holatlar to‘g‘risida biron-bir tushuntirish yoki ko‘rsatuv berishni, shuningdek, ular haqida tezkor qidiruv faoliyatida, jinoyat ishlari, ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar va boshqa ishlarni yuritishda foydalanish uchun biron-bir material taqdim etishni talab qilish qat’iy man etiladi. Advokat kasbiy faoliyatini amalga oshirar ekan, unga vakolat bergan yoki himoyasida bo‘lgan shaxsning manfaatlariga qarama-qarshi bo‘lgan (ya’ni, mijozning raqiblari, uning qarindosh-urug‘lari yoki advokati va hokazolar) shaxslar bilan uchrashishga, izoh olishga, ma’lumot to‘plashga va boshqa qonuniy usullardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Ammo ba’zan amaliyotda shunday vaziyatlar yuzaga keladiki, advokat ayblanuvchi yoki sudlanuvchini himoya qiladigan paytda mazkur jinoyat ishi bo‘yicha jabrlanuvchi deb topilgan shaxs yoki uning manfaatini himoya qiluvchilar advokatga nisbatan tazyiq o‘tkazib, uni himoya pozitsiyasini o‘zgartirishga yoki mijozdan voz kechishga undaydilar. Ayrim fuqarolik yoki xo‘jalik ishlarida vakil bo‘lib qatnashayotgan advokatni o‘ziga og‘dirib olish orqali uning mijozi manfaatlariga putur yetkazish maqsadida xatti-harakatlar sodir qilinadi. Shuningdek, goho surishtiruv, dastlabki tergov organlari, sud va prokuratura xodimlari tomonidan advokatning muayyan ishni 35 o‘rganishga to‘sqinlik qilish yoki boshqa shaqllarda tazyiq ko‘rsatish holatlari uchrab turadi. Mazkur holatlarning oldini olish, ya’ni advokat olib borayotgan ishlarga aralashganlik yoxud advokatning daxlsizligini buzganlik uchun javobgarlik belgilangan bo‘lib, bu advokatning mustaqilligini va uni himoya qilish davlat tomonidan kafolatlanganligini anglatadi. Davlat tomonidan advokatga advokatlik faoliyati kafolatlarining berilishi advokatning mustaqilligini ta’minlovchi asosiy vositadir. Zero, advokat kasbiy vazifalarini amalga oshirish uchun bevosita davlat apparatining ma’lum ma’noda jazolovchi organlari hisoblangan huquqni muhofaza qiluvchi idoralari bilan ishlashga, ba’zi hollarda esa ularning manfaatlariga mos bo‘lmagan vazifalarni bajarishiga to‘g‘ri keladi va shu bois, mazkur mansabdor shaxslar tomonidan advokatlik kasbini bajarishga nisbatan to‘sqinliklar yuzaga kelmasligi uchun advokat va uning kasbiy faoliyati davlat himoyasida bo‘ladi. Binobarin, advokatning kasbiga oid huquqlarning davlat organlari va boshqa organlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan buzilishi qonunda belgilangan tartibda javobgarlikka sabab bo‘ladi. Advokatlik faoliyatining kafolatlaridan biri bu advokatning o‘z himoyasi ostidagi shaxs bilan holi uchrashuvlar o‘tkazishining, jinoyat ishiga doir barcha materiallar bilan tanishib chiqishi va undan ma’lumotlarni ko‘chirib olishini rad etishning man qilinishidir. Bundan tashqari, oddiy hollarda, qonunda belgilab qo‘yilgan qoidalardan tashqari, advokat yurituvida bo‘lgan ishlar bilan bog‘liq axborotni talab qilib olish, bunday axborotni olib qo‘yish, ko‘zdan kechirish, tekshirish, undan nusxa ko‘chirish, bunday axborotni to‘plash va undan foydalanish taqiqlanadi. Shuningdek, davlat tomonidan advokatga uning kasbiy vazifalarini bajarish va yuridik, jismoniy shaxslarga maslahat berish imkoniyati nafaqat O‘zbekiston Respublikasida, balki uning tashqarisida ham kafolatlanadi. Advokatning mustaqilligini ta’minlovchi choralarga nafaqat davlat tomonidan unga advokatlik faoliyatining kafolatlanishini belgilash, balki shu bilan 36 birga, advokatni ijtimoiy jihatdan himoya qiluvchi normalarda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan holatlarning ta’minlanishi va hayotga joriy qilinishi ham kiradi. Advokatning davlat tomonidan ijtimoiy himoya qilinishi quyidagilarda namoyon bo‘ladi: - advokat o‘z kasbiy vazifalarini bajarishi munosabati bilan olgan tan jarohatlari yoki sog‘lig‘iga boshqacha tarzda yetkazilgan shikastlanish oqibatida o‘z kasbiy faoliyatini to‘liq yoki qisman davom ettira olmasa yoki shu munosabat bilan vafot etganda, advokatga yoki uning merosxo‘rlariga davlat tomonidan ma’lum miqdorda tovon pulini to‘lash; - advokaturaning nodavlat va notijorat tashkiloti sifatida tan olinishi va unga beriladigan soliq imtiyozlari; - advokaturaning shtatlari, mansab oqladlari va ma’muriy-xo‘jalik xarajatlari smetalarining moliya organlarida ro‘yxatga olinmasligi va ish haqi fondining banklar tomonidan nazorat qilinmasligi; - advokatura manfaatlariga daxldor masalalarning davlat organlari tomonidan O‘zbekiston advokatlar jamoat birlashmalari ishtirokida hal etilishi; - davlat tomonidan advokaturaning fuqarolar murojaat etishi uchun qulay bo‘lgan joylarda zarur binolar bilan ta’minlanishi va advokaturada kommunal, aloqa xizmatlari haqini to‘lash va boshqa xizmatlar bo‘yicha imtiyozlar berilishi mumkinligi. Advokatning jamiyatda tutgan o‘rni, jinoyatchilikka qarshi kurashdagi roli va fuqarolarning konstitutsion huquqlarini himoya qilishdagi faoliyatiga har kim o‘zicha baho beradi. Kimdir advokatni jinoyatchiga sherik desa, kimdir advokat jinoyatchilikka qarshi kurashda yordam berishi lozim, deb hisoblaydi; fuqarolarning ba’zilari advokatni sud, tergovchi va prokuror o‘rtasidagi vositachi, deb tushunsa, jamiyat a’zolarining aksariyat qismi advokatni fuqarolarning huquq va manfaatlarini qonuniy usul va vositalar bilan himoya qiladigan professional huquqshunos, deb biladi. Advokat faoliyatiga yondashishdagi turli nuqtai nazarni tahlil qilsak, uning sha’niga bildirilgan salbiy munosabatlarning sababchisi o‘z vazifasini g‘ayriqonuniy usul va vositalar bilan amalga oshiradigan ayrim nobakor 37 advokatlar ekanligini ko‘ramiz va shu munosabat bilan biz quyida himoyachi o‘ziga yuklatilgan topshiriqni bajarishda qonun qanday harakatlarni sodir qilishni man etishini ko‘rib chiqamiz. Jinoiy ishlar bo‘yicha advokatning ishtiroki advokatlik faoliyatining turlari ichida markaziy o‘rinni egallaydi, zeroki jamiyat a’zolarining aksariyat qismi advokat deganda jinoiy ishlarda gumondor, ayblanuvchi va sudlanuvchining huquqlarini dastlabki tergov va sudda himoya qiluvchi shaxsni tushunadi va shu bois, aholi orasida uning bu faoliyatiga oqlovchilik deb baho beriladi. Shuning uchun advokat o‘z himoyasiga olgan shaxsga nisbatan to‘plangan hujjatlarni o‘rganib chiqib, gumondor, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi bilan suhbatlashib, mijozi tomonidan sodir qilingan harakat jinoyat ekanligini bilib yoki uning qilmishida jinoyat alomatlari mavjud emasligi yoxud uning (mijozning) sodir qilingan jinoyatga daxldor emasligini aniqlab quyidagi harakatlarni bajarmasligi lozim, advokat sodir etilgan jinoyatning isbotlanishini qiyinlashtirish, haqiqatni yashirish maqsadida mijozga quyidagi maslahatlarni berishi mumkin emas: - yolg‘on ko‘rsatma berish, ilgari bergan ko‘rgazmasini qisman o‘zgartirish yoki undan voz kechish; - tergov yoki sudni chalg‘itish maqsadida soxta guvohlar topish va ularni mijoz manfaatlariga mos ko‘rgazma berishga tayyorlash; - ish bo‘yicha guvoh shaxslarni aldash, moddiy manfaatdor qilish va boshqa yo‘llar bilan ularning ko‘rgazmalarini o‘zgartirishga harakat qilish, jabrlanuvchiga bevosita o‘zi yoki boshqalar orqali ta’sir o‘tkazib, uni ko‘rgazma berishdan voz kechishga undash yoki noto‘g‘ri ko‘rgazma berishga majbur qilish; - ish bo‘yicha mijozning manfaatlarini himoya qiladigan qalbaki ma’lumotlar, hujjatlar yig‘ish va ularni tergov yoki sudga taqdim etish; - ish bo‘yicha ahamiyatli bo‘lgan dalillarni gumon ostiga qo‘yish uchun mijoz manfaatlariga mos keladigan qalbaki xulosalarni ekspertlar bilan kelishib olish, ishga mutaxassis yoki tarjimon sifatida jalb qilingan shaxslarga ta’sir o‘tkazib, haqiqatni aniqlashga to‘sqinlik qiladigan fikrlarni olish; 38 - ish bo‘yicha jabrlanuvchi yoki fuqaroviy da’vogar deb topilgan shaxslarning ichki sirlarini yoki ularni sharmanda qiluvchi ma’lumotlarni to‘plab, ushbu holatlarni oshkor qilish bilan ularni qo‘rqitish; - o‘z himoyasidagi shaxsga yoki uning yaqin qarindoshlariga u gumon qilinayotgan, ayblanayotgan, sudlanayotgan jinoyatning xarakteri va mohiyatini ataylab buzib ko‘rsatish, ya’ni sodir etilgan harakatning ahamiyatini va kelib chiqishi mumkin bo‘lgan huquqiy oqibatlarni kamaytirib yoki oshirib, ko‘pirtirib ko‘rsatish; - advokat himoyasidagi shaxsning jinoyat sodir qilmaganligini, unga qarshi to‘plangan dalillarning yetarli emasligini bilib, dastlabki tergov yoki sud idoralarining xodimlari bilan kelishib, mijoziga aldash, qo‘rqitish yoki ishontirish yo‘llari bilan ta’sir o‘tkazib, unga ayb qo‘yishda yordam berish maqsadida mijozini jinoyatni sodir etganlikda iqror qildirish yoki undash yoxud uning manfaatlariga zid boshqa harakatlarni sodir etish; - mijoz tomonidan sodir qilingan jinoyatda mavjud bo‘lgan javobgarlikni yengillashtiradigan holatlarni bila turib, bu haqda unga aytmaslik va jinoyat ishini olib boradigan shaxslarga ushbu holatlarni ko‘rsatuvchi iltimosnoma, talabnomalarni kiritmaslik; - jinoyat ishi materiallari bilan tanishmasdan turib, himoyachi tanishganligi haqidagi bayonnomaga imzo chekish va umuman, shaxsan ishtirok etmagan protsessual harakatlarda qatnashganligi haqida imzo qo‘yish; - ish bo‘yicha unga ma’lum bo‘lgan va himoyasidagi shaxs bilan suhbatlashganda unga aytilgan voqea tafsilotlarini mijozning ruxsatisiz dastlabki tergov yoki sud organlariga xabar berish; - himoyasidagi shaxsning ruxsatisiz uning sodir qilgan harakati haqidagi axborotni uning ish joyiga, o‘qish joyiga va umuman, mijozning yaqin kishilariga yoki boshqa shaxslarga oshkor qilish; - himoyasidagi shaxsning sodir qilgan qilmishi Jinoyat kodeksida yengil jazoni ko‘zda tutuvchi modda bilan malakalangan bo‘lsa, uning harakatini og‘irroq jazoni ko‘zda tutuvchi modda bilan malakalashni talab qilish; 39 - himoyasidagi shaxsning manfaatlariga zid bo‘lgan va ish bo‘yicha jabrlanuvchi yoki fuqaroviy da’vogar deb topilgan shaxslar, ularning vakili, himoyachisi yoki qarindoshlari bilan uchrashib, mijozning sirlarini ularga aytish; - ishni olib borayotgan surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudya bilan mijoz va uning qarindoshlari orasida vositachilik qilish; - yuridik va jismoniy shaxslarning advokatga beradigan topshiriqlari jamiyat manfaatlariga, amaldagi qonunlarga xilof bo‘lsa undan voz kechmaslik. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan holatlar advokatlik faoliyatida, qonun hujjatlarida man qilingan usul va vositalar hisoblanib, qonunchiligimiz himoyachi (fuqaroviy ishlar bo‘yicha vakili) o‘z mijozining manfaatlarini qonunda ko‘rsatilgan vakolatlar doirasida, amaldagi qonunlarga muvofiq usul va vositalar bilan himoya qilish prinsipiga sodiq qolishi lozimligini belgilaydi. Himoyachi faoliyatidagi yetakchi qoida bu sudlanuvchining xali aybdor emasligidir. Bu qoida qonunda to’g’ridan-to’g’ri ko‘rsatilgan: «…sudlanuvchi uning jinoyat sodir etishda aybdorligi qonunda nazarda to’tilgan tartibda isbotlanguncha va qonuniy kuchga kirgan sud hukmi bilan aniqlanguncha aybsiz hisoblanadi» (JPK 23-modda). Faqat sud o’z hukmi bilan shaxsni aybdor deb topishi mumkin, biroq, insonni jinoyatchi deb topib, unga jinoyatchilarga bo’lgan munosabatda bo’lishdan oldin sudlanuvchiga ayblovdan himoyalanish uchun barcha imkoniyatlar berilishi kerak. Jinoyat protsessual qonunimiz bo’yicha sudda isbotlash majburiyati kuprok prokurordadir. Qonun sudlanuvchini isbotlash protsessida ishtirok etishga ko‘rsatma berishga majburlamaydi. Sudlanuvchini ko‘rsatma berishga majbur etish, uning o’z aybini rad etganligi uchun jazoni o g‘ irlashtirish qonunni jiddiy buzish hisoblanadi. Sudlanuvchi o’zining aybi yo’qligi yoki aybi yo’qligi haqida dalillarni taqdim qilishga majbur emas, u uning huquqidir. Qonun «… sudlanuvchi o’zining aybsizligini isbotlab berishi shart emas» deb isbotlash majburiyatini unga yuklashni ta’qiqlaydi. 40 Agarda «sudlanuvchi … dalillarni taqdim qilishga haqli» bo’lib, o’zining aybsizligini, yoki aybi yengilroq ekanligini isbotlab berishi shart bulmasa, aksincha himoyachi «ayblovni rad etadigan yoxud javobgarlikni yengillashtiradigan holatlarni aniqlash uchun qonunda nazarda to’tilgan barcha vosita va usullarni qo’llashi shart». Himoyachi, ayblovni quvvatlash uchun taqdim etilgan, dalillarni yetarli emas deb isbotlar ekan, bu bilan u o’z himoyasi ostidagi shaxsga e’lon qilingan ayblovni rad etadi. Ayni paytda prokuror va himoyachi sud muxokamasida bir xil holatda bo’ladi. Prokurorning ayblovdan voz kechishi sudlanuvchini oqlashga asos bo’laolmaydi. Shuningdek, himoyachi tomonidan ayblovni rad qiluvchi dalillarni taqdim kilinmasligi yoki yetkazib berilmasligi sudlanuvchining aybdor deb tan olinishiga olib kelmaydi. Haqiqatni aniqlash barosida qonun talablaridan himoyachining protsessual holatidan kelib chikib shunday xulosa chiqarish lozimki, himoyachi tomonidan himoya bo’yicha o’z vazifalarini lozim darajada bajarilmasligi sudlanuvchi uchun yomon oqibatga olib kelmasligi kerak. Garchi himoyachi ayblovni rad etuvchi dalillarni hamda sudlanuvchining javobgarligini yengillashtiruvchi holatlarni isbotlab bera olmasa, bu holat tergovchi, prokuror yoki sudni «sudlanuvchi (ayblanuvchi)ni oqlovchi yoki javobgarligini yengillashtiruvchi holatlarni» aniqlashdan ozod etmaydi. Sudlanuvchini aybini tasdiqlovchi dalillar bulmasa, prokuror ham uni fosh eta olmasa sudlanuvchi oqlanishi lozim. Himoyachining bu yunalishdagi xarakatlari odil sudlov uchun katta ahamiyatga ega. Shunday h olatlar h am bo’lib turadiki, himoyachi ixtiyorida umuman dalillar b o’ lmasligi mumkin. Ammo prokuror sudlanuvchining aybdorligini isbotlash majburiyati hisoblanadi. Sudning ayblov hukmi ishonchli dalillarga asoslangan bo’lishi lozim, ishdagi barcha tusmollar (versiyalar) tekshirilgan va undash qarama-qarshiliklar bartaraf qilingan va tug’ri baholangan bo’lishi lozim. 