logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING USULLARI

KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING USULLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

163.3623046875 KB
Ko'chirib olish
KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING USULLARI MUNDARIJA Kirish....................................................................................................4-7 I.BOB. KOMPETENSIYAVIYYONDASHUVASOSIDATARBIYACHILARNING TARBIYAVIYFAOLIYATGATAYYORLASHNINGNAZARIY ASOSLARI …..............................8-29 1.1-§. Yosh avlod ta’lim-tarbiyasida tarbiyachi faoliyatini tashkil etishning nazariy-metodologik asoslari…………………………………………….8-18 1.2-§. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari va ularning jamiyatda tutgan o‘rni.............................................................................................................18-24 1. 3 -§. Kompetensiya – tarbiyachi faoliyatining muhim asosi................24-28 Birinchi bob bo‘yicha xulosa................................................................. 28-29 II.BOB. KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING AMALIY ASOSLARI…………………… …30-51 2.1-§. Tarbiyachining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishning mazmuni, shakl, metodlari………………………………………………………….30-39 2.2-§. Kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachining tarbiyaviy faoliyatini tashkil etish t exnologiyasi.......................................................... .........39-50 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa.............................................................. 50-51 III BOB. KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING TAJRIBA-SINOV ISHLARI NATIJALARI VA SAMARADORLIGI…………………………………………………..52-71 3.1 -§ . Ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish orqali tarbiyachilarning kasbiy kompetensiyasini rivojlantirish texnologiyasi..52-59 3.2-§. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari kasbiy kompetentligini aniqlash va baholash bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari natijalari…59-70 Uchinchi bob bo ‘ yicha xulosa………………………………………70-71 XULOSA ……………………………………………………………72-75 FOYDALANILGANADABIYOTLARRO‘YXATI ……………76-80 1 Kirish Dissertatsiya ishining dolzarbligi. Xalqaro miqyosda pedagoglarning tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga doir kompetentlilik darajasini rivojlantirish va metodik tayyorgarligini takomillashtirish ustuvor ahamiyat kasb etib, uzluksiz tarbiya tizimini takomillashtirish, o‘quvchi-yoshlarning ma’naviy-axloqiy kompetensiyasini tarkib toptirishning pedagogik mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish muhim dolzarblik kasb etmoqda. Ayniqsa, tarbiyachilarniqadriyatga yo‘nalganlikni tarkib toptirishga tayyorlash, ma’naviy- axloqiy kompetensiyalarni rivojlantirishning tarbiya texnologiyalarini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Yurtimizda ta’lim-tarbiya jarayonini mutlaqo yangi bosqichga ko‘tarish, pedagogik kadrlar tayyorlash jarayonlari sifat darajasini umume’tirof qilingan xalqaro talablar va standartlarga muvofiq tubdan yaxshilash ustida keng ko‘lamli, samarali ishlar amalga oshirildi. SHu bilan birga zamonaviy shart- sharoit oliy pedagog ta’limni isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, zamonaviy bilim va yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, oliy pedagogik ta’limni modernizatsiya qilish, ilg‘or xorijiy tajribalarga asoslangan holda pedagog kadrlar tayyorlashning yangi tizimini joriy etishni talab etmoqda. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar stra te giyasida “Ta’lim va o‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish” 1 kabi muhim vazifalar belgilandi. Bu esa, kompetensiyaviy yondashuv asosida Tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash tizimining komponentlari, shakl, metod va vositalarini takomillashtirishni taqozo etadi. 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘z be kiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strate - giyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son, 2019 yil 8 oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsep siyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-son farmonlari, 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-son, 2018 yil 5 iyundagi “ Oliy ta’lim muassasa larida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirila yotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘ shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida ”gi PQ- 3775-son qarorlari hamda mazkur sohaga taalluqli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifa larni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Kompetensiyaviy yondashuv, kasbiy kompetentlilikni rivojlantirish masalasining pedagogik mahorat bilan bog‘liqligi N.Azizxodjaeva, R.Jo‘raev, J.Yo‘ldoshev, U.Mahkamov, YU.Maxmudov, O.Musurmonova,S.Sanayeva, X.Ibragimov, J.Tolipova, SH.Qurbonov, M.Quronov, N.SHodiev, J.Hasanboev, O.Hasanboeva, SH.SHaripov, M.Urazova, B.Xodjaev, M.Mirsolievalar tomonidan tadqiq etilgan. Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi (MDH) mamlakatlari olimlaridan V.M.Azarova , V.A.Glebov , A.I.Kozachok, A.V.Kutuzov, D.V. Mesheryakov , O.B.Suxanovlartomonidan tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga metodik kompetentlilik, pedagog kadrlarni tayyorlash ning ilmiy-pedagogik, psixologik asoslari esa, A.A . Bodalev, O.E.Gavrilova, N.V.Grishina, V.G.Mixaylovskiy, YA.V.Podolyak, A.V.Tarasova kabilar tomonidan o‘rganilgan. Tadqiqotning maqsadi: Kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlashnin usullarini takomil- lashtirish dan iborat. Tadqiqotning vazifalari: -tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash jarayonini takomillashtirish ketma-ketligi va pedagogik xususiyatlarini aniqlashtirish; 3 - tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash tashkiliy-pedagogik shart-sharoitlarini takomillashtirish ; -kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlashning axborot-metodik ta’minotini takomillashtirish ; -tarbiyachilarningtarbiyaviy faoliyatga tayyorlash tizimini takomillashtirish darajasini baholash mezoni ishlab chiqish. Tadqiqotning ob’ekti sifatida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash jarayoni belgilanib,tajriba-sinov ishlariga respondent-tarbiyachilar ishtirok etdi . Tadqiqotning predmeti kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash mazmuni, shakl, metod va vositalari . Tadqiqotning usullari. Tadqiqot jarayonida suhbat,qiyosiy-taqqoslash,test, pedagogik kuzatuv, so‘rovlar, anketa, pedagogik eksperiment, intervyu va matematik-statistik tahlil hamda tajriba-sinov usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: -kompetensiyaviy yondashuv tarbiyachi pedagoglarni tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash tizimini takomillashtirish bosqichlari aniqlashtirilgan; -tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash tizimini takomillashtirishningtashkiliy-pedagogik shart-sharoitlari metodik kompetentlik bilan integratsiyalashuvi asosida takomillashtirilgan; -kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlashning axborot-metodik ta’minoti (bayram, tadbirlar), individual faoliyat asosida takomillashtirilgan; Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati ; oliy ta’lim muassasalarida, qayta tayyorlov institutlarida maktabgacha pedagogika, maktabgacha ta’limni o’qitish texnologiyalari va loyihalashtirish kurslari mazmunini boyitishga, malaka oshirish kurslari dasturlarini takomillashtirishga, maktabgacha ta’lim pedagog xodimlari ish tajribasini takomillashtirishga xizmat qiladi. 4 Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha jami 3 ta maqola nashr etildi, jumladan 1 ta jurnalda, va 2 ta respublika konferensiyalarida nashr etildi. Dissertatsiya ishining hajmi: kirish, 3 bob, 7 paragraf, boblar bo’yicha xulosalar, umumiy xulosa va tavsiyalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 I BOB. KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Yosh avlod ta’lim-tarbiyasida tarbiyachi faoliyatini tashkil etishning nazariy-metodologik asoslari Yosh avlodning barkamol, komil inson bo‘lib yetishishida pedagog, tarbiyachi va o‘qituvchilarning roli benihoyat kattadir. Yurtboshimiz SH.Mirziyoev ta’kidlaganlaridek, “Birovni o‘qitadigan, tarbiya beradigan inson, avvalo, o‘zi har tomonlama barkamol bo‘lmog‘i shart”.[10] Shuningdek, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Pedagog-tarbiyachi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo tarbiyachi-pedagogning o‘zi shunday bilimga ega bo‘lishi kerak”[16] ayniqsa, “bolaning dunyoqarashi, tafakkuri, fikr te’ranligi shakllanadigan maktabgacha ta’lim tashkilotlariga eng zukko, tajribali, bilimli tarbiyachi-pedagoglarni biriktirib qo‘yilishini oddiy mantiqning o‘zi talab etadi”. Bu muammoni oqilona hal qilishning eng muhim omillaridan biri maktabgacha ta’lim tashkilotlari kasbiy tayyorgarligi jarayonini maqsadgaa muvofiq tashkil etishdir. Shunga binoan, mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi shakli bo’lgan maktabgacha ta’lim tizimi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning ustivor yo‘nalishlaridan biri ham kadrlar tayyorlash sifatini jahon talablari darajasiga yetkazish bugungi kun dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Tarbiyachilik kasbiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, kishilik jamiyati taraqqiy etishi bilan ta’lim va tarbiyaga ehtiyojning oshishi va bu orqali ustoz- murabbiylarga bo‘lgan hurmat ehtiromning yuksak bo‘lishini ko‘ramiz. Rivoyat qilishlaricha, kunlardan birida sulton Husayn Boyqaro ovga chiqishni ixtiyor etdi. Unga hazrat Alisher Navoiy hamroh bo‘ldi. Ovdan qaytar ekanlar, bir qishloqdan o‘tdilar. Ko‘cha chetida turgan olti- y etti yoshlardagi bolakay salom berdi. Sulton Husayn qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, alik oldiyu o‘tib ketaverdi. Alisher Navoiy esa bolani ko‘rib, otini to‘xtatdi. Pastga tushib, bola 6 bilan qo‘shqo‘llab ko‘rishdi. Keyin tag‘in otiga minib, yo‘lda davom etdi. Navoiyning bu ishi shahanshohni hayron qoldirdi. – Mavlono, – dedi u Navoiyga yuzlanib, – siz saltanatning vaziri bo‘lsangiz, buning ustiga, jahonga taniqli shoir bo‘lsangiz, nainki go‘dak bir bolaga shunchalar muruvvat ko‘rsatursiz? – Olampanoh, – dedi Navoiy jilmayib. – Gap bolada emas. Gap shundaki, bir vaqtlar shu bolaning otasi manim savodimni chiqazgan erdi. Men ustozimning yetti pushti oldida hamisha qarzdormen…[47] Eng oldin gi davrlarda ham mudarrislar (tarbiyachilar) ta’lim va tarbiyaning samarali ta’sir usullarini izla b topib, hayotga qo’llay boshlaganlar. Buning evaziga eramizdan oldingi vaqtlardanoq ta’lim-tarbiyaning yaxshi natija berishi uchun tarbiyachiga bo‘lgan talablar kuchayib bordi. Tarbiyachi taakkurini, uning tajribasini takomillashtirish yuzasidan turli g‘oyalar, nazariya va tavsiyalar hosil bo‘la boshladi. Kelajak avlodni mustaqil hayotga tayyorlashda yillar davomida qo‘llanib kelingan, har bir millatning o‘ziga xos urf – odati,qadriyati va an’analariga mos ravishda tatbiq qilingan ta’lim va tarbiyaning noyob metod va vositalari, tadbir va ko’rinishlari vujudga kela boshladi. Oldin maktablar bo‘lmagan, pedagogik fikrlar vujudga kelmagan vaqtdayoq qabila tarkibidagi insonlarning bolalarida mehnatsevarlik, mehr-shafqat,axloq-odob, do‘stlik, insonparvarlik,nafosat shakllarini tarkib toptirish sohasidagi aql idroki va metodlari yillar davomida hayot tajribasi va bosqichlaridan o‘tib, ishlanib o‘sha davrning eng shirin mevasi sifatida bizning eramizgacha yetib keldi. VII asr davrlariga kelib Markaziy Osiyoda ilm-fan va madaniyat sohasidagi yuksalish bevosita ta’lim-tarbiya beruvchi mudarrislarning qizg‘in faoliyati hamda ularga qo‘yiladigan talablarning nihoyatda rang-barangligi va xilma-xilligi bilan diqqatga sazovordir. Biroq mudarrislarning o‘zi bolaga ta’lim-tarbiya berish uchun mukammal amaliy va nazariy bilimga ega bo‘lishi kerak edi. Shu sababli mudarrislar savodli madrasa toliblari orasidan tanlangan va ma’lum muddat tayyorgarlikdan 7 o‘tishgan bo‘lib hisoblanadi. Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u avvalo yozishni o‘rganish asosida bilim olishi kerak, so‘ngra esa odob-axloqi bilan eng yuksak pog‘onaga ko‘tarilsin Markaziy Osiyoning Xorazm zaminida shakllangan eng qadimiy va “...o‘tmishdagi dinlarning eng kuchlilaridan bo‘lgan” (YU.A.Rappoport) zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto”da bola ta’lim tarbiyasiga oid qiziqarli ma’lumotlar berilgan. Maktablarda “muqaddas yashil ko‘ylak” kiydirish marosimi o‘tkazilgach, kohin muallimlar bolalarni “Avesto”da keltirilgan madadkor kuchlarni ulug‘lovchi ezgulik va yaxshilik ma’budasiga sig‘intirishgan. Duolar quyidagi so‘zlar bilan boshlangan: “Men zardushtiylik diniga sodiq qolishga va’da beraman, men yaxshi fikrlar, yaxshi so‘zlar, yaxshi amallarga ishonaman...” marosimdan so‘ng muallimlar bolalarga sovg‘alar ulashishgan. Muallimlar mashg‘ulotlar jarayonida bolalarga nisbatan jismoniy jazodan ko‘ra ko‘proq o‘z diniga ishonch va e’tiqodni, dunyodagi barcha yaxshilik va ezguliklarning bunyodkori, ilohiy Axuramazdaga sig‘inishni, odamlar boshiga yovuzlik va yomonliklarni yog‘diruvchi Axrimandan esa nafratlanish hissini tarbiyalar edilar. Bolalarning sog‘lom va baquvvat bo‘lib o‘sishi bilan birga o‘z dinining barcha rasm-rusumlarini to‘liq bajarishiga, o‘rganilayotgan fanlarni puxta bilishiga, axloqiy pokligiga, menatsevarlik, rostgo‘ylik, saxovatlilik kabi fazilatlarni egallashiga kohin muallimlari javobgar edilar. “Avesto”da yer, suv va havo juda ham muqaddas deb e’lon qilinib, atrofni iflos qilgan va uni asrash qonuniyatlarini buzgan kishi 400 qamchi urish bilan jazolanardi. Bunda tarbiyachi muallimlarning o‘z kasbiga sadoqatini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Buyuk allomalarimiz o‘z asarlarida mudarrislar kasbining nozikligini, qiyinligini, mas’uliyatli ekanligini va murakkabligini, shu bilan birga ulug’, sharafli ekanligini yoritib, muallimning mahorati, ularga qo‘yilgan talablar, fazilatlariga oid qarashlar, shogirdlar bilan munosabatga kirishish mahorati, muomalasi to‘g‘risida o‘z mulohazalarini bildirganlar. Uyg‘onish davrining yetuk namoyandalari Abu Nasr Forobiy, Shayx Sa’diy Sheroziy, Al Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Davoniy kabilarning ijodiy merosi 8 pedagogik tafakkurni shakllantirishda bo‘lajak murabbiylarga muhim manba bo‘lib hisoblanadi. Ular avlodlardan avloddarga o‘tib, o‘z qimmatini yo‘qotmagan mudarrislarni, tarbiyachilarni tayyorlash tajribalarini umumlashtirib, boyitib borishgan. Zero, insoniyat kelajagi va kurrai zaminning gullab yashnashi faqat ta’lim va tarbiyaga bog‘liq ekanligini buyuk mutafakkirlar chuqur his qilishgan. Shuning uchun muallimlar kuchi va g‘ayrati bilan barkamol avlodni tarbiyalash ularning eng yorqin orzusi bo‘lib kelgan. O‘zbekiston deb atalmish muazzam zaminimizda yashab o‘tgan allomalarning bu borada o‘z o‘rni va hurmati bor. Barkamol avlodni tarbiyalash, bunda muallimning o‘rni to‘g‘risida allomalarimiz ijodiy merosidan juda ko‘p misollar keltirishimiz mumkin.[39] Abu Nasr Forobiy (873-930) O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatini rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan olimdir. Forobiy o‘rta asrda fanni birinchi bo‘lib klassifikatsiya qilib chiqqan. U arifmetika, geometriya, astronomiya va musiqani muhim tarbiyaviy fanlar deb atadi. Ushbu fanlarni o‘rgatuvchi tarbiyachini har tomonlama mukammal bilimga va tajribaga ega bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydi. Chunonchi, o‘z asarlarida “...ustoz qo’l ostidagi shogirdlariga kuchli zulm ham, haddan ziyod mehribonlik ham qilmasligi lozim. Chunki, ortiqcha qattiq qo’llik, shogird yuragida ustozga nisbatan yomon tuyg’u uyg‘otadi, mobodo ustoz juda ham mehrli bo‘lsa, shogird uni pisand qilmay qo‘yadi va u beradigan bilimdan sovib qoladi. Shuning uchun tarbiyachi bolalarning fe’l-atvori, xarakter-tempramentiga qarab ta’lim-tarbiyaning “qattiq” yoki “yumshoq” metodlaridan foydalanishi mumkin” deydi. Bunda ustoz mudarrisga quyidagi talablarni qo‘yadi: - tarbiyalanuvchilar o‘qish va o‘rganishga ishtiyoqmand bo‘lsalar ta’lim- tarbiya jarayonida yumshoq usullar qo‘llaniladi; - tarbiyalanuvchilar o‘zboshimcha, itoatsiz bo‘lsalar, qattiq, ya’ni majburlovchi usullar qo‘llaniladi.[23] Unsurul Maoliy Kaykovusning «Qobusnoma» asarida ilk bor notiqlik san’ati maktablarining Sharq mamlakatlarida rivojlanishi tarixi bayon etilgan 9 hamda o‘sha davr notiqlari haqida ma’lumotlar berilgan.Ushbu asar hozirgi global o‘zgarishlar davrida insonni ma’naviy jihatdan kamolotga yetkazishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu kamyob asar judako‘plab Sharq va G‘arb tillariga o’girilib shuhrat qozongan. Kaykovus asarida barcha yosh-avlodni aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiyasida turmush tajribasi juda katta ahamiyat kasb qilishini aytadi. Bolalarni faqat yaxshi mudarris tarbiyani hayot bilan bog‘lagan holda kamolotga yetkazishi mumkin deb, uning yo‘llarini va usullarini bayon etgan. Kitobda, javonmardlar egallashi zarur bo‘lgan quyidagi yo‘nalishlarda ta’lim-tarbiya berish nazariyasi ko‘zda to‘tilgan: 1. Kaykovus bilim haqida. 2. Hunar va turli kasb egalari haqida. 3. Turmush va xulq-odob qoidalari haqida. 4. Jismoniy yetuklik haqida. Kaykovus mudarrislarni axloqli ekanligining birinchi belgisi, uning suxandonligida deb biladi va “Hamma qobiliyatlardan eng yaxshisi nutq qobiliyatidir” deydi. Suxandonni shogirdlarga notiqlikda rost so‘zlash kerakligini ta’kidlaydi. U so‘zlarni to‘rt xilga bo‘ladi: birinchisi - bilinmaydi va aytilmaydi, ikkinchisi aytiladigan va biladigan, uchinchisi - ham bilinadi, ham aytishga, bilishga zaruriyati yo‘q, ammo aytsa ham bo‘ladi. To‘rtinchisi - biladigan va zaruriyat bo‘lmasa aytilmaydigani. Eng yaxshisi to‘rtinchisi, ya’ni biladigan va aytilmaydigani, deydi. So‘zlaganda andishalik bo‘lish, sovuq so‘zlik bo‘lmaslik, kamtarlik, maqtanmaslik, birovning so‘zini diqqat bilan eshitish odoblarini ta’kidlab o‘tadi. Odamlarni ham to‘rt xilga bo‘ladi: birinchi xil kishilar ko‘p narsani biladi va yana bilgisi kelaveradi. Bular olim va fozillar bo‘lib, ularga bo‘ysunish kerak, deydi. Ikkinchisi, bilmagan narsani bilishga harakat qiladi, ular qobil kishilar bo‘lib, bunday kishilarni o‘qitish va o‘rgatish kerak. Uchinchisi, bilganini ham bilmaydi, go‘yo uyquda yashagandek, ularni uyg‘otish kerak. To‘rtinchisi, bilmaydi va bilmaganini ham tan olmaydi. Bular johil kishilar bo‘lib, ularni o‘qitish befoyda, ulardan qochish kerak, deydi.