logo

Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquv jarayonini takomillashtirish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2927.376953125 KB
Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’limʻ
maktablari o quv jarayonini takomillashtirish	
ʻ
MUNDARIJA
KIRISH  ……………………………………………………...….. 3
I  BOB. Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta	
ʻ
ta’lim   maktablari   o quv   jarayonini   takomillashtirish	
ʻ
texnologiyalari 6
1.1. Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim	
ʻ
maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati	
ʻ   6
1.2. Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim	
ʻ
maktablari   o quv   jarayonini   takomillashtirishning   pedagogik	
ʻ
jihatlari  ……………........................................................................ 10
1.3. Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim	
ʻ
maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari	
ʻ .. 12
II  BOB. Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta	
ʻ
ta’lim   maktablari   o quv   jarayonini   takomillashtirish	
ʻ
metodikasi. . 17
2.1. Informatika   va   axborot   texnologiyalari   fanidan   kompyuter
imitatsion   modellar   yaratish   texnologiyasi
…………………………………………………………………….. 17
2.2. Umumiy   o rta   ta’lim	
ʻ   maktablari   9-sinf   “Informatika   va   axborot
texnologiyalari”   darsligi   bo yicha  	
ʻ kompyuter   imitatsion
modellar dan   (Algoritmlar   mavzusini)   foydalanib   o qitish	
ʻ
metodikasi  ………………………………………………………... 23
2.3. Python   dasturlash   tilini   kompyuter   imitatsion   modellar   asosida
o qitishni   takomillashtirish   metodikasi	
ʻ
…………………………… 34
XULOSA … ………………………………….................................. 43
FOYDALANILGAN   ADABIY O TLAR
………………………….  45
ILOVALAR……………………………………………………… . 47 KIRISH
Bitiruv malakaviy ishida  kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy
o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish maqsadida umumiy o rtaʻ ʻ ʻ
ta’lim   maktablari   9-sinf   “Informatika   va   axborot   texnologiyalari”   fanidan
algoritmlar va dasturlash mavzularini tushuntirish va tegishli masalalarini yechish
jarayonini   o quvchilarga   ko rgazmali   taqdim   etish   maqsadida  	
ʻ ʻ kompyuter
imitatsion modellar  yaratish ko zda tutilgan. 	
ʻ
Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi.  Hozirgi paytda  ta’lim tizimi tubdan
o‘zgarmoqda.   Shu   boisdan   ta’lim   jarayonida   o‘qitish   metodlarini   to‘g‘ri   qo‘llash
va   takomillashtirishga   katta   e’tibor   qaratilmoqda.   Ta’lim   jarayonini
takomillashtirishning   qulay   vositalaridan   biri   kompyuter   texnologiyalaridan
foydalanishdir.   Kompyuterlarning   keng   qo llanilishi   o qituvchilar   tomonidan	
ʻ ʻ
metodik   qo llanmalarni   tayyorlashdagi   murakkabliklarni   bartaraf   qilish   va   bu	
ʻ
jarayonni takomillashtirish imkonini beradi. Turli xil elektron o quv qo llanmalar,	
ʻ ʻ
metodik qo llanmalarning kompyuterda taqdim etilishi ko pgina afzalliklarga ega.	
ʻ ʻ
Shularni   hisobga   olgan   holda   tadqiqotda   umumiy   o rta   ta’lim   maktablarida	
ʻ
“Informatika   va   axborot   texnologiyalari”   fani   bo yicha   kompyuter   imitatsion	
ʻ
modellar  yaratish  asosiy  maqsad  qilib olingan. Mazkur  faoliyatga  tegishli  boshqa
me’yoriy-huquqiy   hujjatlarda   belgilangan   vazifalarni   amalga   oshirishga   ushbu
bitiruv malakaviy ishi  muayyan darajada xizmat qiladi.
Bitiruv   malakaviy   ish ning   maqsadi.   Bitiruv   malakaviy   ishida   umumiy
o rta   ta’lim   maktablarida   9-sinf   “Informatika   va   axborot   texnologiyalari”   fanini	
ʻ
o qitishni samarali tashkil etish uchun multimediali o qitish tizimlarini yaratish va
ʻ ʻ
ulardan   foydalanish   mazmunini   ishlab   chiqish   h amda   amaliyotga   tatbiq   etishdan
iborat.
Bitiruv malakaviy ish ning vazifalari:
2 -“9-sinf   “Informatika   va   axborot   texnologiyalari”   darsligini   imitаtsion
modellarga   ustuvorlik   berish   asosida   o‘qitish   metodlari   va   texnologiyalarini
aniqlash;
-“9 -sinf  “I nformatika  va axborot texnologiyalari ”  o‘ quv kursining  imitatsion
texnololgiyalari asosida  o‘ qitish metodikasini takomillashtirish;
Bitiruv   malakaviy   ish ning   predmeti.   Kompyuter   imitatsion   modellar
yordamida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini 9-sinf “Informatika va
axborot   texnologiyalari”   darsligi   asosida   takomillashtirish   metod   va
texnologiyalari.
Ilmiy   -   tadqiqot   usullari .   Bitiruv   malakaviy   ishida   qo yilgan   maqsadigaʻ
erishish   va   vazifalarni   hal   qilish   uchun   ilmiy-nazariy,   pedagogik-psixologik,
mantiqiy,   ilmiy-metodik   manbalarni   o rganish   va   modellashtirish   (loyihalash),	
ʻ
bevosita   va   bilvosita   pedagogik   kuzatuv;   pedagogik   tajriba-sinov;   natijalarni
matematik   statistik   qayta   ishlash,   tahlil   qilish   va   umumlashtirish   kabi   nazariy   va
emperik usullardan foydalanildi.
Bitiruv   malakaviy   ish ning   ilmiy   yangiligi.   Bitiruv   malakaviy   ishida
umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablari   o’quv   jarayonini   takomillashtirishda   kompyuter
imitatsion   modellaridan   foydalanildi.   Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida
tabiiy fanlar yo‘nalishidagi 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi
mazmunan takomillashtirildi.
Bitiruv   malakaviy   ishning   ilmiy   ahamiyati.   Bitiruv   malakaviy   ishi
natijalarining   ilmiy   ahamiyati   umumiy   o rta   ta’lim   maktablari
ʻ da   “Informatika   va
axborot   texnologiyalari ”   dars   mashg ulotlari   uchun   kompyuter   imitatsion
ʻ
modellar i ning yarati sh  va taklif eti sh  bilan izohlanadi.
Bajarilgan bitiruv malakaviy ishning strukturasi . Bitiruv malakaviy ishi
2   bobdan   iborat   bo lib,   birinchi   bob  	
ʻ kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida
umumiy o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari	
ʻ ʻ
mavzusiga bag ishlangan bo lib uning stukturasi quyidagicha:	
ʻ ʻ
3 1.1 Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’limʻ
maktablari   o quv   jarayonini   takomillashtirishning   bugungi   holati   haqida	
ʻ
ma’lumotlar va ta’rflar o rganilib tahlil qilingaan.	
ʻ
1.2 Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim	
ʻ
maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlari. Bu bo limda	
ʻ ʻ
o quv   jarayonini   takomillashtirishning   pedagogik   jihatlarining   mohiyati   qisqacha	
ʻ
yoritilgan.
1.3 Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim	
ʻ
maktablari   o quv   jarayonini   takomillashtirish   texnologiyalari   bo yicha   tegishli	
ʻ ʻ
texnologiyalar tahlil qilindi va takomillashtirildi.
2-bob   kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim	
ʻ
maktablari   o quv   jarayonini   takomillashtirish   metodikasini   o rganishga	
ʻ ʻ
bag ishlangan.	
ʻ
2.1.   bo limida  	
ʻ Informatika   va   axborot   texnologiyalari   fanidan   kompyuter
imitatsion modellar  yaratish texnologiyasi  qisqacha yoritilgan.
2.2. bo limida umumiy o rta ta’lim
ʻ ʻ  maktablari 9-sinf “Informatika va axborot
texnologiyalari” darsligi  bo yicha  	
ʻ kompyuter imitatsion modellar dan (Algoritmlar
mavzusini)   foydalanib   o qitish   metodikasi	
ʻ da   algoritmlar   bo yicha   tushunchalar,	ʻ
algoritmning   turlari   va   har   bir   tur   bo yicha   masalalar   yechish   jarayonlari	
ʻ
kompyuter  imitatsion modellar asosida tushuntirilgan.
2.3. bo limida 	
ʻ Python dasturlash tilini  kompyuter imitatsion modellar  asosida
o qitishni   takomillashtirish   metodikasi	
ʻ da   Python   dasturlash   til ini   o rnatish,   unda	ʻ
o zgaruvchilarni   tasniflash   va   turli   masalalarni   yechish   jarayonlari  	
ʻ kompyuter
imitatsion modellar asosida tushuntirilgan.
Olingan   natijalarning   qisqacha   mazmuni.   Ushbu   BMI   da   kompyuter
imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim   maktablari   o quv   jarayonini	
ʻ ʻ
takomillashtirish da  keyingi yillarda olingan asosiy natijalar va ularni umumiy o rta	
ʻ
ta’lim   maktablari   o quv   jarayoniga   tadbiqini   o rganish   va   umumiy   o rta   ta’lim	
ʻ ʻ ʻ
maktablari   9-sinf   “Informatika   va   axborot   texnologiyalari”   darsligi   bo yicha	
ʻ
kompyuter   imitatsion   modellar dan   (Algoritmlar   mavzusini)   foydalanib   o qitish
ʻ
4 metodikasi da algoritmlar bo yicha tushunchalar, algoritmning turlari va har bir turʻ
bo yicha   masalalar   yechish   jarayonlari  	
ʻ va   Python   dasturlash   tilini   kompyuter
imitatsion   modellar   asosida   o qitishni   takomillashtirish   metodikasi	
ʻ da   Python
dasturlash   til ini   o rnatish,   unda   o zgaruvchilarni   tasniflash   va   turli   masalalarni	
ʻ ʻ
yechish jarayonlari  kompyuter  imitatsion modellar asosida tushuntirilgan.  
I BOB. KOMPYUTER IMITATSION MODELLAR YORDAMIDA
UMUMIY O RTA TA’LIM MAKTABLARI O QUV JARAYONINI
ʻ ʻ
TAKOMILLASHTIRISH TEXNOLOGIYALARI
1.1. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim	
ʻ
maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati	
ʻ
Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   o quv   jarayonini	
ʻ
takomillashtirish,   ta’lim   sohasida   keyinchalik   muhim   ishlab   chiqarilgan
texnologiyalardan biridir. Bu yordam, o quv jarayonini aniqroq tahlil qilish, ta’lim	
ʻ
jarayonida   turli   o zgarishlarni   kiritish   va   o quv   jarayonining   samaradorligini	
ʻ ʻ
oshirishga yordam beradi.