41 Aybdorlikga oid barcha shubxalar, ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo‘lsa, sudlanuvchining foydasiga xal qilinishi lozim. Shunday qilib sudlanuvchining aybi ishonchli dalillar bilan isbotlangan bo’lishi kerak, chunki, sudlanuvchining aybini isbotlanmasligi uning aybsizligidan dalolatdir. Shuning uchun himoyachi ayblov isbotlanmagan holatlarda ishni tugatishni, sudlanuvchini oqlashni talab qilishi lozim. Jinoyat protsessining vazifalarini bajarishdagi katta va mu h im rol himoyachiga tegishlidir. U har doim jinoiy ta’qib taxminlarga emas balki, shubhasiz aniqlangan faktlarga tayanishini yodda tutishi lozim. Shuning uchun himoyachi tomonidan oqlovchi dalillarni va ayblov materialidagi shubhali holatlarni sinchkovlik bilan aniqlashi jiddiy ahamiyatga ega. Himoyachi extimol to’tilgan sud xatosini bartaraf etishi lozim. Himoyachi tomonidan ayblovning kamchiligi va shubhali holatlarini aniqlash haqiqatni o‘rganishga yordam beradi. Chunki bunday shubxalarni sud (sudya) h am tan olishi mumkin va sudlanuvchi o q lanadi. Binobarin u h olatda h am bu h olatda ham himoyachining shubxalari odil sudlovni amalga oshirishga yordam beradi. Yu q orida ta’kidlaganimizdek himoyachi ish materiallarida taxminlarga va faktlarga tayanishi kerak. Qonun protsessda taxminlar bulmasligini e’tirof etadi, biroq bunday taxminlar sudlanuvchi foydasiga h al kilinadi. Jinoyat ishi bo’yicha isbotlanishi lozim bo’lgan h olatlar JPKning 82 moddasida ko‘rsatilgan. Ammo bunda sanab o’ tilgan holatlarning barchasi ham himoyachi tomonidan isbotlanavermaydi. Masalan, himoyachi hech qachon o’z himoyasi ostidagi shaxsni jinoyat sodir etganligini isbotlab berishga haqli emas, ya’ni u sudlanuvchi tomonidan tan olinmagan ayblovga rozi bo’lmasligi kerak. Himoyachi sodir etilgan jinoyatga sudlanuvchining daxli yo’qligi yoki unga qo’yilgan ayblov asossiz ekanligini isbotlashga o’rinishi lozim. Himoyachi isbotlashi lozim bo’lgan holatlar doirasiga sudlanuvchi javobgarligini istisno qiluvchi yoki yengillashtiruvchi holatlar kiradi. 42 Himoyachi, xususan, sudlanuvchi tomonidan tan olingan jinoyatning sub’ektiv tomonini tashkil etuvchi faktlarni ko‘rib chiqishi kerak. Himoyachi, agarda jinoyatni motivi va maksadi sudlanuvchining javobgarligini istisno qiladi ishni yengillashtiradi degan xulosaga kelsa o‘rganib chiqadi (JPKning 82 modda 4 bandi). JPKning 82-moddasi jinoyat javobgarlikni istisno qiluvchi holatlar ko‘rsatilmagan. «Ammo ishni to’g’ri xal qilish uchun ularni aniqlab olish lozim. Jinoiy javobgarlikni istisno qiluvchi holatlarga quyidagilar kiradi: 1) qilmishning ijtimoiy xavfliligini istisno qiluvchi holatlar (zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat); 2) jinoyat sodir etgan shaxsni javobgarlikga tortilishini istisno qiluvchi holatlar (aqli norasolik, tegishli yoshga yetmaganlik); 3) qilmishning ham ahamiyatliligini tasdiqlovchi holatlar; 4) jazo qo’llashni istisno qiluvchi holatlar (amnistiya, muddat o’tib ketganlik); 5) jinoiy jazo choralarini tarbiya choralari bilan almashtirishga asos bo’luvchi holatlar; 6) vaziyat o’zgarganligi munosabati bilan ishni tugatishga olib kelgan holatlar». Himoyachi tomonidan isbotlanishi lozim bo’lgan holatlarga JPKning 82- moddasida sanab o’tilganlardan tashqari boshqa holatlar ham kiradi. Masalan, voyaga yetmaganlar ishi bo’yicha himoyachi voyaga yetmaganning yashash sharoiti va tarbiyalanishi; katta yoshdagi dalolatchilarning mavjudligi; uning aqliy rivojlanganligi aniqlashi samarali himoyani tashkil etish uchun yordam beradi. Himoyachi sudlanuvchi tomonidan tan olingan taqdirda jinoyat sodir etilishiga sabab bo’luvchi shart-sharoitlarni ham o‘rganib chiqadi. Himoyachi tomonidan to’plangan dalillarning to’g’riligini e’tirof etish uchun uni ishonchliligini tekshirish lozim. Shuning uchun himoyachi tomonidan iltimosnomada keltirilgan holatlarning ishonchliligi tegishli tartibda tekshirilishi lozim. Agar isbotlash predmetining chegarasi himoyachi jinoyat ishi bo’yicha nimani isbotlashi kerak degan savolga javob bersa, isbotlash doirasi uning himoya doirasini belgilab beradi. 43 Surishtiruvchi tergovchi prokuror va sud jinoyat sodir etgan shaxsni fosh etishi va jinoiy javobgarlikka tortilgan shaxsning aybini isbotlab berishga majbur. Himoyachining vazifasi esa torroq. U ishni tugatishni yoki sudlanuvchini oqlashni so’rab iltimos qilishga xaqli. Undan tashqari himoyachining isbotlash doirasiga jinoyat sodir etgan boshqa shaxsni aniqlash va uni aybdorligini isbotlash kirmaydi. Himoyachi ish davomida sud (sudya) e’tiborini ishning barcha holatlariga emas, balki sudlanuvchi javobgarligini istisno etuvchi yoki yengillashtiruvchi holatlarga karatadi. Biroq ba’zida bu xisobga (e’tiboriga) olinmaydi. Masalan, I.Vladimirovning ta’kidlashicha «himoyachi voyaga yetmagan shaxs ishlagan yoki o’qigan joydan jamoat vakilini yoki ma’muriyatni sudga chaqirish haqida har doim iltimosnoma bilan mirojat qilishi shart. Bu jinoyatlarni profilaktika qilishga va jinoyatning konkret sabablarini aniqlashga yordam beradi. Albatta, himoyachi har doim ham jinoyatlarni sodir etilishiga olib keluvchi sabab va shart-sharoitlarini aniqlashi lozim. Ammo bu himoyachi «har doim iltimosnoma bilan mirojat qilishga majbur» degani emas. Agarda sudlanuvchi o’zini o’qish yoki ish joida salbiy tutgan bo‘lsa, himoyachi iltimosnomasi bilan chaqirilgan shaxslar sudlanuvchi borasida salbiy fikr bildirib, og’irrok jazo berilishini so’rashi mumkin. Shuning uchun himoyachi har doim ham bunday iltimosnoma bilan murojaat qilishi shart emas». Qonun muayyan turdagi dalil manbaidan foydalanishni ta’kidlaydi. Shuning uchun himoyachi faoliyatida dalillarning maqbulliligi haqidagi qoida jiddiy o’rin tutadi. Tekshirishning imkoni bo’lmagan dalil manbai nomaqbul hisoblanadi (anonim xatlar, mishmishlar). Undan tashqari «guvoh tomonidan berilayotgan faktik ma’lumotlar, agar ularning qaysi manbadan olinganligini guvoh ko‘rsata olmasa, dalil kuchga ega bo’lmaydi». Shuningdek protsessual qonunni jiddiy buzish (dalillar to’plash tartibini belgilovchi normalar) dalillarni nomaqbul bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu esa oxir-oqibatda hukmni bekor bo’lishiga olib keladi. Ish bo’yicha haqiqatni aniqlash va shaxsning aybliligi yoki aybsizligi to’g’risida asoslantirilgan qaror chiqarish uchun sifatli va maqbul dalillar 44 to’planishi kerak. Himoyani amalga oshirayotgan himoyachi zarur hollarda dalil qaysi yo’l bilan olinganini aniqlashi lozim. Agar dalil noqonuniy yo’l bilan olingan bo‘lsa himoyachi undan foydalanishga qarshi chiqishi, e’tiroz bildirishi lozim. Qonun sudlanuvchi va uning himoyachisiga nafaqat dalillarni taqdim qilish huquqini, balki sudga bu huquqdan foydalanish imkoniyatini yaratib berish majburiyatini ham yuklaydi. Odatda sudlanuvchi va himoyachi dalillarni taqdim qilish bo’yicha o’z huquqini sudda dalillarni to’plash to’g’risida iltimosnoma bilan murojaat etish orqali tadbiq qiladi, va bunday yo’l himoyalanish huquqini tadbiq qilish muhim ahamiyat kasb etishligini ko‘rsatadi. Undan tashqari himoyachi tomonidan advokatlar xay’ati orqali ma’lumotlarni talab qilib olish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, himoyachi tomonidan bevosita dalillarni to’plash ham ahamiyatga molikdir. Qonun bo’yicha (JPK 53-modda) himoyachi dalillarni taqdim qilish huquqiga ega. Biroq JPKda himoyachi qanday usulda dalillarni to’plash haqida so’z yuritilmagan. Ayrim hollarda himoyachiga dalillarni to’plash va ish yuzasida ma’lum ma’lumotni taqdim etish imkoniyatiga ega bo’lgan shaxs bilan suhbat qilishga ruxsat berish, unga ish bo’yicha tergovchini tekshirib qo’yish bilan barobardir deb hisoblanadi. 45 2.2. Jinoyat ishlarida himoyachining etikasi va himoya nutqining ahamiyati Advokatlik faoliyati bilan shug‘ullanish uchun litsenziya olayotgan har bir shaxs advokatlarning malaka komissiyasida o‘z kasbini halol bajarishga, inson huquqlari va erkinliklarini hamisha himoya qilishga, Konstitutsiya va qonun hujjatlariga qat’iy rioya etishga hamda advokatlik sirini saqlashga tantanali qasamyod qiladi. Mazkur holatning o‘ziyoq bir tomondan advokatlik kasbini egallayotgan huquqshunosda o‘z kasbidan faxrlanish tuyg‘usini mustahkamlasa, ikkinchi tomondan, mazkur kasbning naqadar mas’uliyatli ekanligini, qonunlarga qat’iy rioya etish va mijozlar bilan bog‘liq barcha holatlarning sir tutilishi lozimligi singari majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishini ta’kidlaydi. 1997 yil 1 avgustda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Advokatlar assotsiatsiyasining ta’sis s’ezdida O‘zbekiston Respublikasi Advokatlar kasb etikasi qoidalari tasdiqlanib, amalga kiritildi. Mazkur hujjatda ko‘rsatilgan talablarga barcha advokatlar o‘z kasbiy faoliyatlarini bajarish jarayonida rioya etishlari shart. - Advokatlar kasb etikasi qoidalari bu advokatlar o‘z kasb vazifasini ado etish jarayonida, ularning odob-axloqi, mijoz va hamkasblar, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, davlat va boshqaruv, jamoat tashkilotlari bilan o‘zaro munosabatlariga qo‘yilgan talablardir 12 . Mazkur qoidalarning ta’sir doirasiga advokatlar va advokatura organlari kiradilar. Kishi boshiga biron-bir musibat tushganda, davlat tomonidan o‘rnatilgan qonunlarni o‘zlari yoki yaqin odamlari bilib yoki bilmay buzganlarida, fuqarolar bir-birlari bilan nizolashganda yoki huquqiy munosabat o‘rnatishganda yoxud umuman aholi o‘zining huquq va majburiyatlari himoya qilinishini istasa, bu haqdagi tushunchalar haqida axborot olmoqchi bo‘lsa, advokatga murojaat qilishga majbur bo‘ladi. Bundan tashqari, yuridik shaxslar fuqarolar bilan yoki o‘zaro turli huquqiy munosabatga kirishganda o‘zlarining huquqiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida advokat yordamiga ehtiyoj sezadilar. Demak, advokatga murojaat 12 O‘zbekiston Respublikasi Advokatlar kasb etikasi qoidalari. 46 qilgan yoki uni yollagan shaxs uni jamiyatdagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi qonun-qoidalardan xabardor bo‘lgan va alohida vakolatlarga ega bo‘lgan mutaxassis sifatida qabul qiladi, shu bois, advokatning yordamiga umid bog‘laydi. Advokat mijoz tomonidan o‘ziga bildirilgan ishonchni oqlash maqsadida turli kasblardan ajralib turuvchi o‘ziga xos odob-axloqi, ma’naviy tamoyili va boshqa fazilatlarini namoyon qilishi lozim. Chunonchi: - o‘zining odob-axloqi bilan xalq o‘rtasida katta hurmat va e’tiborga sazovor bo‘lishi, shu bois, advokatlik sha’niga do- tushiradigan, kasb-kori obro‘sini to‘kadigan va jamiyatning unga nisbatan bo‘lgan hurmati va ishonchiga putur yetkazadigan xatti- harakatlarni sodir etmasligi uchun qonunlarga qat’iyan rioya etishi; - o‘ziga yuklatilgan topshiriqlarni sidqidildan bajarishi, mijozlar yoki ularning qarindoshlari yoxud kasb faoliyati tufayli muloqotda bo‘ladigan barcha yuridik va jismoniy shaxslar bilan yaxshi muomalada bo‘lishi; - mehnat qilayotgan jamoa a’zolari bilan (hatto hamkasblari advokatning mijozi manfaatlariga qarama-qarshi bo‘lgan tarafning huquqlarini himoya qilayotgan bo‘lsa-da) odobli muloqotda bo‘lishi; - o‘zining tashqi qiyofasiga, kiyinishi, yurish-turishiga e’tibor berib, atrofdagilarda madaniyatli, xushfe’l shaxs sifatida taassurot qoldirishi; - yuqori kasb malakasi darajasiga intilishi, himoyaning qonun yo‘l qo‘yadigan barcha usullaridan foydalanishi va o‘z pozitsiyasini faol himoya qilishi; - mijoz bilan muloqotda bo‘lganda ishning yaxshi natija bilan tugashi haqida va’da bermasdan, ish bo‘yicha kelib chiqishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni xolisona tushuntirishi va bu haqda o‘zining farazlarini halol, ochiq-oydin aytishi; - mijoz bilan shartnoma tuzayotganda o‘zini reklama qilmasdan, ish bo‘yicha advokatning vakolatlari huquq va majburiyatlarini ro‘y-rost tushuntirib, ishning hajmi va mazmunidan kelib chiqib, insof bilan gonorar summasini belgilashi; 47 - o‘ziga yuridik yoki jismoniy shaxslar huquqiy yordam so‘rab murojaat qilganlarida, agar u mazkur shaxslarga ish bo‘yicha raqib tarafga ilgari yordam bergan yoki berayotgan bo‘lsa, bu haqda ularga himoya yoki vakillikdan voz kechish sabablarini tushuntirib, boshqa advokatga murojaat qilishlari mumkinligini aytishi; - mijoz bilan huquqiy shartnoma tuzib, u yoki bu sabablarga ko‘ra zimmasiga olgan topshiriqni qisman yoki to‘liq bajara olmagan bo‘lsa, mijozning talabiga ko‘ra undan olingan gonorar summasini vijdonan to‘liq yoki qisman qaytarib berishi; - topshiriqni bajarish jarayonida oldindan ko‘zda tutilmagan sabablarga ko‘ra qo‘shimcha xarajat sarflash talab qilish zaruriyati tug‘ilsa, bu haqda mijozga tushuntirib, insof bilan qo‘shimcha haq to‘lashi lozimligini aytishi va tamagirlik bilan, asossiz ravishda ortiqcha gonorar to‘lanishini talab qilmasligi; - mijozning sirlarini oshkor qilmaslik maqsadida mazkur ish bo‘yicha qatnashayotgan boshqa taraflar bilan axborot almashmasligi yoki sud-tergov yoxud nizo hal qilinayotgan rasmiy jarayonlardan tashqari boshqa joylarda ular bilan bahs-munozara yuritmasligi; - ishni yurituvga olgandan keyin (jinoiy ishlardan tashqari) nizoni rasman ko‘rib chiqish idoralariga olib chiqmasdan, hal qilish imkoniyati bo‘lsa, taraflar bilan muzokara olib borib, ishni kelishuv bitimi bilan hal qilish choralarini ko‘rishi; - notiqlik san’atini puxta egallagan bo‘lishi, zimmasiga yuklatilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida, ayniqsa, sud majlislarida, o‘zining asoslantirilgan fikr va mulohazalarini qat’iyan himoya qilishi va sud ishtirokchilarida bilimdon, halol va prinsipial advokat sifatida taassurot qoldirishi; - mijozning sirini topshiriqni bajarish jarayonida, undan keyin ham saqlab, o‘z kasbiy vazifalarini amaldagi qonun talablariga qat’iyan rioya etgan holda halol va sifatli ado etishi lozim 13 . 