[18] 10 Shayx Muslihiddin Sa’diy SHeroziy XIII asrda Eronda yashab ijod qilgan yirik shoir va mutafakkirdir. U faylasuf-shoir bo‘lishi bilan birga tajribali murabbiy ham bo‘lgan. Shoir “Guliston” asarida o‘z davri mudarrislarini turli toifaga bo‘lib, ularni ta’riflaydi. Qattiqqo‘l tarbiyachilarni “..basharasi tirishgan, tili zahar, yomon xulqli, odamlarni ranjitadigan, gadoy tabiatlik, ochko‘z, uni ko‘rishi bilan shogirdlarining kayfiyati uchar” shogirdlar undan bilim va tarbiya ololmaydalar. Yana bir toifadagi tarbiyachilar “...sodda, yaxshi va yumshoq ko‘ngilli odam. Unar unmasga so‘zlamas edi va bolalarni ranjitadigan so‘zlar og‘zidan chiqmas edi. Uning farishtadek axloqliligi va mehribonligini ko‘rgan bolalar murabbiyni mensimay qo‘ydilar. Uning yumshoq tabiatlik ekanligini bilishib, ilmni ham o‘rganmadilar. Bu holatga Shayx Sa’diy ikki xil ta’rif beradi.Birinchidan, Sa’diy yashagan davrda ham, undan keyingi davrlarda ham maktabda o‘quvchilarni qattiq qo‘llik bilan o‘qitganlar. Ikkinchidan, Shayx Sa’diy bu holni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va qattiq qo‘l tarbiyachiga nisbatan norozilik bildirmagan, ilm va tarbiya berishda qattiqqo‘llikni afzal ko‘rgan: “jabr ustod boz mehr padar” deb ta’kidlaydi, ya’ni tarbiyachining jabri va jazosi ota mehridan ham afzalligini aytadi. Abu Ali ibn Sino (980-1037) o‘z asarlarida inson kamolotida uch narsa - irsiyat, muhit, tarbiya muhim rol o‘ynashini ta’kidlab, bunda mudarrislar bolalarga ta’lim berishdek mas’uliyatli burchni bajarib, shu uch holatga javobgarlik hissi bilan yondashishini uqtiradi va mudarrislarga faoliyatda muvaffaqiyatga erishish garovi bo‘lgan quyidagi tavsiyalarni beradi: 1) Bolalar bilan muomalada bosiq va jiddiy bo‘lish. 2) Berilayotgan bilimning o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishiga e’tiborni qaratish. 3) Ta’limda turli shakl va metodlardan foydalanish. 4) O‘quvchining xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini nazorat qilish. 5) Bolalarni fanga qiziqtira olish. 6) Berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olish. 11 7) Bilimlarni o‘quvchilarning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda tushunarli olib borish. 8) Har bir so‘zning bolalar hissiyotini uyg‘otish darajasida bo‘lishiga erishish. IV asrning buyuk mashoyixi Abu Nosir Tusiy o‘zining «Pedagoglarni tarbiyalash to‘g‘risida» nomli asarida quyidagilarni yozadi: «Murabbiy munozaralarini to‘g‘ri olib borish, rad etib bo‘lmaydigan darajada isbot qilishi, o‘z fikrlarini to‘g‘riligiga ishonishi, nutqi mutlaqo sof va ravon bo‘lishi lozim. Murabbiy nutqi hech qachon zaharxandali, qo‘pol va qattiq bo‘lishi mumkin emas. Dars paytida o‘zini tuta olmasligi darsni buzadi». Buyuk mutafakkir Abdurahmon Jomiyning «Iskandar xirodnomasi” asarida muallimlar haqida quyidagi fikrlar bildirilgan: “muallim aqlli, adolatli, o‘zida barcha yuksak fazilatlarni mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. O‘zini nomunosib tutgan murabbiy hech vaqt bolalarga bilim bera olmaydi”. A.Navoiy fikricha, har bir inson o‘ziga ta’lim va tarbiya bergan ustozini, tarbiyachisini umrbod hurmat qilishi va uni e’zozlashi kerak. Pedagog mehnatini har qanday xazina bilan o‘lchab bo‘lmaydi: Haq yo‘linda kim senga, bir harf o‘qitmish ranj ila, Aylamak bo‘lmas ado, oning haqqin yuz ganj ila. Alisher Navoiy yosh avlod tarbiyasini har qanday tasodifiy murabbiyga ishonib topshirib bo‘lmasligini aytib, tarbiyachiga yuksak talablarni qo‘yadi.Kamoliddin Husayn Voiz Koshifiy (1440-1505) “Futuvvatnomai Sultoniy yoxud javonmardlik tariqati” asarida ustoz-shogird munosabatlariga keng to‘xtalgan.U muallimlarning shogirdlariga beradigan har bir o‘gitini qadrlaydi. “Maraka joylarida” (dars—ma’ruza o‘qiladigan joy) shogirdlar muallimning har bir so‘zini e’tibor bilan tinglashini va unga amal qilishini ta’kidlaydi. Jumladan, alloma shunday yozadi: “Agar shogirdlikning binosi nimaning ustiga quriladi, deb so‘rasalar, irodat ustiga, deb javob bergin. Agar irodat nima deb so‘rasalar, samo va toatdir, deb aytgin. Agar samo (eshitish) va toat nimadir deb so‘rasalar nimani ustoz aytsa, uni jon qulog‘i bilan eshitish, 12 chin ko‘ngli bilan qabul qilish va vujud a’zolari orqali amalga ado etishdir deb ayt”.[39] Yunon faylasuflari asarlarida tarbiyachilarning kasbiy mahorati haqidagi g‘oyalar Antik davrdagi maktablar Sparta, Afina va Rim tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi sifatida faoliyat olib borganlar. Qadimgi Yunonistonda bunday joylar akademiya deb nomlangan.«Akademiya» so‘zi afsonaviy qahramon Akadema nomidan kelib chiqqan. Eramizdan avvalgi V asrda Afina yaqinidagi Akadema so‘zi bilan nomlanuvchi joyda Platon o‘z shogirdlariga ma’ruzalar o‘qigan bo‘lib, keyinchalik ta’lim-tarbiya berish uchun tashkil etiluvchi maskanlar ham shunday nom bilan atala boshlangan. Qadimgi Yunonistonda bolalarga ta’lim-tarbiya berish faylasuflar zimmasiga yuklatilgan. Ular notiqlik san’atining yetuk namoyandalari bo‘lib, o‘zlarining chiroyli so‘zlari, baland va ta’sirchan ovozlari bilan ta’lim oluvchilarning tafakkuriga, ongiga kirib borganlar, ta’lim va tarbiyada ulkan yutuqlarga erishganlar. Shu sababli, notiqlik san’ati va nutq madaniyatining nazariyasiga, uning cheksiz tarbiyaviy ahamiyatiga ilk marotaba qadimgi Yunonistonda asos solinganligi ilmiy adabiyotlarda bayon etiladi. Yunonistonda epos, lirika, drama, haykaltaroshlik, musiqa va me’morchilik san’ati bilan birga notiqlik san’ati ham murakkab va muhim san’at asari sifatida tan olingan. Notiqlik san’atini davlatning muhim ijtimoiy-siyosiy ishlariga talluqli faoliyatdagi ahamiyati uchun hamda yosh avlodni tarbiyalashda ular ongi va tafakkuriga qizgin ta’sir etuvchi murakkab vosita sifatida rivojlantirganlar. Eramizdan avvalgi V asr Yunonistonda yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va ularni vatanparvarlik ruhda tarbiyalashning eng takomillashgan davri bo‘lgan. Shu sababli “Notiqlik san’ati” ham qizg‘in rivojlangan davr hisoblanadi. “Notiq ushbu qonuniyatlarga amal qilgan holda o‘quvchilarga, ya’ni “tinglovchilarga halovat bag‘ishlash” orqali ularni ezgulikka, adolatparvarlikka, vatan oldidagi burchga sadoqatli bo‘lishga, yaxshi amallarni bajarishga, axloq va odob qoidalariga rioya qilishga chorlar edi. Bu uning jamiyat oldidagi asosiy vazifasi hisoblanardi. Notiqlik san’atini chuqur egallagan, o‘zlarining go‘zal 13 vachiroyli nutqlari bilan jamiyatda hurmat va e’tibor qozongan Dinarx, Giperid, Gorgiy, Isokrat, Isey, Esxil, Demosfen kabi namoyandalar mashhur davlat arboblari bo‘lib yetishganlar. Yunon faylasuflari tarbiyachilarning ta’lim va tarbiya berishda og‘zaki nutqning shakl va qonuniyatlarini, mulohaza va isbot kabi mantiq ilmi qoidalarini chuqur o‘zlashtirishlari lozimligini qat’iy talab qilganlar. Shuning uchun pedagog tarbiyachilar o‘z fikrlari va tuyg‘ularini o‘quvchilar hamda tinglovchilar tafakkuri va ongiga chuqur singdira olganlar va keskin ta’sir o‘tkazganlar. Har bir pedagog o‘zlarining notiqlik san’ati ustida tinimsiz mashg‘ulotlar olib borganlar, sehrli ovoz sohibi bo‘lish uchun nutq texnikasining barcha qonuniyatlariga amal qilganlar. Ular o‘z nutqlarini mafkuraviy va siyosiy kurash hamda yosh avlodni tarbiyalash quroli deb hisoblaganlar. Mashhur faylasuf olim Suqrot (eramizdan avvalgi 469 - 399) o‘quvchilar bilan savol-javob usuli orqali ta’lim-tarbiya bershining suhbat metodiga asos solgan. Suqrotning shogirdi Platon o‘z ustozi g‘oyalarini davom ettirib, o‘quvchilar bilan savol-javob usulini notiqlik san’atining bir shakli sifatidagi ahamiyati cheksiz ekanligini bayon etadi hamda uni inson tafakkuri va ongini, dunyoqarashini og‘zaki nutq bilan boyituvchi noyob uslub sifatida baholaydi. Yunonistonda yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda notiqlik san’atining ahamiyatini yoritib berish hamda uning rivojlanishi faylasuf olim Demosfen (eramizdan avvalgi 384 - 322) nomi bilan uzviy bog‘langan.U yoshlik yillaridanoq notiqlik san’atiga qiziqdi. Tug‘ma duduq bo‘lishiga qaramasdan, o‘quvchi va tinglovchilarning istehzolariga bardosh berib, qizg‘in va shiddatli mehnati bilan notiqlik mahoratini namoyish eta olgan. Barcha dunyoviy bilimlarni faqat notiqlik san’atining olijanob qudrati asosida tinglovchilar tafakkuriga yetkazish mumkin deb ta’kidlagan edi faylasuf. Faqat Demosfen Yunonistonda notiqlik san’atining yetuk namoyandasi, ya’ni elitasi sifatida mashhur bo‘ldi. U davlat tribunasini siyosiy va mafkuraviy kurash maydoniga aylantirdi.[18] Ye vropa olimlar i tarbiyachilarning kasbn i mahoratn i takomillashtirish to‘g‘risida t arbiyachilarning kasbiy mahoratlarini takomillashtirish to‘g‘risidagi 14 muammolar Y evropa olimlari Y an .A.Komenskiy, Djon Lokk, G.Pestalotssi, A.Disterverg, K.D.Ushinskiy kabilarning asarlarida o‘z ifodasini topgan. Jumladan, chex olimi, mashhur pedagog Yan.A.Komenskiy tarbiyachining eng muhim xususiyatlari qatoriga bolalarni sevishi, yuksak axloqi, bilimdonligi, iqtidori, qobiliyati kabilarni kiritadi va ularning mohiyatini atroflicha tavsiflab beradi. Yan Amos Komenskiy o‘z davrida tarbiyachilarning bola dunyoqarashini rivojlantirishdagi roliga yuqori baho berib, tarbiyachilik «yer yuzidagi har qanday kasbdan ko‘ra yuqoriroq turadigan juda faxrli kasb» ekanligini aytadi. Muallifning fikricha, tarbiyachi o‘z burchlarini chuqur anglay olishi hamda o‘z qadr-qimmatini to‘la baholay bilishi zarur. Yan.A.Komenskiy tarbiyachi obrazini tasvirlar ekan, uning shaxsida quyidagi fazilatlar namoyon bo‘lishi maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydi: vijdonli, ishchan, sabotli, axloqli, o‘z ishini sevuvchi, o‘quvchilarga mehr bilan muomala qiluvchi, ularda bilimga havas uyg‘otuvchi, o‘quvchilarni o‘z ortidan ergashtiruvchi va diniy e’tiqodni shakllantiruvchi. Pedagogik faoliyatning yana bir muhim tarkibiy qismi tarbiyachining xarakteri va his-tuygularida, uning o‘quvchilar bilan muloqotga kirishish usulida namoyon bo‘luvchi pedagogik-psixologik takt (odob, axloq) xususiyatlarini qo‘llashdir. Uning fikricha psixologik takt (odob, axloq) hayotimizning barcha jabhalarida g‘oyatda keng qo‘llaniladigan faoliyat turi, shuning uchun o‘siz odamlar orasida hech qanday muloqot va nutq qobiliyatining o‘zi ham bo‘lishi mumkin emas, deb ta’kidlaydi. «Aqlli, fikran boy, bag‘ri keng insonchalik hech narsa yoshlarni qiziqtirmaydi, o‘zining ortidan ergashtira olmaydi ham..., aql — aql bilan tarbiyalanadi, vijdon — vijdon bilan, vatanga sadoqatlilik — bevosita vatan uchun xizmat qilish bilan..., - deb ta’kidlagan edi mashhur rus pedagogi V.A.Suxomlinskiy. - U o‘zining butun borlig‘i, kundalik hayoti, ma’naviy madaniyati bilan tarbiyachi va o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladi va ularni o‘z ortidan ergashtiradi». Tarbiyachida pedagogik mahoratni shakllantirishning ilmiy - nazariy asoslari pedagog olim V.A. Slastyonin tomonidan ham tadqiq qilingan. U kasbiy - pedagogik tayyorgarlik, tarbiyachining shaxsi va kasbiy shakllanish 15 yo‘nalishi va bunda pedagogik mahorat to‘g‘risida so‘z yuritib, shunday yozadi: “Tarbiyachi muntazam ravishda pedagogik nazariyalarga tayansagina, tarbiyachilik mahoratini egallaydi”. Shunday qilib, Yevropa mutafakkirlari o‘z ilmiy asarlarida tarbiyachining bir qator muhim fazilatlari haqida fikr yuritganlar. Bularning qatoriga quyidagi fikrlarni alohida qayd etish lozim: tarbiyachining har tomonlama barkamol bo‘lishi, o‘zining yuksak xislatlari va his-tuyg‘ulari bilan boshqa kasbdagi kishilardan ajralib turishi, bolalar ruhiyatiga oson kira olish qobiliyati, darslarni o‘zlashtirishda orqada qolganlar bilan individual ishlar olib borish, o‘quvchilar diqqatini o‘ziga qaratish mahorati, mustaqil ishlash va o‘z mahoratini, malakasini oshirish, pedagogik- psixologik odob (takt)ga ega bo‘lish, notiqlik san’atini puxta bilish kabilardir. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, Sharq va G‘arb mutafakkirlari tomonidan tahlil qilingan tarbiyachi kasbi haqidagi ko‘pgina mulohazalar hozirgi kungacha o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda, demak, millati va kelib chiqishidan qat’iy nazar ajdodlar g‘oyasini takomillashtirish evaziga ta’limni yuksak bosqichlarga ko‘tarish mumkin. 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari va ularning jamiyatda tutgan o‘rni Pedagogika tarbiya ilmi hisoblanadi. Tarbiya - o‘sib kelayotgan yosh avlodni mazkur muhit, jamiyat talablari asosida hayotga tayyorlashdan iborat. Tarbiya jarayonida o‘sib kelayotgan yosh avlod o‘zidan oldingi avlod tomonidan yig’ilgan bilim, madaniyat, urf - odat va mehnat ko‘nikmalarini o‘ranib oladi, hayotda o‘zining munosib o‘rnini egallash va hayotiy tajribaga ega bo‘lish uchun o‘z bilim saviyasi va dunyoqarashini kengaytirib, shakllantiradi. Demak, tarbiya yosh avlodni hayotga va mehnatga tayyorlaydi. Bu faoliyat bilan tarbiyachilar shug‘ullanadi.Tarbiyalanuvchilar yoshiga ko‘ra maktabgacha yoshdagi, maktab yoshidagi va katta yoshdagilar deb guruhlarga ajratish qabul qilingan. 16 Har bir guruhlarga tarbiyachilar rahbarlik qilar ekan ulardan mahorat talab qilinadi. Tarbiyachilardan quyidagilar talab qilinadi: o‘z - o‘zini tarbiyalash, dunyoqarashining kengligi, o‘zini tarbiyalashi uchun ko‘proq ilm olishi,intellektual qobiliyatini rivojlantirishi, estetik jihatdan tarbiyalanganligi, mehnatsevarligi va mehnatga layoqatliligi. Tarbiyachilar har qanday muammoli vaziyatdan chiqa olishi, tarbiyalanuvchilar bilan samimiy munosabatda bo‘lishi lozim. Tarbiyachi tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini, ularning har biridagi o‘ziga xos xarakterini doimo hisobga olishi kerak. Tarbiyachi tarbiyanuvchilari bilan muomala qilganda o‘ta ehtiyot bo‘lishi va samimiy bo‘lishi lozim. Tarbiyachi va tarbiyanuvchilarining muomalasi muammosini ham dolzarb muammo deyish mumkin. Ko‘p hollarda muomala madaniyatiga ega bo‘lmaslik tarbiyachi va tarbiyanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.[19] Tarbiyachilarning o‘z tarbiyanuvchilarini: ularning xulq-atvori, o’z tengqurlari va o’zidan kattalar bilan munosabatlarini, turli xildagi hodisalarga, muammo va vaziyatlarga munosabatlarni har doim o‘rganib, bilib borishga intilishi judayam muhimdir. Tarbiyachi bolalarni qanchalik yaxshi bilib olsa, unda bolalar bilan munosabatlarida xushmuomala bo‘lish imkoniyatlari shu qadar ko‘proq bo‘ladi. Lekin tarbiyachi o‘z tarbiyalanuvchilari bilan yaqinroq bo‘lishga harakat qilar ekan, ba’zan tegishli daqiqalarda o‘zi eshitmasligi lozim bo‘lgan narsalarni eshitmasdan o‘tib ketishni bilishi lozim. Bunga sabab eshitish odobsizlik bo‘lishi mumkinligi, yoki vaziyat noaniq bo‘lib turganda, eshitish darhol aniqlik kiritish zarurligini taqozo qilishidir. Tarbiyalanuvchilar bilan o‘z muomalasini shovqin va boshqa xildagi mayda-chuyda narsalarga aralashishga yo’l qo’ymaslik uchun kundalik hayotimizda nimanidir sezmay qolishni o‘rganish ham muhimdir. Va nihoyat, ba’zan biror narsani anglolmay qolish ham foydali bo‘ladi. Bularning hammasi tarbiyachining tarbiyalanuvchi bilan bo‘ladigan kichik ixtiloflariga barham beradi, unga tarbiyanuvchilar bilan bo‘ladigan kelishmovchiliklarga 17 tegishli darajaga odob bilan aralashuviga yordam beradi. Bu kelgusi vaziyatlarda ayniqsa muhim va murakkabdir. V.A.Suxomlinskiy aytib o‘tganidek, pedagog-tarbiyachi, bolalar ayniqsa katta yoshdagi bolalar o‘rtasidagi kelishmovchiliklarga juda ehtiyotkorlik bilan aralashuvi lozim. U shuningdek, ziddiyatlarning shunday sohasi borki, unda pedagogning aralashuvi nihoyatda cheklangan bo‘lishi, hamma kelishmovchiliklarva ziddiyatlar ham kollektivda muhokama qilish ob’ekti bo‘lmasligi mumkin va lozim deb hisoblagan edi. Aftidan, yirik pedagogning bu fikri tarbiyachining yo‘l - yo‘riqlaridan biri bo‘lib qolishi u tarbiyachiga pedagogik nazokat muammosini hal qilishda yordam berishi lozim. Tarbiyachining muhim hayotiy yo‘l - yo‘riqlaridan biri dilkashlikdir. An’anaviy dilkashlik yoxud odamlarnin ishiga aralashmaslik shaxsning o‘ziga xos fazilati deb qaraladi, bu yaxlit qonuniy holatdir. U dilkashlik odamlarga aralashmaslik shaxsning o‘ziga xos xususiyatlarigina bo‘lib qolmay, shu bilan birga odamning u yoki bu vaziyatdagi muayyan xulq - atvori hamdir, ya’ni ijtimoiy yo‘l-yo‘rig‘idir. Shaxsning xususiyatiga bo‘lgan dilkashlikni atrofdagilar bilan o’zgarmas, o’ta faol rivojlangan munosabatlarga intilish sifatida qarash mumkin, bunday intilish insonlar bilan juda tez kelishib ketish, umumiy til topa olish bilan birga olib boriladi. Dilkashlik va odamlar ishiga qo’shilmaslikni shaxsning alohida xususiyatlari sifatida qarab chiqish ekstra va introversiya tushunchalari bilan bog‘langanda juda samarali natija beradi. Ekstravert shaxslarga umumiy faollik, osoyishtalik, ta’sirlariga moyillik xosdir. Introvertlar ichki olamga berilgan, odamlarga aralashmaydigan, o‘z - o‘zini nazorat qilishga, refleksiyaga, ichki xavotirlikka moyil bo‘ladilar. Albatta, o‘ta introvertlar bilan ekstravertlar favqulodda hodisa bo‘lib, individlar bu ikki chetki nuqtalar o‘rtasidagi oraliqda joylashadilar. Dilkashlik ko‘proq ekstravert tiplarga, odamlarga aralashmaslik esa introvert tiplarga xosdir. 18 Tarbiyachilar bilan munosabatlar sohasidagi juda kerakli ijtimoiy yo‘l yo‘riqlarning ba’zilari mana shulardan iboratdir. Tarbiyachida bularning borligi uning pedagogik nazokatga amal qilishining zamini va sharti sanaladi.Endi tarbiyachilarning tarbiyalanuvchilar bilan muomalasi sohasida namoyon bo‘ladigan ayrim bir qolipdagi fikrlarni qarab chiqamiz. Bir qolipdagi fikrlar umuman pedagogik faoliyatda va xususan tarbiyalanuvchilar bilan munosabatlar sohasida ijobiy rol o‘ynashi mumkin. Ular pedagogning g‘ayratini tejaydi, ancha tez pedagogik ta’sir etishga yordamlashadi va hokazo. Shuning uchun ham tarbiyachiga tegishli bir qolipdagi fikrlarning muayyan sistemasi bo‘lishi muhimdir, shu tufayli ko‘p hollarda deyarli avtomatik ravishda ta’sirlarga javob bera oladi. Gap birinchi navbatda tarbiyachida hosil bo‘lgan shunday fikrlar, chunonchi tarbiyachilar bilan albatta xushmuomalada bo‘lish, tarbiyalanuvchi shaxsiga prinsipial yondashuvining yuqori darajasini o‘zining birorta ham tarbiyalanuvchisi yomon bo‘lishi, buning ustiga ishonchsiz bo‘lishi mumkin emasligiga ishonch bilan qo‘shilib ketishi va hokazolar haqida boradi.Lekin bir qolipdagi fikrlar salbiy rol o‘ynashi ham mumkin.