Umumiy   o rta   ta’lim   maktablari   uchun   kompyuter   imitatsion   modellar
ʻ
yordamida o quv jarayonini takomillashtirishning bir necha yutuqlari mavjud:	
ʻ
O quv jarayonining aniqroq tahlilini qilish: Kompyuter imitatsion modellari,	
ʻ
o quv   jarayonini   aniqroq   tahlil   qilishga   yordam   beradi.   Bu,   o quv   jarayonining	
ʻ ʻ
muammoli bo lgan yoki o zgaruvchi bo lishi mumkin bo lgan nuqtalarini aniqlash	
ʻ ʻ ʻ ʻ
va ularni yechish imkoniyatini beradi.
O quv   jarayonida   turli   o zgarishlarni   kiritish:   Kompyuter   imitatsion	
ʻ ʻ
modellar   yordamida,   o quv   jarayoniga   turli   o zgarishlarni   kiritish   mumkin.	
ʻ ʻ
Masalan,   o quv   jarayonida   yangi   darsliklar   yoki   muntazam   ta’lim   dasturlari	
ʻ
kiritish, o quvchilarga ko rsatmalar berish va boshqa o zgarishlar kiritish mumkin.	
ʻ ʻ ʻ
O quv   jarayonining   samaradorligini   oshirish:   Kompyuter   imitatsion
ʻ
modellar yordamida o quv jarayonining samaradorligini oshirish ham mumkin. Bu,	
ʻ
o quvchilar   o rtasida   qatnashishni   oshirish,   o quvchilarning   kelajakda	
ʻ ʻ ʻ
5 o zlashtirishlari   va   o zlashtirishlari   uchun   yaxshi   sharoitlar   yaratish   kabi   muhimʻ ʻ
maqolalarni o rganishiga yordam berishi mumkin.	
ʻ
Kompyuter   imitatsion   modellar,   o quv   jarayonida  yordam   berish   uchun   bir	
ʻ
nechta yutuqlarga ega. Bu yutuqlardan ba’zilari quyidagilardir:
O quv jarayonining aniqroq tahlilini qilish: Kompyuter imitatsion modellar,	
ʻ
o quv   jarayonining   barcha   taraflarini   o qib   chiqish   va   tahlil   qilish   mumkin.   Bu,	
ʻ ʻ
o quv jarayonidagi muammolar va o zgarishlarni aniqlashga yordam beradi.
ʻ ʻ
O quv   jarayonida   turli   o zgarishlarni   kiritish:   Kompyuter   imitatsion	
ʻ ʻ
modellar, o quv jarayonida turli o zgarishlar kiritishga imkon beradi. Misol uchun,	
ʻ ʻ
o quv   jarayonida   yangi   darsliklar   kiritish,   o quvchilarga   ko rsatmalar   berish   va	
ʻ ʻ ʻ
boshqa o zgarishlar kiritish mumkin.	
ʻ
O quv   jarayonining   samaradorligini   oshirish:   Kompyuter   imitatsion
ʻ
modellar,   o quv   jarayonining   samaradorligini   oshirishga   yordam   beradi.   Bu,	
ʻ
o quvchilar   o rtasida   qatnashishni   oshirish,   o quvchilarning   kelajakda	
ʻ ʻ ʻ
o zlashtirishlari   uchun   yaxshi   sharoitlar   yaratish   kabi   muhim   maqolalarni
ʻ
o rganishiga yordam beradi.
ʻ
Ma’lumotlar   to plamini   oshirish:   Kompyuter   imitatsion   modellar,   o quv	
ʻ ʻ
jarayonida   o quvchilardan   yig ilgan   ma’lumotlarni   saqlash   va   ulardan	
ʻ ʻ
foydalanishga   yordam   beradi.   Bu   ma’lumotlar,   o quv   jarayonida   qanday	
ʻ
o zgarishlarni kiritish kerakligini aniqlash uchun yoki o quvchilarni yaxshi ko rish	
ʻ ʻ ʻ
uchun foydalanilishi mumkin.
Ta’lim   dasturlarini   yaxshilash:   Kompyuter   imitatsion   modellar,   ta’lim
dasturlarini   yaxshilashga   yordam   beradi.   Bu,   o quv   jarayonida   foydalaniladigan	
ʻ
dasturlarni aniqlash, ularni o zgartirish va yangilashga yordam beradi.	
ʻ
Bularning   hammasi   birga   o quv   jarayonini   takomillashtirishga   yordam	
ʻ
beradi   va   o quvchilarning   o zlashtirishlarini   yaxshilash   va   o rganishga   yordam	
ʻ ʻ ʻ
beradi.
Bugungi   kunda,   kompyuter   imitatsion   modellar   o quv   jarayonini	
ʻ
takomillashtirishda   muhim   yordam   beradigan   innovatsion   texnologiyalardan   biri
hisoblanadi. Bu  yordam, o quv jarayonini  aniqroq tahlil  qilish, ta’lim  dasturlarini	
ʻ
6 yaxshilash,   o quv   jarayonida   turli   o zgarishlarni   kiritish,   ma’lumotlar   to plaminiʻ ʻ ʻ
oshirish va o quv jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi.
ʻ
Umumiy   o rta   ta’lim   maktablari   ham   kompyuter   imitatsion   modellar	
ʻ
yordamida   o quv   jarayonini   takomillashtirishni   o rganish   va   ularni   amalga	
ʻ ʻ
oshirishni  o rganishga  harakat  qilmoqdalar. Bu yordam, o quv jarayonini  aniqroq	
ʻ ʻ
tahlil   qilish,   o quv   jarayonida   turli   o zgarishlarni   kiritish   va   o quv   jarayonining	
ʻ ʻ ʻ
samaradorligini   oshirishga   yordam   beradi.   Bunda,   o quv   jarayonida	
ʻ
foydalaniladigan   yangi   dasturlar   va   texnologiyalar   kiritilishi,   o quv   jarayonining
ʻ
qulayligini   oshirish   uchun   o quvchilarga   qo shimcha   ko rsatmalar   berilishi	
ʻ ʻ ʻ
mumkin.
Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   o quv   jarayonini	
ʻ
takomillashtirish,   o quvchilar   o rtasida   qatnashishni   oshirish   va   o quvchilarning	
ʻ ʻ ʻ
o zlashtirishlarini   yaxshilash   uchun   ham   muhimdir.   Bu   yordam,   o quv   jarayonini	
ʻ ʻ
nazorat   qilish   va   ta’limni   yaxshilash   uchun   qo llaniladigan   rivojlangan	
ʻ
texnologiyalardan biridir.
Bunday yordam uchun, o quvchilarning ma’lumotlari yig ilish, ma’lumotlar	
ʻ ʻ
tahlili va kompyuter modellarini ishlatishni  o rganish kerak. Bu, o quv jarayonini	
ʻ ʻ
takomillashtirish   uchun   zarur   bo lgan   tajribalar   va   tajribalar   yig ilishga   imkon	
ʻ ʻ
beradi.
Bularning   hammasi   ko rib   chiqilganda,   kompyuter   imitatsion   modellar	
ʻ
yordamida   o quv   jarayonini   takomillashtirish   umumiy   o rta   ta’lim   maktablari	
ʻ ʻ
uchun   muhim   innovatsion   yordamdir   va   ularning   ta’lim   jarayonida   muhim
ahamiyati bor.
Respublikamiz   ta’lim   tizimiga   axborot-kommunikasiya   hamda   innovasion
texnologiyalarning   jadal   sur’atlarda   tatbiq   etilishi   ta’lim   tizimi   sifatini   oshirishni
tashkil   etishning   shakli   va   mazmunida   ulkan   o‘zgarishlar   yasamoqda.
Hukumatimiz   tomonidan   bu   borada   bir   qator   qarorlarning   qabul   qilinishi   ta’lim
muassasalarini   axborot   texnologiyalari   bilan   jihozlashda   hamda   bilim
oluvchilarning   eng   zamonaviy   vositalar   orqali   ta’lim   olishida   muhim   ahamiyat
kasb etmoqda [7].
7 Bugungi   kunda   AKT   vositalaridan   samarali   foydalanish,   axborot
texnologiyalari,   telekommunikasiyalar   tarmoqlarini,   ma’lumotlar   uzatishni,
internet   xizmatlariga   kirib   borishni   rivojlantirish   va   zamonaviylashtirish
respublikamizda   ustuvor   vazifalar   qatoridan   joy   oldi.   Oxirgi   yillarda
respublikamizda   qabul   qilingan   qonunlar,   farmon   va   qarorlar   jamiyatni
axborotlashtirish sohasida ham ilg‘or mamlakatlardan ortda qolmaslik yo‘lida olib
borilayotgan katta hajmdagi tashkiliy va amaliy ishlardan dalolat beradi. Mamlakat
iqtisodiyotining   rivojlanishini   intensiv   yo‘lga   o‘tkazish,   resurslarning   barcha
turlaridan   oqilona   foydalanish,   ishlab   chiqarishga   tobora   takomillashgan   mehnat
qurollarini   joriy  etish   muhim   vazifa   qilib  qo‘yilgan.  Bu   esa   axborotlashtirishning
ulkan   imkoniyatlaridan   samarali   foydalanishni   taqozo   qiladi.   Axborotlar
ko‘lamining   to‘xtovsiz   oshib   borayotgani   asrimizning   o‘ziga   xos
xususiyatlaridandir.   Bugungi   kunga   kelib   axborot   resurslari,   axborot   banklari,
axborot   biznesi,   axborot   xavfsizligi,   interaktiv   xizmatlar   kabi   axborotlashgan
jamiyatga   xos   bo‘lgan   yangi   tushunchalar   paydo   bo‘ldi   va   ular   doimiy
ishlatilmoqda. Mamlakatda axborotlashtirish, xalq xo‘jaligining barcha sohalariga
yangi   axborot   texnologiyalarini   joriy   etish   va   jamiyatning   barcha   qatlamlarini
ushbu   texnologiyalardan   samarali   foydalanishga   o‘rgatish   ishlari   keng   ko‘lamda
olib borishni taqozo qiladi. Axborot texnologiyalari shuning uchun umumiy o‘rta,
kasb-hunar   hamda   oliy   ta’limda,   qayta   tayyorlov   va   malaka   oshirish   kurslarida
o‘quv   rejalariga   kiritilgan   holda   o‘qitiladi.   Axborot-kommunikasiya
texnologiyalari   o‘quvchi,   talaba   va   tinglovchilarni   o‘qitish   va   tarbiyalash
jarayoniga  faol  ta’sir   ko‘rsatadi,  chunki  u  bilimlarni   va o‘qitish  usullarini  uzatish
sxemasini o‘zgartiradi. 