13 Salomov B. “O‘zbekistonda advokatlik faoliyati”. Toshkent, “Adolat”, 2000 yil, 48-bet. 48 Yuqorida zikr etilgan advokatlik faoliyatining kasb odobi talablari va qonun normalari nafaqat advokatning kasbiy vazifalarining bajarilishini ta’minlash, shu bilan birga, advokatning yashash joylaridagi, oilasidagi va uning shaxsiy turmushidagi qonun-qoidalar ham bo‘lib, bu advokatning kasb etikasiga, advokatlik siri va qasamyodiga qat’iy rioya etish prinsipini amalga oshirishga xizmat qiladi va mazkur tamoyillar advokaturaning jamiyatdagi mavqeini ko‘tarishga ko’maklashadi. Jinoyat ishlarini sudda ko‘rilishida advokat sudlanuvchining himoyachisi sifatida ishtirok etar ekan, himoya nutqi bilan, shuningdek jabrlanuvchining fuqaroviy da’vo-garning, fuqaroviy javobgarning vakili sifatida esa ularning huquq va qonuniy manfaatlari himoyasi nutqi bilan chiqadi. Himoyachi ayblov mohiyatiga ko‘ra sudga javobgarlikni yengillashtirishga tegishli holatlarni, jinoyatning fuqaroga huquqiy oqibatlari va jazo chorasi to‘g‘risida himoya fikrini ifoda qiladi. Himoya nutqida ish bo‘yicha to‘plangan dalillar ayblanuvchining himoyasi nuqtai nazaridan tahlil etilib, sud jarayonining mohiyati, jinoyatning kvalifikatsiyalanishi, jazo chorasi va boshqa masalalar bo‘yicha o‘z fikr va mulohazalar ifoda qilinadi. Advokatning himoya nutqi jinoyat ishlari bo‘yicha sudda himoyachi ishtirokining yakuniy bosqichi hisoblanadi. Himoya nutqida advokatning dastlabki tergov va sud bosqichida olib borgan ishlari o‘zining mantiqiy yakunini topadi. Aynan himoya nutqida advokat sudga ish yuzasidan o‘z xulosalarini taqdim etadi yoki to‘la ayblovga yoki uning alohida qismiga qarshi e’tirozlarini, ish holatlarini himoya nuqtai nazaridan qanday ko‘rinishda tasvirlangan bo‘lsa, shu tarzda sharhlaydi va ifoda etadi. Himoya nutqi muayyan tarzda protsessual shaqlga ega bo‘lib, ayblanuvchini oqlovchi yoki uning javobgarligini yengillashtiruvchi holatlarni aniqlashga va ayblanuvchiga zarur yuridik yordam ko‘rsatishga yo‘naltirilgan protsessual faoliyatni o‘zida aks ettiradi. Nutqning mazmuni ish bo‘yicha tanlangan pozitsiya va qonunda ko‘rsatilgan masalalar bilan belgilanadi. Himoyachi o‘z pozitsiyasini ish materiallari hamda o‘zining protsessual holatiga ko‘ra tanlaydi. Advokat o‘z faoliyatida kasbiy majburiyatlaridan kelib chiqib, 49 amaldagi qonunchilik talablariga aniq va og‘ishmay rioya qilishi, unga yuridik yordam so‘rab murojaat qilgan jismoniy va yuridik shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlari himoyasida qonunda nazarda to’tilgan usul va vositalardan foydalanishi lozim. Shu tariqa, advokat eng avvalo qonun talablarini bajarishi, unga rioya qilishi, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishi shart. Himoya nutqi sudlanuvchining qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilish, unga zarar yetkazilishiga yo‘l qo‘ymaslik hamda uning foydasiga xizmat qiladigan dalillarni qo‘ldan boy bermaslik yo‘lida himoyachining samimiy, vijdonan qilingan harakati natijasida yuzaga keladi. Himoya nutqi xarakterini uch elementning birlashuvi – dalillarni tekshirish, baholash va ular asosidagi himoyaning mantiqiy xulosalari belgilab beradi. Himoya nutqining uslubi va shaqli ishning xususiyatlariga hamda advokatning shaxsiy qobiliyatiga bog‘liq. Ayrim hollarda himoya nutqi yorqin tasviriy ifodalar bilan kuchli, baland ohanglarda, ayrim hollarda esa faktik holatlarni, raqamlarning detalli hisobiga, muddatlarga qiyoslangan holda uslubiy tahlil qilinib, yumshoq ohanglarda ifodalanadi. Himoya nutqida prokuror bilan bo‘lgan tortishuvning munozarali elementlari kuchli aks ettiriladi. Ba’zan esa himoya nutqida sudlanuvchining himoyasi uchun foydalanish mumkin bo‘lgan, sud tergovida aniqlashtirilgan barcha detallarni birma-bir, sinchkovlik bilan to‘planganligini ifodalaydi. Albatta, bo’larning barchasiga qonun tomonidan yo‘l qo‘yiladi va bu masalada hech qanday umummajburiy qoida ko‘rsatilmagan. Faqat shuni aytish mumkinki, himoya nutqi qanday usul va ohang bilan xarakterlanmasin, uni himoyachi chuqur qiziqish va o‘z himoyasi ostidagi shaxsning taqdiridan tashvish chekib ifodalasagina, u muvaffaqiyatli chiqadi, uning mohiyatini to‘la ochib beradi. Advokatning himoya nutqi, agar prokuror ishda ishtirok etayotgan bo‘lsa, uning nutqiga javob hisoblanadi. Shu sababli himoya nutqi ayrim hollarda ma’lum darajada prokuror nutqida ayblov asosiga qanday dalillarni keltirishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu bilan himoyachi nutqining munozarali bo‘lishiga imkon 50 yaratiladi. Biroq himoyachi doim prokuror izidan boradi va o‘zining qarshi dalillarini uning dalillariga mos ravishda joylashtiradi, deb tushunmaslik kerak. Himoya nutqida himoya tizimi himoyachi tanlagan pozitsiyaga, sud tergovi natijasiga, prokuror quvvatlayotgan ayblovga muvofiq turlicha qurilishi mumkin. Ayrim hollarda sud tergovi materiallari himoyachiga ish holatlarining barcha tasvirlari qanday ko‘rinishda aniqlangan deb hisoblasa, sudga shu ko‘rinishda mustaqil taqdim etish imkonini beradi. Bu vaziyatda himoyachi o‘z nutqida aynan uning fikricha haqiqatdan nima sodir bo‘lgani, sudlanuvchi qanday harakat sodir etgani, bu harakatlar qonun nuqtai nazaridan qanday baholanishi lozimligini sudga isbotlab beradi. Sud tergovida aniqlangan ish holatlariga himoya nuqtai nazaridan yondoshilishi aniq. Masalan, himoyachi sudlanuvchi sodir etgan qilmishda jinoyat tarkibining yo‘qligi yoki ular qasddan emas, ehtiyotsizlik oqibatida sodir qilingani, sudlanuvchi tomonidan sodir qilingan harakat jinoyat bo‘lsada, JKning yengilroq moddasi bilan kvalifikatsiya qilinishi lozimligini isbotlaydi. Biroq to‘plangan dalillar har doim ham himoyachi o‘z nutqida himoyani aynan shunday qurishiga yo‘l bermaydi. Ayrim hollarda himoyachi haqiqatdan nima, qanday sodir bo‘lganligini ta’kidlash imkoniyatiga ega bo‘lmaydi, lekin sud tergovi ma’lumotlari uni sudlanuvchining jinoyatdagi ishtiroki isbotlanmagan va sudda ko‘rilgan dalillar jinoyatni aynan sudlanuvchi sodir qilgan degan ko‘rsatuvchi xulosaga asos bo‘lmaydi, degan fikrga olib keladi. Bu holatda himoyachi o‘zining barcha dalil-isbotlarini, ayblov dalillarini rad qilishga, prokuror o‘zining ayblov nutqida keltirib o‘tgan dalillari munozarasiga yo‘naltiradi. Himoyaning bunday pozitsiyasi to‘la asosli bo‘lib, u o‘zida aybsizlik prezumpsiyasi va isbotlash vazifasi to‘g‘risidagi qoida va xulosalarni aks ettiradi. Agar himoya nutqi faqat ma’lum, doimiy asoslarga, ya’ni shaxsning yoshligi, birinchi bor sudlanishi, voyaga yetmagan farzandlari borligi va xokazo holatlar asosiga qurilgan bo‘lsa, bu himoyachining jiddiy xatosi bo‘lib, sudlanuvchining deyarli himoyasiz qolganligini anglatadi. Afsuski, amaliyotda bunday holatlar tez-tez uchrab turadi. Aybni yengillashtiruvchi holatlar va ularning tavsifi to‘g‘risidagi himoyachining xulosasi muayyan holatda jinoyat hodisasiga, sudlanuvchining 51 shaxsiga, ularning o‘ziga xos, alohida xususiyatlariga tegishli ishning barcha faktik holatlarini chuqur tahliliga asoslansa, himoya samarali bo‘ladi. Sudlanuvchi o‘z aybini rad etayotgan va u nizolashayotganda himoyachining ayblovga rozi bo‘lishi va faqat jazoni yengillashtirishni so‘rashi mutlaqo noto‘g‘ridir. Himoyachi o‘z himoya nutqida himoyaning qanday tizimini tanlamasin, barcha ayblov noto‘g‘riligi va u asosida sudlanuvchini oqlash talabini qo‘yishi, ayblovning qaysidir qismini chiqarib tashlanishi, sudlanuvchining xulq-atvori va harakatiga boshqacha tavsif berib, jinoyatning malakalanishi xususida bahslashishi, aybni yengilashtiruvchi holatlarni ko‘rsatishi, himoya nutqida ishning barcha holatlarini to‘la qamrab olishi, sudlanuvchi foydasiga guvohlik beruvchi bironta ham holatni boy bermasligi lozim. Hatto prokuror ayblovdan voz kechgan taqdirda ham himoyachi prokurorga oddiygina qo‘shilib qo‘ymay, o‘z nutq tizimini holatga mos ravishda o‘zgartirib, sudlanuvchining oqlanishidan guvohlik beruvchi ishning barcha ma’lumotlariga diqqat jalb qilishi lozim. Himoyachi himoya nutqida ko‘rilayotgan ishning ijtimoiy ahamiyatiga to‘xtalmasligi mumkin emas. Aksincha, u bu ishga prokuror bahosiga o‘xshagan yoki undan keskin farq qiluvchi ijtimoiy to‘g‘ri baho berishi shart. Barcha hollarda ko‘rilayotgan ishning ijtimoiy baholanishi odil sudlovni amalga oshirishning tarbiyaviy ahamiyati to‘g‘ri ta’sir qilishi lozim. Protsessda tortishuvga chiqqan advokat o‘z nutqini protsess boshlanishiga qadar yoki ish ko‘rilayotganda tuzishi keraqligi, uni to‘la yozishi yoki konspekt, reja, tezislar bilan cheklanishi shartli bo‘lib, ko‘pincha ishning xususiyatiga va mazmuniga, uning hajmiga, advokatning qobiliyati va tajribasiga bog‘liq. Biroq barcha hollarda himoya nutqi asoslangan, puxta tayyorlangan bo‘lishi hamda sud tergovida aniqlangan ish holatlariga, sud-tergov ma’lumotlariga tayangan bo‘lishi lozim. Himoyachi har qanday sharoitda oldindan tayyorlangan himoya nutqini o‘qib berish bilan cheklanmasligi kerak. Himoyachi o‘z nutqida sudlanuvchining aybi isbotlanmaganligini nazarda tutib, uni oqlashni so‘rashi, agar sud bunga rozi bo‘lmasa, qo‘shimcha shart sifatida jazoni yengillashtirishni so‘rashi himoya nutqiga nisbatan ishonchsizlik 52 uyg‘otadi. Agar himoyachi bir-birini istisno qiluvchi xulosalarning ikkisiga ham rozi bo‘lsa, sud uchun uning har ikki xulosasi ham ishonchsiz ko‘rinadi. Biroq masalaning bunday hal qilinishi himoyachining muayyan bir xulosaga asoslanib, bir vaqtning o‘zida agar ular o‘rinli bo‘lsa, ish bo‘yicha yo‘l qo‘yilgan xatolarni, himoya qilinayotgan versiyaga bevosita bog‘liq bo‘lmasada, sudlanuvchi uchun ijobiy holatlarni ko‘rsatishni istisno qilmaydi. Shunday ekan, himoya foydasiga xizmat qilishi mumkin bo‘lgan hech narsa qo‘ldan boy berilmasligi kerak. Himoya nutqining mazmuni, vazifasi va o‘ziga xos xususiyatlari. Ma’lumki himoya nutqi mazmunini ifodalash vositasi - uning ko‘rinishi hamda tilidir. Himoya nutqi kompozitsiyasi bu nutq mazmunini tashkil qiluvchi hujjatlar birikmasining muayyan tizim bo‘yicha joylashuvini anglatadi. Himoya nutqiga qo‘yiladigan asosiy talab uning aniqligi va tushunarliligidir. Agar nutq noaniq bo‘lsa, o‘z maqsadiga erisha olmaydi. Nutq kompozitsiyasining tiniqligi va ravonligi, fikrlarning aniq ifodalanganligi uning soddaligi, tushunarliligi bilan belgilanadi. Ma’lumki, sud zalidagi tinglovchilar nutqning yaxshi anglanmagan joyiga qaytish, u bilan takror tanishish imkoniyatiga ega emaslar. Sud tinglovchilari tomonidan ifodaning mantiqiy davomiyligini yo‘qotilishi himoyaning boshqa fikr va dalillarini noto‘g‘ri tushunishga olib kelishi mumkin. Shu sababli himoyachi o‘z nutqida fakt va dalillarni tinglovchilarga tushunarli shaqlda ifodalanishi kerak. Shuningdek, nutqni qo‘shimcha materiallar bilan to‘ldirib yuborib, unda ortiqcha so‘z va iboralarni ishlatib, tinglovchilarni toliqtirish ham yaramaydi. Ayni bir vaqtda himoyachiga ma’lum bo‘lgan ma’lumotlar barchaga ham ma’lum deb hisoblash noo‘rin. Ayniqsa, bir necha sudlanuvchi ishtirok etayotgan murakkab ishlarda himoyachi va sudning ishni bilish darajalari turlicha bo‘ladi. Shuning uchun nutqning muhim holatlari va asosiy fikr-mulohazalarini aniq ifodalash lozim. Ular to‘la tushuntirilgandan keyingina, boshqa masalalarga o‘tish mumkin. Nutq mazmuniga ayblovning isbotlanganligi va kvalifikatsiyaga doir masalalar kiritilishi lozim bo‘lgan hollarda, nutqning birinchi qismi ishning faktik holatlarini bayon etishga, ikkinchi qismi esa jinoyat tarkibini tahlil qilishga bag‘ishlanadi. Faktlar shunday tahlil qilinishi va 53 ifodalanishi lozimki, tinglovchilarda o‘z-o‘zidan ayblov kvalifikatsiyasini o‘zgartirish zarurati to‘g‘risida xulosa vujudga kelishi kerak. Nutqda kvalifikatsiya va jazo choralariga tegishli ikkita mavzu shaqllantirilgan hollarda valifikatsiya to‘g‘risidagi masala jazo chorasi to‘g‘risidagi masaladan oldin kelishi tabiiy. Biroq bu qoida uslubiy ahamiyatga ega emas. Himoya nutqida yonma-yon mavzular, masalan ayblovning isbotlanganligi va uning kvalifikatsiyasining to‘g‘riligi yuzasidan e’tiroz mavjudligida, himoyachi prokuror tasdiqlagan jinoyatning faktik holatlarini shartli hisoblab, o‘z dalillarini qarama-qarshi izchillikda joylashtirib, qilmishning faktik tarkibi va uning yuridik kvalifaqatsiyasi o‘rtasidagi tafovutni ochib berishi lozim. Nutqning muhim kompozitsiyaviy ahamiyati uning maqsadliligi va izchilligidir. Himoya nutqi o‘zida materiallar tanlovi va joylashuvining to‘la tugalligini, birligini aks ettirishi lozim. Keltirilgan faktlar, baholar va xulosalar nutq mavzusini tashkil qilgan yagona maqsadga qaratiladi. Himoya nutqi uch qismga bo‘linadi – kirish, asoslantirish yoki bayon qismi va xulosa. Nutq ustida ishlash o‘z navbatida bir necha elementlarni o‘z ichiga oladi. Tayyorgarlikning sudga qadar bo‘lgan bosqichida himoyachining birinchi galdagi vazifasi dastlabki tergov materiallarini to‘la o‘rganishdir. Bu esa ishda mavjud bo‘lgan barcha yozma hujjatlar va ish bo‘yicha aniqlangan hamma faktlar bilan puxta tanishib chiqishni taqozo qiladi. Dastlabki tergov materiallari bilan tanishishda kam ahamiyatli yoki umuman ahamiyatsiz deb hisoblangan bironta hujjatni nazardan chetda qoldirish mumkin emas. Chunki ishning mohiyatini bilmasdan, protsessda kelib chiqishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal qilmasdan turib, aniqlangan faktlardan qaysilari himoya maqsadida foydalanilishi mumkinligini aniqlab bo‘lmaydi. Shu tarzda ishning barcha materiallari bilan puxta tanishmasdan himoya uchun ahamiyatli bo‘lgan qandaydir muhim holatning e’tibordan chetda olmaganligiga ishonch hosil qilish qiyin. Ish materiallarini o‘rganish tahliliy xususiyatda bo‘lib, u ish mazmuniga tanqidiy munosabatdan kelib chiqadi. Ish materiallarini yetarlicha o‘rganmaslik yoki muhim faktlarga ahamiyat bermaslik ishning faktik holatlarining noto‘g‘ri baholashga yoki xato 54 himoya pozitsiyasini tanlashga olib keladi. To‘g‘ri himoya yo‘nalishini vujudga keltirish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni tanlash va qanday yangi dalillar zarurligini aniqlash uchun ish qat’iylik va izchillik bilan o‘rganilishi kerak. Xulosa o‘rnida aytish mumkin ki, himoya nutqiga tayyorgarlik qanchalik izchil, chuqur olib borilgan bo‘lsa, uni ifodalashda notiq o‘zini shunchalik erkin va ishonchli his qiladi. 