[37] Tarbiyachilarda ko‘pincha shunday fikr ayniqsa tez - tez uchrab turadiki, u ularning tarbiyalanuvchilar bilan o‘zaro munosabatlarini yo‘lga qo‘yishga halaqit beradi, bu bolalar bilan o‘zining maxsus tarzda tutishining, ya’ni hamkasb yoki boshqa kishilar kabi muomala qilmasligi kerakligiga ishonch haqidagi fikrdir. Masalan, mashg‘ulotda kulgili vaziyat vujudga kelganida kulib, unga barham berish o‘rniga ba’zi tarbiyachilar «tarbiyalanuvchisiga» bunga jiddiy, qat’iy javob beradilar hamda ahvolni, shu tariqa murakkablashtirib yuboradilar. Yoki hamkasbi tarbiyalanuvchilar bilan haqiqatda nazokatsiz munosabatda bo‘lganiga qarshi turish o‘rniga, tarbiyachi uni himoya qila boshlaydi va hokazo. Ayrim tarbiyalanuvchilarga bir xil munosabatda bo‘lish ham tarbiyachiga halaqit beradi. U yoki bu tarbiyalanuvchiga beriladigan baho (ijobiy yoki salbiy) tarbiyachining bu tarbiyalanuvchiga nisbatan va uning tarbiyachiga nisbatan munosabatiga 19 doir xatti-harakatlarni «mustahkamlashi» va aniqlab borishi mumkin. Bunday holda tarbiyachi o‘z tarbiyalanuvchilarining atrof - tevarakdagi voqe’lik ta’siri ostida muayyan tomonga o‘zgarib borishini ko‘ra olmay koladi. Buning oqibatida u tarbiyalanuvchining tarbiyachi bahosiga mos bo‘lib tushmaydigan hatti - harakatlari va xulqini oldindan ko‘rishga qodir bo‘lmaydi. Agar tarbiyachi yosh insonga beriladigan har qanday baho (hatto ijobiy baho ham) oxirigacha haqiqiy va adolatli bo‘lishi mumkin emasligini tushunsagina mazkur bir qolipdagi fikrni yengishi mumkin. Mazkur baho tarbiyalanuvchi hayotining o‘zgarib borishini hisobga olmaydi, uning rivojlanish istiqbollari va har bir tarbiyalanuvchida (u qanday yoshda bo‘lmasin) qandaydir ichki tugallanmagan narsa borligini hisobga olmaydi. Tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlari to‘g‘risidagi bir xil tasavvur ham tarbiyachiga halaqit berishi mumkin. Tarbiyalanuvchi falon yoshda faqat falon tarzda bo‘ladi va o‘zini falon tarzda tutadi, deb hisoblab, tarbiyachi bolalarning ko‘pgina individual xususiyatlarini normadan chekinish deb hisoblashi va ularni ana shu normaga keltirishga harakat qilishi mumkin. Tabiiyki, bu noto‘g‘ri va zararlidir. Lekin, boshqa shunday fikr ham uchraydiki, bunda tarbiyachi yosh xususiyatlarini inkor etib, haqiqatda o‘z tarbiyalanuvchisiga hulq -atvori bilan kattalarga o‘xshagan bo‘lishiga harakat qiladi. Ayni vaqtda shu narsa aniqki, har bir yoshda tarbiyachining nuqtai nazaridan u voyaga yetkazishi lozim bo‘lgan shaxs qiyofasi uchun yaroqsiz bo‘lgan, lekin bu yosh uchun mutlako tabiiy bo‘lgan ko‘rinishlar ham bo‘ladi. Bu ko‘rinishlarning juda ko‘plari keyinchalik tarbiyachining aralashuvisiz yo‘qbo‘lib ketadi. Agar tarbiyachi tarbiyalanuvchilarga nisbatan o’zgarmas holatda tursagina (bunday holat uning yoshiga nisbatan har xil bo‘ladi), bolaga nisbatan pedagogik ta’sir o’tkazishni samarali amalga oshirganbo’ladi. Bu vaziyat yosh bolalar bilan muomala qilishda tarbiyachining asosiy yo‘l - 20 yo‘rig’i hisoblanib, u tarbiyalanuvchilarga psixologik va yosh xususiyatlarga o’xshash bo‘ladi. Tarbiyaning bor tajribasini tekshirish, tajriba sinov ishi tarbiyalanuvchilarning yoshiga muvofiq ravishda tarbiyachi holati (tutgan yo‘li)ning o‘zgarish mezonini aniqlashga imkon beradi. Bu tarbiyalanuvchilar kollektiviga nisbatan tashqi holatda ma’lum darajada ichki holatga o‘tish, tarbiyalanuvchilarga bevosita ta’sir ko‘rsatishning kamayishi va bevosita ta’sirining ortishi, kollektivni boshqarish vazifalarini bir qismini tarbiyalanuvchilarning o‘z - o‘zini boshqarish organlariga berish, har bir bola shaxsning ichki olamiga ko‘proq ta’sir ko‘rsatishga o‘tishdir. Turli yoshdagi tarbiyalanuvchilarning muomalasiga ta’sir ko‘rsatish sub’ekti bo‘lgan tarbiyachi tutgan yo‘lniig umumlashtirilgan tavsifini quyidagicha tasavvur qilish mumkin. Tarbiyachi tashkilotchi bo‘lib maydonga chiqadi. V.Dalning lug‘atiga qaraganda - tuzuvchi, ta’sir etuvchi (tashkil etish - yo‘lga qo‘yish, belgilash, tartibga keltirish, tuzish, hosil qilish, qat’iy asoslash degan so‘zdan) ma’noni bildiradi. Pedagogniig kichik yoshdagi tarbiyalanuvchilar hayotiga ta’sir ko‘rsatishining asosiy mazmuni uni tashkil etish zaruriyati bilan belgilanadi. Kichik yoshdagi tarbiyalanuvchilar kollektivlarda talabchan va quvnoq tarbiyachi bo‘la oladigan bolalarning faol ijodkorlik bilan to‘la hayotini tashkil etib, ular orasida o‘zaro xayrihoxlik, g‘amxo‘rlik vaziyatini, zavqli vaziyatini vujudga keltira oladigan tarbiyachilar katta obro‘ - e’tibor qozonadilar. Bolalar katta yoshdagi bunday kishilarni o‘z do‘stlaridek qabul qilishga moyildirlar. Bunday munosabat eng yaxshi munosabatdir, chunki u katta yoshdagi kishiga jo‘shqin qulaylik bag‘ishlaydi, uning ko‘pgina tashkiliy vazifalarini hal etishni osonlashtiradi, tarbiya vazifalarini mohirlik bilan samarali hal etishga yordam beradi. Zero, bu qo‘llagan jazo usulingiz arbiyanuvchining sha’niga, g‘ururiga va uni ruhiy azob uqubatlariga solmasligi nazarda to‘tilishi kerak. Mana shu 21 kabi masalalarni yechishda MTTlari pedagog-tarbiyachilaridan yuqori saviya, mahorat va albatta, kasbiy kompetentlik zarur bo‘ladi.[40] 1.3. Kompetensiya – tarbiyachi faoliyatining muhim asosi H ar tomonlama rivojlangan shaxs tarbiyasida pedagoglarning kompetentlik darajasi muhim ahamiyatga ega. Pedagogika fanida psixologik- pedagogik kompetentlik tushunchasi pedagogning ta’lim-tarbiya jarayonida eng yuqori darajada natijaga erishishi, yuqori kasbiy salohiyat, shuningdek, muloqotchanlik va ijobiy fazilatlarga ega bo‘lish degan xulosaga kelinadi. Pedagogik-psixologik adabiyotlarda “kompetensiya” tushunchasi nisbatan yaqindan boshlab keng qo‘llanila boshlandi. 1960 yillarning oxiri va 1970 yillarning boshlarida G‘arbda, 1990 yillarning o‘rtalariga kelib zamonaviy ta’limda kompetensiyali yondoshuv yo‘nalishi kirib keldi.[37] Hozircha “kompetensiyali yondashuv” tushunchasini ochib beruvchi yagona ta’rif yo‘q. Bu masala yuzasidan ko‘p sonli olimlar turlicha taxminlarni ilgari surmoqdalar. Biz shunday taxminlarning bir nechtasini ko‘rib chiqamiz. Kompetensiya lotincha compete so‘zidan olingan bo‘lib, erishaman, muvofiqman, mos kelaman ma’nolarini anglatadi. SHu bilan bir qatorda kishi egallagan muayyan bilim, ko‘nikma, malakalar majmuasi ham kompetensiya sanaladi. Kompetensiya so‘zi muayyan vazifani bajarish uchun biror shaxs yoki tashkilotga berilgan vakolat va huquq ma’nosida ham qo‘llaniladi. Kompetensiya – ma’lum bir sohada sifatli produktiv faoliyat olib borish uchun zarur bo‘lgan mutaxassisning ta’limiy tayyorgarligiga qo‘yilgan talabdir. Kompetensiya shaxsning murakkab, ta’limiy tuzilishi bo‘lib, u o‘zida shaxsning inttellektual, irodaviy, kreativ, emotsional sifatlarini o‘zida jamlaganki, ular faoliyatdan ko‘zlangan maqsadga uning o‘zgarib boruvchi sharoitida amalga oshuvini ta’minlaydi. SHunday qilib, kompetensiya shaxsning yuksak sifatiy xislati bo‘lib, uning shakllanishi ta’limning hal qiluvchi oqibat, natijasi hisoblanadi. 22 “Kompetentlik” so‘zining ma’nosi xabardorlik, obro‘, o‘z sohasi bo‘yicha keng qamrovli tushuncha va tajribaga ega bo‘lish bilan belgilanadi. Kompetensiya – shaxsiy sifat bo‘lib, turli xil vaziyatda pedagogik faoliyat va ijtimoiy hayotda ifodalanadigan qobiliyat, bilim, ko‘nikma va malaka hisoblanadi. Mavzu mohiyatidan kelib chiqib aytish joizki, bugunki kunda pedagogik atamalar lug‘atida “kompetent”, “kompetentli yondashuv”, “kompetentli pedagog” terminlarini juda ko‘p uchratamiz. Ilmiy adabiyotlarda “kompetensiya” hamda “kompetentlik” tushunchalari qo‘llaniladi. I.V.Lyoxina hamda F.N.Petrovalar “Kompetensiya” tushunchasi lotin tilidan olingan bo‘lib, competentsia – “tegishli”, “bilgili bir sohani biluvchi”, “to‘liq huquqga ega”, “muayyan bir shaxs yoki korxonaning to‘liq huquqga egaligi”, “shaxsning bilimlari va tajribalari atrofidagi masalalar” - degan ma’nolarni bildirsa, kompetentlik tushunchasi o‘z bilimlari va huquqlariga suyangan holda muayyan bir masalalarni hal etish va yecha olishga loyiqligi, fikr yurita olish malakasiga ega ekanligini bildiradi.[37] Psixologik nuqtai nazardan yondashganda esa kompetentlikni mutaxassisning bilimlilik, kasbiga mos bo‘lish, malakasi, boy tajribaga ega bo‘lish, javobgarlikni, pedagogik faoliyatga singdirib borish, o‘z sohasining ustasi bo‘lish va uning sirlarini chuqur bilish bilan bog‘liq ekanligi haqida fikrlar mavjud. V.S. Merlin nuqtai nazarida kompetentlik bu – yo‘naltirilgan, uddalay oladigan motivatsiyadir , deb ifodalansa, A.A. Leontev fikricha, kompetentlik munosabati ilg‘or pedagogik jarayon hisoblanadi. Kompetentlikning psixologik aspektlari V.I.Baydenko tomonidan quyidagicha tavsiflanadi: 1. Shaxsning pedagogik jarayonga birinchi salohiyatli tayyorligi, ya’ni, kasbiy faoliyatning psixik asoslari, bilim, ko‘nikma, malakalar, zaruriy sifatlar hamda shaxsning zarur bo‘lgan kasbiy imkoniyatlari darajasi. 23 2. Shaxsning pedagogik faoliyatga biror vositasiz ayni vaqtdagi tayyorligi, ya’ni, mutaxassisning ruhiy va jismoniy holati, tezkorligi, har qanday holat va sharoitda aniq masalalarni yechishga yo‘nalganligi, o‘zgaruvchanligi bilan ifodalanadi.[38] U razova M.B. fikricha, bo‘lajak kasbiy ta’lim pedagogini loyihalash faoliyatiga tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish kompetentlik va kompetensiya quyidagi ko‘rinishlarni namoyon qiladi: Kompetensiya – shaxsiy xususiyatlarning o‘zaro yig‘indisi (bilim, idrok, malaka, faoliyat usullari), belgilangan jarayon va predmetga tegishli qarashlar tushunchasi bo‘lib, samarali faoliyat sifatini belgilaydigan zaruriyatdir. Kompetentlikda kompetensiyaga ega insonni boshqarish tushuniladi, professionallik faoliyati predmetiga tegishli xususiyatlarni o‘z ichiga oladi . N.M.Muslimov “kompetensiya-qobiliyat” demakdir, biroq kompetensiya atamasi bilim, ko‘nikma, mahorat va qobiliyatni ifoda etishga xizmat qiladi, degan g‘oyani ilgari sursa , K.Riskulova “Kompetensiya tushunchasi u yoki bu kasb egasiga zarur bo‘lgan sotsiolingvistik qonuniyatlar, tamoyillar, talablar, qoidalar, burch, vazifa hamda majburiyatlar, shuningdek, shaxsiy deontologik me’yorlar yig‘indisini anglatadi deb, kompetentlikni shaxs amaliy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, kompetensiya me’yorlarini jamiyat talablaridan kelib chiqqan holda kreativlik asosida ish tajribasida namoyon etish mahoratidir” deya izohlaydi. Shuni aytish mumkinki, kasbiy kompetentlilikni rivojlantirish masalalariga yetarlicha urg‘u berilgan. Masalan: E.Zeyer va N.SHaxmatovalar muayyan bir soha mutaxassissining kasbiy kompetentligidagi turli ko‘rinishlar, ya’ni kasbiy kompetentlikning turlari o‘zaro integrallashib borishini bildirgan. SHuningdek, kasbiy tayyorgarlik bilan uning amaliy tajribasi, shaxs va mutaxassis sifatida o‘z-o‘zini anglashi, o‘z kuchiga bo‘lgan ishonch, boshqalar tomonidan bildirilgan kamchiliklarni to‘g‘ri qabul qilish kasbiy kompetentlikning asosiy darajalari sifatida tahlil qilingan. Pedagog olimlar V.A.Slastyonin bilan I.Isayevlar esa pedagogning kasbiy 24 kompetentligi uning pedagogik faoliyatini amalga oshirishga qaratilgan nazariy va amaliy tayyorgarligining birligi bo‘lib, pedagogning professionalizmini belgilashini ta’kidlagan. V.A.Slastyoninning ta’kidlaganidek, pedagog (o‘qituvchilik) kasbi “o‘zgartirishlar kirituvchi” va “boshqaruvchi” mazmunga ega kasb hisoblanadi. Chunki u zamon talablaridan kelib chiqqan holda birinchidan , pedagogik jarayonlarning o‘ziga, uning mazmuni va shakliga o‘zgartirishlar kiritsa, ikkinchidan , bola shaxsining o‘sib - rivojlanishi jarayonlarini o‘zgartirib, komil shaxs sifatida shakllanib borishini yo‘naltirib, boshqarib boradi. Bunda pedagog uchun kasbiy faoliyatini samarali tashkil etishda metodik kompetentlikga bo‘lgan zaruriyat seziladi. Kompetensiya tushunchasi va kompetensiyali yondashuv. Kompetensiyali yondashuv, inson faoliyatida har tomonlama kompetenlilikni shakllantirish hozirgi zamon jamiyati va ta’limining asosiy sharti bo‘lib hisoblanadi. Bu talab o‘qituvchi-pedagoglar faoliyatiga ham bevosita daxldordir. Bugungi kunda dunyo ta’limini yangilashning asosiy yo‘nalishi ta’lim jarayonida faoliyatli yondashuv orqali dunyoni, hayotni, kasbiy faoliyatni yaxlit tizimli ko‘ra olish, unda tizimli faoliyat ko‘rsatish, yangi-yangi muammo va topshiriqlarni hal eta olish tajribasini shakllantirishdan iboratdir. Psixolog olimlar kasbiy kompetensiya tushunchasiga turlicha ta’rif beradilar. T.M.Sorokinaning fikricha kasbiy kompetentlik pedagoglarning kasbiy faoliyatni nazariy va amaliy jihatdan amalga oshirishga tayyorligi hamda pedagogik vazifalarni turlicha darajada yechish qobiliyatiga ega bo‘lishi tushuniladi. M.I Lukyanova esa psixologik-pedagogik kompetentlikni pedagog shaxsining o‘ziga xos sifatlari hamda yuqori darajadagi kasbiy tayyorlikni va ta’lim-tarbiya jarayonida ta’lim oluvchilar bilan o‘zaro samarali ta’sir ko‘rsata olish yig‘indisi deb ta’kidlaydi. Inglizcha “competence” tushunchasi lug‘aviy jihatdan bevosita “qobiliyat”ma’nosini ifodalaydi. Mazmunan esa “faoliyatda nazariy bilimlardansamarali foydalanish, yuqori darajadagi kasbiy malaka, mahorat va 25 iqtidorninamoyon eta olish”ni yoritishga xizmat qiladi . “Kompetentlik” tushunchasi ta’lim sohasiga psixologik izlanishlar natijasida kirib kelgan. SHu sababli kompetentlik “noan’anaviy vaziyatlar, ko‘tilmagan hollarda mutaxassisning o‘zini qanday tutishi, muloqotga kirishishi, raqiblar bilan o‘zaro munosabatlarda yangi yo‘l tutishi, noaniq vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga to‘la ma’lumotlardan foydalanishda, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab jarayonlarda harakatlanish rejasiga egalik”ni anglatadi. Birinchi bob yuzasidan xulosa Mazkur tadqiqot ishining birinchi bobida maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari kasbiy kompetentligining nazariy asoslari tatqiq etilgan bo‘lib, mamlakatimizda tarbiyachilarning jamiyatda tutgan o‘rni, yosh avlod ta’lim- tarbiyasida tarbiyachi faoliyatini tashkil etishning metodikasi hamda kompetensiya tushunchasining mohiyati, uning tarbiyachi faoliyatidagi muhim jihatlari bayon qilingan. Darhaqiqat, keyingi yillarda davlatimiz tomonidan maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha keng islohotlar joriy etildi. Ushbu soha ta’lim tizimining dastlabki bosqichi sifatida qayta isloh etilib, maktabgacha ta’lim tizimiga doir qonunchilik yanada mustahkamlandi. O‘zbekiston Respublikasida rivojlangan davlatlar tajribasi hisobga olinib, nodavlat ta’lim muassasalari, jumladan, nodavlat bog‘chalar tarmog‘ini kengaytirishga ham katta ahamiyat qaratilmoqda. Maktabgacha ta’lim yosh davridagi bolalar bilan ishlashda pedagog kasbi ijtimoiy fikr, kommunikativ qobiliyatlar, bolalar bilan jadal, samarali va ijodiy o‘zaro munosabatlarga kirishish malakalariga yuqori talablar qo‘yilishi bilan ajralib turishi bejiz emas. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ning “2030-yilgacha barqaror rivojlanish maqsadlari” dasturida keng qamrovli va teng sifatli ta’limni ta’minlash va barcha uchun butun umr davomida o‘qish imkoniyatlarini rag‘batlantirish muhim yo‘nalishlardan biri sifatida qaraladi. Shuningdek, 2030- 26 yilga kelib barcha bolalarga sifatli rivojlanish tizimiga kirish imkonyatini yaratish, parvarishlash va kichik yoshdagi bolalarning boshlang‘ich ta’lim olishga tayyor bo‘lishlari uchun ularni maktabgacha o‘qitishni ta’minlash vazifalari qo‘yilgan. Bugungi zamonaviy ta’lim sohasidagi asosiy natija u bola tomonidan qay darajada o`zlashtirib olingani, bu uning rivojlanishiga, shaxsda integrativ xislatlarning shakllanishiga qanchalik xizmat qilgani bilan belgilanadi. Pedagog tomonidan tanlab olingan ta’lim uslublari intellektual jarayonlarning shakllanishiga, masalaning yechimiga ijodiy yondashishga, tashabbuskorlikka, mustaqillikka va mas’uliyatga o`rgatishi, bolalarni mashq orqali o`z faoliyatini boshqarishga o`rgatmog`i lozim. Birinchi bobda, shuningdek, kompetensiya tushunchasining tarbiyachi kasbiy faoliyatidagi o‘rni tahlil qilinib, uning mohiyati, kelib chiqish tarixi, nazariy asoslari hamda tayanch kompetensiyalar haqida tadqiqot olib borilgan. Bir so‘z bilan aytganda, yangi ta’lim va tarbiya jarayoni o‘sib kelayotgan yosh avlodni jamiyat talablari asosida hayotga tayyorlashdan iborat. Bunda tarbiyachi va uning kasbiy y etukligi muhim asos hisoblanadi. 27 II BOB. KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA BO`LAJAK TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING AMALIY ASOSLARI 2.1. Tarbiyachining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishning mazmuni, shakl, metodlari O‘zbekiston Respublikasining 2019 yil 16 dekabrdagi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi 595-sonli Qonunining 39-moddasida m aktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining huquq va majburiyatlari belgilangan bo‘lib, unda pedagogning kasbiy sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro‘sini himoya qilish, ijodiy tashabbus ko‘rsatish, ta’lim va tarbiya uslubiyotlarini, o‘quv qo‘llanmalari hamda ta’lim vositalarini erkin tanlash, maktabgacha ta’lim tashkilotini boshqarishda ishtirok etish, maktabgacha ta’lim tashkilotining ta’lim dasturlarini ishlab chiqishda ishtirok etish, pedagogik faoliyatidagi muvaffaqiyatlar uchun ma’naviy va moddiy rag‘batlantirilish, maktabgacha ta’lim va tarbiya sohasidagi ilmiy, innovatsion, xalqaro faoliyatda ishtirok etish huquqiga ega.[2] Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlarini o‘z kasbiy majburiyatlarini bajarishi bilan bog‘liq bo‘lmagan ish turlariga jalb etishga yo‘l qo‘yilmaydi, bundan qonun hujjatlarida nazarda to‘tilgan hollar mustasno. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlari:  bolalarga professional darajada ta’lim va tarbiya berishi;  pedagogik etikaga rioya etishi, bolaning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishi, bolalarni zo‘ravonlik ko‘rinishlaridan himoya qilishi, ularni vatanparvarlik, mehnatga, qonuniy vakillariga hurmat bilan va atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish ruhida tarbiyalashi;  maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat ta’lim dasturini bajarishi;  o‘z malakasini oshirishi;  o‘z kasbiy ko‘nikmalarini va pedagogik mahoratini takomillashtirishi shart.[2] 28 Tarbiyachi yosh avlodimizni xalqimizning munosib farzandlari qilib tayyorlashdek muhim, faxrli ish bilan birga mas’uliyatli vazifani bajaradi. Demak, tarbiyachi avvalo, bilimli bo‘lishi, o‘zi yashab turgan ulkan hayotini bilishi, tabiat va jamiyatning qonuniyatlarini tushunishi, ijtimoy faol bo‘lishi, umumiy va maktabgacha tarbiya pedagogikasini, bolalar ruhiyati va fiziologiyasini egallashi va bolalarning yosh xususiyatlarini bilishi kerak. Shuningdek, pedagog-tarbiyachining hodisalarni tahlil qilishga ilmiy nuqtai nazardan yondashuvi bolani har tomonlama rivojlantirish muvaffaqiyatini amalga oshirishga imkon beradi.