Axborot-kommunikasiya   texnologiyalarining   joriy   etilishi   ta’lim
texnologiyalariga   ta’sir   ko‘rsatibgina   qolmay,   jarayonga   yangilarini   ham   olib
kiradi.   Ular   kompyuterlar   va   telekommunikasiyalar,   maxsus   qurilmalar,   dasturiy
va apparat vositalar, axborotni qayta ishlash tizimlaridan foydalanish bilan bog‘liq.
Afsuski,   bugungi   kunda   ta’lim   muassasalaridagi   o‘quv   jarayonlarining
kuzatuvi   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   axborot-kommunikasiya   texnologiyalaridan
8 foydalanish   bu   sohadagi   shiddatli   rivojlanishga   hamohang   amalga   oshirilmay
qolmoqda.   Bunga   sabab   ayrim   ta’lim   muassasalarida   moddiy-texnika   bazasining
talabga   javob   bermasligi,   ayrim   ta’lim   muassasalarda   zamonaviy   kommunikasiya
tizimlariga   bog‘lanish   imkoniyatining   cheklanganligi,   barcha   imkoniyatlar
yaratilgan ta’lim muassasalarida esa bu imkoniyatlardan samarali foydalanishning
yo‘lga   qo‘yilmaganligidir.   Aksariyat   holatlarda   ta’lim   muassasalarida   professor-
o‘qituvchilar   va   pedagoglarning   dars   jarayonlariga   taqdimot   tayyorlash   bilan
chegaralanib,   axborot-kommunikasiya   vositalarning   imkoniyatlaridan   bir
tomonlama   foydalanishga   o‘rganib   qolinganini   kuzatish   mumkin.   Xatto
Миcрософт   korporasiyasining   Windows   ilovalari   ro‘yxatidan,   shu   jumladan,
Microsoft   office   dasturlarining   mavjud   imkoniyalaridan   foydalanish   sust   yo‘lga
qo‘yilgan.   Respublikamiz   miqyosida   ta’lim   muassasalari   bo‘yicha   xilma-xillik,
rang-baranglik   o‘rniga   axborot-kommunikasiya   texnologiyalarining   mavjud
imkoniyatlaridan   foydalanishda   bir   xillik   tendensiyasi   saqlanib   qolmoqda.
Vaholangki,   bugungi   kunda   o‘quv   jarayonlarida   axborotkommunikasiya
texnologiyalari vositalaridan foydalanishning bir qator afzalliklari mavjud: 
   o‘quv   materiali   taqdimotini   turli   platforma   va   dasturlardan   foydalanib
tayyorlash;
   elektron   darslik,   ensiklopediya   va   trenajerlardan   foydalanish;   jarayonlar
va hodisalarni modellashtirish; 
  masofadan o‘qitishni ta’minlash; 
  interfaol ta’lim telekonferensiyalar o‘tkazish; 
  bilimlarni tekshirish va nazorat dasturlaridan foydalanish; 
  nashriyot tizimlar dasturlari xizmatidan foydalanish; 
  ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlarining mavjudligi va boshqalar. 
 Shuni   ta’kidlash   lozimki,   ta’lim   jarayonida   multimedia   vositalaridan
samarali foydalanish: 
  o‘quvchi va talabalarni o‘qishga rag‘batlantirishga; 
  ijtimoiy maqsadlarni amalga oshirishga; 
  o‘qitish jarayonlarini jonlashtirishga; 
9   o‘quvchi shaxsini rivojlantirishga; 
  o‘quv materialini mustaqil o‘zlashtirish ko‘nikmasini rivojlantirishga; 
  shaxsiylashtirish hisobiga ta’lim samaradorligini oshirishga olib keladi.
1.2 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’limʻ
maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlari	
ʻ
Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim   maktablari	
ʻ
o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlari quyidagilarni o z ichiga	
ʻ ʻ
oladi:
1. O quvchilarning   ma’lumotlari   yig ilishi:   Kompyuter   imitatsion	
ʻ ʻ
modellar   yordamida   o quv   jarayonini   takomillashtirish,   o quvchilarning	
ʻ ʻ
ma’lumotlarini   yig ilishni   oshiradi.   Bu,   o quvchilarning   ta’limda   samaradorligini	
ʻ ʻ
oshiradi va ularga o zlashtirishlarini yaxshilash uchun imkoniyat yaratadi.
ʻ
2. O quv   jarayonining   individual   tiklanishiga   imkon   berish:   Kompyuter	
ʻ
imitatsion modellar yordamida o quv jarayonini takomillashtirish, o quvchilarning	
ʻ ʻ
individual tiklanishiga imkon beradi. Bu, o quvchilarning o zining o zlashtirishiga	
ʻ ʻ ʻ
mos   keladigan   ta’lim   yo nalishlarini   tanlashi   va   o zlashtirishini   yaxshilashiga	
ʻ ʻ
yordam beradi.
3. Ta’limingizni   o rganish   usullarini   yaxshilash:   Kompyuter   imitatsion	
ʻ
modellar yordamida o quv jarayonini takomillashtirish, ta’lim o rganish usullarini	
ʻ ʻ
yaxshilashga   yordam   beradi.   Bu,   o quvchilarga   o rganishni   qulay   va   samarador	
ʻ ʻ
qilish uchun boshqa usullarni ishlatishga imkon beradi.
4. O quv jarayonida turli xil dasturlarni  ishlatish:  Kompyuter imitatsion	
ʻ
modellar   yordamida   o quv   jarayonini   takomillashtirish,   turli   xil   ta’lim	
ʻ
dasturlaridan   foydalanishga   imkon   beradi.   Bu,   o quvchilarning   o rganish	
ʻ ʻ
usullarini,   darsliklarni   va   boshqa   materiallarni   tanlashiga   va   o zlashtirishiga	
ʻ
yordam beradi.
5. O quv   jarayonida   yaxshi   samaradorlikni   ta’minlash:   Kompyuter	
ʻ
imitatsion   modellar   yordamida   o quv   jarayonini   takomillashtirish,   o quv	
ʻ ʻ
10 jarayonida yaxshi samaradorlikni ta’minlashga yordam beradi. Bu, o quvchilarningʻ
o rganishni qulay va samarador qilishiga va o zlashtirishiga yordam beradi.	
ʻ ʻ
Bularning   barchasi   birga   o quv   jarayonini   takomillashtirish   va	
ʻ
o quvchilarning o zlarini yaxshilash uchun ko p imkoniyatlar yaratadi. Kompyuter	
ʻ ʻ ʻ
imitatsion   modellar   yordamida   o quv   jarayonini   takomillashtirish,   pedagogik	
ʻ
jihatdan   o quv   jarayonini   yaxshilash   uchun   zarur   bo lgan   muhim   yordamlardan	
ʻ ʻ
biridir.
O quv   jarayonini   takomillashtirishning   o quvchilarning   motivatsiyasini	
ʻ ʻ
oshirish uchun quyidagi yordamlardan foydalanish mumkin: 
1. Interaktiv   ta’lim   dasturlari:   Interaktiv   ta’lim   dasturlari   o quvchilarning	
ʻ
o rganishni   qiziqishli   va   qulay   qilish   uchun   yaxshi   bir   vosita   bo lib,   ularning	
ʻ ʻ
motivatsiyasini oshirishga yordam beradi. Bu dasturlar, o quvchilar uchun qiziqarli	
ʻ
vizual tajribalar, ilovalar va interaktiv testlar bilan bog liq bo lishi mumkin.	
ʻ ʻ
2. Maqsadlar   va   maqsadlar:   O quvchilarning   maqsadlarini   va   maqsadlarini	
ʻ
aniqlash,   ularning   motivatsiyasini   oshirish   uchun   muhimdir.   Bu,   o quvchilarga	
ʻ
o rganish   uchun   qanday   maqsadlar   qo yishlarini,   o rganish   jarayonida   qanday	
ʻ ʻ ʻ
maqsadga yo naltirishlarini va o zlashtirishlari yaxshilash uchun qanday maqsadlar	
ʻ ʻ
qo yishlarini o rganishiga yordam beradi.	
ʻ ʻ
3. O quvchilarning   qiziqtirgan   ma’lumotlarga   yo naltirish:   O quvchilarning	
ʻ ʻ ʻ
qiziqtirgan   ma’lumotlarga   yo naltirish,   ularning   motivatsiyasini   oshirish   uchun	
ʻ
yaxshi   bir   vosita   bo lib,   o quvchilarning   o rganishni   qiziqishli   va   qulay   qilishga	
ʻ ʻ ʻ
imkon   beradi.   Bu,   o quvchilarning   o rganishni   qiziqishli   hollarda   ma’lumotlarni
ʻ ʻ
o rganishlariga yordam beradi.	
ʻ
4. Ta’limning   o quvchilar   sifatida   foydalanishini   oshirish:   Ta’limni	
ʻ
o quvchilar   sifatida   foydalanishini   oshirish,   ularning   motivatsiyasini   oshirish	
ʻ
uchun   muhimdir.   Bu,   o quvchilarning   o rganishni   qanday   foydalanishlari	
ʻ ʻ
mumkinligini   o rganishiga   yordam   beradi   va   ularning   o rganish   jarayonida	
ʻ ʻ
muvaffaqiyat qozonishiga yordam beradi.
Bularning   hammasi   birga   o quv   jarayonini   takomillashtirish   va	
ʻ
o quvchilarning   motivatsiyasini   oshirish   uchun  imkoniyatlar   yaratadi.   Kompyuter	
ʻ
11 imitatsion modellar yordamida o quv jarayonini takomillashtirish, o quvchilarningʻ ʻ
motivatsiyasini oshirish uchun zarur bo lgan muhim yordamlardan biridir.	
ʻ
1.3   Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim	
ʻ
maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari	
ʻ
Ta’lim   jarayonida   kompyuter   vositalaridan   foydalanish   axborot   ta’lim
texnologiyalarining yangi avlodining yaratilishiga, ta’lim sifatini oshirishga, yangi
ta’sir   vositalarini   yaratishga,   o‘qituvchi   va   ta’lim   oluvchining   samarali
hamkorligiga olib keldi. 