55 III BOB. JINOYAT ISHLARINI APELLATSIYA VA KASSATSIYA TARTIBIDA KO’RISHDA HIMOYACHINING ISHTIROKI 3.1. Jinoyat ishlarini apellatsiya tartibida ko’rishning o’ziga xos xususiyatlari Respublikamizda advokatura instituti samaradorligini tubdan oshirish, advokatlarning musta q illigini ta’minlash, advokatlik tuzilmalari va advokatlarning o’zini o’zi bosh q arish organlarining h u q u q iy ma q omini musta h kamlashga alo h ida e’tibor berilib, advokatlarning o’z kasbiy faoliyatini bajarishi uchun zarur q onunchilik bazasini yaratish bo’yicha q ator ma q sadli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Shu bilan birga, « advokatura institutini takomillashtirish or q ali inson h u q u q larini ta’minlashni yangi bos q ichga ko’tarish zarurligi, bu tizimning h u q u q iy ma q omini kuchaytirish, advokatlarning vakolatlarini kengaytirish h amda advokatura institutida h ali o’z yechimini topmagan muammolar h am borligi » sud- h u q u q so h asini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari q atorida belgilanib, mazkur so h ani tad q i q etish zarurati mavjudligidan dalolat bermo q da . O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi (matnda JPK deb yuritiladi) 497-2-moddasiga muvofiq, apellatsiya tartibida ish yuritish mahkum, oqlangan shaxs, uning himoyachisi, qonuniy vakili, jabrlanuvchi, uning vakili, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar, ular vakillarining shikoyati, shuningdek, prokuror va uning o‘rinbosari protesti bo‘yicha qo‘zg‘atiladi. Qonunga ko‘ra, apellatsiya shikoyati hukm chiqargan sud orqali beriladi. Birinchi instansiya sudi hukmi ustidan apellatsiya shikoyati hukm e’lon qilingan kundan e’tiboran yigirma sutka ichida, mahkum, oqlangan shaxs, jabrlanuvchi tomonidan esa, ularga hukm nusxasi topshirilgan kundan e’tiboran shunday muddat ichida beriladi. Bevosita apellatsiya instansiyasi sudiga berilgan shikoyat JPK 497 - 6- moddasi talablarini bajarish uchun hukm chiqargan sudga yuborilishi kerak. Har bir apellatsiya shikoyati kelib tushgan sanasi ko‘rsatilgan holda ro‘yxatga olinishi shart. 56 Apellatsiya shikoyati berish muddatini tiklash to‘g‘risidagi iltimosnoma sud tomonidan JPK 497-5-moddasi birinchi qismiga muvofiq, ko‘rib chiqiladi va bu haqda ajrim chiqariladi. O‘tkazib yuborilgan muddatni tiklashni rad etish to‘g‘risidagi ajrim ustidan JPK 497 - 11-moddasi birinchi qismiga ko‘ra, yigirma kun ichida xususiy shikoyat berilishi mumkin 14 . Muddatni tiklashni rad etish, o‘tkazib yuborilgan to‘g‘risidagi ajrim ustidan xususiy shikoyat berilganda, apellatsiya instansiyasi sudi xususiy shikoyatni (protestni) asosli deb topsa, birinchi instansiya sudining ajrimini bekor qilib, o‘tkazib yuborilgan muddatni tiklaydi va ishni apellatsiya shikoyati, protesti (xususiy shikoyat yoki xususiy protest) bo‘yicha mazmunan ko‘radi. Bunda ko‘rsatilgan muddatni tiklash to‘g‘risidagi ajrim e’lon qilingandan so‘ng apellatsiya instansiyasi sudining majlisi JPK 497 - 6-moddasi ikkinchi qismi talablarini bajarish uchun keyinga qoldiriladi. Apellatsiya tartibida ish yuritish predmeti bo‘yicha muayyan qonunda istisnolar belgilangan. Jumladan, birinchi instansiya sudi tomonidan sud muhokamasi chog‘ida chiqarilgan va dalillarni tekshirish tartibiga, protsess ishtirokchilarining iltimosnomalariga, ehtiyot chorasini tanlash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga, shuningdek, sud majlisi zalida tartib saqlashga oid ajrimlar ustidan shikoyat berilishi mumkin emas. Ushbu ajrimlar bo‘yicha e’tirozlar apellatsiya shikoyati ga kiritilishi mumkin. Hukm chiqarilgandan so‘ng qabul qilingan amnistiya aktini tatbiq etish, tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash masalalari yuzasidan, shuningdek, mahkumga nisbatan ijro etilmagan bir necha hukm mavjud bo‘lib, keyingi hukmni chiqargan sud bundan bexabar bo‘lgan va h.k. hollarda berilgan shikoyat , agar unda ayni bir paytda jinoyat ishining mazmuni yoki hukm (ajrim)ning qonuniyligi va asosliligi bo‘yicha boshqa masalalar qo‘yilgan bo‘lmasa, apellatsiya tartibida alohida ko‘rilmaydi. Bu masalalar birinchi instansiya sudi tomonidan JPK 540- moddasi va 541-moddasi birinchi qismi qoidalariga muvofiq hal etiladi. Bunday 14 “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellyatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi 20.04.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 13-son qarori // www.lex.uz 57 masalalar yuzasidan chiqarilgan sud ajrimi ustidan umumiy asoslarda xususiy shikoyat berilishi mumkin. JPK 497-8-moddasida yuzasidan apellatsiya shikoyatining mazmuni muayyan talablar belgilanganligi tufayli, birinchi instansiya sudi shikoyat beruvchi shaxs tomonidan ularga rioya etilganligini tekshirishi shart 15 . Shikoyatning mazmuni qonun talablariga javob bermasa va bu keyinchalik ishni mazmunan ko‘rishga to‘sqinlik qilsa, sudya uch kunlik muddat ichida ajrim bilan uni bergan shaxsga qaytaradi. Bunday holda shikoyat qayta rasmiylashtirish uchun JPK 4977-moddasida belgilangan doirada muddat belgilanadi. Mazkur muddat shikoyat ni uni bergan shaxsga qaytarish to‘g‘risidagi ajrim topshirilgan kundan boshlab hisoblanadi. Shikoyat unda quyidagilar bo‘lmasa qaytarilishi mumkin, ya’ni: 1) shikoyat yo‘llanayotgan sudning nomi; 2) shikoyat bergan shaxs, uning protsessual mavqei, yashash joyi yoki turish manzili to‘g‘risidagi ma’lumotlar; 3) hukmni chiqargan sudning nomi, hukm chiqarilgan sana, shikoyat berilayotgan va protest bildirilayotgan hukm kimga nisbatan chiqarilgan bo‘lsa, shu shaxs to‘g‘risidagi ma’lumotlar; 4) shikoyat bergan shaxsning vajlari, uning fikriga ko‘ra, hukm yoki boshqa qarorning noto‘g‘riligi nimadan iborat ekanligi hamda iltimosining mohiyati; 5) shikoyat bergan shaxs o‘z talablarini asoslayotgan, shu jumladan, birinchi instansiya sudi tomonidan tekshirilmagan dalillar; 6) yangidan taqdim etilayotgan dalillar va ularning birinchi instansiya sudiga taqdim etilmaganligi sabablari; 7) shikoyatga (protestga) ilova qilinayotgan materiallar ro‘yxati; 8) shikoyat berilgan sana hamda shikoyat berayotgan shaxsning imzosi. Agar shikoyat bergan shaxs sud tomonidan belgilangan muddatda ajrimda ko‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etsa, shikoyat sudga dastlab taqdim etilgan 15 “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellyatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi 20.04.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 13-son qarori // www.lex.uz 58 kundan boshlab berilgan hisoblanadi. Sud ko‘rsatmalaridan biri bajarilmagan holda shikoyat berilmagan hisoblanadi. Sudlar shuni nazarda tutishi lozimki, qonun apellatsiya shikoyati berish huquqini amalga oshirish muddatini mahkum, oqlangan shaxs va jabrlanuvchiga hukm nusxasini topshirish fakti bilan bog‘laydi. Shu munosabat bilan ishdagi materiallar (masalan, sud majlisi bayonnomasi) bilan tanishgandan so‘ng «asosiy» shikoyat taqdim etilishini ko‘rsatib, «dastlabki» apellatsiya shikoyati berilishi qonunda nazarda tutilmagan. Jinoyat protsessi ishtirokchisining o‘z shikoyatiga o‘zgartirish kiritish huquqi apellatsiya instansiyasi sudi majlisi boshlangunga qadar amalga oshirilishi mumkin. JPK 497 - 9-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq, apellatsiya shikoyati vajlarini mahkumning ahvolini og‘irlashtiradigan tomonga faqat sud qarori ustidan shikoyat berish uchun belgilangan muddatda o‘zgartirilishiga yo‘l qo‘yiladi. Mahkumning ahvolini og‘irlashtirishga qaratilgan talablar berilgan, JPK 497-4-moddasida belgilangan muddatlar o‘tgandan so‘ng, apellatsiya instansiyasi sudi tomonidan ko‘rib chiqilmaydi, shu jumladan, o‘tkazib yuborilgan apellatsiya shikoyati berish muddati tiklangandan so‘ng berilgan bunday talablar. JPK 497-10-moddasiga muvofiq, apellatsiya shikoyati bergan shaxs himoyachisi bergan shikoyatni ham qaytarib olish huquqiga ega. Qonun mazmuniga ko‘ra, apellatsiya shikoyati apellatsiya instansiyasi sudi maslahatxonaga kirgunga qadar qaytarib olinishi mumkin 16 . Apellatsiya shikoyati ning qaytarib olinishi, agar ish bo‘yicha boshqa protsess ishtirokchilari tomonidan berilgan apellatsiya shikoyati bo‘lmasa, apellatsiya tartibida ish yuritish tugatilishiga olib keladi. Bunday holda sud apellatsiya shikoyatini qaytarib olgan shaxsga nisbatan apellatsiya tartibida ish yuritishni tugatadi va boshqa shaxslarga nisbatan davom ettiradi. Sud apellatsiya tartibida ish yuritishni tugatish to‘g‘risidagi masalani hal qilgunga qadar apellatsiya shikoyatini qaytarib olayotgan shaxsga apellatsiya 16 “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellyatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi 20.04.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 13-son qarori // www.lex.uz 59 tartibida ish yuritish tugatilishi apellatsiya shikoyati bilan takroran murojaat qilishga to‘sqinlik qilishini tushuntirishi shart. JPK 497 - 7-moddasi ikkinchi qismi talablarining bajarilishi ham protsess ishtirokchilari huquqlarining ta’minlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan apellatsiya instansiyasi sudi ishni sud majlisida ko‘rishga tayyorlash paytida quyidagilarni tekshirishi shart: mahkum (oqlangan shaxs)ga, jabrlanuvchiga birinchi instansiya sudi qarorlari nusxasining topshirilganligini; protsess ishtirokchilariga apellatsiya shikoyati, shuningdek, qo‘shimcha materiallar kelib tushganligi to‘g‘risida xabar berilganligini; apellatsiya shikoyati bilan protsess ishtirokchilari tanishtirilganligi hamda ularga ushbu hujjatlar nusxasi topshirilganligini; jinoyat ishi apellatsiya instansiyasi sudiga yuborilganligi to‘g‘risida JPK 497-2-moddasida ko‘rsatilgan shaxslar xabardor qilinganligini. Apellatsiya instansiyasi sudi sud qarorining ishda taraf bo‘lmagan shaxs huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor qismi yuzasidan apellatsiya shikoyati bilan kelib tushgan ishni ko‘rishga tayyorlash paytida quyidagilarni tekshirishi shart: unga sud qarori nusxasi topshirilganligini; unga shikoyat berilganligi to‘g‘risida xabar berilganligini; kelib tushgan shikoyat nusxasi unga berilganligini; unga apellatsiya instansiyasi sudi majlisida ishtirok etish huquqi tushuntirilganligini; jinoyat ishi apellatsiya instansiyasi sudiga yuborilganligi to‘g‘risida unga xabar qilinganligini. Mazkur talablar bajarilmaganligi aniqlangan va ularni o‘zi amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lmagan taqdirda, apellatsiya instansiyasi sudi ishni qayta rasmiylashtirish uchun birinchi instansiya sudiga yuborishga haqli. Birinchi instansiya sudi tomonidan ishni qayta rasmiylashtirish JPK 497 - 7-moddasida nazarda to’tilgan muddatlarda amalga oshirilishi lozim. 