[38] Bugungi kunda ta’lim beruvchilarning kasbiy kompetentligining samarali olib borilishini ta’minlash ham dolzarb masalaga aylandi. Kasbiy kompetentlik – mutaxassis tomonidan kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarning egallanishi va ularni amalda yuqori darajada qo‘llay olinishi. Kasbiy kompetentlik mutaxassis tomonidan alohida bilim, malakalarning egallanishini emas, balki har bir mustaqil yo‘nalish bo‘yicha integrativ bilimlar va harakatlarning o‘zlashtirilishini nazarda tutadi. SHuningdek, kompetensiya mutaxassislik bilimlarini doimo boyitib borishni, yangi axborotlarni o‘rganishni, muhim ijtimoiy talablarni anglay olishni, yangi ma’lumotlarni izlab topish, ularni qayta ishlash va o‘z faoliyatida qo‘llay bilishni taqozo etadi. Kasbiy kompetentlik quyidagi holatlarda yaqqol namoyon bo‘ladi: - murakkab jarayonlarda; - noaniq vazifalarni bajarishda; - bir-biriga zid ma’lumotlardan foydalanishda; - ko‘tilmagan vaziyatda harakat rejasiga ega bo‘la olishda Kasbiy kompetensiyaga ega mutaxassis: - o‘z bilimlarini izchil boyitib boradi; - yangi axborotlarni o‘zlashtiradi; - davr talablarini chuqur anglaydi; - yangi bilimlarni izlab topadi; - ularni qayta ishlaydi va o‘z amaliy faoliyatida samarali qo‘llaydi. 29 Kasbiy kompetentlik sifatlari. Kasbiy kompetentlik negizida quyidagi sifatlar aks etadi ( 2.1 - jadval ): Quyida kasbiy kompetentlik negizida aks etuvchi sifatlarning mohiyati qisqacha yoritiladi : 1. Ijtimoiy kompetentlik – ijtimoiy munosabatlarda faollik ko‘rsatish ko‘nikma, malakalariga egalik, kasbiy faoliyatda sub’ektlar bilan muloqotga kirisha olish. 2. Maxsus kompetentlik – kasbiy-pedagogik faoliyatni tashkil etishga tayyorlanish, kasbiy-pedagogik vazifalarni oqilona hal qilish, faoliyati natijalarini real baholash, bilim, ko‘nikma va malakalarini izchil rivojlantirib borish bo‘lib, ushbu kompetentlik negizida psixologik, metodik, informatsion, kreativ, innovatsion va kommunikativ kompetentlik ko‘zga tashlanadi. Ular o‘zida quyidagi mazmunni ifodalaydi: 1) psixologik kompetentlik – pedagogik jarayonda sog‘lom psixologik muhitni yarata olish, talabalar va ta’lim jarayonining boshqa ishtirokchilari bilan ijobiy muloqotni tashkil etish, turli salbiy psixologik ziddiyatlarni o‘z vaqtida anglay olish va bartaraf eta olish; 2) 30SIFATLAR Ijtimoy kompetentlik Maxsus (yoki kasbiy) kompetentlik Shaxsiy kompetentlik Texnologik kompetentlik Ekstremal kompetentlik Psixologik, metodik, informatsion, kreativ, innovatsion, kommunikativ va boshqa metodik kompetentlik – pedagogik jarayonni metodik jihatdan oqilona tashkil etish, ta’lim yoki tarbiyaviy faoliyat shakllarini to‘g‘ri belgilash, metod va vositalarni maqsadga muvofiq tanlay olish, metodlarni samarali qo‘llay olish, vositalarni muvaffaqiyatli qo‘llash; 3) informatsion kompetentlik – axborot muhitida zarur, muhim, kerakli, foydali ma’lumotlarni izlash, yig‘ish, saralash, qayta ishlash va ulardan maqsadli, o‘rinli, samarali foydalanish; 4) kreativ kompetentlik – pedagogik faoliyatga tanqidiy, ijodiy yondashish, o‘zining ijodkorlik malakalariga egaligini namoyish eta olish; 5) innovatsion kompetentlik – pedagogik jarayonni takomillashtirish, ta’lim sifatini yaxshilash, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga doir yangi g‘oyalarni ilgari surish, ularni amaliyotga samarali tatbiq etish; 6) kommunikativ kompetentlik – ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari, jumladan, talabalar bilan samimiy muloqotda bo‘lish, ularni tinglay bilish, ularga ijobiy ta’sir ko‘rsata olish. 3. Shaxsiy kompetentlik – izchil ravishda kasbiy o‘sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o‘z ichki imkoniyatlarini namoyon qilish. 4. Texnologik kompetentlik – kasbiy-pedagogik bilim, ko‘nikma va malakalarini boyitadigan ilg‘or texnologiyalarni o‘zlashtirish, zamonaviy vosita, texnika va texnologiyalardan foydalana olish. 5. Ektremal kompetentlik – favqulotda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, texnologik jarayon ishdan chiqqan)da, pedagogik nizolar yuzaga kelganda oqilona qaror qabul qilish, to‘g‘ri harakatlanish malakasiga egalik.[51] Bir qator tadqiqotlarda bevosita pedagogga xos kasbiy kompetentlik va uning o‘ziga xos jihatlari o‘rganilgan. Bunday tadqiqotlar sirasiga A.K.Markova vaB.Nazarovalar tomonidan olib borilgan izlanishlarni kiritish mumkin. Tarbiyachining k asbiy-pedagogik kompetentlikka ega bo‘lishda o‘z ustida ishlash, o‘z-o‘zini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Pedagoglarning o‘z ustilarida izchil, samarali ishlashlarida faoliyatga loyihali yondasha olishlari qo‘l keladi. 31 Bir qator tadqiqotlarda mutaxassis, shu jumladan, pedagogning o‘z-o‘zini rivojlantirishida “Individual rivojlanish dasturi” qo‘l kelishi aytiladi. Individual rivojlanish dasturi (IRD) – har bir shaxs yoki mutaxassisning o‘zida ma’lum sifat, bilim, ko‘nikma va malakalari, kasbiy kompetentlikni shakllantirish va rivojlantirish ehtiyojlari asosida ishlab chiqilgan shaxsiy- amaliy xarakterdagi dastur. Ushbu dasturda kasbiy faoliyatni tashkil etish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalari hamda kasbiy kompetentlik sifatlarini shakllantirish va rivojlantirish muddatlari belgilanadi. Har qanday mutaxassis kabi pedagog ham o‘zi uchun shaxsiy-amaliy xarakterga ega “Individual rivojlanish dasturi”ni ishlab chiqa olishi, u asosida pedagogik faoliyatni yo‘lga qo‘yishi zarur. Pedagogning individual rivojlanish dasturi – mutaxassis sifatida pedagogning individual ravishda o‘zida u yoki bu kasbiy-pedagogik sifat, bilim, ko‘nikma, malakalar, kasbiy kompetentlik sifatlarini shakllantirish va rivojlantirish ehtiyojlariga tayangan holda ishlab chiqqan shaxsiy-amaliy xarakterdagi dasturidir. Pedagog tomonidan ishlab chiqiladigan “Individual rivojlanish dasturi” quyidagi tarkibiy elementlardan tarkib topadi: 1) pedagogik bilimlar; 2) psixologik bilimlar; 3) mutaxassislik bilimlari; 4) didaktik malakalar; 5) tarbiyaviy ishlarni tashkil etish malakalari; 6) ruhiyatning kasbiy ahamiyatga ega xususiyatlari va shaxsiy sifatlar; 7) o‘z-o‘zini rivojlantirish maqsadlari; 8) o‘z-o‘zini rivojlantirish uchun topshiriqlar. 32 2.2 .- jadval 2.2. - jadval. “Individual rivojlanish dasturi”ning tarkibiy elementlari Shunday qilib, bozor munosabatlari sharoitida mehnat bozorida yuzaga keladigan kuchli raqobatga bardoshli bo‘lish ehtiyoji har bir mutaxassisni o‘zida kasbiy kompetentlik va unga xos sifatlarni tarkib toptirishga undaydi. Lug‘aviy jihatdan “qobiliyat”, mazmunan esa “faoliyatda nazariy bilimlardan samarali foydalanish, yuqori darajadagi kasbiy malaka, mahorat va iqtidorni namoyon eta olish” ma’nosini anglatuvchi kompetentlik negizida ijtimoiy, maxsus (psixologik, metodik, pedagogik, kreativ, innovatsion hamda kommunikativ), shaxsiy, texnologik va ekstremal kompetentlik kabi sifatlar aks etadi. Bir qator, xususan, A.K.Markova hamda B.Nazarovalarning tadqiqotlarida pedagogik kompetentlikning tarkibiy asoslari qayd etib o‘tilgan. Pedagogning kasbiy kompetensiyasi pedagogik (o‘quv va tarbiya) jarayonni samarali, muvaffaqiyatli tashkil etilishini ta’minlaydi. 33PEDAGOGNING “INDIVIDUAL RIVOJLANISH DASTURI”PEDAGOGIK BILIMLAR DIDAKTIK MALAKALAR RUHIYATNING KASBIY AHAMIYATGA EGA XUSUSIYATLARI VA SHAXSIY SIFATLAR MUTAXASSISLIK BILIMLARI TARBIYAVIY ISHLARNI TASHKIL ETISH MALAKALA RI O’Z-O’ZINI RIVOJLANTIRISH MAQSADLARI PSIXOLOGIK BILIMLAR O’Z-O’ZINI RIVOJLANTIRISH UCHUN TOPSHIRIQLAR Kasbiy kompetensiyaga ega bo‘lish uchun pedagog o‘z-o‘zini izchil rivojlantirib borishga e’tiborni qaratishi zarur. O‘z o‘zini rivojlantirishda pedagogga “Individual rivojlanish dasturi” qo‘l keladi. Zero, ushbu dasturda pedagogda mavjud bo‘lgan kompetentlik sifatlari va rivojlantirish zarur bo‘lgan sifat, bilim, ko‘nikma va malakalarini aniq, xolis ifodalash mumkin. Tarbiyachining kasbiy kompetentligi kasbiy mahorat, o‘z sohasini yaxshi bilishi, kasbiy malakasini muntazam oshirib borishi, kasbiy faoliyati davomida zamonaviy axborot-texnologiyalaridan foydalana olishi kabi ko‘rsatkichlarga qarab aniqlanadi: Kasbiy mahorat. Bu ta’lim jarayonining barcha shakllarini eng qulay va samarali holatda tashkil etish, ularni shaxs kamoloti maqsadlari tomon yo‘naltirish, bolalarda dunyoqarash, qobiliyatni shakllantirish, ularda jamiyat uchun zarur bo‘lgan faoliyatga moyillik uyg‘otish. O‘z sohasini yaxshi bilishi. Bunda tarbiyachi o‘z kasbi doirasidagi bilimlarga ega bo‘lishi, kasbiga oid amalga oshirilayotgan yangiliklar, islohotlardan muntazam ravishda xabardor bo‘lishi, kasbini sevishi muhim ahamiyatga ega. Kasbiy malakasini muntazam oshirib borishi. Hozirgi kunda tarbiyachi, pedagoglar har uch yilda bir marta qayta tayyorlash institutlarida o‘z malakalarini oshiradilar. Buning natijasida ular axborot texnologiyalarini ta’lim jarayonida qo‘llashning yangi imkoniyatlari, metod va usullari bilan yaqindan tanishadilar hamda olgan bilimlarini o‘z ish faoliyatlariga tatbiq etish ko‘nikma va malakalariga ega bo‘ladilar. Kasbiy faoliyati davomida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalana olishi. Zamonaviy axborot texnologiyalari bu - ma’lumotlarni olish, saqlash, qidirish, qayta ishlash va axborot tuzishdir. Zamonaviy axborot texnologiyalarini audio-video , kompyuter , multimedia , kompyuter-konstuktor kabi turlarga ajratish mumkin: Faoliyat jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish, ta’lim berish va ta’lim olishni yengillashtiradi, tarbiyachi uchun ta’limda qulaylik va 34 tizimlilikni ta’minlaydi. Ta’lim oluvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqishini, aqliy qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi. Hozirgi zamonaviy texnologiyalarning jadal rivojlanish asrida tarbiyachidan katta mahorat talab etilmoqda. Tarbiyachi kasbiy kompetentligiga bolalar talabining o‘sishi , axborot texnologiyalarining rivojlanishi , jamiyat ehtiyoji hamda talabning o‘sishi , tarbiyachi rolining o‘zgarishi, ta’lim sohasida xalqaro tajribalar va q iyosiy tahlil natijalari ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi . Axborot texnologiyalarining o‘ziga xos xususiyatlaridan shu ma’lum bo‘ladiki, tarbiyachi kasbiy kompetenligini, kasbiy mahoratini oshirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish nafaqat ta’lim samarasini, balki tarbiyachi ish faoliyati natijasini ham ijobiy tomonga o‘zgartiradi.[38] Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ta’lim-tarbiya jarayonlarini ilmiy asoslarda tashkil etish, tarbiyanuvchilar faolligini ta’minlash va faoliyatini muvofiqlashtirish asosida pedagogik jarayonlarning sifat va samaradorligini ta’minlashda zamonaviy yondashuvlarga asoslanadigan, yuksak axloqiy sifatlarga ega bo‘lgan, o‘zini-o‘zi va o‘z faoliyatini o‘zi tahlil qiladigan va ob’ektiv baholay oladigan, boy falsafiy va ma’naviy dunyoqarashga, psixologik-pedagogik va tashkiliy-texnologik salohiyatga ega bo‘lgan, shuningdek, axborotlar to‘plash, tahlil qilish, ob’ektiv baholash, qayta ishlash va axborotlar almashinish, pedagogik jarayonlarda vujudga kelgan muammoli vaziyatlarda ta’lim oluvchilar faolligini ta’minlash va faoliyatini muvofiqlashtirish, pedagogik jarayonlar samaradorligiga va tarbiyanuvchilar faolligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni oldindan aniqlash asosida ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oldindan ko‘rish ko‘nikmalariga ega bo‘lgan hamda ta’lim-tarbiya jarayoni sub’ektlari faoliyatini ilmiy asosda tashkil etish va boshqarish, muvofiqlashtirish, faolligini ta’minlash yo‘nalishida zaruriy bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lgan pedagogni kompetentli deyishimiz mumkin. Demak, ta’lim muassasalari pedagoglarining o‘z funksional vazifalarini amalga oshirish jarayoni pedagogik jarayonlarni tashkil etish va 35 boshqarishga yo‘naltirilgan vazifalarni amalga oshirish jarayoni bo‘lib, pedagogik jarayonlarda ko‘zlangan natijalarga erishish uchun belgilangan maqsadlar yo‘nalishidagi sub’ekt (tarbiyachi-tarbiyanuvchi)lar faoliyatini rejalashtirish, tashkil etish, nazorat qilish, tahlil qilish va baholash, pedagogik jarayonlarda bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatish orqali sub’ektlarning faoliyatini muvofiqlashtirishni nazarda tutadi. Yuqoridagi qayd etilgan fikrlardan bugungi kun tarbiyachisi shaxsiga nisbatan qo‘yilayotgan talablarning naqadar muhimligini anglash lozim. Demak, tarbiyachi – maxsus pedagogik, psixologik va mutaxassisligi bo‘yicha yetuk bilimli va yuksak fazilatli shaxs sanaladi. Shuning uchun kompetentli tarbiyachi o‘zi da quyidagi fazilatlarni namoyon eta olishi kerak :  Kompetentli tarbiyachi o‘zini mutaxassisligi bo‘yicha chuqur puxta bilimga ega bo‘lish, o‘z ustida tinimsiz ishlashi kerak ;  Kompetentli tarbiyachi maktabgacha tarbiya pedagogikasi va psixologiya, fiziologiya fanlarining asoslarini bilish, ta’lim-tarbiya jarayonida bolalarning yoshi va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyatni tashkil etishi kerak ;  Kompetentli tarbiyachi ta’lim-tarbiya jarayonida samarali shakl, metod va vositalaridan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak ;  Kompetentli tarbiyachi yuksak darajadagi pedagogik mahoratga, chunonchi kommunikativlik layoqatiga ega bo‘lish, pedagogik texnika, nutq, yuz, qo‘l, oyoq va gavda harakatlari, mimika, jest, pantomimika) qonuniyatlarini chuqur o‘zlashtirib olish lozim.  Kompetentli tarbiyachi bolalarni kuzata oladigan, ularni xulqi, xatti- harakati sabablarini to‘g‘ri tahlil qilib, unga ta’sir etuvchi vositalarni qo‘llay oladigan bo‘lishi kerak. [37] Zamonaviy ta’limning asosiy maqsadi jamiyat va davlat uchun har tomonlama rivojlangan, jamiyatga, mehnat faoliyatiga ijtimoiy moslashuvchan, o‘z ustida ishlay oladigan shaxsni tayyorlashdan iborat. Demak, har tomonlama 36 rivojlangan shaxs tarbiyasida pedagoglarning kompetentlik darajasi muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, pedagogika fanida psixologik-pedagogik kompetentlik tushunchasi pedagogning ta’lim-tarbiya jarayonida eng yuqori darajada natijaga erishishi, yuqori kasbiy salohiyat, shuningdek, muloqotchanlik va ijobiy fazilatlarga ega bo‘lish degan xulosaga kelinadi. 2.2-§. Kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachining tarbiyaviy faoliyatini tashkil etish t exnologiyasi Ma’lumki, uzuluksiz ma’naviy tarbiya jarayonini tashkil etishga Tarbiyachilarnisamarali tayyorlash oliy ta’lim tizimini rivojlantirishning bugungi kundagi ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlash ko‘p bosqichli, murakkab jarayon bo‘lib, mazkur jarayonga texnologik yondashuvni talab etadi. Tarbiyachilarnitarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlashga texnologik yondashuv uning maqsadga muvofiqligi va oqilona tashkil etilishini talab etadi. Tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlash murakkab va mazkur jarayonni texnologiyalashtirish hamma vaqt ham kutiladigan natijalarga to‘liq erishishga imkon bermaydigan quyidagi belgilariga ega: ma’naviy madaniyatni shakllantirish yaxlit tavsifga ega, pedagogik ta’sir kichik qadamlar yoki alohida sifatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish tarzida amalga oshadi. Tarbiyaviy ta’sir bosqima-bosqich-parallel tarzda emas, yaxlit tarzda amalga oshiriladi; shaxsni mazkur jarayonga olib kirish murakkab ish bo‘lib, tarbiyachidan texnologik jarayonni boshidan oxirigacha olib borishni talab etadi. Bu y erda umumiy texnologiyaga asoslangan holda, individual mahoratga ega bo‘lishi talab etiladi. Ana shu asosdan kelib chiqqan holda, SH.Ergasheva tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlash jarayoniga quyidagi bosqichlar ketma-ketligi sifatida qaraydi: qadriyatli yo‘naltirilgan bosqich mavjud shaxsiy tajribani o‘zining ma’naviy-axloqiy shakllanishining boshlang‘ich bazasi sifatida aniqlash va dolzarblashtirishni ko‘zda tutadi, o‘kuvchining shaxs sifatida shakllanishi 37 mazmun jihatini hamda keyingi faoliyati yo‘nalishini belgilashda yordam beradi; kognitiv-intellektual bosqich bo‘lajak mutaxassisning hayotiy-amaliy, ilmiy va kasbiy bilimlar, qadriyatlar, munosabatlar olamiga kirishi; o‘z fikrlari, g‘oyalari, xatti-harakatlarini anglash va baholash imkonini beradigan ongning reflektivligi, shuningdek ilmiy bilimlar va dunyoni sezishi asosida o‘zining sub’ektiv tajribasini tashkil etish ehtiyoji bilan tavsiflanadi; faoliyatli-xulqiy bosqichi talaba harakatlarining reproduktiv, izlanishli va kreativ shakllari bilan bog‘liq. Bu bosqichda uning ichki pozitsiyasini harakatlarning tashqi rejasiga o‘tkazish, aksiologik ongning aniq faoliyatda – xulqda, xatti-harakatlarda namoyon bo‘lishi ro‘y beradi. Tarbiyachilarda o‘z bilimlari, o‘z axloqiy rivojlanish doirasini kengaytirish ehtiyoji yuzaga keladi. Talaba axloqiy shakllanishining bu bosqichi uning butun hayoti mobaynida, dastlab kollej va OO‘YU ta’limi jarayonida, keyin ulardan tashqarida – kasbda, hayotda davom etadi 2 . I.Xarlamov tomonidan taqdim etilgan tarbiya texnologiyasi esa quyidagi o‘ziga xos ko‘rsatkichlarga ega: ma’naviy-axloqiy rivojlanish ziddiyatlarini, ma’naviy-axloqiy sifatlar rivojlanishidagi kamchilik-larni aniqlash; kamchiliklarni bartaraf qilish bo‘yicha vazifalarni belgilash; tarbiyalanuvchilarni shakllantiriladigan sifat mohiyatini anglashga qaratilgan bilish faoliyatiga jalb qilish; rolli va xulqiy tarkibiy qismlar rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatish; to‘g‘ri xatti-harakatni mashq qildirish, uni mustahkamlash 3 . V.S.Selivanovning tarbiya texnologiyasi quyidagi bosqichlardan iborat: xulqning ma’lum shakliga ijobiy emotsional munosabat uyg‘otish; oqilona xatti- harakat tarzini hosil qilish; xulqning ijtimoiy ma’qullanadigan shakli haqida 2 Эргашева Ш.Т. Проблемы модернизации профессионального образования//Личностно- ориентированный подход к современному обучению и воспитанию. – Т.: УзНИИПН им.Кары- Ниязи, 2008. Вып. 3. ч 3. С.41. 3 Харламов И.Ф. Формирование личностных качеств в процессе воспитания// Педагогика. – М., 2003.- № 3. – С.57. 