Mutaxassislarning   fikricha,   kompyuter   vositalari   asosidagi   yangi   axborot
ta’lim   texnologiyalari   etarli   darajada   ta’lim   samaradorligini   oshirish
imkoniyatlarini   beradi.   Mutaxassislarni   tayyorlash,   qayta   tayyorlash   kurslarining
o‘quv   rejalarida   nazarda   tutilgan   dasturiy   vositalarni   o‘rgatish   ishlarini   malaka
oshirish   kurslarida   muvaffaqiyatli   davom   ettirib,   o‘qituvchilarning   ehtiyojlaridan
kelib chiqqan holda kompyuter dasturlarining yangi avlodlarini o‘rganishni tashkil
etishni yo‘lga qo‘yish orqali mavjud bo‘shliqlarni to‘ldirish imkoniyatlari mavjud.
Bugungi   kunda   o‘qitish   samaradorligini   oshirishda,   an’anaviy   bosma
darsliklar   bilan   bir   qatorda,   zamonaviy   yangi   avlod   elektron   o‘quv   adabiyotlari:
multimediali   (ko‘p   axborotli)   elektron   darsliklar,   o‘quv   qo‘llanmalar,   ma’ruzalar
matnlari, elektron dasturlar, ma’lumotlar banki va boshqalar  alohida muhim o‘rin
egallaydi [11]. 
Ushbu   ishimizda   umumiy   o rta   ta’lim   maktablari   uchun   kompyuter	
ʻ
imitatsion   modellarni   yaratish   usullari,   ularning   shakl   va   turlari,   adabiyotlarni
yaratishga   qo‘yiladigan   talablar,   elektron   darsliklarni   yaratish   bosqichlari   hamda
texnologiyasi   berilib,   ushbu   talablarga   amal   qilingandagina,   yuksak   saviyadagi
zamonaviy multimediali elektron darsliklar yaratish mumkin bo‘ladi.
Kompyuter imitatsion modellar  eng muhim bo‘lgan tushunchalarni, fikrlarni
va   keltirilgan   misollarni   tushunish   va   eslab   qolishni   maksimal   osonlashtirishi,
oddiy   darslikka   qaraganda,   o‘quv   jarayoniga   inson   miyasining   eshitish,   ko‘rish,
12 emosional   xotira   kabi   barcha   imkoniyatlaridan   hamda   kompyuterli
tushuntirishlardan foydalangan holda kirib borishi kerak. 
Oxirgi yillarda elektron o‘quv qo‘llanma  bilan bog‘liq tushunchalar va unga
bo‘lgan   talablar   ahamiyatli   tarzda   o‘zgardi.   Elektron   o‘quv   qo‘llanmalarni
mualliflari   ko‘plab   bahs   munozaralar   va   eskicha   qarashlarga   qarshi   chiqishlari
natijasida   elektron   o‘quv   qo‘llanma     tushunchasining   ma’lum   shakl-shamoili,
talablari   yuzaga   keldi.   Quyida   elektron   o‘quv   qo‘llanmaga   bog‘liq   asosiy
tushunchalarni keltirib o‘tamiz: 
Elektron   nashr   (EN)   –   bu   grafikli,   matnli,   raqamli,   nutqiy,   musiqiy,   video,
foto   va   boshqa   ma’lumotlar,   shuningdek   foydalanuvchining   bosma   xujjatlari
majmuasidir.   Elektron   nashr   istalgan   elektron   ma’lumot   tashish   qurilmalarida
tarqatilishi mumkin – magnitli, shuningdek, Kompyuter tarmoqlari orqali tarqatish
mumkin. 
O‘quv elektron nashr (O‘EN) ilmiy-amaliy bilimlar sohasiga mos keladigan
tartiblashtirilgan   ma’lumotlarni   o‘z   ichiga   olishi,   talabalar   va   o‘quvchilar
tomonidan   bu   sohaga   oid   bilim,   ko‘nikmalarni   ijodiy   va   faol   egallashlarlarini
ta’minlashi kerak. 
Elektron   darslik   (ED)   –   ma’lum   yo‘nalish   va   mutaxassislikning   Davlat
ta’lim standartlariga to‘liq mos tuzilgan yuqori ilmiy-uslubiy darajada yaratilagan
asosiy o‘quv elektron nashrdir.  
Elektron   o‘quv   qo‘llanma     (EO‘Q)   –   bu   o‘quv   qo‘llanmani   qisman   yoki
to‘liq   o‘rnini   bosuvchi   va   mazkur   turdagi   nashr   sifatida   rasmiy   tasdiqlangan
elektron nashrdir. 
Gipermatn   –   bu   elektron   shaklda   berilgan   va   tarmoqlangan,   tizimli
bog‘lanishli,   bir   fragmentdan   ikkinchisiga   bir   lahzada   o‘tishni   ta’minlaydigan
matndir. 
Intellektual   yadro   (IYa)   –   matematik   amallarni   sonli   va   belgili   shakllarda
ifodalovchi maxsus dasturlar uyg‘unligi.
13 Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim   maktablariʻ
o quv   jarayonini   takomillashtirish   uchun   quyidagi   texnologiyalar   foydalanish	
ʻ
mumkin:
1. Virtual   ta’lim   platformalari:   Virtual   ta’lim   platformalari,   o quvchilarni	
ʻ
bir-biriga   va   o qituvchilarga   bog liq   bo lmaydigan   o rganishlar   uchun   qulay	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yechimdir.   Bu   platformalar,   o quvchilarning   o rganish   jarayonida   foydalanishlari	
ʻ ʻ
mumkin bo lgan ma’lumotlar bazasiga kirishlariga imkon beradi.	
ʻ
2. O rganish   dasturlari:   O rganish   dasturlari,   o quvchilarning   o rganish
ʻ ʻ ʻ ʻ
jarayonida   foydalanishlari   mumkin   bo lgan   ilovalar   va   o rganish   dasturlarini	
ʻ ʻ
o rganishlariga   yordam   beradi.   Bu   dasturlar,   o quvchilarning   o rganishni   qulay,	
ʻ ʻ ʻ
qiziqarli va samarador qilishiga imkon beradi.
3. Virtual   o quv   dasturlari:   Virtual   o quv   dasturlari,   o quvchilarning	
ʻ ʻ ʻ
o rganishni  qulay  va samarador  qilish uchun animatsiyalar,  videolar  va interaktiv	
ʻ
testlarni   o z   ichiga  oladi.   Bu   dasturlar,  o quvchilarning   o rganish   jarayonida  turli	
ʻ ʻ ʻ
xil   ma’lumotlarga   qurish,   topish   va   ularga   qo shimcha   tushunchalar   qo shishiga	
ʻ ʻ
yordam beradi.
4. Yashirin   o rganish:   Yashirin   o rganish,   o quvchilarning   o rganish	
ʻ ʻ ʻ ʻ
jarayonida   o zlarining   ma’lumotlarini   yaxshilash   uchun   yaxshi   bir   vosita   bo lib,	
ʻ ʻ
ularning   o rganish   jarayonida   qulay   va   samarador   qilishiga   imkon   beradi.   Bu,	
ʻ
o quvchilarning   o rganishni   o zlashtirishlari   uchun   o zlariga   mos   keladigan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
texnikalar va usullarni o rganishiga yordam beradi.	
ʻ
5. Ta’limiy   o yinlar:   Ta’limiy   o yinlar,   o quvchilarning   o rganishni	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiziqishli   va   qulay   qilish   uchun   yaxshi   bir   vosita   bo lib,   ularning   o rganish	
ʻ ʻ
jarayonida   motivatsiyalarini   oshirishga   yordam   beradi.   Bu   o yinlar,	
ʻ
o quvchilarning   o rganishni   qulay   va   samarador   qilishiga,   o zlarini   yaxshi   his	
ʻ ʻ ʻ
qilishiga va o rganish jarayonida muvaffaqiyat ko rishiga yordam beradi.	
ʻ ʻ
Bularning hammasi  birga, kompyuter  imitatsion  modellar  yordamida o quv	
ʻ
jarayonini   takomillashtirish   uchun   muhim   texnologiyalar   bo lib,   o quvchilarning	
ʻ ʻ
o rganish jarayonida qulay va samarador qilishiga, motivatsiyalarini oshirishga va	
ʻ
o zlarini yaxshi his qilishga imkon beradi.
ʻ
14 Virtual   ta’lim   platformalari,   o quvchilar   va   o qituvchilar   uchun   o rganishʻ ʻ ʻ
jarayonida   interaktiv   bir   muhit   yaratish   uchun   yaratilgan   platformalardir.   Bu
platformalar,   o rganish   jarayonida   ta’lim   materiallarini,   testlar   va   sinovlar	
ʻ
ko rsatish,   yozish   va   ma’lumotlar   almashish,   onlayn   darslar   o tkazish   va   boshqa	
ʻ ʻ
ko plab   funktsiyalarni   o z   ichiga   oladi.   Virtual   ta’lim   platformalari   quyidagi
ʻ ʻ
bosqichlarda ishlaydi:
1. Platformaga   kirish:   O quvchilar,   o qituvchilar   yoki   qo llab-quvvatlash	
ʻ ʻ ʻ
xodimlari,   virtual   ta’lim   platformasiga   kirish   uchun   foydalanuvchining
identifikatsiyasi va kirish ma’lumotlarini kiritishlari kerak bo ladi.	
ʻ
2. Ta’lim   materiallari   va   testlar:   Virtual   ta’lim   platformalari,
o quvchilarning o rganish jarayonida foydalanishlari mumkin bo lgan ma’lumotlar	
ʻ ʻ ʻ
bazasiga   kirishlariga   imkon   beradi.   Bu   platformalar,   o quvchilarga   o rganish	
ʻ ʻ
materiallarini va testlarini olib kelishga imkon beradi.
3. Onlayn   darslar:   Virtual   ta’lim   platformalari,   onlayn   darslar   o tkazish	
ʻ
uchun   ham   ishlatiladi.   Bu   platformalar,   o quvchilarning   o rganish   jarayonida	
ʻ ʻ
o qituvchilardan   dars   olishlari   uchun   qulay   va   samarador   bir   muhit   yaratishga	
ʻ
imkon beradi.
4. Sinov   va   baholashlar:   Virtual   ta’lim   platformalari,   o quvchilarning	
ʻ
o rganish   darajasini   baholash   uchun   sinovlar   va   testlar   tashkil   etishga   imkon	
ʻ
beradi. Bu, o quvchilarning o zlashtirishlarini baholash va yaxshilash uchun yaxshi	
ʻ ʻ
bir vosita bo lib, o quv jarayonini takomillashtirishda yordam beradi.