60 JPK 497-16-moddasi birinchi qismida apellatsiya sudi majlisida ishtirok etishi shart bo‘lgan taraflar nazarda to’tilgan. Shu sababli apellatsiya instansiyasi sudi har bir ish bo‘yicha ularni sud majlisi joyi, sanasi va vaqti to‘g‘risida oldindan xabardor etish choralarini ko‘rishi shart. Himoyachi sud majlisiga kelmay qolgan taqdirda jinoyat ishini ko‘rib chiqish keyinga qoldiriladi. Apellatsiya instansiyasi sudi majlisida ishtirok etish huquqiga ega jinoyat protsessi ishtirokchilari doirasi qonunda belgilangan (JPK 497-15-moddasi birinchi qismi 2-bandi bo‘yicha 17 ). Apellatsiya instansiyasi sudida ishning ko‘rilish joyi, sanasi va vaqti to‘g‘risida tegishli ravishda xabardor etilgan shaxslarning sud majlisiga kelmasligi jinoyat ishini ko‘rish uchun to‘sqinlik qilmaydi, sud majlisida ishtirok etishi shart bo‘lgan shaxslar bundan mustasno. Apellatsiya instansiyasi sudi xolislik va beg‘arazlikni saqlagan holda taraflarga o‘z protsessual huquq va majburiyatlarini amalga oshirishi uchun zarur sharoit yaratib berishi shart. JPK 497-17-moddasi birinchi qismiga muvofiq, apellatsiya instansiyasi sudida jinoyat ishi birinchi instansiya sudida ish yuritish qoidalari bo‘yicha, JPK 55-bobida nazarda to’tilgan qoidalar inobatga olingan holda ko‘riladi. JPK 497-25- moddasiga muvofiq, sud jinoyat ishini apellatsiya tartibida ko‘rishda apellatsiya shikoyati, protesti vajlari bilan chegaralanmasdan, sud qarorlari qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini barcha mahkumlarga, shu jumladan, apellatsiya shikoyati bermagan shaxslarga yoki o‘ziga nisbatan shikoyat, protest berilmagan mahkumlarga nisbatan ham to‘la hajmda tekshiradi. Biroq, agar bu mahkum (oqlangan shaxs) ahvolining og‘irlashuviga olib kelsa, prokuror protesti yoki jabrlanuvchining, uning vakilining shikoyati bo‘lmagan hollarda, sud shikoyat da keltirilgan vajlar doirasidan chetga chiqishga, shuningdek, apellatsiya shikoyati bermagan mahkumlar (oqlangan shaxslar)ga nisbatan ishni ko‘rishga haqli emas (JPK 497 - 29-moddasi ikkinchi va uchinchi qismlari). 17 “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellyatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi 20.04.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 13-son qarori // www.lex.uz 61 Agar birinchi instansiya sudi tomonidan sud tergovining to‘liq emasligiga yoki bir yoqlamaligiga yoxud protsessual buzilishlarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, apellatsiya instansiyasi sudi to‘liq yoki qisman sud tergovini o‘tkazish yo‘li bilan bo‘shliqlarning o‘rnini to‘ldirish, protsessual buzilishlarni bartaraf etish choralarini ko‘radi. JPK 497-25-moddasi uchinchi qismi 1 - 7-bandlarida nazarda to’tilgan , sh u maqsadda apellatsiya instansiyasi sudi ish holatlari to‘la, har tomonlama va xolisona tekshirib chiqilishini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan harakatlarni bajarishga haqli. 18 Taraflarning iltimosnomalarini (yangi guvohlarni so‘roq qilish, ekspertizalar o‘tkazish, ashyoviy dalillar va hujjatlarni talab qilib olish va boshqalar haqida), ular birinchi instansiya sudi tomonidan rad etilganligi sababligina, apellatsiya instansiyasi sudi rad etishga haqli emas. Zarur hollarda sud qo‘shimcha dalillarni talab qilib olishda tashabbus ko‘rsatishi lozim. Qo‘shimcha materiallar , JPK 497-25-moddasiga muvofiq, sud tomonidan tergov organlariga muayyan tergov harakatlarini o‘tkazish to‘g‘risida topshiriq berish yo‘li bilan ham olinishi mumkin. Bu haqda apellatsiya instansiyasi sudi ajrim chiqaradi, ishning muhokamasi esa keyinga qoldiriladi. Apellatsiya instansiyasi sudi qaror qabul qilish chog‘ida birinchi instansiya sudi tomonidan tekshirilgan dalillarni ham, apellatsiya instansiyasi sudiga taraflar tomonidan taqdim etilgan yoki u tomonidan talab qilib olingan va tekshirib chiqilgan yangi dalillarni ham e’tiborga oladi. Apellatsiya shikoyatida (protestida) protsess ishtirokchilarining sud majlisi bayonnomasida qayd etilgan ko‘rsatuvlari ularning birinchi instansiya sudida aslida bergan ko‘rsatuvlariga mos emasligi to‘g‘risida keltirilgan vajlar bu shaxslarni apellatsiya instansiyasi sudi majlisida so‘roq qilish yo‘li bilan tekshirilishi mumkin. Agar jinoyat ishini apellatsiya tartibida ko‘rish chog‘ida JPK 416-moddasi ikkinchi - beshinchi qismlarida, JPK 417-moddasi ikkinchi qismida nazarda to’tilgan holatlar aniqlansa, sud prokurorning, jabrlanuvchining, uning vakilining, 18 “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellyatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi 20.04.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 13-son qarori // www.lex.uz 62 mahkumning, uning himoyachisining yoki qonuniy vakilining iltimosnomasiga ko‘ra, sudlanuvchini yangi ayblov bo‘yicha jinoiy javobgarlikka tortish yoki boshqa shaxsni ish bo‘yicha ayblanuvchi tariqasida ishda ishtirok etishga jalb etish to‘g‘risidagi iltimosnomani qanoatlantirish haqida ajrim chiqaradi va uning ijrosini ayblov dalolatnomasi yoki ayblov xulosasini tasdiqlagan prokurorga ijro muddatini bir oygacha doirada ko‘rsatgan holda topshiradi. Bunda ko‘rilayotgan jinoyat ishi sudning ish yurituvida qoladi. Bunday iltimosnoma kiritilmagan, sudning ajrimi JPK 416, 417-moddalarida belgilangan muddatda bajarilmagan, prokurorning ayblovga qo‘shimcha kiritish yoki yangi shaxsni ishda ayblanuvchi sifatida ishtirok etish uchun jalb etish mumkin emasligi to‘g‘risidagi xulosasi kelib tushgan holda, apellatsiya instansiyasi sudi sud muhokamasini e’lon qilingan ayblov doirasida va jinoyat ishida mavjud bo‘lgan dalillar asosida davom ettiradi. Apellatsiya instansiyasi sudi, agar chiqarilgan hukm JPK 455-moddasi talablariga muvofiq ekanligini aniqlasa, uni o‘zgarishsiz qoldiradi. JPK 497 - 19-moddasida hukm bekor qilinishi va o‘zgartirilishi uchun bir xil asoslar belgilangan bo‘lib, apellatsiya instansiyasi sudi, ishning muayyan holatlaridan kelib chiqqan holda, bu asoslarni u yoki bu tarzda qo‘llashi mumkin. Hukmni o‘zgartirish uchun apellatsiya instansiyasi sudi asoslar mavjud bo‘lganda quyidagilarga haqli: qilmishni JK boshqa moddasiga (bir necha moddalariga) qayta kvalifikatsiya qilishga; hukmdan ayblovning bir qismini (ayrim epizodlarini) yoki mahkumning javobgarligini og‘irlashtiruvchi belgilarni chiqarishga; hukmdan jinoyatlarning ideal majmui tariqasida qilmishni noto‘g‘ri baholash tufayli ortiqcha e’lon qilingan JK moddasini chiqarishga; JK 70-72-moddalarida nazarda to’tilgan asoslar mavjud bo‘lganda, mahkumni jazodan ozod qilishga; 63 jazo miqdorini o‘zgartirishga va JK Maxsus qismi moddasi sanksiyasi doirasida boshqa yengilroq yoxud JK 57-moddasini qo‘llagan holda jazo tayinlashga; mahkumning ahvolini og‘irlashtirmagan holda JK 59 yoki 60-moddasini qo‘llab, jazo miqdorini o‘zgartirishga; jinoyat natijasida yetkazilgan zarar, shuningdek, ma’naviy ziyonning kompensatsiyasi miqdorini ko‘paytirish yoki kamaytirishga, shuningdek, ushbu masala birinchi instansiya sudi tomonidan hal etilmagan hollarda, bunday zararni qoplash to‘g‘risida qaror qabul qilishga; mahkumni o‘ta xavfli residivist deb topishga yoki hukmdan uni o‘ta xavfli residivist deb topish haqidagi qarorni chiqarishga; mahkumga nisbatan jazoni ijro etish koloniyasining boshqa, shu jumladan, qattiqroq turini belgilashga; ashyoviy dalillar, protsessual chiqimlar to‘g‘risidagi masalalarni va boshqa masalalarni hal etishga. Asosiy jazo yengillashtirilganda, shu jumladan, JK 57-moddasi qo‘llanilganda ham, apellatsiya instansiyasi sudi hukmning qo‘shimcha jazo tayinlash haqidagi qismini o‘zgarishsiz qoldirishi mumkin. JPK 49729-moddasi birinchi va ikkinchi qismlari talablariga rioya etgan holda mahkumning qilmishini JK bir moddasidan ikki va undan ortiq moddalariga qayta kvalifikatsiya qilganda, apellatsiya instansiyasi sudi hukmga tegishli o‘zgartirishlar kiritishi va JK 59-moddasida belgilangan qoidalarga muvofiq jazo tayinlashga haqli. Agar JK bir moddasi bilan kvalifikatsiya qilinishi shart bo‘lgan ikki yoki undan ortiq qilmish JK bir necha moddasi bilan noto‘g‘ri kvalifikatsiya qilingan bo‘lsa, apellatsiya instansiyasi sudi ushbu qilmishlarni JK tegishli moddasiga qayta kvalifikatsiya qilib, shu modda bo‘yicha yangi jazo belgilashga haqli. Birinchi instansiya sudi tomonidan jazolarni qoplash prinsipi (JK 59- moddasi ikkinchi qismi) noto‘g‘ri qo‘llanilganligi aniqlanganda, apellatsiya 64 instansiyasi sudi jazolarni qo‘shish prinsipiga o‘tishi mumkin. Bunda yangi jazo hukm bo‘yicha tayinlangan uzil-kesil jazo miqdoridan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Boshqa epizodlar bilan umumiy kvalifikatsiya qilingan bir yoki bir necha epizod (masalan, bir necha marta pora olganlik) bo‘yicha ish holatlari to‘liq tekshirilmagan deb topilganda, agar yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni to‘ldirish uchun imkoniyat bo‘lmasa, apellatsiya instansiyasi sudi hukmni o‘zgartirib, ularni hukmdan chiqarishi lozim 19 . Agar mahkum JK turli moddalari bo‘yicha kvalifikatsiya qilingan bir necha jinoyatni sodir etganlikda aybdor deb topilgan bo‘lsa, apellatsiya instansiyasi sudi hukmning bir yoki bir necha jinoyatga oid qismini o‘zgartirib, o‘sha mahkumga nisbatan hukmning qolgan qismini o‘zgarishsiz qoldirishi mumkin. Jinoyat-protsessual qonuni normalarining hukm so‘zsiz bekor qilinishiga sabab bo‘ladigan darajada jiddiy buzilishi tushunchasi JPK 49722-moddasida ko‘rsatilgan. Bunday qonun buzilishini aniqlaganda, apellatsiya instansiyasi sudi jinoyat ishi kimning shikoyati ga ko‘ra ko‘rilayotganligidan qat’iy nazar, yo‘l qo‘yilgan qonun buzilishi daxl etgan barcha mahkumlarga nisbatan hukmni bekor qilishi shart. Jinoyat ishi bo‘yicha yo‘l qo‘yilgan jinoyat-protsessual qonuni jiddiy buzilishi hollari apellatsiya instansiyasi sudi tomonidan hukm bekor qilinib, yangi hukm, shu jumladan, ayblov yoki oqlov hukmi chiqarilishiga yoki ishning JPK 84- moddasiga muvofiq tugatilishiga to‘sqinlik qilmaydi. Shaxsni jinoiy javobgarlikdan ozod etishni nazarda tutuvchi amnistiya aktiga zid ravishda yoki jinoiy javobgarlikka tortish muddati o‘tgandan so‘ng jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan hollarda, hukm, garchi unda mahkum jazodan ozod qilingan bo‘lsa- da, bekor qilinib, ish tugatilishi kerak. Agar apellatsiya instansiyasi sudi mahkumning harakatlarini JK boshqa moddasiga qayta kvalifikatsiya qilish keraqligi to‘g‘risida xulosaga kelsa va bu modda shaxsni jazodan ozod etishni nazarda tutuvchi yoki jazo qo‘llanilishini istisno etuvchi amnistiya akti ta’siri doirasiga tushsa, apellatsiya instansiyasi 19 “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellyatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi 20.04.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 13-son qarori // www.lex.uz 65 birinchi instansiya sudi qabul qilishi shart bo‘lgan qaror chiqarishi kerak. Mahkumning harakatlari JK boshqa moddasiga qayta kvalifikatsiya qilinib, bu modda bo‘yicha shaxs JPK 463-moddasi ikkinchi qismi 2-bandi hamda uchinchi qismi 2 va 5-bandlariga ko‘ra, jazodan ozod qilinishi lozim bo‘lgan yoki unga nisbatan jazo tayinlanishi istisno etilgan hollarda ham shunday qaror qabul qilinishi lozim. Agar amnistiya akti birinchi instansiya sudi tomonidan qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan mahkumga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lsa, apellatsiya instansiyasi sudi, jabrlanuvchi yoki uning vakilining shikoyati yoki prokuror protesti bo‘lgan taqdirda, hukmni bekor qiladi va yangi hukm chiqarish orqali amnistiya aktini qo‘llamagan holda yangi jazo tayinlaydi (JPK 497-29-moddasi birinchi va ikkinchi qismlari). Agar apellatsiya instansiyasi sudi amnitsiya akti qo‘llanilgan holda hukmda tayinlangan jazo amnistiya akti qo‘llanilmagan holda ham mahkum uchun yetarli deb topsa, u hukmdan amnistiya aktini qo‘llash haqidagi xulosa va qarorni chiqarib, hukmda amnistiya akti qo‘llanilgan holda tayinlangan jazoni qoldirishga haqli. Apellatsiya instansiyasi sudi mahkumga nisbatan unga e’lon qilingan ayblov doirasida jabrlanuvchi, uning vakili shikoyatida yoki prokuror protestida ko‘rsatilgan asoslar bo‘yicha jazoni kuchaytirish yoki og‘irroq jinoyatga oid qonunni qo‘llash lozimligi to‘g‘risida xulosaga kelsa, birinchi instansiya sudi hukmini bekor qiladi va yangi ayblov hukmi chiqaradi. Masalan, shikoyat da faqat mahkumning harakatlari noto‘g‘ri kvalifikatsiya qilinganligi to‘g‘risidagi masala qo‘yilgan bo‘lsa, sud hukmni jazoning yengilligi sababli bekor qilishga haqli emas. O‘zga mahkumlar yoki ular himoyachilarining og‘irroq jinoyatga doir qonunni qo‘llash zarurligi yoki jazoning yengilligi to‘g‘risidagi shikoyatlari hukmni mahkumning ahvolini og‘irlashtiruvchi tomonga bekor qilish uchun sabab bo‘la olmaydi. Apellatsiya instansiyasi sudi hukmni bekor qilish uchun asoslar mavjud bo‘lganda quyidagilarga haqli: 1) ayblov hukmini bekor qilish va oqlov hukmi chiqarishga; 66 2) ayblov hukmini bekor qilish va yangi ayblov hukmi chiqarishga; 3) oqlov hukmini bekor qilish va ayblov hukmi chiqarishga; 4) ayblov hukmini bekor qilish va jinoyat ishini tugatishga; 5) JPK 416-moddasi o‘n ikkinchi qismida yoki 417-moddasi yettinchi qismida nazarda to’tilgan holatlar aniqlanganda, ayblov hukmini bekor qilish va ishni birinchi instansiya sudiga yuborishga 20 . Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, oqlov hukmining oqlov asoslariga doir qismi faqat oqlangan shaxs, uning himoyachisi, qonuniy vakilining shikoyatiga ko‘ra o‘zgartirilishi mumkin (JPK 497-30-moddasi ikkinchi qismi). Sud qarori o‘zgarishsiz qoldirilganda, apellatsiya instansiyasi sudi uning qonuniyligi va asosliligini shubha ostiga oluvchi xususiy ajrim chiqarishga haqli emas. 20 “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellyatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi 20.04.