38 tasavvurni shakllantirish va mustahkamlash; oqilona xulq-atvor odatlarini tarbiyalashga doir mashqlar; tushunchani o‘zlashtirish 4 . SH.T.Xalilova tomonidan taklif etilgan tarbiya texnologiyasi jahon tillarini o‘rganish bilan bog‘liqlikda quyidagi uch bosqichni o‘z ichiga qamrab olgan: Motivatsion: o‘z-o‘zini tarbiyalash; o‘z-o‘zini shakllantirish; kasbiy faoliyatda o‘zini namoyon etish; ularni harakatga undovchi motivlar; maqsadli ustanovkalar. Mazmunli: shaxs axloqiy madaniyatining mohiyati haqidagi bilimlar; axloqiy madaniyat tuzilishi to‘g‘risidagi tushunchalar; xalq an’analari, urf- odatlar, etnoetikani bilish. Jarayonli (protsessual): insonlar bilan muloqot qilish ko‘nikma va malakalari; axloqiy normalar asosida o‘z xatti-harakatlarini nazorat qilish malakasi; etiket va etnoetika qoidalariga rioya qilish ko‘nikma va malakalari 5 . Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yuqorida bayon etilgan mazkur texnologiyalarning butun tizimi alohida-alohida qismlarga ajratish, pedagogik shakl va metodlarning aniq turini to‘g‘ri belgilab olishga katta ehtiyoj mavjud. Qaysi pedagogik vositalar yordamida ma’naviy-axloqiy ideallarning e’tiqod, tarbiyalanuvchining xatti-harakati va sifatlariga o‘tishini ko‘rsatib berish kerak. Texnologiyalar algoritmining bosqichma-bosqich amalga oshirish jarayonni qayta hosil qilishni talab etadi, masalan, emotsional munosabatning munozaraga o‘rin qoldirmaydigan ahamiyatiga qaramay, undan oldin “taqdim qilish” (qadriyatni namoyish qilish, tushuntirish) bosqichini amalga oshirish zarur. Tarbiyachilarnitarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlash texnologiyasini amaliyotga tatbiq etishda quyidagi pedagogik shart-sharoitlarga asoslanish lozim, degan xulosaga kelindi: faoliyat maqsadini aniqlashtirish; ma’naviy madaniyat mazmunini loyihalashtirish; pedagogik ta’sir ko‘rsatish vositalarini 4 Селиванов В.С. Основы общей педагогики: теория и методика. М.:Академия, 2002. 5 Халилова Ш.Т. Жаҳон тилларини ўрганиш жараёнида талабаларда ахлоқий маданиятни шакллантиришнинг педагогик асослари: Педагогика фанлари доктори. … дисс. – Т., 2008. – Б.151. 39 aniqlashtirish; tarbiyachilar faoliyatini tashkil etish metod va usullarini ishlab chiqish; faoliyat natijalari monitoringini yuritish. Texnologiyaning ustuvor yo‘nalishlari sifatida quyidagilar belgilab olindi: 1) oqilona talabchanlik bilan va o‘zaro faol munosabatlarni uyg‘unlashtirish; 2) professor-o‘qituvchilar va tarbiyachilarning o‘zaro hamkorlikdagi rivojlantiruvchi faoliyati; 3) o‘z-o‘zini boshqarish; faoliyatning tashkil etilishi va natijalari; 4) metod sifatida to‘g‘ridan-to‘g‘ri majburlashdan voz kechish. Tarbiyachilarnitarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlash ning mazkur o‘ziga xosliklari aksiologik, shaxsga va faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuvlarda o‘z aksini topadi. Aksiologik yondashuv adolat, ezgulik, go‘zallik, hayot, erkinlik, baxt kabi qator umuminsoniy qadriyatlarni o‘zida birlashtiradi hamda ma’naviy va umuminsoniy qadriyatlarni avloddan avlodga uzatib borilishida namoyon bo‘ladi. Aynan mazkur yondashuv shaxsda tanlov erkinligi hamda mas’uliyat va o‘zaro faol muloqotga kirishishga imkon beradi. CHunki Tarbiyachilarda barcha shaxsiy sifatlar nafaqat uning faoliyatida namoyon bo‘ladi, balki mazkur jarayonda shakllanib ham boradi. Tahlil natijalari asosida quyidagi zaruriy va muhim shart-sharoitlar sifatida aniqlashtirildi: 1) Tarbiyachilarn i tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlashga doir fasilitatsion ta’lim muhitini yaratish; 2) Tarbiyachilarnitarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlashga doir ish shaklini tanlash erkinligi; 3) Tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlashga doir auditoriya va auditoriyadan tashqari ish turlariga tarbiyachilarni jalb etish; 4) pedagoglar va kursdoshlarning ma’naviy jihatdan o‘zaro bir-birini qo‘llab-quvvatlashi va hamkorlik. 40 Mazkur shart-sharoitlarni amalga oshirish Tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlashning emotiv, xulq-avtor va mental komponentlarining tarkib topishini ta’minlaydi. Emotiv komponent tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlash uchun muhim mexanizm sifatida shaxsning faoliyatga emotsional- qadriyatga yo‘naltirilgan munosabati, tashqi va ichki ta’sirlarning hayot uchun ahamiyatini baholash, shuningdek, ma’naviy madaniyatga doir yutuqlarni o‘zida aks ettiradi. Xulq-atvorga doir komponent ma’naviy faoliyatni rejalashtirish, o‘z-o‘zini nazorat qilish, refleksiyaga qodirlik, shaxsiy anglanganlik ko‘nikmalarini qamrab oladi. Mental komponent yangi tajribani shakllantirishga imkon beruvchi ma’naviy-axloqiy qadriyatlar, uning ob’ektiv va sub’ektiv qonuniyatlar bilan aloqadorligining ahamiyatini tushunishga xizmat qiladi. Tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlash komponentlari faoliyatning muayyan turlari asosida shakllanadi. Emotiv komponent tarbiyaviy faoliyat bilan bog‘liq voqeliklarni idrok etish, san’at, adabiyot, ijodiy faoliyat namunalarini o‘rganish orqali shakllanadi. Axloq-odob va ijro intizomiga rioya qilish xulq-atvor komponentini shakllantirishni ta’minlaydi va individual qobiliyatlarni ochishga xizmat qiladi. Ma’naviy madaniyatga doir manbalarni tahlil etish, ma’naviy madaniyat namunalarini yaratish, turli xayriya tadbirlarida va aksiyalarda ishtirok etish mental komponentni shakllantirishni rag‘batlaydi. Tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlash texnologiyasining nazariy-metodologik asosi sifatida loyihalashtirish va natijalarni prognozlash o‘zida pedagogik jarayonning yaxlitligi, integrallashgan maqsad, yondashuvlar, tamoyillar, pedagogik shart-sharoitlar, faoliyatning davriyligi, ma’naviy-amaliy faoliyat tajribalarini shakllantirish bosqichlarini aks ettiradi. 41 Tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlash bosqichlari o‘zida quyidagi algoritmlar ketma-ketligini ifoda etadi: motivatsion – ehtiyoj, motiv va maqsad; yo‘naltiruvchi – shart-sharoitlar(harakat usullari)ni tahlil etish, harakatlar dasturi (metod va vositalar)ni ishlab chiqish; amaliy – jamoaviy, individual, guruhiy va mustaqil faoliyat; nazorat-korreksion bosqich – natijalarni tahlil etish, baholash va refleksiv xulq-atvor. Motivatsion bosqichning maqsadi bo‘lajak pedagoglarda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga doir motivatsiyani uyg‘otishdan iborat. Mazkur bosqichning asosiy vazifalariga tarbiyachilarda ma’naviy madaniyatga doir faoliyatga ijobiy munosabatni shakllantirish, ma’naviy madaniyatga doir qadriyatlar, manbalarni idrok etishga tayyorlash, mazkur faoliyatning amaliy ahamiyatini anglash kabilarni kiritish mumkin. Yo‘naltiruvchi bosqichning maqsadi Tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga jalb etish jarayonining yaxlitligini ta’minlashdan iborat. Mazkur bosqichda tarbiyachilarda qadriyatga yo‘nalganlik tarkib topadi. Ushbu bosqichda maqsad, reja va mazmun bilan bog‘liqlikda tarbiyachilarda bilimlarni mustaqil egallash, tizimlashtirish va ulardan ijodiy foydalanish, harakat usullarini tanlash ko‘nikmalari shakllantiriladi. Amaliy-faoliyat bosqichi pedagogik faoliyatda bo‘lajak pedagoglarda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga doir umumadaniy kompetentlikni rivojlantirish va takomillashtirish, ma’naviy madaniyatga doir mualliflik ishlanmalari (tadbir ssenariylari, loyihalar, ijodiy ishlar)ni yaratish, faoliyatdan qoniqish, mas’uliyatni anglash va kasbiy sohaga doir ijobiy emotsiyalar tarkib toptiriladi. Texnologiyaning nazorat-korreksiyalash bosqichi tarbiyachilar tomonidan o‘zlashtirilgan amaliy faoliyat natijalarini tahlil etish va baholash hamda bo‘shliqlarni to‘ldirish, kamchiliklarni bartaraf etish bilan bog‘liq. Texnologiyaning barcha bosqichlari tarbiyachilarni tarbiyaviy qadriyatlarni emotsional idrok etish, badiiy ijodkorlik va refleksiya orqali interiorizatsiyalashga imkon beruvchi metodlar yordamida amalga oshirildi. 42 Tadqiqot jarayonida tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorlash texnologiyasi har bir bosqichining o‘ziga xosligini hisobga olgan holda, ma’lum bir guruh metodlar qo‘llanildi: tanishuv, bilishga doir metodlar: suhbat, ma’ruza, munozara, polilog, motivatsion dialog, tarbiyaviy faoliyatni modellashtirish; faoliyat va xulq-atvorni rag‘batlantirish metodlari: illyustratsiya, demonstratsiya, dramalashtirilgan o‘yinlar, mashq, faoliyatni rag‘batlantirish metodlari, guruhiy o‘quv loyihalarini bajarish, xulq-atvorni refleksiyalash metodi; tarbiyaviy faoliyatga hissiy-emotsional munosabatni shakllantirish metodlari: emotsional ta’sir ko‘rsatish metodlari, ma’naviy madaniyatga doir faoliyatni kuzatish va emotsional idrok etish, madaniy dialog; bo‘lajak pedagoglarda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga jalb etish: emotsional ta’sir ko‘rsatish, ijodiy izlanishga doir vaziyatlar, erkin tanlovni qo‘llab-quvvatlashga doir vaziyatlar, ma’naviy-axloqiy tanlov va hamkorlikdagi faoliyat asosida echim topiladigan vaziyatlar. Quyida ayrim metodlarni qo‘llash namunalarini keltirib o‘tamiz. “Debat” tushunchasi fransuzcha “debattere” so‘zidan olingan bo‘lib, “debats” – bahslashmoq ma’nosini anglatadi. Debat – qandaydir majlis yoki yig‘ilishlarda o‘zaro fikr almashish jarayonini ifodalaydi. Zamonaviy sharoitda debatlardan muayyan mavzu, masala yoki muammo yuzasidan qarama-qarshi fikr, nuqtai nazar va fikr-mulohazalarni ifodalash orqali bahs tashkil etish maqsadida foydalanilmoqda. Auditoriyadan tashqari ishlar jarayonida qo‘llanilayotgan debatlar ta’limiy-tarbiyaviy maqsadlarni ifodalay olishi kerak. Debatlarni tayyorlash va o‘tkazish quyidagi bosqichlarga asoslanadi: 1. Tarbiyachilarning ma’naviy ehtiyojlarini aniqlashga xizmat qiladigan masala yoki mavzular aniqlanadi. 2. Debat uchun tanlangan mavzuning oldindan tarbiyachilarga etkazilishi. 3. Tarbiyachilar jamoasi ikki guruhga bo‘linadilar va har bir guruh tanlangan mavzu bo‘yicha bir-biriga zid bo‘lgan echimni bayon etadilar. 43 4. Guruhlar o‘zlari tomonidan ifodalangan echimlarning to‘g‘riligi dalillar, hayotiy misollar yordami isbotlaydilar. 5. Guruhlar o‘z pozitsiyalari (muammo bo‘yicha taklif etgan echimlar)ni spikerlari yordamida himoya qiladilar. 6 . Guruhlarning spikerlari echimning to‘g‘riligini navbatma-navbat himoya qiladilar. Debatlarning tarbiyachilar uchun qiziqarli bo‘lgan mavzu yoki masalalar bo‘yicha o‘tkazilishi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, tarbiyaviy samaradorlikni ta’minlaydi. Tarbiyachilarda ma’naviy ehtiyojni qaror toptirish jarayonida quyidagi mavzularda debatlarni tashkil etish maqsadga muvofiq: 1. Axloqiy tubanlik nimadan boshlanadi? 2. Hayot go‘zal: musiqa, sevgi, maroqli dam olish, biroq... 3. G‘ayriinsoniy illatlar: namoyon bo‘lishi va ko‘rinishlari. 4. Mayl-istak va his-tuyg‘ular: ularni me’yorida tutish va ustunligiga yo‘l qo‘ymaslikka erishish mumkinmi? 5. Moddiy va ma’naviy zaiflik: ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik nimada? 6. Moddiy yoki ma’naviy zarar: qay biri jamiyat uchun xavfli? 7. Xudbinlik va loqaydlik – ma’naviy illat. 8. An’analarning qadrsizlanishi: oqibatlari va xavfi. 9. Internet va ma’naviy tahdid. 10. Ezgulik va haqiqatga sadoqatli bo‘lmagan, ularga ishonmagan odam qo‘rqinchlidir. Ma’ruza – u yoki bu ilmiy masalani to‘g‘ri, mantiqiy izchillikda va aniq izohlab berish. Ma’ruza o‘qituvchi shaxsining barcha boyligi: ongi, hissiyoti, irodasi, tuyg‘usi, e’tiqodi orqali tarbiyachilar ichki dunyosi bilan muloqotda bo‘lishining eng samarali, jonli shaklidir. Ma’ruzaning yo‘naltiruv funksiyasida tarbiyachilarning diqqati o‘quv materialining asosiy qoidalari, uni o‘rganishdagi hamda bo‘lg‘usi kasbiy faoliyatidagi roli va ahamiyati, uni o‘zlashtirish metodlariga jalb qilinadi. ma’ruzaning axborot berish funksiyasi o‘qituvchi 44 tomonidan asosiy ilmiy faktlar, qoidalar, xulosalarning mohiyatini ochish chog‘ida amalga oshiriladi. O‘qitishning metodologik funksiyasini qo‘llash tadqiqot metodlarini qiyoslash, chog‘ishtirishga, ilmiy izlanishning tamoyillari va yondashuvlarini aniqlashga yordam beradi. O‘qitishning tarbiyalov funksiyasi ma’ruza jarayonida o‘quv materialiga hissiy baho berish munosabatlarini uyg‘otish, qiziqishlarini o‘stirish, mantiqiy fikrlash va isbotlashni oydinlashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Anjuman-ma’ruzani tashkil etish metodikasi. Maqsadi: - inssenirovka taklif etilgan mavzu yoki qandaydir qo‘yilgan vaziyatga o‘zining munosabatini konspektiv tarzda bayon etish, nutq ayta olish, tezkor fikrlay olishni rivojlantirish maqsadida o‘tkaziladi; - chiqishlarni tahlil qilish va baholash, ma’ruza qiluvchilarni baholash mezonlarini ishlab chiqish ko‘nikmasini shakllantiradi. 1. Pedagog yoki boshqa boshlovchi mavzuni, maqsadni e’lon qiladi va unga qiziqishni rivojlantiradi. 2. Ekspertlar va sekretar belgilanadi. 3. Qaysi mavzu bo‘yicha, ma’ruzachilar o‘zlarini qanday vaziyatda tasavvur qilishlari va qanday ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholanishlari aytib o‘tiladi. 4. Tayyorlanish uchun vaqt beriladi. Har bir ishtirokchi indiviudal tarzda o‘zining ma’ruzasini tayyorlaydi. 5. Keyin ishtirokchilarga navbati bilan so‘z beriladi. Ma’ruzalar besh minutdan oshmasligi kerak. Qolgan tinglovchilar ma’ruzachilarni tinglashadi. Ma’ruzalar tugaganidan so‘ng, ekspertlar chiqishlarni aytib o‘tilgan mezonlar bo‘yicha baholashadi. CHiqishlarni tahlil etish uch bosqichda amalga oshiriladi.Har bir ekspert chiqishga mos bahoni qo‘yadi va ma’ruzachining o‘rnini belgilaydi. Keyin o‘zining tashabbusi bilan yonidagi sherigi bilan baholash bo‘yicha aloqaga kirishadi. Zaruriyat tug‘ilganda, o‘zining bahosiga o‘zgartirish kiritadi.SHundan so‘ng, umumguruhiy munozara 45 o‘tkaziladi.CHiqishlarning mazmuni tahlil qilinadi, ma’ruzachilarning xatti- harakatlaridagi ijobiy va salbiy jihatlar aniqlashtiriladi. Tarbiyachilarningnazariy bilimlari pedagogik amaliyotning turli shakllarini amalga oshirish jarayonida mustahkamlanadi. Ana shu sababli pedagogik amaliyotni tashkil etishda bilim va tajribaning uyg‘unligiga tayanish muhim ahamiyatga ega. Pedagogik va ixtisoslik fanlarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirgan tarbiyachilar real ta’lim sharoitida o‘quvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash, guruh murabbiyi, yoshlar tashkilotchisi sifatida ijtimoiy-pedagogik ishni amalga oshirishga kirishadilar. Ya ’ ni amaliyot davrida, o‘quv mashg‘ulotining tarbiyaviy maqsadini belgilash, tarbiyaviy ishni tashkil etish, tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazish, guruh murabbiyi va yoshlar etakchisi ish faoliyatini o‘rganishadi va o‘zlarida amaliy ko‘nikma va malakalarni hosil qiladilar. Pedagogik amaliyot jarayonida quyidagi vazifalar hal qilinadi: tarbiyachilarda tarbiyaviy ishga ongli, mas’uliyatli munosabatni shakllantirish, tarbiyaviy ishni tashkil etish mahoratini tarkib toptirish; guruh murabbiyining kasbiy ahamiyatli sifatlarini o‘zlashtirishni ta’minlash; muayyan pedagogik vazifalarni amalga oshirish orqali pedagogik-psixologik bilimlarni amaliy faoliyat jarayonida mustahkamlash va boyitish; tarbiyaviy ishni tashkil etishga doir ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish; tarbiyaviy ishga ijodiy-izlanishli yondashish, tarbiyaviy ishni ilmiy tashkil etish malakasini hosil qilish; umumiy o‘rta ta’lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalaridagi tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga doir ilg‘or tajribalar bilan tanishi sh ; guruh murabbiysi, O‘zbekiston Yoshlar ittifoqi, ota-onalar kengashining ish rejalari bilan tanishish; o‘quvchilarning individual va yosh xususiyatlarini o‘rganish maqsadida amaliyotchi tarbiyachilarning o‘quvchilar bilan muloqati va o‘zaro hamkorligini tashkil qilish; iqtidorli va tarbiyasi og‘ir o‘smirlar bilan tarbiyaviy ish olib borish malakasini tarkib toptirish. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar rejasini tuzish tartibi.Pedagogik amaliyot davrida tarbiyachilarga beriladigan topshiriqlardan biri – bu guruh rahbari 46 sifatida ma’naviy-ma’rifiy ishlar rejasini ishlab chiqishdir. Amaliyotchi- tarbiyachilar ma’naviy-ma’rifiy ishlar rejasini o‘rganish asosida muqobil rejaning ishlab chiqilishi uchun quyidagi amaliy tavsiyalarga amal qilishlari zarur: guruh rahbarining ma’naviy-ma’rifiy ishlar rejasi bilan yaqindan tanishib chiqish; rejada belgilangan tadbirlarning guruh o‘quvchilarining yosh, psi - xologik va shaxsiy xususiyatlariga mosligini tahlil qilish; rejaga kiritilgan tadbirlarning tarbiyaviy ahamiyati, tadbirlar o‘rtasidagi o‘zaro izchillik, aloqadorlik mavjudligini baholashga urinib ko‘rish; guruh jamoasiga xos xususiyatlarni aniqlash. o‘quvchilarining qiziqish va ehtiyojlari bilan qiziqish; to‘plagan ma’lumotlarni tahlil qilish; tahlil asosida guruh jamoasining umumiy e htiyojlaridan kelib chiqqan holda ma’naviy-ma’rifiy ishlar rejasini ishlab chiqish; tuzilgan reja bo‘yicha pedagogika bo‘yicha mas’ul o‘qituvchi va akademik guruh rahbari bilan fikr almashish. Guruh bilan ishlashga doir topshiriqlar: guruh rahbarining ish tajribasini o‘rganish; guruh o‘quvchilarning tashxis xaritalari bilan tanishish; guruh o‘quvchilari bilan tanishish; guruh rahbari bilan guruh o‘quvchilari haqida suhbatlashish; guruh o‘quvchilarining qiziqishlari, xohish-istaklari, ehtiyojlarini o‘rganish; haftada bir marotaba guruh murabbiysi bilan birgalikda guruh yig‘ilishini o‘tkazish va bayonnoma asosida rasmiylashtirish; guruh jamoasi va alohida tanlangan bir nafar o‘quvchiga tavsifnoma yozish. Ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni tashkil etishga doir topshiriqlar: guruh rahbarining ma’naviy-ma’rifiy ishlar rejasi bilan tanishish; ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarda ishtirok etish va ish tajribasini o‘rganish; ma’naviy-ma’rifiy tadbir ishlanmalarini yaratish (1 ta tadbir ssenariysi, 1 ta e kskursiya ishlanmasi, 1 ta videorolik); o‘ziga biriktirilgan guruh bilan birgalikda ikkita ma’naviy-ma’rifiy tadbir (davra suhbati, uchrashuv, bayram kechasi, tok-shou va boshqalar) o‘tkazish. Ota-onalar bilan ishlashga doir topshiriqlar: guruh o‘quvchilarining ota- onalari bilan suhbatlashish; guruh murabbiysi bilan birgalikda ota-onalar 47 majlisini o‘tkazish va bayonnomani rasmiylashtirish; ota-onalar bilan olib boriladigan individual va ommaviy ish shakllarini amaliyotda qo‘llash. To‘garaklar faoliyatini o‘rganish va mashg‘ulotlar o‘tkazishga doir topshiriqlar: to‘garak Nizomi va ish faoliyati rejasini o‘rganish; to‘garak mashg‘uloti rejasidagi mashg‘ulotlardan biri uchun ishlanma tuzish; to‘garak rahbari bilan birga bitta mashg‘ulot (trening, intellektual o‘yin, breynring) o‘tkazish. Ikkinchi bob yuzasidan xulosa Ikkinchi bobda maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari kasbiy kompetentligini rivojlantirish mexanizmi, xususan, tarbiyachining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishning mazmuni, shakl va metodlari, pedagogning kasbiy standarti tatqiq etilgan. Shuningdek, tarbiyachining innovatsion faoliyati va kreativligi kasbiy kompetensiyaning rivojlanish omili sifatidagi afzalliklari bayon qilingan. Har qanday mutaxassisda bo‘lgani kabi bo‘lajak pedagoglarning kreativlik qobiliyatiga ega bo‘lishlari uchun talabalik yillarida poydevor qo‘yiladi va kasbiy faoliyatni tashkil etishda izchil rivojlantirib boriladi. Pedagog ijodiy faoliyatni tashkil etishda muammoli masalalarni yechish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, shuningdek, pedagogik xarakterdagi ijod mahsulotlarini yaratishga alohida e’tibor qaratishi zarur. Muammoli masala va vaziyatlarni hal qilar ekan, pedagogning masala yechimini topishga ijodiy yondashishi unda hissiy-irodaviy sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Pedagog o‘z oldiga muammoli masalalarni qo‘yish orqali mavjud bilimlari va hayotiy tajribalariga zid bo‘lgan dalillar bilan to‘qnash keladi. Buning natijasida o‘z ustida ishlash, mustaqil o‘qib o‘rganishga nisbatan ehtiyoj sezadi. Pedagog, xususan tarbiyachi o‘z-o‘zidan ijodkor bo‘lib qolmaydi. Uning ijodkorlik qobiliyati ma’lum vaqt ichida izchil o‘qib-o‘rganish, o‘z ustida ishlash orqali shakllanadi. 48 Bunda pedagogning o‘zini o‘zi ijodiy faoliyatga yo‘naltirishi va bu faoliyatni samarali tashkil eta olishi muhim ahamiyatga ega. Pedagog ijodiy faoliyatni tashkil etishda muammoli masalalarni yechish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, shuningdek, pedagogik xarakterdagi ijod mahsulotlarini yaratishga alohida e’tibor qaratishi zarur. Ikkinchi bobda tarbiyachining ijodiy qobiliyati, kasbiy-ijodiy imkoniyatlari, pedagog-tarbiyachining o‘zini o‘zi ijodiy faollashtirishi kabi jihatlarning ta’lim samaradorligini oshirishda tutgan o‘rni o‘rganilib, kerakli tavsiyalar ishlab chiqilgan. 49 III BOB. KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING TAJRIBA-SINOV ISHLARI NATIJALARI VA SAMARADORLIGI. 3.1. Ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish orqali tarbiyachilarning kasbiy kompetensiyasini rivojlantirish texnologiyasi Bugungi kunda ta’lim muassasalarida ko‘plab o‘z ishining ustasi bo‘lgan tarbiyachilar faoliyat olib bormoqdalar. Ular jumlasiga yilning eng yaxshi tarbiyachilari, ijodkor tarbiyachilar va turli yo‘nalishdagi eksperementator tarbiyachilarni kiritish mumkin. Tarbiyachi mashg‘ulot jarayonida qanday usulni qo‘llamasin, qanday didaktik vositalardan foydalanmasin, qanday ishlanma, didaktik vosita yoki audio-video material yaratmasin, ilg‘or tajriba deb faqat natijaviyligi yuqori bo‘lgan tajribalarni aytish mumkin. Samaradorlikni aniqlashning muhim sharti, barcha tarbiyalanuvchilardan ma’lum usullar orqali ularni olgan bilim, ko‘nikma va malakalarini sinab ko‘rish va rivojlanish darajasini qiyosiy tahlil qilishdan iboratdir. Ilg‘or ish tajribalarini amaliyotga joriy etish o‘zaro uzviy bog‘liqlikda bo‘lgan quyidagi 5 ta bosqich orqali amalga oshiriladi. 1-bosqich: Ilg‘or ish tajribani aniqlash; 2-bosqich: Ilg‘or ish tajribani o‘rganish; 3-bosqich: Ilg‘or ish tajribani umumlashtirish; 4-bosqich: Ilg‘or ish tajribani ommalashtirish; 5-bosqich: Ilg‘or ish tajribani targ‘ibotini tashkil etish. Ta’lim jarayoniga ijodiy yondoshish natijasida yaratilayotgan bu yangiliklar muayyan MTT doirasida qolib ketmasdan tuman(shahar), viloyat, Respublika miqiyosida ommalashtirilishi, bu bilan ta’lim metodikasi boyitib borilishi zarur. 50 Ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish tarbiyachilarning kasb mahoratlarini takomillashtirishning eng qulay shaklidir. Ilg‘or ish tajriba tarbiyachining o‘z pedagogik faoliyatiga ijodkor va navatorlarcha yondoshib, tarbiyalanuvchilarga ta’lim va tarbiya berishning yangi yo‘llarini izlab topishdir. Pedagogik tajriba amaliy faoliyat jarayonida paydo bo‘ladi. Uning mazmuni pedagogik bilim, malaka va ko‘nikma, shaxsni shakllanishida faol qatnashishi bilan belgilanadi. Ilg‘or ish tajribalarni aniqlashda ma’lum mezonlarga asoslanish kerak. Bunda eng muhim mezon tarbiyachi o‘z pedagogik faoliyatida qo‘llaydigan ta’lim-tarbiyaning ilg‘or shakl va metodlaridir. Bu uning oddiy tarbiyachidan ajratadigan muhim belgisidir. Ilg‘or ish tajribani ifodalovchi yana bir mezon uning yuqori natijaga erishish uchun zamin hozirlashidir. Bunda tarbiyalanuvchilarning bilimi darajalari hisobga olinishi shart. Har qanday tajribani ham ommalashtirishga tavsiya etib bo‘lmaydi. Ilg‘or ish tajribalarni o‘rganish ommalashtirish murakkab jarayon hisoblanib, maqsadi yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishda ilmiy asoslangan, pedagogik amaliyotda sinalgan g‘oyalarni ta’lim-tarbiya jarayoniga tatbiq etishdir. Ommalashtirish uchun tavsiya etilgan tajribaga qo‘yilgan talablar: 1. Ijtimoiy ahamiyati va aktualligi: ommaviy ravishda amaliyotda tajribadan ijodiy qo‘llash imkoniyati; 2. Ishning natijaviyligi: bir necha marta yuqori natijaga erishganligi, har xil sharoitda sinab ko‘rilganligi; 3. Tajribaning yangiligi: amaliyotdagi metodikaga qo‘shgan yangi usullari; pedagogik jarayonda yangi qonuniyatlarni kashf etishiga ta’siri; pedagogika va metodikadagi zamonaviy erishilgan natijalar mosligi; 51 4. Isbotlanganligi: tarbiyalanuvchilarni bilim ko‘nikma va malakalarni egallashdagi sifat ko‘rsatgichlarini yuqori natijaviyligi; shaxsni rivojlanishi, tarbiyalanish darajasiga ilg‘or tajriba yo‘nalganligi; 5. Barqarorligi: natijalarning doimiy takrorlanib turishi, pedagogik amaliyotdagi zarurligi; faolligi; istiqbolligi; 6. Optimalligi: minimal vaqt, sharoit va vositalarda yuqori natijaga erishishi mumkinligi; 7. Yaxlitlik: tajriba o‘quv-tarbiya jarayonining qismi sifatida ko‘rilishi lozim. Demak, tajribani o‘rganish, umumlashtirish va ommalashtirishda (metodist, mudira, psixolog, tarbiyachi) quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim: • ilg‘or ish tajribaning amalda ta’lim jarayonidagi muammolarni hal qilishda va metodik ko‘rsatmalar, maslahatlar berishda foydaliligi; • o‘quv-tarbiya muassasalarining barcha rahbarlari va ta’lim-tarbiya sohasidagi ilmiy xodimlar, pedagoglar ilg‘or ish tajribani o‘rganib ish jarayoniga tadbiq eta olishi va yosh mutaxassislarga namuna qilib ko‘rsatishga loyiq ekanligi; • ilg‘or ish tajribaning tarbiyalanuvchilarga ta’lim-tarbiya berishda tadbirlar tashkil etish, ota-onalar bilan faol ishlash, tarbiyalanuvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash kabi ishlarining o‘ziga xosligi. Tajribani o‘rganish va umumlashtirishdan avval yaxshi tayyorgarlik ko‘rmaslik chiqarilgan xulosalarning yuzaki va sayoz bo‘lishiga olib keladi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilarining ilg‘or ish tajribasini o‘rganishga tayyorgarlik ko‘rayotganida qilinadigan hamma ishlarni rejalashtirib olish kerak: 1-bosqich: Ilg‘or ish tajribalarni aniqlash quyidagi mezonlar asosida amalga oshiriladi: • natijaviyligi, o‘quv-tarbiya natijalarining samarasini muntazamli va yuqori darajada ekanligi; • dolzarbligi va ijtimoiy ahamiyati, o‘quv-tarbiya vazifalarining samarali bajarilishi, boshqaruv faoliyati mazmunining takomillashtirilishi; 52 • pedagogik amaliyotdagi zarurligi, faolligi va istiqbolliligi; • yangiligi, amaliyotdagi metodikaga qo‘shgan yangi usullari; • pedagogik jarayonda yangi qonuniyatlarni kashf etishga ta’siri, pedagogika va metodikadagi erishilgan natijalar zamonga mosligi; • isbotlanganligi, yuqori natijaviyligi va samaradorligi; • tarbiyalanuvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashdagi sifat ko‘rsatkichlarining yuqori natijaviyligi va ilg‘or tajriba shaxsni rivojlanish, tarbiyalanish darajasiga yo‘nalganligi; • barqarorligi,bir necha marta yuqori natijaga erishganligi, har xil sharoitda sinab ko‘rilganligi; • ommaviy ravishda amaliyotda tajribani ijodiy qo‘llash imkoniyati (maxsus sharoitga mo‘ljallangan tajribalarni ommalashtirishga tavsiya etilmaydi); • optimalligi, minimal vaqt, sharoit va vositalarda yuqori natijaga erishganligi; • butunligi, tajriba o‘quv-tarbiya jarayonining qismi sifatida ko‘rilishi. • istiqbolliligi, ilg‘or ish tajribalarni rivojlantirish va ulardan amaliyotda foydalanish istiqbollarining borligi. 2-bosqich : Ilg‘or ish tajribani o‘rganishda nimalarga e’tiborni qaratish lozim: • o‘rganish uchun o‘zida ta’lim jarayonidagi zamonaviy muammolar yyechimini aks ettiruvchi tajribani tanlash; • aniqlangan tajribani uzoq davrga mo‘ljallab ishlab chiqilgan dastur asosida ta’limning butun ko‘lamini qamrab olgan holda o‘rganish; • tajribani o‘rganish jarayoniga ilg‘or ish tajribali tarbiyachilarni imkon darajasida ko‘proq jalb etish; • o‘rganilayotgan tajribaning muammolarga ta’sir qiluvchi va tuzatuvchi xarakterga ega ekanligini e’tiborga olish; • o‘rganilayotgan ish tajribaga samarali ilg‘or pedagogik texnologiyalarni olib kirilganligi va uning ta’lim mazmuniga singdirilganligi; 53 • tarbiyachi mashg‘ulotlarining oxirgi uch yillik o‘quv davri davomidagi samaradorligini tahlil qilish; • ilg‘or ish tajribani rivojlanib borish jarayonida o‘rganish. 3-bosqich: Ilg‘or ish tajribalarni umumlashtirish tartibi. Ilg‘or ish tajribani umumlashtirish uchun qanday ishlarni amalga oshirish kerak? • tarbiyachi haqidagi ma’lumotlar umumlashtiriladi; • o‘rganilgan yo‘nalish bo‘yicha tarbiyachining amalga oshirgan ishlari to‘plam holatiga keltiriladi; • tarbiyachining ilg‘or ish tajribasiga aniq xulosalar qilinadi; • tarbiyachi tomonidan berilgan takliflar tavsiya holatiga keltiriladi; • tarbiyachining ta’lim-tarbiya sohasidagi bajargan ishlari bo‘yicha mukammal tavsiyalar yaratiladi; • materiallar kerakli miqdorda ko‘paytiriladi; • ilg‘or ish tajribalar seminar-kengashlarda, Pedagogik kengashlarda, fan metodika uyushmasi yig‘ilishlarida muhokama qilinadi. 4-bosqich: Ilg‘or ish tajribalarni ommalashtirishda quyidagi shakllardan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi: • Pedagogik kengash, metod birlashma yig‘ilishlarida, anjumanlarda, pedagogik o‘qishlarda so‘zlab berish; • ilg‘or tajriba tayanch MTTlarda, seminarlarda, ijodiy guruhlarda, malaka oshirish kurslarida ma’lumot berish; • ko‘rgazmalarda panarama-mashg‘ulotlarida ko‘rsatish; • ommaviy axborot vositalarida maqolalar, tavsiyalar shaklida berish; Ilg‘or ish tajribani targ‘ib qilish: • Ilg‘or ish tajriba o‘quv-seminarlar orqali; • Ochiq mashg‘ulotlar tashkil etish; • “Mahorat maktablari”dagi mahorat mashg‘ulotlari orqali; • Ommaviy axborot vositalari orqali; • Masofaviy metodik xizmat orqali; 54 • Nashrlar orqali; • Konferensiyalar orqali; • Malaka oshirish kurslari orqali; • Ko‘rik-tanlovlar orqali; • Internet va ta’lim saytlariga joylashtirish orqali va boshq. Tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga tayyorgarligini tashxis etish ko’rsatgichlari 3.1.1-jadval Mezonlar Ko’rsatgichlar Diagnostik vositalar Axboriy kognitiv O’z-o’zini rivojlantirishga intilish O’z-o’ziga baho berish testi. Milliy ma’naviyatimizning takomillashtirish bosqichlari va ma’naviy merosimizdan xabardor bo’lish Tugallanmagan gaplar metodikasi Shaxsiy qadriyatga yo’naltirilgan Ma’naviy merosga qadriyat sifatida qarash va aksiologik yo’nalganlik “Qadriyatlar” o’yini, “men hech qachon ……..maganman” metodikasi Hissiy emotsional Emotsional yo’nalganlik Emotsional holatlarda o’z-o’zini nazorat qilishning namoyon bo’lishini o’rganish metodikasi Muruvvat va oliyjanoblik hissi Xushmuomilalik va oliyjanoblik metodikalari 55 Mas’uliyat hissi “Yordamchilar”, ”Bir- biri uchun”, “Hamma- ba’zilar-faqat men” mas’uliyat hissi metodikalari Vijdoniylik tuyg’usi Vijdoniylik shkalasi metodikasi Faoliyatli ijodiy Ma’naviyatni yuksaltirishga o’z hissasini qo’shish va hamkorlikdagi ijodiy faoliyatga intilish Shaxsiy-ijodiy salohiyatni o’z-o’zi tomonidan baholash metodikasi Tarbiyachilarning ma’naviy madaniyatini rivojlantirishga doir tajriba-sinov ishlarini tashkil etish uchun dastlab tadqiqot faraziga mos metodika ishlab chiqildi. Tajriba-sinov ishlari bosqichlari ,tajriba-sinov ishlarini o’tkazishga doir tarqatma materiallar hamda tajriba-sinov metodlarini o’z ichiga qamrab oladi. Biz MTTlarda tarbiyachilarning kasbiy kompetentliligini oshirish mezoni sifatida quyidagi tavsiyalarni ishlab chiqdik: - Maktabgacha ta’lim sohasiga tegishli me’yoriy-huquqiy, metodik hujjatlar bankini tashkil etishni; - Maktabgacha ta’lim sohasiga tegishli uslubiy adabiyotlar bilan ta’minlashni; - MTTning ilmiy, uslubiy, ma’naviy ish rejalarini maqsadli ishlab chiqishni; - Tarbiyachilarning kasbiy kompetentligini aniqlash yuzasidan, har olti oyda monitoring o‘tkazishni; - Turli tanlovlar va ochiq mashg‘ulotlar o‘tkazish rejasini; - Pedagog xodimlarning OAVlari hamda ilmiy anjumanlardagi faoliyati va ishtirokini baholashni; - Nashr etilgan uslubiy qo‘llanma, ko‘rsatma, tavsiyalarni ommalashtirishni; - Seminar treninglar tashkil etishni; 56 - Ota-onalar bilan hamkorlikda turli tanlov, ko‘rgazmalar tashkil etishni; - Turli turizm, sayohatlar tashkil etish kabi masalalarni atroflicha o‘rganib, qat’iy talab va majburiyatlar qo‘yish lozimligi kiritilishi zarur. Zero, maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning ilk halqasi ekan, poydevor qanchalik pishiq, mustahkam bo‘lsa, imorat shuncha ko‘p xizmat qila oladi. Buning uchun esa, imoratning me’mori sanalmish tarbiyachi o‘z ishiga puxta, kasb sirlarini egallagan bo‘lishi nihoyatda muhimdir. 3.2. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari kasbiy kompetentligini aniqlash va baholash bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari natijalari Maktabgacha ta’lim vazirligining 2020 yil 6 oktyabrdagi 03-01/5-2145- sonli xatiga asosan maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagog xodimlarining faoliyatini baholash mezoni ishlab chiqilgan bo‘lib, biz ushbu tadqiqotimiz natijalarini aniqlashda foydalandik. Tajribada o’qitish samaradorligiga erishishni baholash me’zonlarini bir qator usullari mavjud bo’lib, ular o’rganib chiqildi va tajriba-sinov natijalarida tatbiq qilindi. O’rganib chiqilgan baholash me’zonlari asosida o’quvchilarning elekton ta’lim muhitda releksiv ko’nikma va malakalarini shakllantirishning uch bosqichda , ya’ni elektron o’quv resurslaridan foydalana olish , o’z bilimini baholash , mustaqil ta’lim olish, axbarotlarni mustaqil tahlil qilish, o’z-o’zini tahlil qilish obyektiv baholash imkoniyatlarini qo’llay olish bo’yicha natijalar olib borildi. Tarbiyachilarning o’zlashtirishni aniqlovchi testlar, amaliy bajariladigan topshiriqlar bazasiga tabaqalashtirilgan test savollari kiritildi. aniqlash va izlanish uchunchi yakuniy bosqichda tadqiqotning tajriba-sinov natijasi umumlashtirib,tanqidiy tahlil qilindi. Tadqiqot maqsadi va ilmiy farazning , ishlab chiqilgan metodikalarning asoslanganliklari o’quv jarayonida tatbiq etilgan ilmiy metodik ishlanmalar asosida tekshirilib ko’rildi.Tadqiqot ishining asosiy xulosalari ,ya’ni elekton 57 ta’lim muhitida tarbiyachilarning refleksiv ko’nikmalarini shakllantirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqildi, o’tkazilgan nazorat natijalari matematik- statistik usullar orqali tahlil qilindi.Tajriba-sinov ishlari Samarqand shahar 33- DMTT tarbiyachilari o’rtasida o’tkazildi. O’tkazilgan so’rovnoma natijalari quyidagi jadvalda ko’rsatib berilgan. Tajriba-sinoviga qadar va sinovdan so’ng o’tkazilgan nazorat natijalari. 3.2.1-jadval Guruh Tajriba guruhi Nazorat guruhi Ballar 5 4 3 5 4 3 Samarqand shahar 33-DMTT 13 16 23 13 16 20 20 23 9 13 17 19 21 24 7 14 17 18 22 25 5 14 19 16 Tajriba-sinov ishlarini statistik tahlil qilishda styudents statistikasidan foydalanildi. Bu statistik usulda ishlatiluvchi quyidagi ma’lumotlar tanlanmalarni keltirib o’tamiz. Styudent statistikasi asosida tarbiyachilarning darajalari tahlili. 3.2.2-jadval Tajriba guruhi Nazorat guruhi X i 5 4 3 Y j 5 4 3 Tajriba- sinovgacha bo’lgan davri n i =52 13 16 23 m j =49 13 16 20 Tajriba sinovdan keying davr n i =52 22 25 5 m j =49 14 16 19 Bunda, tarbiyachilarning umumiy kompetensiyalarini quyidagi baholash mezoni asosida baholadik: 1. Ichki mehnat va odob-axloq qoidalariga rioya etilishi (10 ball). 58 Namunali (9-10 ball) - tarbiyachilarning ichki mehnat va odob-axloq qoidalariga to‘liq rioya qilganligi, tarbiyachiga nisbatan mehnat qonunchiligi bo‘yicha intizomiy jazo choralari qo‘llanilmaganligi, o‘z lavozim vazifalarini a’lo darajada bajarganligi; Qoniqarli (6-8 ball) - tarbiyachining ichki mehnat va odob-axloq qoidalariga to‘liq rioya qilganligi, o‘z lavozim vazifalarini qoniqarli darajada bajarganligi; Qoniqarsiz (0-5 ball) - tarbiyachining ichki mehnat va odob-axloq qoidalariga to‘liq rioya qilganligi, tarbiyachiga nisbatan mehnat qonunchiligi bo‘yicha intizomiy jazo choralari qo‘llanilmaganligi, o‘z lavozim vazifalarini qoniqarsiz darajada bajargan. 2. Ish rejaning bajarilishi - 15 ball. Namunali (10-15 ball) - tarbiyachining oylik ish rejasi tasdiqlangan, yillik rejada belgilangan vazifalar to‘g‘ri taqsimlangan hamda yillik ish rejasida ko‘rsatib o‘tilgan masalalar ijrosi o‘z vaqtida to‘liq bajarilgan; Qoniqarli (4-7 ball) - tarbiyachining oylik ish rejasi tasdiqlangan, ish rejada belgilangan vazifalar to‘g‘ri taqsimlangan hamda yillik ish rejasida ko‘rsatib o‘tilgan masalalar ijrosi qisman bajarilgan; Qoniqarsiz (0-3 ball) - tarbiyachining oylik ish rejasi tasdiqlangan, ish rejada belgilangan vazifalar to‘g‘ri taqsimlanmagan hamda yillik ish rejasida ko‘rsatib o‘tilgan masalalar ijrosi namunali bajarilmagan. 3. Davlat talablarining bajarilishi nazorati - 15 ball. Namunali (10-15 ball) - guruhlarda nazorat mashg‘ulotlari belgilangan muddatlarda o‘tkazilgan, test va nazorat materiallari jamlangan, guruhlar kesimida o‘zlashtirish darajasi aniqlangan, tashkilot bo‘yicha umumlashtirilgan va tahlil qilingan; Qoniqarli (5-9 ball) - guruhlarda nazorat mashg‘ulotlari belgilangan muddatlarda o‘tkazilgan, test va nazorat materiallari jamlangan, guruhlar kesimida o‘zlashtirish darajasi aniqlangan, biroq tashkilot bo‘yicha umumlashtirilmagan va tahlil qilinmagan; 59 Qoniqarsiz (0-4 ball) - guruhdarda nazorat mashg‘ulotlari belgilangan muddatlarda o‘tkazilmagan, test va nazorat materiallari jamlanmagan, guruhlar kesimida o‘zlashtirish darajasi aniqlanmagan, muassasa bo‘yicha umumlashtirilmagan va tahlil qilinmagan. 