ʻ ʻ
5. Ma’lumot   almashish   va   ko rsatish:   Virtual   ta’lim   platformalari,	
ʻ
o quvchilar va o qituvchilar o rtasida ma’lumot almashishning oson va samarador	
ʻ ʻ ʻ
usullarini   taqdim   etadi.   Bu,   o quvchilarning   o rganish   jarayonida   foydalanishlari	
ʻ ʻ
mumkin   bo lgan   ma’lumotlarni   almashish,   o z   fikrlarini   ko rsatish   va	
ʻ ʻ ʻ
o zlashtirishlarini yaxshilashga yordam beradi.	
ʻ
Virtual ta’lim platformalari, o quv jarayonini takomillashtirish uchun muhim	
ʻ
bir   texnologiyadir.   Bu   platformalar,   o rganish   jarayonida   qulay   va   samarador   bir	
ʻ
muhit   yaratishga   imkon   beradi,   o quvchilarning   o rganish   materiallariga   oson	
ʻ ʻ
kirish va o zlashtirishlarini yaxshilashga yordam beradi [9].	
ʻ
15 II BOB. KOMPYUTER IMITATSION MODELLAR YORDAMIDA
UMUMIY O RTA TA’LIM MAKTABLARI O QUV JARAYONINIʻ ʻ
TAKOMILLASHTIRISH METODIKASI.
2.1. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan kompyuter
imitatsiya modellarini yaratish va joriy qilish
Umumiy o rta ta’lim maktablarida “Informatika va axborot texnologiyalari”
ʻ
fanining maqsad va vazifalari bugungi kunda umumiy o rta ta’lim maktablarda o‘z	
ʻ
oldiga   hozirgi   jamiyatimiz   talablariga   javob   bera   oladigan,   maktab   bitiruvchisiga
mustaqil   ravishda   zamonaviy   kompyuter   vositalari   bo‘yicha   keyingi   hayotida
unumli   faoliyatida   amalga   oshirish   imkoniyatlarini   ochib   beradigan   kafolatli
tayyorgarligini   ta’minlashni   maqsad   qilib   qo‘ygan.   «Informatika   va   axborot
texnologiyalari»   fanini   o‘rganish,   amaliy   faoliyatida   qo‘llash,   o‘zaro   bog‘liq
fanlarni   o‘rganish,   o‘quvchilarni   ta’limni   davom   ettirish   uchun   zarur   bo‘lgan
16 axborot   texnologiyalari   oid   aniq   bilimlar   bilan   qurollantiradi.   U   o‘quvchilarning
intellektual rivojlanishiga muhim hissa qo‘shadi [12]. 
Umumiy o rta ta’lim maktablarida “Informatika va axborot texnologiyalari”ʻ
fani   ta’limining   tayanch   qismi   mazmuni   axborot,   kompyuter,   axborot
texnologiyalari,   kompyuterda   masalalar   yechish   texnologiyalari,   axborot
texnologiyalarining istiqbollarini o‘rgatishdan iborat.
Umumiy o rta ta’lim maktablarida “Informatika va axborot texnologiyalari”
ʻ
fani ta’lim jarayonini o‘qituvchilar yaxlit holda aniq tasavvur etishi, uning qismlari
orasidagi   munosabatni   to‘g‘ri   belgilashi,   kompyuter   imitatsion   modellardan
foydalanishni shunga ko‘ra rejalashtirishi kerak. Tuzilgan reja asosidagi kompyuter
imitatsion   modellar   o‘qituvchilarning   mehnatini   engillashtiradi.   Yaxshi
tayyorgarlik   bilan   kompyuter   imitatsion   modellardan   foydalanishda   vaqt   tejaladi.
Eng   muhimi,   tuzilgan   reja   darsni   o‘tishda   samaradorlikni   ta’minlaydi.   Umumiy
o rta   ta’lim   maktablarida   “Informatika   va   axborot   texnologiyalari”   fanidan	
ʻ
kompyuter imitatsion modellarni oldindan rejalashtirish, o‘qitish usullarini tanlash,
ayniqsa,   dars   jarayonida   45   daqiqadan   samarali   foydalanish   imkonini   beradi,
o‘qitish   mazmuni   va   saviyasi   o‘qituvchilardan   ijodkorlikni   talab   etadi,   mehnatini
ko‘ngilli   va   zavqli   qiladi.   Aks   holda,   ta’lim   jarayoni   ma’lum   bir   qolipga   tushib
qoladi, natijada har kuni bir xil ta’lim turidan, bir xil usullardan foydalanishadi: uy
vazifasi tekshiriladi, yangi dars bayon etiladi, o‘quvchilardan so‘raladi, uy vazifasi
beriladi va hokazo. 
Ba’zan   shunday   ham   bo‘ladiki,   o‘qituvchilar   yangi   bilimni   o‘quvchilarga
tushuntirishga   ko‘proq   e’tibor   berib,   amaliy   ishlarga   kam   etibor   beradi.   Natijada
o‘quvchilarning   qiziqishi   pasayadi,   ularda   zerikish   paydo   bo‘ladi.   Ko‘pincha,
o‘quvchilar   masalan:   algoritm   tushunchasi   va   uning   xossalari   mavzusini   yoddan
aytadilar,   amalda   esa,   kompyuterda   ishlash   jarayonida   xatolikga   yo‘l   qo‘yishadi,
kompyuterda ishlash malakalarini o‘zlashtirishda passivlashadilar [13].
Umumiy o rta ta’lim maktablarida “Informatika va axborot texnologiyalari”	
ʻ
fanidan   amaliy   topshiriqlarga   munosib   o‘rin   berish,   dastavval,   rejada   aks   etgan
bo‘lishi   lozim.  Interaktiv  darsni   shunday   yaratish   kerakki,  o‘quvchilar  ham  uyda,
17 ham   sinfda   mustaqil   ishlasinlar,   axborotni   tasvirlash,   kodlash,   o‘lchash   va   qayta
ishlash   usullari,   algoritm,   blok-sxema,   dastur   tuzishning   asosiy   ko‘nikmalari,
shuningdek,   kompyuterdan   foydalanish   malakalarini   muntazam   egallab   borsinlar.
O‘qituvchilar o‘quv yili boshida qaysi mavzularni interaktiv usullardan foydalanib
o‘tishni   ish   rejasida   belgilab   olishsalar   samarali   bo‘ladi.   Kompyuter   imitatsion
modellar     yaratishda   “Informatika   va   axborot   texnologiyalari»   fanidan   davlat
ta’lim standarti va o‘quv dasturi asos qilib olinadi.
Umumiy   o rta   ta’lim   maktablarida   o‘qituvchilar   har   bir   darsga   interaktivʻ
usullardan foydalangan holda dars o‘tishni reja qilganlarida, amalga oshiriladigan
nazariy   va   amaliy   ishlarni,   ya’ni   o‘quvchilarga   bilim   berish   yuzasidan
bajariladigan   ishlar,   avval   o‘tilgan   mavzulardan   qaysilarini   qaytarish   zarurligi,
ulardan qayerda va qanday foydalanish, dars uchun zarur ko‘rgazmali qurollar va
unda   bajariladigan   mashqlar   rejada   oldindan   o‘z   ifodasini   topishi   zarur.   Bunday
rejalar   o‘qituvchilarning   ishini   yengillashtiradi,   darsning   samaradorligini,
o‘quvchilarning faolligini oshiradi.
Kompyuter   imitatsion   modellardan   umumiy   o rta   ta’lim   maktablarida	
ʻ
“Informatika va axborot texnologiyalari” fanida foydalanish samaradorligi, avvalo,
unga puxta tayyorgarlik ko‘rishga bog‘liq. O‘qituvchilar uchun darsga tayyorlanish
eng   mas’uliyatli   va   eng   muhim   ish   hisoblanib   keladi.   Interaktiv   darsda   yuz
beradigan   har   qanday   nazariy,   hatto   metodik   kamchiliklar   unga   yaxshi
tayyorlanmaslik yoki unga befarq qarash natijasida sodir bo‘lishi mumkin. 
Kompyuter   imitatsion   modellardan   foydalanish   rejasida   o‘qituvchilarning
ish   mazmuni   va   hajmi   o‘z   ifodasini   topishi   lozim.   Qolaversa,   ta’limda
talabalarning   yosh   xususiyatlari   va   imkoniyatlariga   muvofiq   ish   olib   borilsagina
ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin [14].  
Axborot texnologiyalari sohasi jadal sur’atlar bilan rivojlanib, takomillashib
borayotgan   bugungi   kunda   ta’limni   axborot   texnologiyalari   asosida   tashkil   etish,
uning   mazmunini   o‘quvchilar   ongiga   to‘laqonli   singdirish   dolzarb   muammo
sifatida   ko‘tarilmoqda.   Zamonaviy   axborot   texnologiyalari   muhitida   o‘qitishning
muammoli   usuli   axborot-reseptiv   va   reproduktiv   metodlari   bilan   birgalikda   keng
18 qo‘llaniladi. Bu muhitda elektron ta’lim resurslari ta’lim mazmunini taqdim etish,
o‘quvchining   bilish   faoliyatini   boshqarish   va   nazorat   qilish   vositalari   sifatida
foydalaniladi.
O‘qitishning har bir vositasi  o‘ziga xos didaktik imkoniyatlarga ega bo‘lib,
o‘qituvchi   bunday   imkoniyatlarni   yaxshi   bilishi   va   o‘quv   materiallarini   mazkur
vositalar bo‘yicha taqsimlay olishi hamda ulardan didaktik masalalarning echimiga
bag‘ishlangan o‘quv axborotlarni ajratib olmog‘i lozim bo‘ladi. 
Elektron   ta’lim   resurslari   zamonaviy   axborot   texnlogiyalari   muhitida
o‘qitishning   didaktik,   dasturiy   va   texnik   interfaol   majmuasidan   tashkil   topadi.
Elektron   ta’lim   resurslari   an’anaviy   majmualaridan   farqliroq,   o‘qitishning
kompyuter va an’anaviy texnologiyalari birligi sifatida namoyon bo‘ladi [15]. 
Elektron   ta’lim   resurslari   asosida   o‘quv   jarayonini   tashkil   etishda
multimedia   texnologiyalarining   qo‘llanilishi   o‘quvchilarga   o‘qishga   qiziqishni
yanada   orttiradi,   ta’limning   interaktiv   xususiyati   asosida   o‘quvchilarning   fikrlash
qobilyatini   rivojlantiradi   va   o‘quv   materiallarini   o‘zlashtirilishining
samaradorligini   oshiradi.   Shu   bilan   bir   qatorda   elektron   ta’lim   resurslari   real
hayotlarda   namoyish   qilinishi   qiyin   yoxud   murakkab   bo‘lgan   jarayonlarni
modellashtirish   va   kuzatish   imkoniyatini   beradi,   o‘quv   materiallarining
uzlashtirilishi nafaqat darajasiga ko‘ra, balki o‘quvchilar erishgan mantiq va qabul
qilishlari darajasiga ko‘ra ham samarali bo‘lishini bildiradi. 