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 13-son qarori // www.lex.uz 67 3.2. Kassatsiya instansiyasida himoyachining ishtiroki Birinchi instansiya sudining apellatsiya tartibida ko‘rib chiqilgan hukmlari, ajrimlari, shuningdek, apellatsiya instansiyasi sudi hukmlari, ajrimlari kassatsiya tartibida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Birinchi va apellatsiya instansiyasi sudi hukmi, ajrimi ustidan kassatsiya tartibida shikoyat berishga (protest keltirishga) bo’lgan huquq O’zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi ( JPK ) 499-moddasida nazarda to’tilgan shaxslarga tegishlidir. Birinchi va apellatsiya instansiyasi sudi hukmi, ajrimi ustidan boshqa shaxslar tomonidan ham o’z xukuqlari va qonun bilan ko‘riqlanadigan manfaatlariga daxldor qismi yuzasidan , JPK 499-moddasining beshinchi qismiga muvofiq, kassatsiya tartibida shikoyat berilishi mumkin. Ular jumlasiga ish bo’yicha taraf bo’lmagan, biroq o’zining haqiqiy holatiga kura sud himoyasiga muhtoj bo’lgan shaxslar (garov beruvchi, mulki xatlangan shaxe va boshqalar) kiradi. Shu munosabat bilan kassatsiya instansiyasi sudi shikoyatni (protestni] qabul qilish paytida kassatsiya shikoyati (protesti) bergan shaxsning bunday huquqda egaligini tekshirishi shart. Har bir kassatsiya shikoyati (protesti) kelib tushgan sanasi ko‘rsatilgan holda ruyxatga olinishi shart 21 . Qonun kassatsiya shikoyati (protesti) berishga bo’lgan xukusni biron-bir muddat bilan cheklamaydi (JPK ni 500-moddasi). Shuningdek, agar shikoyatda (protestda) quyidagi masalalar qo’yilgan bo‘lsa, ishni kassatsiya tartibida qayta ko‘rishga ustidan shikoyat berilayotgan hukm, ajrim qonuniy kuchga kirganidan s o‘ ng faqat bir yil ichida y o‘ l kuyiladi: og‘irroq inoyat to‘g‘risidagi qonunni qo’llash zarurligi to‘g‘risida; jazoni kuchaytirish to‘g‘risida yoki maxdumning ahvoli yomonlashishiga olib keladigan boshqa o‘zgartirishlar haqida; oqlov hukmini yoki jinoyat ishini tugatish haqidagi ajrimni bekor qilish to‘g‘risida. 21 “Jinoyat ishlarini kassatsiya tartibida kurish bo’yicha sud amaliyoti to’g’risida”gi 27.11.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 37-son qarori// www.lex.uz 68 Ish kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan ko‘rilayotgan kunda bir yillik muddat o‘tib ketgan bo‘lsa, JPK 500-moddasining ikkinchi qismi mazmuniga ko‘ra, kassatsiya shikoyati (protesti) belgilangan muddatda berilganidan qat’iy nazar, kassatsiya tartibida ish yuritish tugatiladi. Qonunda kassatsiya tartibida ish yuritish predmeta bo’yicha muayyan istisnolar belgilangan. Jumladan, birinchi va apellatsiya instansiyasi sudlari sud muhokamasi chogida chiqargan va dalillarni tekshirish tartibiga, protsess ishtirokchilari iltimosnomalariga, ehtiyot chorasini tanlash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga, shuningdek, sud majlisi zalida tartib saqlashga oid ajrimlar ustidan kassatsiya tartibida shikoyat (protest) berilishi mumkin emas. Ushbu ajrimlar bo’yicha e’tirozlar kassatsiya shikoyatiga (protestiga) kiritilishi mumkin 22 . K assatsiya shikoyati (protesti) mazmuni yuzasidan muayyan talablar belgilanganligi tufayli, kassatsiya instansiyasi sudi shikoyat (protest) beruvchi shaxs tomonidan ushbu talabga rioya etilganligini tekshirishi shart ( JPK 501- moddasida bo‘yicha) . Kassatsiya shikoyati (protestini) sudya quyidagi hollarda ajrim bilan uni bergan shaxsga qaytaradi, agar: shikoyat (protest) JPK 501-moddasida nazarda to’tilgan talablarga javob bermasa; ish kassatsiya tartibida ko‘rib chitqilishi mumkin bulmasa; shikoyatni (protestni) qaytarib olish to‘g‘risida ariza (xat) kelib tushgan bo‘lsa. Shikoyat (protest) bergan shaxs JPK 501-moddasining birinchi qismida ko‘rsatilgan holatlar bartaraf etilganidan keyin umumiy tartibda qayta murojaat qilishga haqli. Kassatsiya instansiyasi sudi kassatsiya shikoyati (protesti) bo’yicha ishdagi mavjud materiallarga kura birinchi va apellatsiya instansiyasi sudlari tomonidan O’ zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi (bundan buyon matnda JK deb 22 “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellyatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi 20.04.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 13-son qarori // www.lex.uz 69 yuritiladi) normalari to’g’ri kullanilganligi xdmda jinoyat-protsessual qonuni normalariga rioya etilganligi tekshiriladi. Kassatsiya shikoyati (protesti) kassatsiya instansiyasi sudiga kelib tushgan kundan e’tiboran ikki oygacha bo’lgan muddat ichida ko‘rib chitqilishi lozim. Kassatsiya instansiyasi sudining ajrimi bilan bu muddat ishning murakkabligi yoki hajmi kattaligi, shuningdek, bopщa uzrli sabablar inobatga olingan xdlda, kupi bilan bir oyga uzaytirilishi mumkin. Qonunda kassatsiya shikoyati (protesti) vajlarini sinchiklab o‘rganish uchun kassatsiya instansiyasi sudi un kunlik muddat belgilangan bo’lib, bu JPK 507-moddasining birinchi qismida nazarda to’tilgan masalalarni to’g’ri hal qilishda muhim ahamiyatga ega 23 . K assatsiya shikoyatini (protestini) agar o‘rganish natijalari bo’yicha JPK 502-moddasiga muvofi q , shikoyatni (protestni) qaytarish uchun asoslar bulmasa, sudya jinoyat ishini talab qilib olish to‘g‘risida ajrim chitsaradi va bu haqida uch kunlik muddat ichida kassatsiya shikoyati (protesti) bergan shaxsga xabar beriladi. Jinoyat protsessi ishtirokchisining o’z shikoyati (protesti)ga o‘zgartirish va kushimcha kiritish xukuqi kassatsiya instansiyasi sudi majlisi boshlangunga qadar amalga oshirilishi mumkin. Ammo , JPK 509-2-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq, kassatsiya protestiga o‘zgartirish yoki kushimcha kiritish, jabrlanuvchining yoxud uning vakilining kassatsiya shikoyatiga o‘ zgartirish yoki qo‘ shimcha kiritish chogida mahkumning ahvolini o g‘ irlashtirish to‘g‘risidagi masala, agar bunday talab dastlabki kassatsiya shikoyatida (protestida) ko‘rsatilmagan bo‘lsa, qo‘y ilishi mumkin emas. Shikoyati berilganidan keyin kassatsiya ishga kirishgan himoyachi shikoyatni o‘zgartirishi yoki yangi vajlar bilan tuldirishi, ilgari ishda ishtirok etgan himoyachi tomonidan berilgan shikoyat vajlariga kushimcha asoslar taqdim etishi mumkin. 23 Jinoyat ishlarini kassatsiya tartibida kurish bo’yicha sud amaliyoti to’g’risida”gi 27.11.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 37-son qarori// www.lex.uz 70 Mahkumning ahvolini o g‘ irlashtirishga q aratilgan talablar JPK 500- moddasining ikkinchi qismida belgilangan muddatlar o‘ tgandan s o‘ ng berilgan, kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan ko‘rib chi qi lmaydi. JPK 509 - 3-moddasiga muvofi q , kassatsiya shikoyati (protesti) bergan shax s o‘ z shikoyatini (protestini), mahkum, jabrlanuvchi, fukaroviy da’vogar va fuqaroviy javobgar esa, tegishlicha o’z himoyachisi va vakili bergan shikoyatni ham qaytarib olish hu q uqiga ega. Protestni saytarib olish xukuqi yuqori turuvchi prokurorga ham tegishli 24 . Mahkumning himoyachisi, qonuniy vakili o‘z shikoyatini faqat mahkumning roziligi bilan kaytarib olishga haqli. Kassatsiya shikoyatini (protestini) qaytarib olishga kassatsiya instansiyasi sudi maslahatxonaga kirguniga qadar yo’l kuyiladi. Kassatsiya shikoyatining (protestining) kaytarib olinishi, agar ish bo’yicha bopщa protsess ishtirokchilari tomonidan berilgan kassatsiya shikoyati bulmasa, kassatsiya tartibida ish yuritish tugatilishiga olib keladi. Bunday holda sud shikoyatni (protestni) qaytarib olgan shaxsga nisbatan kassatsiya tartibida ish yuritishni tugatadi va boshщa shaxslarga nisbatan davom ettiradi. Shuni inobatga olish lozimki, kassatsiya tartibida ish yuritishning tugatilishi kassatsiya shikoyati (protesti) bilan takroran murojaat qilishga tussinlik qilmaydi. S udya kelib tushgan kassatsiya shikoyatini (protestini) o‘ rganadi va k o‘ pi bilan o‘ n sutkalik muddat ichida JPK 507-moddasining birinchi qismida nazarda to’tilgan masalalarni hal qiladi. Kelib tushgan jinoyat ishini o‘rganish natijalariga kura, sudya shikoyatni (protestni) ish bilan birga kassatsiya instansiyasi sudiga ko‘rib chiqish uchun kiritish yoxud shikoyatni (protestni) kassatsiya instansiyasi sudiga ko‘rib chiqish uchun kiritishni rad etish haqida ajrim chiqaradi. Kassatsiya sudi s udyaning ajrimi har qanday holda JPK 508 yoki 509- moddalari talablariga javob berishi, shu jumladan, shikoyatni (protestni) ish bilan birga kassatsiya instansiyasi sudiga ko‘rib chiqish uchun kiritish yoxud kiritishni 24 Jinoyat ishlarini kassatsiya tartibida kurish bo’yicha sud amaliyoti to’g’risida”gi 27.11.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 37-son qarori// www.lex.uz 71 rad etish to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun sabab bo’lgan asoslarni batafsil o‘ zida aks ettirishi kerak. Shikoyatni (protestni) kassatsiya instansiyasi sudiga ko‘rib chiqish uchun kiritishni rad etish haqidagi ajrimda uning ustidan JPK 509-moddasining ikkinchi sismiga muvofi q O‘ zbekist o n Respublikasi Oliy sudi raisiga yoki uning o’rinbosariga shikoyat berish xukutsi tushuntirilishi shart bo’lib, shu sababli uch kunlik muddat ichida ajrim nusxasi arizachiga yuboriladi. JPK 509-1-moddasining birinchi qismida nazarda to’tilgan shaxslar ish kassatsiya instansiyasi sudiga ko‘rib chiqish uchun kiritilganligi to‘g‘risida ajrim chiqarilgan kundan boshlab uch kunlik muddat ichida xabardor silinishlari shart. U larga shikoyatning kuchirma nusxasi yuboriladi yoxud ularning elektron nusxalari bilan kassatsiya instansiyasi sudining internet-resursi orqali tanishish mumkinligi to‘g‘risidagi xabarnoma yuboriladi va shikoyatga (protestga) doyr o’z e’tirozlarini yozma shaqlda yoxud elektron xujjat tarzida berishga bo’lgan xukuqi, e’tirozlarni taqdim etilish muddati ko‘rsatilgan holda tushuntiriladi. Shikoyat (protest) ustidan kelib tushgan e’tirozlar ishga qo‘shib qo‘yiladi 25 . JPK 506-moddasida nazarda to’tilgan kassatsiya shikoyatini (protestini) ko‘rib chiqish muddatlari shikoyatni (protestni) o‘rganish, jinoyat ishini talab qilib olish va o‘rganish, shuningdek, JPK 507-moddasining ikkinchi qismiga muvofi q , ajrim chiqarish uchun ajratilgan vaqtni o‘z ichiga oladi. Ishni ko‘rish muddatlari kassatsiya instansiyasi sudida , JPK 509-4- moddasi ga muvofiq, shikoyatni (protestni) ish bilan birga kassatsiya instansiyasi sudiga ko‘rib chiqish uchun kiritish to‘g‘risida ajrim chiqarilgan kundan e’tiboran hisoblanadi. Kassatsiya instansiyasi sudi JPK 509-5-moddasi talablarining bajarilishi protsess ishtirokchilari xukuqlarini ta’minlash da muhim a ha miyatga ega. Shu munosabat bilan sudya shikoyat (protest) kassatsiya instansiyasi sudiga ko‘rib chiqish uchun kiritilgan kundan e’tiboran yetti sutkadan kechiktirmay jinoyat ishini sud majlisida ko‘rib chiqish uchun tayinlash to‘g‘risida ajrim chiqarib, unda 25 Jinoyat ishlarini kassatsiya tartibida kurish bo’yicha sud amaliyoti to’g’risida”gi 27.11.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 37-son qarori// www.lex.uz 72 quyidagi masalalarni hal qilishi kerak - jinoyat ishini ko‘rish boshlanadigan joy, sana va vaqt to‘g‘risidagi; sud majlisiga taraflarni va jinoyat protsessining boshqa ishtirokchilarini chatsirish to‘g‘risidagi; JPK 19-moddasida nazarda to’tilgan hollarda, jinoyat ishini yopiq sud majlisida ko‘rish to‘g‘risidagi; ozodlikdan maxrum qilish yoki ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tayotgan mahkumning sud majlisida ishtirok etishi to‘g‘risidagi. Qabul qilingan qaror to‘g‘risida JPK 499-moddasining birinchi qismida ko‘rsatilgan shaxslarga, o‘shu jumladan himoyachiga, uch sutka ichida xabar qilinadi. Kassatsiya instansiyasi sudi majlisida ishtirok etishi shart bo’lgan taraflar, JPK 509-6-moddasining birinchi q ismi bo‘yicha va unda ishtirok etish xukuqiga ega bo’lgan protsess ishtirokchilari doirasi ko‘rsatib o’tilgan. Shu sababli kassatsiya instansiyasi sudi har bir ish bo’yicha ularni sud majlisi joyi, sanasi va vaqti to‘g‘risida oldindan xabardor etish choralarini ko‘rishi kerak. Jazoni ijro etish muassasasida bo’lgan yoki ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni utayotgan mahkumning kassatsiya instansiyasi sudi majlisida ishtirok etishini ta’minlash sud tomonidan hal etiladi. Agar kassatsiya instansiyasi sudi mahkumning sud majlisida ishtirokini zarur deb topsa, uni sud majlisiga olib kelish bo’yicha choralar ko‘rishi yoxud uning sud majlisida videokonferensalosa tizimidan foydalangan holda ishtirok etishini ta’minlashi lozim. Kassatsiya instansiyasi sudi majlisi joyi, sanasi va vaqti to‘g‘risida tegishli ravishda xabardor etilgan shaxslarning sud majlisiga kelmasligi jinoyat ishini ko‘rish uchun tusiq bulmaydi, sud majlisida ishtirok etishi shart bo’lgan shaxslar bundan mustasno. Xolislik va begarazlikni saqlagan x o lda kassatsiya instansiyasi sudi taraflarga o’z protsessual xukuq va majburiyatlarini amalga oshirishlari uchun zarur sharoitlar yaratib berishi shart. Kassatsiya instansiyasi sudida jinoyat ishi JPK 509-7-moddasida nazarda to’tilgan tartibda k o‘ riladi. Kassatsiya instansiyasi sudida taraflar muzokaralari JPK 449-moddasi qoidalariga muvofiq utkaziladi, biroq bunda shikoyat bergan shaxs birinchi bo‘lib so‘zga chiqadi. Ish bo’yicha bir necha kassatsiya shikoyati 73 mavjud bo‘lganda, birinchi bo’lib ayblov tarafiga tegishli protsess ishtirokchisi so‘zga chiqadi. Apellatsiya tartibida ish yuritishdan farqli ravishda, kassatsiya instansiyasi sudi ayblov isbotlanganligi masalasi muhokamasiga kirishmay, faqat birinchi va apellatsiya instansiyasi sudlari tomonidan jinoyat qonunlari to’g’ri kullanilganligi va jinoyat-protsessual qonuniga rioya etilganligi masalalarini tekshirishga vakolatlidir. Sud jinoyat ishini kassatsiya tartibida ko‘rishda kassatsiya shikoyati vajlari bilan chegaralanmaydi va ishni barcha mahkumlarga, shu jumladan, kassatsiya shikoyati bermagan shaxslarga yoki ularga nisbatan shikoyat berilmagan mahkumlarga nisbatan ham to‘la hajmda tekshiradi. Jinoyat ishi bo’yicha bir necha shax s hukm qilingan yoki oqlangan ta q dirda, JPK 509-8-moddasining ikkinchi qismi mazmuniga kura, kassatsiya instansiyasi sudi kassatsiya shikoyati berilmagan mahkumlar yoki oqlangan shaxslarga nisbatan hukmni, ajrimni bekor qilishga va ishni apellatsiya tartibida yangidan ko‘rib chiqish uchun yuborishga, basharti hukm, ajrimning bekor qilinishi ularning ahvoli o g‘ irlashishiga olib kelsa, haqli emas 26 . Kassatsiya instansiyasi sudi JPK 509-9-moddasiga muvofiq jinoyat ishini ko‘rib chiqish natijalari bo’yicha quyidagi ajrimlardan birini qabul qiladi: birinchi, apellatsiya instansiyasi sudlari hukmlarini, ajrimlarini o’z garishsiz qoldirish, kassatsiya shikoyatini esa qanoatlantirmasdan qoldirish to‘g‘risida; apellatsiya instansiyasi sudi hukmini, ajrimini bekor qilish va birinchi instansiya sudi hukmini, ajrimini uzgarisheiz qoldirish to‘g‘risida yoki ishni apellatsiya tartibida yangidan ko‘rib chiqish uchun yuborish to‘g‘risida; ish bo’yicha qabul qilingan barcha sud qarorlarini bekor qilish va ishni tugatish to‘g‘risida; birinchi, apellatsiya instansiyasi sudi hukmini, ajrimini o‘zgartirish to‘g‘risida. 