4. Pedagoglar bilan hamkorlik - 10 ball. Namunali (8-10 ball) - tarbiyachining pedagoglar bilan hamkorlikdagi ishlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan, turli tadbirlar, mashg‘ulotlar, ko‘ngilochar soatlar muntazam o‘tkazilgan; Qoniqarli (4-7 ball) - tarbiyachining pedagoglar bilan hamkorlikdagi ishlari sust yo‘lga qo‘yilgan, turli tadbirlar, mashg‘ulotlar, ko‘ngilochar soatlar kam o‘tkazilgan; Qoniqarsiz (0-3 ball) - tarbiyachining pedagoglar bilan hamkorlikdagi ishlari yo‘lga qo‘yilmagan, turli tadbirlar, mashg‘ulotlar ko‘ngilochar soatlar o‘tkazilmagan. 5. Ota-onalar bilan hamkorlikdagi ishlar - 10 ball. Namunali (8-10 ball) - ota-onalar bilan hamkorlik qilishda muomala madaniyati me’yorlariga rioya etadi, tashkilotda o‘tkaziladigan umumiy va guruh ota-onalar yig‘ilishlarida va boshqa tadbirlarda maslahat va tavsiyalar, treninglar bilan ishtirok etgan; Qoniqarli (4-7 ball) - ota-onalar bilan hamkorlik qilishda muomala madaniyati me’yorlariga rioya etadi, tashkilotda o‘tkaziladigan umumiy va guruh ota-onalar yig‘ilishlarida ishtirok etgan, ammo ushbu tadbirlarda maslahat va tavsiyalar bermagan, treninglar o‘tkazmagan; Qoniqarsiz (0-3 ball) - reja asosida tashkilotda o‘tkaziladigan umumiy va guruh ota-onalar yig‘ilishlarida ishtirok etmagan, tarbiyalanuvchilarni jismoniy rivojlantirish bo‘yicha ota-onalarga maslahat va tavsiyalar bermagan. 6. Tarbiyachining turli tadbirlardagi ishtiroki -10 ball. Namunali (8-10 ball) - tarbiyachi pedagogik kengash, seminarlar, ko‘rik- tanlov, tadbirlar va uslubiy birlashmalarda faol ishtirok etgan, turli xil ko‘rik- tanlovlarda (o‘zi yoki guruh bilan) faxrli o‘rinlarni egallagan; 60 Qoniqarli (4-7 ball) - tarbiyachi pedagogik kengash, seminarlar, tadbirlar va uslubiy birlashmalarda faol ishtirok etgan, o‘z yo‘nalishi doirasida turli xil ko‘rik-tanlovlarda (o‘zi yoki guruh bilan) ishtirok etgan; Qoniqarsiz (0-3 ball) - tarbiyachi pedagogik kengash, seminarlar, tadbirlar va uslubiy birlashmalarda qisman ishtirok etgan, o‘z yo‘nalishi doirasida turli xil ko‘rik-tanlovlarda (o‘zi yoki guruh bilan) ishtirok etmagan. 7. Tarbiyachining texnologiyalar hamda AKTdan foydalanishi-15 ball. Namunali (10-15 ball) - guruhda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar pedagogik texnologiyalar asosida olib boriladi, bu pedagogning mashg‘ulotlar davomida AKTdan foydalanganligi va undan foydalanish uchun guruhda yetarli sharoitlar mavjudligi; Qoniqarli (5-9 ball) - guruhda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar aksariyat hollarda pedagogik texnologiyalar asosida olib boriladi, bu pedagogning mashg‘ulotlar davomida AKTdan qisman foydalanganligi, undan foydalanish uchun guruhda qisman sharoit mavjudligi; Qoniqarsiz (0-4 ball) – mashg‘ulotlar deyarli pedagogik texnologiyalar asosida olib borilmaydi, bu pedagogning mashg‘ulotlar davomida AKTdan foydalanmasligi, undan foydalanish uchun guruhda sharoit mavjud emasligi. 8. Ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish - 15 ball. Namunali (10-15 ball) - tarbiyachining ilg‘or ish tajribalar aniqlangan, o‘rganilgan, ochiq mashg‘ulot va pedogogik kengashlarda ko‘rilgan, mavzularga oid yig‘ma jildlar jamlangan, ommalashtirilgan; Qoniqarli (5-9 ball) - tarbiyachining ilg‘or ish tajribalar o‘rganilgan, ochiq mashg‘ulotlarda kuzatilgan, pedogogik kengashlarda muhokama qilingan, mavzuga oid yig‘ma jildlar qisman jamlangan, ommalashtirish uchun tavsiya berilgan; Qoniqarsiz (0-4 ball) - tarbiyachi o‘z ustida ishlagan, biroq yangi metodik yondoshuvga ega emas, yangi pedagogik texnologiyalar mashg‘ulot va 61 pedogogik kengashlarda ko‘rilmagan, mavzuga oid yig‘ma jildlar jamlanmagan, ommalashtirish uchun tavsiya berilmagan. Tajriba-sinov ishlariga Samarqand shahar 3 3 - MTT tarbiyachilar i jalb etilib, bunda14 nafar respondent ishtirok etdi. 3.2. 3 -jadval. Tajriba-sinov ishlariga jalb qilingan respondentlar Tarbiyachilar soni Jami Tajriba guruhi Nazorat guruhi 7 7 14 Samarqandshaharshaharmaktabgachata ’ limtashkilotlari tarbiyachilar i ning kasbiy kompetentligini rivojlanganlik darajasini dinamik baholash 11 ta ko’rsatkich lar ( savollar , anketa , test ) asosida tajriba va nazorat guruhlaridagi o’rtacha o’zlashtirish darajasi tahlil etildi. Tanlab olingan tadqiqot ob’ektlaridagi 11 ta ko’rsatkichlarning 8 tasi hujjatlar asosida 1 tasi savollar, 1 ta anketa, 1 ta test shaklida bo’lib, baholash mezoni asosida baholandi. 1-ilova M aktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari uchun anketa 1.Tarbiyachining ism-sharifi________________________________________ 2. Pedagogik ish staji______________________________________________ Toifasi :________________________________________________________ Oxirgi marta attestatsiyadan o’tgan vaqti____________________________ 3. Pedagogik faoliyatingizning qaysi sohasi sizga qiyinchilik tug’diradi? ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ _____________________________________________________________ 62 4. Keyingi o’quv yilining Pedagogik Kengashida qaysi masalalarga to’xtalishni istardingiz? ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ____________________________________________________ 5. Qaysi ish tajribangizni jamoadoshlaringiz bilan bo’lisha olasiz?: - ish tajriba bo’yicha taqdimot ( nomini ko’rsating )_____________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ _____________________________________________________________ - master- klass ( mavzusini kiriting ) ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ - MTT ichida ochiq mashg’ulot ( “Ilk qadam” davlat dasturidagi qaysi oy, hafta mavzusida )_______________________________________________________ ________________________________________________________________ - shahar, tuman miqiyosidagi ochiq mashg’ulot _______________________________________________________ _____________________________________________________________ 6. Siz, qanday mashg’ulotni ko’rishni istardingiz, kimning mashg’ulotini ? ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ____________________________________________________ 7. Bolalar bilan olib boriladigan o’quv-tarbiyaviy ishlardan Sizni ko’proq qiziqtiradiganini nomini ko’rsating _________________________________ 63 ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 8. Siz, qaysi rivojlanish markazlarida ishingizni yaxshi tashkil eta olasiz ? Nega ? ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 9. Qanaqa seminarlarda (mavzusini ko’rsating) ishtirok etishni xohlardingiz: - ishtirokchi sifatida ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ - tashkilotchisifatida____________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 10. Nima deb o’ylaysiz, ota-onalar majlisida qaysi mavzular dolzarb sanaladi? ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 11. Ota-onalar va ularning farzandlari uchun Siz qanaqa qo’shimcha xizmat turlarini taklif etgan bo’lardingiz __________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ____________________________________________ ________________ 12. Ota-onalar bilan ishlashning qaysi yangi shaklidan foydalanishni rejalashtirgansiz ___________________________________________________ ________________________________________________________________ 64 ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 13. MTT va maktab hamkorligi ishlari bo’yicha sizning taklifingiz ________________________________________________________ ________________________________________________________________ _____________________________________________________________ 14. Qachon malaka oshirish kursidan o’tishni rejalashtirgansiz ___________________________________________________ _____________________________________________________________ 15. Qaysi kurs bo’yicha, ya’ni, qaysi muammo ustida ta’lim olishni istardingiz ? ________________________________________________________________ _______________________________________________________ 2-ilova Test “Siz qanday tarbiyachisiz?” Javoblar 10 ballik baholash tizimida baholanadi. 1 ball – judayam past daraja 2 ball – past daraja 3 ball – o’rtadan past daraja 4 ball – o’rtadan sal past daraja 5 ball – o’rta daraja 6 ball – o’rtadan sal yuqori 7 ball – o’rtadan yuqori 8 ball – yuqori 9 ball – juda yuqori 10 ball – oliy. № Test savollari Ballar 1 Siz, bugungi kundagi ayrim qiyinchiliklarga qaramasdan davlatimiz 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 65 kelajagi taraqqiy etishiga ishonasizmi? 2 Bolalar sizni yaxshi ko’rishadimi? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 3 Sizni adolatli inson deyish mumkinmi? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 4 Siz boshqalarni fikrini bo’lmasdan diqqat bilan tinglay olasizmi? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 5 Siz boshqalarning fikrini qabul qila olasizmi, agar sizning fikringizga mos bo’lmasa ham? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 6 Hazil mutoyibaga moyilmisiz? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 7 Muammoli vaziyatlarda bu sizga asqotadimi? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 8 Siz boshqalarga qiyin vaziyatlarga tushib qolganida yordam bera olasizmi? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 9 Siz o’zingizni baxtli insonman deb ayta olasizmi? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 10 Sizga do’stlaringiz yoki yaqinlaringiz tez- tez sizni tarbiyalangan yoki namunali deb aytishadimi? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Belgilangan raqamlar qo ’ shib chiqilb , 10 ga bo ’ linadi . O ’ rtacha bahosi chiqadi . Chiqqan ball yuqorida keltirilgan sifatga ko ’ ra tarbiyachining darajasi belgilanadi . 3-ilova Savollar 1. Kreativlik nima? 2. Siz o‘zingizni kreativman deb hisoblaysizmi? 3. Pedagogik faoliyatingizni tashkil etishda tayyor bilimga asoslanasizmi yoki boshqa (internet, OAV, turli adabiyotlar) manbalarga murojaat etasizmi? 66 4. Kutilayotgan mashg‘ulotingizga qancha vaqt (kun, soat, daqiqa) tayyorlanasiz? 5. Siz mustaqil holda, hech kim qo‘llamagan, noan’anaviy mashg‘ulotni tashkil etganmisiz? Necha marta? 6. Mashg‘ulotni tashkil etishda tarbiyalanuvchilarning qiziqishini oshirish muhimmi? Buning uchun nimalar qilish zarur? Ularning bu ko’rsatkichlari tajriba boshida va tajriba oxiridagi natijalari bilan taqqoslandi. Ushbu natijalar quyidagi jadvalda keltirildi. 3.2.4-jadval. Samarqand shahar maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachilarining kasbiy kompetensiyasi rivojlanganlik darajasi (anketa savollari asosida) Guruhlar Samarqand shahar 33-MTT Tajriba Tajriba boshida 7 (40%) Tajriba oxirida 7 (82%) Nazorat Tajriba boshida 7 (44%) Tajriba oxirida 7 (65%) Ushbu jadvaldan ko’rinib turibdiki tajriba bo sh ida tajriba va nazorat gur uh laridagi to’ g’ ri javoblar tajriba guruhlarida 39%, nazorat guru h larida esa 4 4 % ni tashkil etgan. Tajriba sinov ishlari o’tkazilgandan keyingi anketa savollariga javoblarida bu foizlar har ikkala gurhlarda oshganligini ko’rish mumkin. Masalan tajriba guruhlarida o’rtacha 82 %, nazorat guruhlarida esa 65,% ni tashkil etgan. Bundan ko’rinadiki tajriba oxirida olingan natijalar tajriba boshidagi natijalarga qaraganda yuqori ekanligini ko’rishimiz mumkin. O’tkazilgan pedagogik tajribadan olingan natijalarning umumiy statistik tahlilning diagrammasi ushbu rasmda ko’rsatilgan. 67 Tajriba guruhi Nazorat guruhi Ulardagi farqlar0%10%20%30%40%50%60%70%80%90% Tajriba boshida Tajriba oxirida Pedagogik tajriba-sinov ishlari samaradorligi uni maxsus loyihalashtirish asosida olib borilganligi, ta’lim-tarbiyaviy ishlarning kompetensiyaviy yondashuv, zamonaviy pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalari va interfaol metodlar bilan olib borilganligi, pedagogik-metodik shart- sharoitlarning maqbulligi, tanlangan mavzular va metodik materiallarning izchilligi, ijtimoiy-lingvistik mazmunni ta’minlashga bog’liqligi dalillarda keltirilgan. Uchinchi bob yuzasidan xulosa. Tarbiyachining tarbiyaviy faoliyatga tayyorgarligini rivojlantirish bo’yicha o’tkazilgan tajriba-sinov ishlari biz nazarda tutgan muommoni hal etishga yordam berdi. Tajriba-sinov jarayonida tarbiyachilar biz tomonimizdan taqdim etilgan dastur asosida seminar-treninglar, texnologiyalar andozalari asosida faoliyat olib bordilar. Tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorgarligini rivojlantirib borishda masofali o’qitish, o’yinli texnologiyalardan foydalanish nihoyatda muhim ekanligi tajriba-sinov jarayonida o’z isbotini topdi. O’tkazilgan tadqiqotimiz natijasida quyidagilarga e’tibor berish kerakligi aniqlandi. -tarbiyachilarnig tarbiyaviy faoliyatga tayyorgarligini rivojlantirishni ma’lum bir dastur, tizimli, maxsus bir model asosida olib borish. 68 -ta’lim-tarbiya jarayonida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorgarligini rivojlantirishda metodik qo’llanmalar yaratish va darslik materiallarini qayta ko’rib chiqish. -ilg’or pedaogik tajribani o‘rganish va umumlashtirish, pedagogik tadqiqotlar olib borish uslublarini ishlab chiqish. T arbiyachilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish bo’yicha o’tkazilgan tajriba-sinov ishlari biz nazarda tutgan muammoni hal etishga yordam berdi. Tajriba-sinov jarayonida tarbiyachilar biz tomonimizdan taqdim etilgan dastur asosida mashg’ulot va tadbirlarini tizimli, maxsus andoza asosida olib bordilar. T arbiyachilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish da innovatsion texnologiyalardan unumli foydalanish nihoyatda muhim ekanligi, tajriba-sinov ishlari davomida o’z isbotini topdi. O’tkazilgan tadqiqotimiz natijasida quyidagilarga e’tibor berish kerakligi aniqlandi: - tarbiyachilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish ni ma’lum bir dastur, tizimli va maxsus model asosida olib borish; - ta’lim–tarbiya jarayonida tarbiyachilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish da tarbiyachilarning ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish ; - tarbiyachilar orasida ochiq mashg’ulotlar tashkil etish ; - tarbiyachilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish uchun ularning innovatsion faoliyatini hamda kreativligini doimiy va tizimli tashkil etish. UMUMIY XULOSA Xalqaro miqyosda pedagoglarning kompetentlik darajasini rivojlantirish va metodik amaliyotini shakllantirish olamshumul ahamiyat kasb etib, maktabgacha ta’lim tizimini modernizatsiyalash, bugungi kun talablariga mos 69 ravishda integratsiyalash, kompetensiyalarga asoslangan “ Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti”da ilova qilingan “ Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim dasturi” ni joriy etish, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim jarayoni samaradorligi va tarbiyachilarning metodik kompetentliligini oshirishga xizmat qiluvchi ilg‘or innovatsion mexanizmlarni ishlab chiqish dolzarb muammo sifatida e’tirof etilmoqda. Dunyo miqyosida tarbiyachilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish, ularni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun ilg‘or xorijiy tajribalarni inobatga olgan holda zarur shart - sharoitlar yaratish masalalari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Respublikamizda olib borilayotgan ijtimoiy sohadagi islohotlar tufayli ilm dargohi debochasi hisoblangan maktabgacha ta’lim uchun yuqori malakali pedagoglarni, yuksak intellektual, metodik, ma’naviy - axloqiy salohiyatga ega bo‘lgan bo‘lajak tarbiyachilarni tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yosh avlodning barkamol, komil inson bo‘lib yetishishida pedagog, tarbiyachi va o‘qituvchilarning roli benihoyat kattadir. Yurtboshimiz SH.Mirziyoev ta’kidlaganlaridek, “Birovni o‘qitadigan, tarbiya beradigan inson, avvalo, o‘zi har tomonlama barkamol bo‘lmog‘i shart”. Shuningdek Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Pedagog-tarbiyachi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo tarbiyachi-pedagogning o‘zi shunday bilimga ega bo‘lishi kerak” ayniqsa, “bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan maktabgacha ta’lim muassasalariga eng yetuk, tajribali tarbiyachi-pedagoglarni biriktirib qo‘yilishini oddiy mantiqning o‘zi talab etadi”. Bu muammoni oqilona hal qilishning eng muhim omillaridan biri maktabgacha ta’lim tashkilotlari kasbiy tayyorgarligi jarayonini maqsadgaa muvofiq tashkil etishdir. O‘zbekiston Respublikasining 2019 yil 16 dekabrdagi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi 595-sonli Qonunining 39-moddasida m aktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining huquq va majburiyatlari belgilangan bo‘lib, unda pedagogning kasbiy sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik 70 obro‘sini himoya qilish, ijodiy tashabbus ko‘rsatish, ta’lim va tarbiya uslubiyotlarini, o‘quv qo‘llanmalari hamda ta’lim vositalarini erkin tanlash, maktabgacha ta’lim tashkilotini boshqarishda ishtirok etish, maktabgacha ta’lim tashkilotining ta’lim dasturlarini ishlab chiqishda ishtirok etish, pedagogik faoliyatidagi muvaffaqiyatlar uchun ma’naviy va moddiy rag‘batlantirilish, maktabgacha ta’lim va tarbiya sohasidagi ilmiy, innovatsion, xalqaro faoliyatda ishtirok etish huquqiga ega. Tarbiya - o‘sib kelayotgan yosh avlodni mazkur muhit, jamiyat talablari asosida hayotga tayyorlashdan iborat. Tarbiya jarayonida o‘sib kelayotgan yosh avlod o‘zidan oldingi avlod tomonidan to‘plangan bilim, urf - odat, madaniyat va mehnat ko‘nikmalarini o‘zlashtiradi, jamiyatda o‘zining munosib o‘rnini egallash va hayotiy tajribaga ega bo‘lish uchun o‘z saviyasi va dunyoqarashini shakllantiradi. Demak, tarbiya yosh avlodni hayotga va mehnatga tayyorlaydi. Bu faoliyat bilan tarbiyachilar shug‘ullanadi. Tarbiyachilardan quyidagilar talab qilinadi: o‘z - o‘zini tarbiyalash, dunyoqarashining kengligi, o‘zini tarbiyalashi uchun ko‘proq ilm olishi,intellektual qobiliyatini rivojlantirishi, estetik jihatdan tarbiyalanganligi, mehnatsevarligi va mehnatga layoqatliligi. Tarbiyachilar har qanday muammoli vaziyatdan chiqa olishi, tarbiyalanuvchilar bilan samimiy munosabatda bo‘lishi lozim. Tarbiyachi tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini, ularning har biridagi o‘ziga xos xarakterini doimo hisobga olishi kerak. Tarbiyachi tarbiyanuvchilari bilan muomala qilganda o‘ta ehtiyot bo‘lishi va samimiy bo‘lishi lozim. Mana shu kabi masalalarni yechishda MTTlari pedagog-tarbiyachilaridan yuqori saviya, mahorat va albatta, kasbiy kompetentlik zarur bo‘ladi. Tarbiyachi kasbiy kompetentligi deganda, uning bilim, ko‘nikma, qobiliyat, qarashlari tarbiyachining malakasi yoki ta’lim berish qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi belgilab beradigan shaxsiy sifatlari va qadriyatlar yig‘indisini tushunamiz. 