Elektron   ta’lim   resurslari   hamda   masofaviy   ta’lim   o‘quv-metodik
ta’minotining samarali integrasiyasini ta’minlashi, o‘quvchilarga mustaqil izlanish
yo‘li  bilan  materiallarni   topish,   o‘rganish   hamda  muammoli   masalalarni  hal  etish
orqali   ularda   ma’lum   tadqiqot   ishlarini   amalga   oshirish   ko‘nikmalarini
shakllantirishi,   o‘quvchilarning   kurs,   malakaviy   bitiruv   ishlarini   bajarishda,
magistrlik   dissertatasiyalarini   tayyorlashda   o‘quv   materiallari   bilan   mustaqil
tanishish,   tanlab   olish,   axborot   hamda   ma’lumotlarni   tahlil   eta   olish   kabi
malakalarni   shakllantirishi   uchun   sharoit   yaratishi   kabi   didaktik   vazifalarni   ham
amalga oshiradi. 
19 E lektron   ta’lim   resurslaridan   foydalanishda   o quvchilar   faol   ishtirok  ʻ e tadi,
topshiriq ustida  ishlaydilar,  o zgalarning  fikr-mulohazalarini   muhokama qiladilar,	
ʻ
tinglaydilar,   savollar   beradilar,   bir   –biridan   yordam   so raydilar,   yordam   berishni	
ʻ
o rganadilar. 	
ʻ
E lektron   ta’lim   resurslarining   samaradorligi,   avvalo,   undan   foydalanishga
puxta   tayyorgarlik   ko rishga   bo	
ʻ g	ʻ liq.   O qituvchi   uchun   darsga   tayyorlanish  	ʻ e ng
mas’uliyatli va  e ng muhim ish hisoblanadi.
E lektron   ta’lim   resurslaridan   ma v zuga   tayyorlanish   o qituvchidan   dastlab	
ʻ
quyidagilarni inobatga olishni talab  e tadi: 
 E lektron ta’lim resurslaridan mavzuga oid materiallarni aniqlash; 
 Dars shaklini aniqlash; 
 Mavzu manbalari bilan tanishib chiqish; 
 Mavzuga oid materiallarni  e lektron ta’lim resurslaridan sinchiklab o qish,	
ʻ
o quvchi	
ʻ larga tushunish qiyinlik qiladigan mavzularni izohlash metodini belgilash ;
 Dars rejasini tuzish; 
 Darsni o tkazish metodini tanlash; 	
ʻ
 Darsning maqsad va vazifasiga mos didaktik materiallardan foydalanish; 
 Dars mavzusining oldingi va keying dasr bilan bo g	
ʻ liq tomonlarini ochish;
 Mavzuni bayon qilish usulini aniqlash; 
 Uy vazifasini tekshirish metodlarini belgilash; 
 O quvchilarga   beriladigan   savollarni   tuzatish   va   javobini   ham   tayyorlab	
ʻ
qo yish; 	
ʻ
 Mavzuga doir qiziqarli topshiriqlar tayyorlab qo yish; 	
ʻ
 Uyga beriladigan vazifalarni belgilash.
  Tajribalardan   ma’lumki,   o quv   jarayonida   o quvchilarning   psixologik	
ʻ ʻ
xususiyatlariga   muvofiq   ish   olib   borilsa,   ular   bilimlarini   yaxshi   o zlashtiradilar.	
ʻ
Bilimlarni   o zlashtirishning   muhim   sharti   uni   tushinishdir.   O quvchilarning	
ʻ ʻ
ijodkorlik   qobilyatini   rivojlantirishda   e lektron   ta’lim   resurslaridan   foydalanish
o ziga   xos   afzalliklarga  	
ʻ e ga.   U   talabalarni   mantiqiy   fikrlashga,   fanga   ilmiy   va
ijodiy   yondashishga   o rgatadi,   o quvchilar   uchun   o quv   mavzularini   oson	
ʻ ʻ ʻ
20 o zlashtirishiga,   ilmiy   dunyoqarshining   shakllanishiga   muhim   omil   bo lib   xizmatʻ ʻ
qiladi, bilimlarni mustahkam  e gallashga yordam beradi, his tuyg ularga ta’sir 	
ʻ e tgan
holda   mash a qqatli   aqliy   faoliyat   natijasida   fanga   va   kasbga   nisbatan   muhabat
uy g	
ʻ otadi. Shunga ko ra, ta’kidlashimiz mumkinki,  	ʻ o quvchi	ʻ larning ijodiy faolligi
va   o quv   faoliyatining   to	
ʻ ʻ g	ʻ ri   tashkil   e tilishi   informatikadan   e lektron   ta’lim
resurslari   samaradorligiga   va   undan   foydalanib   qiziqarli   dars   o tilishiga   zamin	
ʻ
yaratadi.   Bunda   o quvchilar   mavzularni   mustaqil   o rganish   malaka   va	
ʻ ʻ
ko nikmalarini 	
ʻ e gallaydilar, amaliy va nazariy maslalarni yechadilar [16].
O rgatuvchi, namoyishli, multimediali, bilimni nazorat qiluvchi, o quvchilar	
ʻ ʻ
bilimini   baholovchi   kompyuter   texnologiyalarini   dars   jarayoniga   tatbiq   qilib,
e lektron   ta’lim   resurslarini   yaratish   va   ulardan   foydalanib   dars   o tish	
ʻ
o quvchilarning ijodkorlik qobilyatlarini yanada rivojlanishiga olib keladi. 	
ʻ
Aytib   o tilganidek,  	
ʻ e lektron   ta’lim   resurslari   zamonaviy   axborot
texnologiyalari   muhitida   o qitishning   didaktik,   dasturiy   va   texnik   interfaol	
ʻ
majmuasidan   iborat   bo lib,   uning   boshqa   majmualaridan   afzalliklaridan   biri	
ʻ
mustaqil   ta’lim   olishni,   ijodiy   fikrlashni,   malaka   va   ko nikmalarni   shakllantirish	
ʻ
orqali   o‘quv   materiallari   va   ilmiy   ma’lumotlarni   har   tomonlama   chuqur
o zlashtirilishiga mo ljallanganligidadir. 	
ʻ ʻ
E lektron ta’lim resurslarini yaratishda, undagi materiallarni shakllantirishda
quyidagilarga ahamiyat berish lozim: 
 E lektron   ta’lim   resurslari   mazmunan   shunday   tuzilgan   bo lishi   kerakki,	
ʻ
undan qo shimcha axborotlarni olish uchun o quvchi ham o qituvchi ham mutlaqo	
ʻ ʻ ʻ
qiynalmasligi lozim; 
 Mustaqil ta’limni tashkil  e tish imkoniyati mavjud bo lishi lozim; 	
ʻ
 O quv   materiallarini   o rgatish   bo yicha   to liq  	
ʻ ʻ ʻ ʻ yu riqnoma   keltirilgan
bo lishi shart; 	
ʻ
 Nazorat   topshiriqlari,   o z-o zini   tekshirish   savollari   va   javoblari,   mashq	
ʻ ʻ
qiluvchi topshiriqlar bo lishi lozim	
ʻ ;  
E lektron ta’lim resurslarida bilimlar jozibali, ta’sirchan shaklda ifodalanadi,
asosiy tushuncha va ta’riflar aniq va ravshan beriladi, nazorat qilinadi. 
21 Shu   bois   barcha   fanlardan   e lektron   ta’lim   resurslarini   yaratishga   katta
ahamiyat   berilmoqda.   Sababi   birinchidan,   e lektron   ta’lim   resurslari   axborotlar
zamonaviy   usulda   multimedia   va   animatsiya   vositalari   yordamida   to laqonliʻ
yoritiladi.   E lektron   ta’lim   resurslarining   asosiy   e ’tiborli   xususiyati   ham   ana
shunda.   Ikkinchidan,   olgan   bilimlarni   interaktiv   usulda   nazorat   qilish   imkoniyati
mavjud. Uchinchidan, yaratilgan   e lektron ta’lim resurslariini boshqa kompyuterda
ishla s ak,   unda   multimediali   imkoniyatlarining   buzilishini   kuzatish   mumkin.
Shuning   uchun,   e lektron   ta’lim   resurslarini   boshqa   kompyuterga   o rnatiladigan	
ʻ
qilib diskka yozib, undan boshqa kompyuterlarda ham foydalanish imkoni mavjud.
Ta’kidlash   joizki,   e lektron   ta’lim   resurslari   ta’lim   beruvchining   pedagogik
imkoniyatlarini   oshiruvchi   vosita   bo lib   xizmat   qiladi,   lekin   ular   pedagog   o rnini	
ʻ ʻ
bosa   olmasligi   tabiiy   albatta.   Ta’lim   jarayoni   didaktik   tamoyillarga,   o quv	
ʻ
materialining bir tizimliligi, uzviyligiga asoslanadi.  
Elektron   ta’lim   resurslarini   yaratish   katta   mahorat   talab   qiladigan   va   uzoq
davom   etadigan   jarayondir.   Elektron   ta’lim   resurslari   ta’lim   jarayonida   yaxshi
samara   berayotgan   va   ularga   katta   ehtiyoj   sezilayotgan   hozirgi   kunda   har   bir
predmet, kurs uchun bunday vositalarni yaratish davr talabi hisoblanadi. 
Informatika   fanidan   elektron   ta’lim   resurslarini   yaratish   va   ulardan   ta’lim
jarayonida   foydalanish   orqali   o quvchilarning   malaka   va   ko nikmalarini	
ʻ ʻ
shakllantirish   masalasi   hali   yetarlicha   tadqiq   etilgan   emas,   ayniqsa   umumiy   o rta	
ʻ
ta’lim   maktablari   uchun.   Shu   ma’noda   elektron   ta’lim   resurslari   o qitish	
ʻ
faoliyatining yangi vositasi sifatida namoyon bo lmoqda [17]. 	
ʻ
Kompyuter   imitatsion   modellar   yordamida   umumiy   o rta   ta’lim   maktablari	
ʻ
o quv   jarayonini   takomillashtirish   metodikasi,   o quv   jarayonida   o quvchilar   va	
ʻ ʻ ʻ
o qituvchilar orasidagi munosabatlarni va ma’lumot almashishni tasavvur qilishga
ʻ
yordam beradi. Bu metodika, o quv jarayonini takomillashtirish uchun muhim bir	
ʻ
vosita   bo lib,   o quvchilarning   o rganish   jarayonida   muvaffaqiyatli   bo lishlari	
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun yaxshi bir texnologiya hisoblanadi.