26 Jinoyat ishlarini kassatsiya tartibida kurish bo’yicha sud amaliyoti to’g’risida”gi 27.11.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 37-son qarori// www.lex.uz 74 Apellatsiya instansiyasi sudi hukmi, ajrimi quyidagi hollarda bekor k i linishi yoki o‘ zgartirilishi lozim, agar: kassatsiya instansiyasi sudi ushbu qarorlar bilan avvalgi hukmlar yoki ajrimlar asossiz ravishda bekor silingan yoki o‘zgartirilgan deb topsa; ishni ko‘rayotganda ular apellatsiya instansiyasi sudi hukmining, ajrimining yoki kassatsiya instansiyasi sudi ajrimining qonuniyligiga ta’sir ko‘rsatgan yoki ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo’lgan qonun buzilishiga yo’l qo‘ygan bo‘lsa 27 . Agar birinchi, apellatsiya instansiyasi sudlari hukmi, ajrimi moddiy va protsessual qonun talablariga muvofiq chiqarilganligi aniqlansa, kassatsiya instansiyasi sudi ularni o‘zgarishsiz qoldiradi (JPK 455-moddasi). Kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan birinchi, apellatsiya instansiyasi sudi hukmi, ajrimining tavsif qismiga o‘zgartirishga kiritilganda ham, basharti bu ayblov hajmi, qilmishning kvalifikatsiyasi, tayinlangan jazo turi va mikdori o’zgarishiga olib kelmasa, sud qarorlari o‘zgarishsiz qoldiriladi. Birinchi instansiya sudining qonuniy, asoslantirilgan, adolatli hukmini yoki qonuniy, asoslantirilgan ajrimi apellatsiya instansiyasi sudi tomonidan yetarli asoslarsiz bekor qilingan yoki o‘zgartirilgan hollarda, kassatsiya instansiyasi sudi apellatsiya instansiyasi sudi hukmini, ajrimini bekor qiladi va birinchi instansiya sudi hukmini, ajrimini o’zgarishsiz qoldiradi. Tushuntirilsinki, apellatsiya instansiyasi sudi hukmi, ajrimini bekor qilish to‘g‘risidagi masalani hal qilishda kassatsiya instansiyasi sudi JPK 497 - 19- moddasida nazarda to’tilgan asoslardan kelib chiqishi lozim. Agar birinchi, apellatsiya instansiyasi sudlari tomonidan sud tergovining tuliq emasligiga yoki bir yoqlamaligiga yoxud protsessual buzilishlarga yo’l qo’yilganligi aniqlansa , kassatsiya instansiyasi sudi, bu hukm, ajrimning qonuniyligiga ta’sir qilgan yoki ta’sir qilishi mumkin bo’lgan bo‘lsa, apellatsiya instansiyasi sudi hukmi, ajrimini bekor q iladi va ishni apellatsiya tartibida yangidan ko‘rib chiqish uchun yuboradi. Agar ish ko‘rib chiqilayotganda JPK 416, 27 Jinoyat ishlarini kassatsiya tartibida kurish bo’yicha sud amaliyoti to’g’risida”gi 27.11.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 37-son qarori// www.lex.uz 75 417-moddalarida nazarda to’tilgan xdlatlar aniqlansa, jabrlanuvchi, uning vakili yoki mahkum, uning himoyachisi, qonuniy vakili shikoyati yoki prokuror protesti mavjud bo’lganda, kassatsiya instansiyasi sudi hukmni, apellatsiya instansiyasi sudi ajrimini bekor kdlish ga va ishni apellatsiya tartibida yangidan ko‘rib chiqish uchun yuborishga haqli. Apellatsiya instansiyasi sudining oqlov hukmi ham kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan faqat prokurorning protestiga yoki jabrlanuvchining, uning vakilining sudlanuvchining oqlanishi qonunga xilofligi va asossizligi borasida berilgan shikoyati bo’yicha bekor kilinib, ish apellatsiya tartibida yangidan ko‘rib chiqish uchun yuborilishi mumkin. Himoyachi ish apellatsiya va kassatsiya instansiyasida k o‘ rilayotgan vaktida uzrli sabablarga kura ishtirok eta olmasa, ishni ko‘rishni boshqa kunga qoldirishni so‘rab iltimosnoma keltiradi va uning iltimosi qanoatlantiril adi, chunki h imoyachining ishtirokisiz ishni ko‘rish jinoyat protsessual qonunchiligiga ziddir 28 . Apellatsiya va kassatsiya shikoyati mustaqil protsessual xujjat hisoblanadi, advokatning so‘zga chiqishi esa mustaqil protsessual harakat sifatida himoya vositalaridan biri hisoblanadi. 28 Jinoyat ishlarini kassatsiya tartibida kurish bo’yicha sud amaliyoti to’g’risida”gi 27.11.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 37-son qarori// www.lex.uz 76 XULOSA Advokaturani halol va kasb mahorati yuqori darajadagi mutaxassislar bilan ta’minlash, advokatlik tuzilmalarining vakolatlarini aniqlashtirish va huquqiy maqomini belgilash, jinoyat protsessida ayblov va himoya taraflarining protsessual huquqlari tengligini ta’minlash, advokatlar tomonidan kasb etikasi qoidalariga rioya etilishini nazorat qilish mexanizmi va advokatlarga nisbatan intizomiy ish yuritish tizimini, taraflar vakilligi institutini takomillashtirish - advokatura institutining yanada isloh qilinishi lozim bo‘lgan asosiy yo‘nalishlardan biridir. Har bir ish bo‘yicha himoyachilar kasbiy mahorat va o‘z kasbiga munosibligini namoyon etib, jinoiy protsessda inson huquqlariga doir xalqaro va milliy standartlardan foydalanib, jinoiy protsessda ishtirok etayotgan inson huquqlari himoyasiga, advokatura institutining jamiyat va davlatdagi nufo’zini yuksaltirishga xizmat qiladilar. Shaxs huquqlari himoyasi va kafolatlari ularning uyg‘un rivojlanishiga sharoitlar yaratish uchun kerak. Kimda-kim jinoiy sudlov doirasiga tushib qolsa, sudlov adolatli bo‘lishi lozim. Odil sudlov organi sifatida sud ish bo‘yicha haqiqatni aniqlash uchun yetarlicha keng vakolatlarga ega bo‘lishi, shu bilan birga, huquqni muhofaza qiluvchi organlar ustidan nazoratni amalga oshirishi, jinoiy ta’qib sohasiga jalb etilgan inson huquqlarining rioya etilishini kafolatlashi uchun beg‘araz, xolis va odil bo‘lishi lozim. Mustaqil sud bo‘lgan joyda inson ertangi kunga, adolatga ishonadi, usha yerda davlat va jamiyat taraqqiy etadi. Ishga yakun sabab biz quyidagi jihatlarni takomillashtirishni taklif sifatida berishga lozim topdik: 1. Mamlakatimizda advokatura fuqarolik jamiyani mustaqil instituti sifatida to‘laqonli shakllangan. Ammo muntazam ravishda o‘tkazilayotgan mustaqil surovlar jamiyatda advokatlar mavqei va nufuzi sud yoki prokuratoradan sezilarli darajada pastligicha qolishini ko‘rsatmoqda. Shu sababli advokatlar nufuzi va jamiyatdagi rolini oshirish, advokatura tizimiga iste’dodli yoshlarni jalb qilish maqsadida ularni faoliyati, faoliyati uchun davlatimizda yaratilgan shart-sharoitlar 77 haqida ommaviy axborot vositalari orqali ko‘proq ko‘rsatuvlar, ommabop maqolalar va chiqishlar qilish lozim. 2. Xorijiy mamlakatlarning (Germaniya, Rossiya, Belarusiya) ijobiy tajribasidan kelib chiqib O‘zbekistonda advokatlarni ro'yxatdan o'tishni va litsenziyalashni optimallashtirish va osonlashtirish. 3. Sud berilgan shikoyat va bildirilgan protestlar to‘g‘risida mahkumlarni, oqlangan shaxslar, himoyachilar hamda ushbu shikoyat va protest boshqa shaxslardan qaysi birining manfaatiga taalluqli bo‘lsa, shu shaxslarni xabardor qilishi hamda ularning protest yoki shikoyat ustidan e’tiroz berish huquqini tushuntirishi shart. Shu bilan bir paytda mahkumga, jabrlanuvchiga va oqlangan shaxsga apellatsiya, kassatsiya shikoyatining hamda apellatsiya, kassatsiya yoki nazorat tartibida berilgan protestning nusxasi yuboriladi (JPK 479-moddasi ikkinchi qismi). Shu bois, Qonunning bu talabi buzilgan taqdirda, sud uni bartaraf etish chorasini ko‘rishi kerak. 4. Apellatsiya tartibida ish yuritishning kassatsiya tartibidan farqli xususiyati shundan iboratki, apellatsiya instansiyasi sudi to‘liq sud tergovi o‘tkazishi, shu jumladan, birinchi instansiya sudi tomonidan tekshirilmagan dalillarni tekshirib chiqishi va ularga sud majlisida aniqlangan yangi holatlar natijasiga ko‘ra huquqiy baho berishini kuchashtirish lozim (JPK 490-moddasining uchinchi qismini). 5. Taraflarning iltimosnomalarini (yangi guvohlarni so‘roq qilish, ekspertizalar o‘tkazish, ashyoviy dalillar va hujjatlarni talab qilib olish va boshqalar haqida), ular birinchi instansiya sudi tomonidan rad etilganligi sababligina apellatsiya instansiyasi sudi rad etishga haqli emas. Shu sababli, zarur hollarda sud qo‘shimcha dalillarni talab qilib olishda tashabbus ko‘rsatishi lozim. 6. Himoyachi turli sabablarga ko‘ra sud majlisi bayonnomasi bilan tanishish muddatini kechiktirishi mumkin, bu esa apellatsiya shikoyatini asossiz deb topishga sabab bo‘lishi mumkin. Shu munosabat bilan bayonnoma bilan tanishish muddatini kechiktirmaslik kerak. Agarda sud bayonnomani tanishish 78 uchun o‘z muddatida tayyorlamasa, himoyachi O‘zR JPK ning 427-moddasiga ko‘ra, sud majlisi bayonnomasiga mulohazalar bildirishi lozim. 7. Shuni e’tiborga olish kerakki, sud apellatsiya tartibda to‘liq sud tergovini olib boradi. Shu sababli sud jarayonining aynan ushbu bosqichida, sud hukmi kuchga kirmasdan turib, sud hay’ati e’tiborini dastlabki tergov paytida birinchi instansiya sudi tomonidan yo‘l qo‘yilgan qonun- buzarliklarga e’tibor qaratish zarur. Odil sudlovni ta’minlash uchun o‘z fuqarolariga turli xizmatlarni ko‘rsatishga qaratilgan butun davlat apparatining mukammal ishi bilan bir qatorda jismoniy va yuridik shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoyasini muhofaza va himoya qilishi lozim bo‘lgan murakkab kasb egalari - advokatlarning fidokorona mehnati va qat’iyatini qadrlashni talab etadi. 79 FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR: I. Qonunlar va qonunosti xujjatlar. 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: 1992. // www.lex.uz 2. O‘zbekiston Respublikasining jinoyat-protsessual Kodeksi. T.: 2021 // www.lex.uz 3. “Advokatura to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, №349- I. Qabul qilingan sana 27.12.1996, kuchga kirish sanasi 09.01.1997. // www.lex.uz 4. “O‘zbekiston Respublikasida advokatura institutini yanada isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, №PF-3993. Qabul qilingan sana 01.05.2008, kuchga kirish sanasi 01.05.2008. 5. “2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot Strategiyasi to‘g‘risida” PF-60-son O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022 yil 28 yanvar // https://lex.uz/uz/docs/5841063 6. «Advokatura to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining qonunini amalga kiritish tartibi haqida” O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qarori , №350-I. Qabul qilingan sana 27.12.1996, kuchga kirish sanasi 09.01.1997. // www.lex.uz 7. “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi 20.04.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 13-son qarori // www.lex.uz 8. “Jinoyat ishlarini kassatsiya tartibida ko‘rish bo’yicha sud amaliyoti to’g’risida”gi 27.11.2021 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 37-son qarori// www.lex.uz 9. Advokatning kasb etikasi Qoidalari. O‘zbekiston Respublikasi Advokatlar palatasining II Konferensiyasining 2013 yil 27 sentyabrdagi qaroriga 8- ILOVA // https://nrm.uz/contentf? doc=545542_advokatning_kasb_etikasi_qoidalari_(o‘zr_advokatlar_palatasining_i i_konferenciyasining_27_09_2013_y_qaroriga_8-ilova) II. Rahbariy adabiyotlar. 80 10. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiiz. Toshkent, 2017. 11. Mirziyoev Sh.M. Konun ustuvorl igi va inson manfaatlarni ta’minlash yurtimiz taraqqiyoti va xalk farovonligining garovi. Toshkent, 2017. 12. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent, 2017. 13. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy taxlil, qatiy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent, 2017 14. 2017-2021 yillarda O‘zbekistonRespublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yichaXarakatlar strategiyasini “ Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” da amalga oshirishga oid Davlat Dasturini o‘rganish bo‘yicha ilmiy-uslubiy risola. Mualliflar jamoasi. O‘quv qo‘l. Toshkent, 2017 15. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi / Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent : “Tasvir” nashriyot uyi, 2020. 16. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.-Toshkent: “Tasvir”, 2020. 17. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.-Toshkent: “Tasvir”, 2021. 18. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.-Toshkent: “Tasvir”, 2022. III. Maxsus adabiyotlar. 19. Advokatura. Darslik. Mualliflar jamoasi. – Toshkent, TDYuU, 2019 – 195 b. 20. Inog‘omjonova Z.F. Jinoyat protsessida sud nazorati va uni amalga oshirish muammolari. Yuridik fanlar doktori ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiyasi. Avtoreferat.–T. 2006 y. 21. Konstitutsii zarubejnыx stran. Sbornik. Sostavitel V.N. Dubrovin. -M.: 2003. 81 22. Mirzaev R. Amalga oshirilgan ishlar natijasida odil sudlov jarayonida inson huquqlarini himoya qilish darajasi yangi bosqichga chiqdi // http://uza.uz/posts/214018 23. Muratova N.G. Sistema kontrolya v ugolovnom sudoproizvodstve: voprosы teorii, zakonodatelnogo regulirovaniya i praktiki. – Kazan. -2004. 24. Salomov B. “O‘zbekistonda advokatlik faoliyati”. Toshkent, “Adolat”, 2000. 25. Saxaddinov S. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar. Umumiy qism (ilmiy-amaliy sharh) / Mas’ul muharrir: professor B.X.Po‘latov. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2014. – 592 b. 26. Solodilov A. V. Sudebnыy kontrol v sisteme ugolovnogo protsessa Rossii. - Tomsk:- 2000. 27. To‘laganova G.Z. , Bazarov S.R. Jinoyat ishlarida advokatning ishtiroki. O‘quv-qo‘llanma. T.: TDYuI nashriyoti, 2009. – 165 bet. 28. O‘zbekistonda advokatura: joriy holati va rivojlanish istiqbollari (tahliliy ma’lumot). T.: 2020. // O‘ zR Oliy sudi veb-sayti: www.sud.uz IV. Elektron resurslar. 1. www.press- service . uz //O‘ zbekiston Respublikasi Pre zidenti rasmiy veb- sayti. 2. www.sud.uz //O‘ zbekiston Respublikasi Oliy sudini rasmiy veb-sayti. 3. www.lex .uz // O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi 4. www. nrm.uz //O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi Axborot-qidiruv tizimi 5. www.minjust.uz // O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirligi rasmiy veb- sayti 6. www.paruz.uz // O‘zbekiston Respubikasi Advokatlar palatasi rasmiy veb-sayti 7. www.tsul.uz // Toshkent davlat yuridik universiteti rasmiy veb-sayti 8. www.xs.uz// “Xalq so‘zi” gazetasi veb-sayti. 82