71 Kasbiy kompetentlik– mutaxassis tomonidan kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarning egallanishi va ularni amalda yuqori darajada qo‘llay olinishi. Kasbiy kompetentlik mutaxassis tomonidan alohida bilim, malakalarning egallanishini emas, balki har bir mustaqil yo‘nalish bo‘yicha integrativ bilimlar va harakatlarning o‘zlashtirilishini nazarda tutadi. SHuningdek, kompetensiya mutaxassislik bilimlarini doimo boyitib borishni, yangi axborotlarni o‘rganishni, muhim ijtimoiy talablarni anglay olishni, yangi ma’lumotlarni izlab topish, ularni qayta ishlash va o‘z faoliyatida qo‘llay bilishni taqozo etadi. Kasbiy kompetentlik quyidagi holatlarda yaqqol namoyon bo‘ladi: - murakkab jarayonlarda; - noaniq vazifalarni bajarishda; - bir-biriga zid ma’lumotlardan foydalanishda; - ko‘tilmagan vaziyatda harakat rejasiga ega bo‘la olishda Kasbiy kompetensiyaga ega mutaxassis: - o‘z bilimlarini izchil boyitib boradi; - yangi axborotlarni o‘zlashtiradi; - davr talablarini chuqur anglaydi; - yangi bilimlarni izlab topadi; - ularni qayta ishlaydi va o‘z amaliy faoliyatida samarali qo‘llaydi. Zamonaviy ta’limning asosiy maqsadi jamiyat va davlat uchun har tomonlama rivojlangan, jamiyatga, mehnat faoliyatiga ijtimoiy moslashuvchan, o‘z ustida ishlay oladigan shaxsni tayyorlashdan iborat. Demak, har tomonlama rivojlangan shaxs tarbiyasida pedagoglarning kompetentlik darajasi muhim ahamiyatga ega. Pedagogika fanida psixologik-pedagogik kompetentlik tushunchasi pedagogning ta’lim-tarbiya jarayonida eng yuqori darajada natijaga erishishi, yuqori kasbiy salohiyat, shuningdek, muloqotchanlik va ijobiy fazilatlarga ega bo‘lish degan xulosaga kelinadi. Tadqiqot natijalari asosida quyidagi ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqildi: - Maktabgacha ta’lim sohasiga tegishli me’yoriy-huquqiy, metodik hujjatlar bankini tashkil etish lozim; 72 - Maktabgacha ta’lim sohasiga tegishli uslubiy adabiyotlar bilan ta’minlash lozim; - MTTning ilmiy, uslubiy, ma’naviy ish rejalarini maqsadli ishlab chiqish lozim; - Tarbiyachilarning kasbiy kompetentligini aniqlash yuzasidan, har olti oyda monitoring o‘tkazish lozim; - MTT uslubchi va pedagoglari tomonidan turli tanlovlar va ochiq mashg‘ulotlar o‘tkazish rejasini ishlab chiqish lozim; - Pedagog xodimlarning OAVlari hamda ilmiy anjumanlardagi faoliyati va ishtirokini baholash lozim; - Nashr etilgan uslubiy qo‘llanma, ko‘rsatma, tavsiyalarni ommalashtirish lozim; - MTTlarda turli mavzularda seminar treninglar tashkil etish lozim; - Ota-onalar bilan hamkorlikda turli tanlov, ko‘rgazmalar tashkil etish lozim; - Turli turizm, sayohatlar tashkil etish kabi masalalarni atroflicha o‘rganib, qat’iy talab va majburiyatlar qo‘yish lozim. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – O‘zbekiston, 2014. - 76 b. 73 2. O`zbekiston Respublikasining 2019 yil 16 dekabrdagi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to`g`risida”gi 595-sonli Qonuni 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 4947-son Farmoni. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 6 - son. 70 - modda. 4. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 29 dekabrdagi “2017- 2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to`g`risida”gi PQ-2707-sonli Qarori 5. 2017 yil 9 sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3261-sonli Qarori 6. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 30 sentyabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to`g`risida”gi PF-5198-sonli Farmoni 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 30 sentyabrdagi «Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» PQ-3955-son qaroriga 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi “O zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta lim tizimini 2030 yilgachaʻ ʼ rivojlantirish Konsepsiyasi”. 9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Ma h kamasining 2020 yil 22 dekabrdagi “ Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning Davlat s tandarti” 802-sonli Qarori 10. Mirziyoev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: “O`zbekiston”, 2017. 11. MirziyoevSh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. –T.: “O`zbekiston”, 2017. 74 12. Mirziyoev Sh.M. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – T.: “O`zbekiston”, 2020 yil 29 dekabr. 13. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz. – T.: O’zbekiston, 2017. – 488 b. 14. Mirziyoev SH.M. 2018 yil 14 fevral kuni maktabgacha ta’lim tizimini isloh qilish va rivojlantirish bo’yicha ko’rilayotgan chora–tadbirlar natijadorligi tahliliga bag’ishlangan videoselektor yig’ilishida so’zlagan nutqi // “O’zbekiston ovozi”, 2018 yil 15 fevral. 15. Karimov. I.A Barkamol avlod orzusi. T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. 2000. - 37 b 16. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. - 176 b. 17. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – T.: O’zbekiston, 2015. – 14 b. II. Darslik, o’quv qullanma, monografiya, dissertatsiyalar, ilmiy maqola, patent, ilmiy to’plamlar 18. Abdullayeva SH.A. Pedagogika. – T.: Fan va texnologiyalar,2015. – 288 b. 19. Abdurahmonova Z.A. Zamonaviy o’qituvchining shaxsiy kompetensiyasini shakllantirish muammolari // Zamonaviy ta’lim j. – T.: 2016. – №5. – 56 b. 20. Abduqodirov A.A., Pardayev A.X. Pedagogik texnologiyalarga oid atamalarning izohli lug’ati. – T.: Fan va texnologiya, 2012. – 44 b. 21. Abu Ali ibn Sino. Tarjimai holi. T.: “Fan”, 1980. – 6 b 22. Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil al-Buxoriy. “Al-jomi’ as-sahih” hadislar to’plami. 4 jild. – T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1991. 1992. 1994. 1996. – 37 b. 23. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. – 224 b. 75 24. Al-Buxoriy, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil. Al-adab al-mufrad (Arab durdonlari). Tarjimon, muqaddima va izohlar muallifi SH.Burxonov. – T.:, O’zbekiston, 1990, -16 b 25. Amir Temur o’gitlari. – T.: “Navro’z”, 1992. - 45 b 26. Azimova N.E. Bo’lajak kasb ta’limi o’qituvchisini ma’naviy-axloqiy tarbiyalash texnologiyasi. Monografiya. – T.: 2009. – 156 b. 27. Arziqulov D. Psixologik-pedagogik treninglar orqali kasbiy mahoratni oshirish // Kasb-hunar ta’limi j. – T.: 2002. 4-son. – 28 b. 28. Baydenko V.I. Kompetentnostnыy podxod k proyektirovaniyu gosudarstvennыx obrazovatelnыx standartov vыsshego professionalnogo obrazovaniya (metodologicheskiye i metodicheskiye voprosы): metodicheskoye posobiye. – M.: Issledovatelskiy sentr problem kachestva podgotovki spetsialistov, 2005. – 114 s. 29. Belkin A.C. Kompetentnost, professionalizm, masterstvo. – CHelyabinsk: OAO “YUjno-Uralskiy kn. izd-vo”, 2004. – 176 s. 30. Beruniy, Abu Rayhon. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan asarlar. 1- tom. -T.: Fan, 1968. – 488 b. 31. Bikov S.A. Formirovaniye informatsionno-kommunikatsionnoy kompetentnosti budushix uchiteley nachaln ы x klassov: Dis. ... kand.ped.nauk. – Novokuznetsk: 2009. – 179 s. 32. Verbitskiy A.A. Lichnostn ы y i kompetentnostn ы y podxod ы v obrazovanii: problem ы integratsii / A.A. Verbitskiy, O.G. Larionova M.: Logos, 2009. – 336 s. 33. Vitkovskaya N.G. Formirovaniye informatsionnoy kompetentnosti studentov vuzov (na primere spetsialnosti “Jurnalistika”): Avtoref. dis. ... kand.ped.nauk. – Nijniy Novgorod: 2004. – 25 s. 34. Jalilova S.X., Haydarov I.F., Xalilova N.I. Kasb psixologiyasi. – T.: TDPU, 2010. – 128 b. 35. “Innovatsion ta’lim texnologiyalari va pedagogik kompetentlik” moduli bo’yicha O’MM / Tuz.: M.H.Usmonboyeva va b. – T.: TDPU, 2016. – 239 b. 76 36. Ishmuhamedov R., Abduqodirov A., Pardayev A. Ta’limda innovatsion texnologiyalar (ta’lim muassasalari pedagog-o’qituvchilari uchun amaliy tavsiyalar). – T.: “Iste’dod” jamg’armasi, 2008. – 180 b. 37. Muslimov N.A., Usmonboyeva M., Mirsoliyeva M. Innovatsion ta’lim texnologiyalari va pedagogik kompetentlilik» moduli bo’yicha UMK. T.: TDPU, 2017. – 63 b. 38. Musurmonova O. “Ta’lim menejerining kasbiy kompetentligi va kreativligi” modulining o’quv-uslubiy majmuasi. – T.: BIMM, 2015. – 288 b. 39. Nishonova S. SHarq uyg’onish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkamol inson tarbiyasi: Ped. fan. d-ri. ... dis. – T.: 1998. - 288 b. 40. Tojiyev M., Xurramov A. Ta’lim jarayonini pedagogik texnologiya asosida tashkil qilishda qo’llaniladigan zamonaviy ta’lim usullari – Toshkent, 2014. – 80 b. 41. Tolipov O’.Q., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. – T.: Fan, 2005. – 206 b. 42. Yusuf Hos Hojib. Qutadg’u bilig (Saodatga yo’llovchi bilim) – T.: YUlduzcha, 1990. – 192 b. 43. O’zbek tilining izohli lug’ati. A–D / 5 jildli. Birinchi jild. A.Madvaliyev tahriri ostida. Tahrir hay’ati: E.Begmatov va b.–T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2008. – 468 b. 44. O’zbek tilining izohli lug’ati. ye – M / 5 jildli. Ikkinchi jild. A.Madvaliyev tahriri ostida. Tahrir hay’ati: E.Begmatov va boshqalar. – T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. – 671 b. 45. O’zbek tilining izohli lug’ati. N – Tartibli / 5 jildli. Uchinchi jild. A.Madvaliyev tahriri ostida. Tahrir hay’ati: E.Begmatov va boshqalar. – T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2008. – 382 b. 46. O’zbek tilining izohli lug’ati. SHukrona – H / 5 jildli. Beshinchi jild. A.Madvaliyev tahriri ostida. Tahrir hay’ati: E.Begmatov va b. – T.: 77 “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2008. – 549 b. 47. Hoshimov O’. Qalbning oppoq daftari. 1981. Elektron resurslar: 48. Pedagogicheskie_tekhnologii// tekhnologijaindividualizacii_obuchenija_inge_unt_a_s_granickaja_v_d_shadrik ov/12-1-0-58#. 49. https://www. sovremennye_obrazovatelnye_tehnologi. http:// moi-rang. ru/publ/ metodicheskie_materialy/. 50. http://www.eidos.ru/journal/2005/0910-12.htm. - V nadzag: sentr distansionnogo obrazovaniya "Eydos", e-mail: list@eidos.ru 51. www. uza. uz . 52. www. nasas.com. 53. tp://azps.ru/articles/pers/indexsz.htm l . 54. http://www.etf.europa.eu 78

KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING USULLARI MUNDARIJA Kirish....................................................................................................4-7 I.BOB. KOMPETENSIYAVIYYONDASHUVASOSIDATARBIYACHILARNING TARBIYAVIYFAOLIYATGATAYYORLASHNINGNAZARIY ASOSLARI …..............................8-29 1.1-§. Yosh avlod ta’lim-tarbiyasida tarbiyachi faoliyatini tashkil etishning nazariy-metodologik asoslari…………………………………………….8-18 1.2-§. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari va ularning jamiyatda tutgan o‘rni.............................................................................................................18-24 1. 3 -§. Kompetensiya – tarbiyachi faoliyatining muhim asosi................24-28 Birinchi bob bo‘yicha xulosa................................................................. 28-29 II.BOB. KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING AMALIY ASOSLARI…………………… …30-51 2.1-§. Tarbiyachining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishning mazmuni, shakl, metodlari………………………………………………………….30-39 2.2-§. Kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachining tarbiyaviy faoliyatini tashkil etish t exnologiyasi.......................................................... .........39-50 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa.............................................................. 50-51 III BOB. KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING TAJRIBA-SINOV ISHLARI NATIJALARI VA SAMARADORLIGI…………………………………………………..52-71 3.1 -§ . Ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish orqali tarbiyachilarning kasbiy kompetensiyasini rivojlantirish texnologiyasi..52-59 3.2-§. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari kasbiy kompetentligini aniqlash va baholash bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari natijalari…59-70 Uchinchi bob bo ‘ yicha xulosa………………………………………70-71 XULOSA ……………………………………………………………72-75 FOYDALANILGANADABIYOTLARRO‘YXATI ……………76-80 1

Kirish Dissertatsiya ishining dolzarbligi. Xalqaro miqyosda pedagoglarning tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga doir kompetentlilik darajasini rivojlantirish va metodik tayyorgarligini takomillashtirish ustuvor ahamiyat kasb etib, uzluksiz tarbiya tizimini takomillashtirish, o‘quvchi-yoshlarning ma’naviy-axloqiy kompetensiyasini tarkib toptirishning pedagogik mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish muhim dolzarblik kasb etmoqda. Ayniqsa, tarbiyachilarniqadriyatga yo‘nalganlikni tarkib toptirishga tayyorlash, ma’naviy- axloqiy kompetensiyalarni rivojlantirishning tarbiya texnologiyalarini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Yurtimizda ta’lim-tarbiya jarayonini mutlaqo yangi bosqichga ko‘tarish, pedagogik kadrlar tayyorlash jarayonlari sifat darajasini umume’tirof qilingan xalqaro talablar va standartlarga muvofiq tubdan yaxshilash ustida keng ko‘lamli, samarali ishlar amalga oshirildi. SHu bilan birga zamonaviy shart- sharoit oliy pedagog ta’limni isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, zamonaviy bilim va yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, oliy pedagogik ta’limni modernizatsiya qilish, ilg‘or xorijiy tajribalarga asoslangan holda pedagog kadrlar tayyorlashning yangi tizimini joriy etishni talab etmoqda. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar stra te giyasida “Ta’lim va o‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish” 1 kabi muhim vazifalar belgilandi. Bu esa, kompetensiyaviy yondashuv asosida Tarbiyachilarni tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash tizimining komponentlari, shakl, metod va vositalarini takomillashtirishni taqozo etadi. 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда. 2

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘z be kiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strate - giyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son, 2019 yil 8 oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsep siyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-son farmonlari, 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-son, 2018 yil 5 iyundagi “ Oliy ta’lim muassasa larida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirila yotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘ shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida ”gi PQ- 3775-son qarorlari hamda mazkur sohaga taalluqli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifa larni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Kompetensiyaviy yondashuv, kasbiy kompetentlilikni rivojlantirish masalasining pedagogik mahorat bilan bog‘liqligi N.Azizxodjaeva, R.Jo‘raev, J.Yo‘ldoshev, U.Mahkamov, YU.Maxmudov, O.Musurmonova,S.Sanayeva, X.Ibragimov, J.Tolipova, SH.Qurbonov, M.Quronov, N.SHodiev, J.Hasanboev, O.Hasanboeva, SH.SHaripov, M.Urazova, B.Xodjaev, M.Mirsolievalar tomonidan tadqiq etilgan. Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi (MDH) mamlakatlari olimlaridan V.M.Azarova , V.A.Glebov , A.I.Kozachok, A.V.Kutuzov, D.V. Mesheryakov , O.B.Suxanovlartomonidan tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga metodik kompetentlilik, pedagog kadrlarni tayyorlash ning ilmiy-pedagogik, psixologik asoslari esa, A.A . Bodalev, O.E.Gavrilova, N.V.Grishina, V.G.Mixaylovskiy, YA.V.Podolyak, A.V.Tarasova kabilar tomonidan o‘rganilgan. Tadqiqotning maqsadi: Kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlashnin usullarini takomil- lashtirish dan iborat. Tadqiqotning vazifalari: -tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash jarayonini takomillashtirish ketma-ketligi va pedagogik xususiyatlarini aniqlashtirish; 3

- tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash tashkiliy-pedagogik shart-sharoitlarini takomillashtirish ; -kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlashning axborot-metodik ta’minotini takomillashtirish ; -tarbiyachilarningtarbiyaviy faoliyatga tayyorlash tizimini takomillashtirish darajasini baholash mezoni ishlab chiqish. Tadqiqotning ob’ekti sifatida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash jarayoni belgilanib,tajriba-sinov ishlariga respondent-tarbiyachilar ishtirok etdi . Tadqiqotning predmeti kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash mazmuni, shakl, metod va vositalari . Tadqiqotning usullari. Tadqiqot jarayonida suhbat,qiyosiy-taqqoslash,test, pedagogik kuzatuv, so‘rovlar, anketa, pedagogik eksperiment, intervyu va matematik-statistik tahlil hamda tajriba-sinov usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: -kompetensiyaviy yondashuv tarbiyachi pedagoglarni tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash tizimini takomillashtirish bosqichlari aniqlashtirilgan; -tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash tizimini takomillashtirishningtashkiliy-pedagogik shart-sharoitlari metodik kompetentlik bilan integratsiyalashuvi asosida takomillashtirilgan; -kompetensiyaviy yondashuv asosida tarbiyachilarning tarbiyaviy faoliyatga tayyorlashning axborot-metodik ta’minoti (bayram, tadbirlar), individual faoliyat asosida takomillashtirilgan; Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati ; oliy ta’lim muassasalarida, qayta tayyorlov institutlarida maktabgacha pedagogika, maktabgacha ta’limni o’qitish texnologiyalari va loyihalashtirish kurslari mazmunini boyitishga, malaka oshirish kurslari dasturlarini takomillashtirishga, maktabgacha ta’lim pedagog xodimlari ish tajribasini takomillashtirishga xizmat qiladi. 4

Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha jami 3 ta maqola nashr etildi, jumladan 1 ta jurnalda, va 2 ta respublika konferensiyalarida nashr etildi. Dissertatsiya ishining hajmi: kirish, 3 bob, 7 paragraf, boblar bo’yicha xulosalar, umumiy xulosa va tavsiyalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5

O'xshashlar

MALAKA OSHIRISH JARAYONIDA TARBIYA FANI O‘QITUVCHILARINING IJTIMOIY KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISH
INTERFAOL METODLAR ASOSIDA TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI FANIDAN “SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLARNING MAQSADI VA VAZIFALARI
“ILM YOʻLI” VARIATIV DASTURI, DASTUR 6 YOSHDAN 7 OSHGACHA BOʻLGAN BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASH
Boshlang’ich ta’limda o’qituvchilarni innovatsion faoliyatga yondashuvini shakllantirish
Zamonaviy o'qituvchining pedagogik mahorati