22 2.2. Umumiy o rta ta’lim maktablari 9-sinf “Informatika va axborotʻ
texnologiyalari” darsligi asosida algoritmlar mavzusi bo yicha yaratilgan	
ʻ
kompyuter imitatsiya modeli yordamida o quv jarayonini takomillashtirish	
ʻ
metodikasi.
Umumiy   o rta   ta’lim   maktablarida   9-sinf   “Informatika   va   axborot	
ʻ
texnologiyalari”   fanini   an’anaviy   o‘qitish   metodikasida   o‘quv   materiallari   asosan
o‘qituvchi   tomonidan   doskada   bo‘r   yordamida   yoki   video   proektrda   slaydlar
asosida   tushuntiriladi.   Kompyuter   va   axborot   texnologiyalari   yordamida
«Informatika   va   axborot   texnologiyalari»   fanini   o‘qitishda   o‘quv   materiallarini
obrazlar   ko‘rinishida   taqdim   etish   orqali   o‘quvchilarga   tushuntirish   mumkin.
«Informatika  va axborot  texnologiyalari» fanini  o‘qitish  boshqa fanlarga nisbatan
alohida o‘rinda turadi. Buning boisi, «Informatika va axborot texnologiyalari» fani
zamonaviy kompyuter va dasturiy ta’minotning asosini tashkil etadi. «Informatika
va   axborot   texnologiyalari»   fanining   “Algoritmlash   asoslari”,   “Algoritm
tushunchasi va uning xossalari”, “Algoritm turlari va tasvirlash usullari”, “Chiziqli
algoritmlar”,   “Tarmoqlanuvchi   algoritmlar”,   “Takrorlanuvchi   algoritmlar”   va
“Aralash   algoritmlar”   mavzulari   prinsipial   jihatdan   asosiy   hisoblanib,   bu
bo‘limlarni   yaxshi   o‘zlashtirgan   o‘quvchilarda   dasturiy   ta’minot   yaratish   uchun
kerakli   bilim   va   ko‘nikma   hosil   bo‘ladi.   Shuning   uchun   o‘quvchilarga   ushbu
bo‘limlarni   o‘zlashtirishlari   uchun   kerakli   nazariy   va   amaliy   bilimlarni   berish
lozim.   Hozirgi   zamon   ta’lim   tizimida   ushbu   masalani   yechish   uchun   turli
ko‘rinishdagi   usul   va   metodikalarni   qo‘llash   mumkin.   Bulardan   biri   axborot
texnologiyalarining kompyuter imitatsion modellar asosida dars jarayonini tashkil
qilishdan iborat.
Ushbu bo‘limda umumiy o rta ta’lim maktablarida «Informatika va axborot	
ʻ
texnologiyalari»   fanining   algoritmga   doir   tushunchalarini   o‘quvchilarga
tushuntirishda   dastlab   uning   kelib   chiqish   tarixi,   kashf   etilishi,   uning   xossalari,
usullari, tasvirlash yo‘llari, ularning turlari haqida ma’lumot berib o‘tamiz. 
23 Algoritm (algorithm – algoritm) so‘zi o‘rta asrlarda paydo bo‘lib, bu o‘zbek
mutafakkiri Al-Xorazmiyning (783-855) nomi bilan bog‘liq va u Al-Xorazmiyning
lotincha aytilishidir [18].
Ma’lumki,   kishilar   kundalik   turmushida   turli-xil   ishlarni   bajaradi.   Har   bir
ishni   bajarishda   bir   qancha   elementar   (mayda-mayda)   ishlarni   ketma-ket   amalga
oshirishga   to‘g‘ri   keladi.   Mana   shu   ketma-ketlikning   o‘zi   bajariladigan   ishning
algoritmi hisoblanadi.
Algoritm   dastlab   matematikada   qo‘llangan   bo‘lsa,   kompyuterlarning   paydo
bo‘lishi   bilan   u   oddiy,   o‘rta   va   murakkab   masalalarning   yechimlarini   aniqlashda
ishlatila boshlangan.
Algoritm   -   bu  berilgan  boshlang‘ich   ma’lumotlarga   asoslanib,   talab  etilgan
natijani ta’minlovchi aniq ko‘rsatmalar ketma-ketligidir.
Algoritm  ta’rifidan  kelib  chiqqan  holda  uning  ishlash  prinsipini   kompyuter
imitatsion modellar asosida yoritishga harakat qilamiz. 
Tadqiqotda   qo‘yilgan   maqsad   va   vazifalardan   kelib   chiqqan   holda   9-sinf
“Informatika   va   axborot   texnologiyalari”   fanidan   dars   jarayonida   foydalanishga
mo‘ljallangan     kompyuter   imitatsion   modellar   yaratildi.   Kompyuter   imitatsion
modellar   da   9-sinf   “Informatika   va   axborot   texnologiyalari”   faniga   oid   mavzular
animasion ko‘rinishda mazmunan yoritib berilgan (2.1-rasmga qarang).
2.1-rasm. Elektron o‘quv qo‘llanma muqovasining ko rinishiʻ
24 “Informatika   va   axborot   texnologiyalari”   fanidan   elektron   o‘quv   qo‘llanma
muqovasidagi KIRISH tugmasi ishga tushirilganda ekranda “Algoritmlar” bo‘limi
ochiladi (2.2-rasm ga qarang )
2.2-rasm.  Elektron o‘quv qo‘llanma  “Algoritmlar” bo liminingʻ
ko rinishi	
ʻ
“Algoritmlar”   bo‘limi   darchasida   algoritm   tushunchasi   bo‘yicha
ma’lumotlar   berilgan.   Shuning   bilan   birga   mazkur   darchada   “Algoritmning
xossalari”, “Algoritmni tasvirlash usullari” va “Algoritm turlari” mavzulariga doir
multimediali   elektron   ishlanmalarga   o‘tish   tugmalari   ham   mavjud.  
tugmasi   ishga   tushirilsa   algoritmning   asosiy   xossalari   darchasi   ochiladi   (2.3-
rasm ga qarang ).
25  
2.3-rasm. Algoritmning asosiy xossalari darchasi.
Algoritmning asosiy xossalari darchasidagi har bir tushunchaga oid tugmaga
sichqoncha ko‘rsatkichi  olib borilsa, mos ravishda ma’lumotlar ekranda namoyon
bo‘ladi:
1)   Diskretlilik - algoritmni chekli sondagi oddiy ko‘rsatmalar ketma-ketligi
shaklida ifodalash mumkin (algoritm cheksiz bo‘lishi mumkin emas).
Algoritmlarning asosiy xossalari darchasida  har bir  tugma ustiga sichqoncha
ko‘rsatkichi olib borilsa, xossalari haqida ma’lumot ekranda namoyon bo‘ladi.
2.2-rasmdagi   darchada     tugmasi   ishga   tushirilsa   ekranda
“Algoritmning tasvirlash usullari” darchasi ochiladi (2.9-rasmga qarang).
26 2.9-rasm. Algoritmlarni tasvirlash usullari darchasi.
Algoritmlarni   tasvirlash   usullari   darchasidagi   har   bir   tushunchaga   oid
tugmaga   sichqoncha   ko‘rsatkichi   olib   borilsa,   mos   ravishda   ma’lumotlar   ekranda
namoyon bo‘ladi:
Dastur   tuzishda   birinchi   navbatda   qaralayotgan   masalaning   algoritmini
ishlab chiqish muhimdir.
Algoritmning turlari. Algoritm mantiqiy tuzilishiga, ya’ni bajarilishiga qarab
to‘rt turga bo‘linadi:
1) Chiziqli algoritmlar;
2) Tarmoqlanuvchi algoritmlar;
3) Takrorlanuvchi algoritmlar;
4) Aralash algoritmlar.
Quyida   algoritm   ta’rifidan   kelib   chiqqan   holda   uning   ishlash   prinsiplarini
kompyuter imitatsion modellar  asosida yoritishga harakat qilamiz.  
2.2-rasmdagi   darchada     tugmasi   ishga   tushirilsa   ekranda
“Algoritmning turlari” darchasi ochiladi (2.15-rasmga qarang).
27 2.15-rasm. Algoritmning turlari darchasi.
Algoritmning turlari darchasida   Chiziqli   tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi
bosilsa,   chiziqli   algoritm   haqida   ma’lumot   va   masalalar   tugmalari   ekranda
namoyon bo‘ladi (2.16-rasmga qarang).
2.16-rasm. Chiziqli algoritm darchasi.
28 Chiziqli   algoritm.   Hech   qanday   shart   bajarilmasdan,   faqat   ketma-ket
bajariladigan jarayonlarga tuziladigan algoritmlar chiziqli algoritmlar deyiladi. 
Yuqorida berilgan 2.16-rasmda ko‘rinib to‘rgan chiziqli algoritm darchasida
har   bir   masala   tugmasi   ustiga   sichqoncha   ko‘rsatkichi   bosilganda   ularga   xos
masalalar va ularni yechish jarayonlari oynasi ochiladi (2.17-2.18-rasmlar).   
1-masala:   Sayyoh   qishloqdan   chiqib,   shahar   tomon   junadi.   U   a   kilometr
piyoda   yo‘rganidan   keyin   avtobusga   o‘tirib   т   soatda   shaharga   etib   keldi.   Agar
avtobus   60   km/soat   tezlik   bilan   harakat   qilgan   bo‘lsa,   а=5   va   т=0,5   bo‘lganda,
qishloq bilan shahar orasidagi С masofani hisoblash algoritmini tuzing.  
Chiziqli   algoritmga   oid   1-masalani   hisoblash   algoritmining   bajarilish
jarayonini multimedialar asosida ko‘rsatamiz. Buning uchun masofani hisoblashga
doir   so‘zli   va   blok-sxemali   algoritmini   tuzamiz.   Bizning   maqsadimiz
o‘quvchilarga   ushbu   algoritmni   ketma-ket   bajarilish   jarayonini   kompyuterda
animasiya yordamida ko‘rsatishdan iborat.
Chiziqli algoritm darchasida     tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi
bosilsa,   chiziqli   algoritmga   doir   1-masala   va   uni   yechish   jarayonlari   ekranda
namoyon bo‘ladi (2.17-rasmga qarang).
                                 a)                                                         b)
2.17-rasm. Chiziqli algoritmga doir 1-masalani hisoblash darchasi.
29 Chiziqli   algoritmga   oid   1-masalani   hisoblash   jarayoni   2.17-rasmning   a)   va
b)   bandlarida   ko‘rsatilganidek,   a)   bandida   masalaning   qo‘yilishi   ko‘rsatilgan
bo‘lsa, b) bandida masalani hisoblashning so‘zli algoritmi, blok sxemasi va Python
dasturlash tilidagi ketma-ket bajarilishi imitatsion ko‘rinishda aks etgan.   