JINOYAT ISHLARI BO’YICHA YUQORI INSTANSIYA SUDLARIDA ADVOKAT ISHTIROKI MUNDARIJA Kirish . ......... .............................................................................................5 I BOB. JINOYAT ISHLARI BO’YICHA APELLA T SIYA VA KASSATSIYA ISH YURITUVINING TUSHUNCHASI VA MOHIYATI 1.1. Hukm, ajrim va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligi ustidan sud nazorati ......................... ........ ..............................................10 1.2. Jinoyat ishlari bo`yicha sud jarayonida apellatsiya va kassatsiyaning o`rni ..................................................................... ........ ..19 1.3. Himoyachi tomonidan sudning h ukmi ustidan apellatsiya va kassatsiya instansiyalariga shikoyat keltirilishi................... ....... ............28 II BOB. JINOYAT ISHLARINI APELLATSIYA VA KASSATSIYA TARTIBIDA KO’RISHDA HIMOYACHINING ROLI 2.1. Jinoyat ishlari bo’yicha sudlarda himoyachining roli ....... . ... .... ......35 2.2. Jinoyat ishlarida himoyachining etikasi va himoya nutqining ahamiyati ............................................................... ........ .........................49 III BOB. JINOYAT ISHLARINI APELLATSIYA VA KASSATSIYA TARTIBIDA KO’RISHDA HIMOYACHINING ISHTIROKI 3.1. Jinoyat ishlarini apellatsiya tartibida ko’rishning o’ziga xos xususiyatlari ................................................................................... ...... ..59 3.2. Kassatsiya instansiyasida himoyachining ishtiroki ........................ XULOSA ...............................................................................................80 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................83

KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi O‘zbekiston o‘z taraqqiyotining yangi marralarini zabt etgani sari rivojlanish qonuniyatiga binoan yanada katta va maqomiga yarasha murakkab masalalarni hal qilish pallasiga kira boshladi. Huquqiy-demokratik davlat barpo qilish ana shu vazifalar orasidagi eng muhimi desak, hech ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki adolatli va mukammal ishlab chiqilgan qonunlar tizimi jamiyatimizdagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa barcha sohalarning barqaror rivojlanishini ta’minlab beradi. Advokatura sohasida ham ana shu strategik masalalarni hal qilishda o‘z oldiga qo‘ygan qator muhim vazifalar mavjud. Fuqarolarning tergov va sud ishini yuritishning har qanday bosqichida malakali yuridik yordam olish huquqini mustahkamlaydigan konstitutsiyaviy normani amalga oshirish, advokaturaning tashkiliy mustaqilligini ta’minlash, uni yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash, advokatlarning mustaqilligi kafolatlarini kuchaytirish shular jumlasidandir. Mavzuning dolzarbligi advokatning jinoiy protsessdagi ishtiroki samaradorligiga ta'sir etuvchi muammolarni o'rganish, fuqarolarning malakali yordam olish huquqi, sudining inson huquqlarini himoya qilish organi sifatidagi rolining muhimligi bilan bog'liq. Advokatlik nafaqat professional xizmat turi, balki fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirishning asosiy shartidir. Natijada, bu zamonaviy jamiyat sharoitida advokatlarning, xususan, alohida maqomga ega bo'lgan, shuningdek, maxsus kasbiy mahoratga ega bo'lgan advokatlarning jinoiy protsessida muhim ishtiroki sifatida e'tirof etiladi. 2022 yil 28 yanvar kuni qabul qilingan “2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot Strategiyasi”da ham advokatura institutining inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishdagi salohiyatini tubdan oshirish, shuningdek, aholi va tadbirkorlik subyektlarining malakali huquqiy xizmatlarga bo‘lgan talabini to‘liq qondirish maqsad qilib 2

ko‘rsatilgan 1 . Mazkur strategik ahamiyatga egan bo‘lgan hujjatda Advokatura institutini to‘laqonli o‘z o‘zini boshqarish tizimiga o‘tkazish, Advokatlar palatasi boshqaruv organlarining advokatlar hamjamiyati oldidagi hisobdorligini kuchaytirish, tizimga yosh malakali kadrlarni jalb qilish, advokatlar malakasini oshirish tizimining zamonaviy va samarali mexanizmlari va institutsional asoslarini shaqllantirish, advokatlik faoliyatiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy qilish orqali ortiqcha byurokratiya va qog‘ozbozlikka chek qo‘yish, sudlar, huquqni muhofaza qiluvchi organlar va boshqa davlat organlari bilan elektron hujjatlar almashinuvini yo‘lga qo‘yish va boshqa bir qator ishlarni amalga oshirish belgilangan 2 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 1 mayda e’lon qilingan “O‘zbekiston Respublikasida advokatura institutini yanada isloh qilish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonida fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirishga hamda inson huquqlari va erkinliklarining samarali himoya qilinishini har tomonlama ta’minlashga qaratilgan sud-huquq tizimi sohasidagi islohotlarning bugungi kundagi eng muhim vazifasi – advokaturani yanada isloh qilish deb bejiz aytilmadi, chunki advokatura inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda fuqarolik jamiyatining asosiy institutidir. Mustaqillik yillarida avdvokatura institutini isloh etish, uni fuqarolik jamiyati instituti darajasiga ko‘tarish borasida qator ishlar amalgan oshirilgan bo‘lib qator normativ-huquqiy xujjatlar qabul qilingan 3 . Bugungi kun voqeligi shundan dalolat beryaptiki, shiddat bilan rivojlanayotgan hayot advokatura oldiga yanada keng ko‘lamli vazifalarni qo‘ymoqda, ularning imkoniyatlarini kengaytirilishini taqozo etmoqda. Bu borada xalqaro amaliyotlarda sinovdan o‘tgan va deyarli barcha rivojlangan davlatlar huquqiy tizimlarida qo‘llanilayotgan qonun-qoidalar bizning qonunchiligimizga 1 “2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot Strategiyasi to‘g‘risida” PF-60-son O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022 yil 28 yanvar // https://lex.uz/uz/docs/5841063 2 “2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot Strategiyasi to‘g‘risida” PF-60-son O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022 yil 28 yanvar // https://lex.uz/uz/docs/5841063 3 “Advokatura to‘g‘risida” (O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, №349-I, Qabul qilingan sana 27.12.1996, Kuchga kirish sanasi 09.01.1997); «Advokatura to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining qonunini amalga kiritish tartibi haqida (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qarori , №350-I, Qabul qilingan sana 27.12.1996, Kuchga kirish sanasi 09.01.1997) ; O‘zbekiston Respublikasida advokatura institutini yanada isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, №PF-3993, Qabul qilingan sana 01.05.2008, Kuchga kirish sanasi 01.05.2008) va boshq. 3

ham tatbiq etilishi mamlakatimiz huquqiy tizimi o‘z taraqqiyot davrining yangi bos qichiga chiqqanidan darak bermoqda. Ma’lumki, advokatlar o‘z kasbiy faoliyatlarini bajarish jarayonida turli qonunlar va qonun osti hujjatlaridagi tafovutlarga duch kelishadi va ayni shu holatlar ba’zan adolatli qaror qabul qilishga to‘sqinlik qiladi. Ana shu masalalarni bartaraf qilish ishida advokatlar boshqa huquqiy institutlar bilan bahamjihat tarzda hamkorlik qilib, ularning hal qilinishiga o‘z hissalarini qo‘shishi lozim. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, bu vazifalarni bajarish uchun advokatlarning bilim va kasb mahoratini yuqori darajaga ko‘tarish va ularning muntazam ravishda o‘z malakalarini oshirib borishlarining majburiyligini joriy qilish davr talabi deb belgilandi. Advokaturani halol va kasb mahorati yuqori darajadagi mutaxassislar bilan ta’minlash, advokatlik tuzilmalarining vakolatlarini aniqlashtirish va huquqiy maqomini belgilash, jinoyat protsessida ayblov va himoya taraflarining protsessual huquqlari tengligini ta’minlash, advokatlar tomonidan kasb etikasi qoidalariga rioya etilishini nazorat qilish mexanizmi va advokatlarga nisbatan intizomiy ish yuritish tizimini, taraflar vakilligi institutini takomillashtirish - advokatura institutining yanada isloh qilinishi lozim bo‘lgan asosiy yo‘nalishlardan biridir. Advokatura sudga, tergovchiga, prokurorga xolisona yordam berish uchun yaratilgan jinoyat ishini tushunadi va shu bilan ma’lum bir tarzda hissa qo‘shadi qonun ustuvorligi va adolatni mustahkamlash. Jinoiy ishlarda himoya qilish juda jiddiy muammo, shunday bo‘lishi kerak barcha mumkin bo‘lgan tomonlardan o‘rganish, sudlarda jinoiy ishlar barcha holatlarning umumiy sonida muhim o‘rin tutadi. Ularni hisobga olish muayyan qiyinchiliklar va xatolar, aynan sudda ular yeng keskin turishadi advokatlar ishining jinoiy protsessual masalalari, chunki bu yerda berilgan jinoyatni tergov qilishda himoyachining ishini baholash sud tergovining ishtiroki va ish mohiyati bo‘yicha hal yetiladi. Mashhur rus huquqshunosi F.N.Plevako muhim naqshlardan birini ochib berdi advokatning ishi, uni "himoya tomiri" deb ataydi. U shunday dedi: "Kasb ishimizdan kelib chiqadigan ma’lum odatlarni bizga beradi. Temirchi kabi ish uning qotib qolgan 4

qo‘llarida iz qoldiradi, biz ham himoyachilar, himoya tomir har doim bizning mulkimiz bo‘lib qoladi, biz xohlaganimiz uchun yemas barcha haqiqat va jiddiylikni inkor, lekin biz ayblanuvchilarda ko‘rib, chunki biz hamdard bo‘ladigan, kechiradigan va afsuslanadigan odamlarga ustunlik berish, yillar bizni bu odatga aylantiradi. Tadqiqotning ob’ekti sifatida - yuqori instansiya sudlarida advokatning ( himoyachining ) ishtiroki hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti bo‘lib, amaldagi jinoyat-protsessual qonunchilik va jinoyat protsessida himoyachining protsessual maqomiga oid qonunchiligi, huquqiy normalar, ushbu sohaga oid sud amalyoti. Tadqiqodning maqsadi va vazifalari. Yuqori instansiya sudlarida advokat ishtirokini o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etish, sud-huquq islo ho tlari davrida apellatsiya va kassatsiya ish yurituvida advokat (himoyachi) rolini o‘rganish va sohani nazariy va amaliy jihatdan o‘rganishdan kelib chiqib tegishli xulosa va ta k liflar ishlab chiqish. Tadqiqot natijalarining ilmiy ji h atdan yangiligi. So'nggi yillarda yuridik amaliyot masalalari faol o'rganilmoqda. Shu bilan birga tegishli ishlarni ko‘p bo‘lishiga qaramay, advokatlarning jinoyat protsessida ishtirok etishi samaradorligi bilan bog‘liq muammolar yetarli darajada o‘rganilmagan. Mazkur tadqiqot sud- huquq islohotlarining yangi bosqichida jinoyat ishlari bo‘yicha yuqori instansiya sudlarida advokat ishtirokini tadqiq etishni o‘rganish bo‘yicha namoyon bo‘ladi. Mavzuni o‘rganilganlik darajasi . Jinoyat protsessida himoyachining protsessual maqomi yuzasidan mamlakatimizda huquqshunos olimlardan D.Bazarova, B.B.Xidoyatov, Z.F.Inog‘omjonova, G.Z.To‘laganovalarning asarlari va ilmiy tadqiqot ishlarida jinoyat protsessida himoyachi lar faoliyatining o‘ziga xos jihatlari, uning nazariy va amalyotdagi muammolari u yoki bu darajada tahlil qilingan. Xori jlik tadqiqotchilarni olsak, MDH davlatlarida T.V.Trubnikova, S.A.Yesinkulova, V.M.Trofimenko, V.A.Abramov, L.L.Zayseva, A.Ye.Bochkarev 5

O'xshashlar

Jinoyat subyektiv tomonining kvalifikatsiyaga ta’siri va jinoyat huquqiy jihatlari
ALOHIDA TOIFADAGI JINOYAT ISHLARINI YURITISHDA HIMOYACHINING ROLI
Nizolarni hal qilishning muqobil usullari tushunchasi va turlari. Mediatsiyaning nazariy asoslari
YUQORI TARTIBLI MOMENTLAR
Fransiyaning birinchi jahon urushida ishtiroki