2-masala.   Arqoning   uzunligi   millimetr(mm)larda   berilgan.   Shu   uzunlikni
kilometr, metr, santimetr va millimetrlarda ifodalash algoritmini tuzing. 
Chiziqli   algoritmga   oid   2-masalani   hisoblash   algoritmining   bajarilish
jarayonini   multimedia   asosida   ko‘rsatamiz.   Buning   uchun   uzunlikni     hisoblashga
doir   so‘zli   va   blok-sxemali   algoritmini   tuzamiz.   Bizning   maqsadimiz
o‘quvchilarga   ushbu   algoritmni   ketma-ket   bajarilish   jarayonini   kompyuterda
animasiya yordamida ko‘rsatishdan iborat. 
Chiziqli algoritm darchasida    tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi
bosilsa,   chiziqli   algoritmga   doir   2-masala   va   uni   yechish   jarayoni   ekranda
namoyon bo‘ladi (2.18-rasmga qarang).
    
                              a)                                                         b)
2.18-rasm. Chiziqli algoritmga doir 2-masalani hisoblash darchasi.
Chiziqli   algoritmga   oid   2-masalani   hisoblash   jarayoni   2.18-rasmning   a)   va
b)   bandlarida   ko‘rsatilganidek,   a)   bandida   masalaning   qo‘yilishi   ko‘rsatilgan
bo‘lsa, b) bandida masalani hisoblashning so‘zli algoritmi, blok sxemasi va Python
dasturlash tilidagi ketma-ket bajarilishi multimediali ko‘rinishda aks etgan.   
Bu   masalalardan   ko‘rinib   turibdiki,   blok-sxemada   ifodalangan   hisoblashlar
aynan   animasiya   yordamida   bajariladi.   Bu   misol   o‘quvchilar   uchun   murakkab
30 hisoblanmasada,   u   o‘quvchilarga   algoritmga   doir   tushunchaning   mazmun
mohiyatini tushuntirib berishga yordam beradi.
Xuddi shunday tarmoqlanuvchi jarayonga doir algoritmni tushuntirish uchun
uning ishlash prinsipini keltiramiz.
Algoritmning   turlari   darchasida     tugmasiga   sichqoncha
ko‘rsatkichi   bosilsa,   tarmoqlanuvchi   algoritm   haqida   ma’lumot   va   masalalar
tugmalari ekranda namoyon bo‘ladi (2.19-rasm).  
2.19-rasm. Tarmoqlanuvchi algoritmlar darchasi.
Tarmoqlanuvchi   algoritm.   Tarmoqlanuvchi   shartga   muvofiq   bajariladigan
ko‘rsatmalar bilan tuziladigan algoritmlar tarmoqlanuvchi algoritmlar deyiladi.
Yuqorida berilgan 2.19-rasmda ko‘rinib to‘rgan tarmoqlanuvchi algoritmlar
darchasidagi  masalalar tugmalari ustiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilganda ularga
xos masalalar va ularning yechish jarayonlari oynalari ochiladi.
Dars   berish   jarayonida   esa   u   kompyuter   ekranida   o‘quvchilarga   imitasiya
ko‘rinishida namoyish etiladi. o‘quvchilar imitasion model asosida tarmoqlanuvchi
31 jarayonni   bajarilishini   nazorat   qiladilar   va   uning   mazmun   mohiyatini   tushunib
etadilar.   Zarur   hollarda   bu   jarayonni   ular   takror   ko‘rish   imkoniyatiga   ham
egadirlar. 
Algoritmning   turlari   darchasida     tugmasiga   sichqoncha
ko‘rsatkichi   bosilsa,   takrorlanuvchi   algoritm   haqida   ma’lumot   va   masalalar
tugmalari ekranda namoyon bo‘ladi (2.20-rasmga qarang).  
2.20-rasm. Takrorlanuvchi algoritmlar darchasi.
Takrorlanuvchi   algoritm.   Algoritmda   takrorlanuvchi   qism   mavjud   bo‘lsa,
bunday algoritmga takrorlanuvchi (siklli) algoritm deyiladi.
Xuddi   yuqoridagi   tarmoqlanuvchi   algoritmlar   mavzusini   tushuntirgandek
takrorlanuvchi   algoritmlar   mavzusini   ham   ko‘ramiz.   Oldingi   mavzular   singari
berilgan  2.20-rasmda ko‘rinib to‘rgan har  bir  masala  tugmalari  ustiga  sichqoncha
ko‘rsatkichi   bosilganda   ularga   xos   masalalar   va   ularning   yechish   jarayonlari
oynalari ochiladi.
32 Algoritmning   turlari   darchasida     tugmasiga   sichqoncha
ko‘rsatkichi   bosilsa,   aralash   algoritm   haqida   ma’lumot   va   masalalar   tugmalari
ekranda namoyon bo‘ladi (2.21-rasmga qarang).
2.21-rasm. Aralash (kombinasiyalashgan) algoritmlar darchasi.
Aralash   (konbinasiyalashgan)   algoritmlar.   Tarkibida   bir   necha   turdagi
algoritmlar qatnashgan algoritmga aralash (kombinasiyalashgan) algoritm deyiladi.
Xuddi   yuqoridagi   algoritmlar   mavzularini   tushuntirgandek   aralash
(kombinasiyalashgan)   algoritmlar   mavzusini   ham   ko‘ramiz.   Oldingi   mavzular
singari   berilgan   2.21-rasmda   ko‘rinib   to‘rgan   har   bir   masala   tugmalari   ustiga
sichqoncha   ko‘rsatkichi   bosilganda   ularga   xos   masalalar   va   ularning   yechish
jarayonlari oynalari ochiladi.
Xulosa   qilib   aytganda   “Algoritmlash   asoslari”,   “Algoritm   tushunchasi   va
uning   xossalari”,   “Algoritm   turlari   va   tasvirlash   usullari”,   “Chiziqli   algoritmlar”,
“Tarmoqlanuvchi   algoritmlar”,   “Takrorlanuvchi   algoritmlar”   va   “Aralash
algoritmlar”   mavzularni   kompyuter   imitatsion   modellar     yordamida   talabalarga
etkazish   ularni   mazmun,   mohiyatini   ochib   berishda   katta   imkoniyat   yaratadi.
Tajribadan ma’lumki, inson eshitish a’zolariga nisbatan ko‘rish a’zolari yordamida
olingan   ma’lumotlarni   bir   necha   marotaba   kuchliroq   eslab   qolishi   mumkin.
Eshitish   a’zolaridan   farqli   ravishda,   ko‘rish   a’zolaridan   olinayotgan   ma’lumotlar
qayta kodlashtirilmay, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xotiraga o‘tadi va uzoq saqlanadi [18].
33 2.3.  Python dasturlash tilini o‘rgatish bo‘yicha yaratilgan kompyuter
imitatsion modellar  asosida o‘quv jarayonini takomillashtirish metodikasi
Umumiy   o rta   ta’lim   maktablarining   9-sinflarida   «Informatika   va   axborotʻ
texnologiyalari»   faniga   jami   68   soat   ajratilgan   bo‘lib,   shundan   40   soat   Python
dasturlash tilini o‘rganishga qaratilgan. Python dasturlash tilini o‘rganishda uning
vazifalari va imkoniyatlari, Python dasturlash tili va unda amallar bajarish, Python
dasturlash   tilida   matematik   amallar   va   funksiyalarni   qo‘llash,   matematik
formulalar   bilan   ishlash,   Python   da   xatoliklar   bilan   ishlash,   arifmetik   amallar
bajarish,   satrlar   bilan   ishlash,   Python   da   operator   va   ifodalar,   Python   da   sodda
masalalarni   dasturlash,   mantiqiy   masalalarni   dasturlash   kabi   mavzularni
o‘zlashtirish   ko‘zda   tutilgan.   Bu   mavzularni   o‘qitishda   zamonaviy   kompyuter   va
axborot   texnologiyalarining   kompyuter   imitatsion   modellardan   foydalanib,   dars
jarayonini   tashkil   etish   yaxshi   samara   beradi.   Umumiy   o rta   ta’lim   maktablari	
ʻ
o‘quv   jarayonida   foydalanilayotgan   texnik   vositalar   va   texnologiyalar   har   xil
bo‘lishiga   qaramasdan,   o‘quv   materialini   taqdim   etish   shakli   va   vositalariga
bog‘liq ravishda o‘quv jarayonini samaradorligini oshirish mumkin.
Umumiy   o rta   ta’lim   maktablari   9-sinf   «Informatika   va   axborot	
ʻ
texnologiyalari» fanida Python dasturlash tilini o‘rgatish mavzulari bugungi kunda
har   bir   umumiy   o rta   ta’lim   maktab   o‘quvchilari   uchun   muhimdir.   Shu   sababli
ʻ
«Informatika   va   axborot   texnologiyalari»   fanining   muhim   bo‘g‘inlaridan   biri
bo‘lgan   Python   dasturlash   tili   va   ularni   kompyuter   imitatsion   modellardan
foydalanib o‘qitish metodikasini zamonaviy axborot texnologiyalari asosida ishlab
chiqish  maqsadga  muvofiq. Dastlab  Python  dasturlash  tilining  asosiy   vazifalariga
to‘xtalamiz   va   ularni   kompyuter   imitatsion   modellardan   foydalanib   o‘qitish
metodikasini   yaratish   masalasiga   e’tibor   qaratamiz.   Ushbu   dasturiy   vositani
o‘qitishda   odatda   an’anaviy   metodika   asosida   darslik   yoki   o‘quv   qo‘llanma   dan
foydalanilgan   holda   o‘quv   materiallari   tushuntiriladi.   O‘quv   materialiga   asosan
o‘quvchilar  amaliy darslarda kompyuterda Python dasturlash tilining buyruqlarini
qo‘llashni   o‘rganishadi.   An’anaviy   o‘qitish   metodikasida   o‘quv   materiallari
o‘quvchilarga   matn,   slayd   va   video   qo‘rinishida   taqdim   etiladi.   Shu   bois   mazkur
34 dasturiy   vositani   o‘qitishga   ancha   ko‘p   hajmda   soat   ajratilganligiga   qaramasdan
o‘quvchilar   murakkabliklarga   duch   kelishadi.   An’anaviy   metodikadan   farqli
ravishda   «Informatika   va   axborot   texnologiyalari»   fanining   o‘quv   rejasida
mo‘ljallangan   soatlarida   Python   dasturlash   tilini   o‘rganish   jarayonini   kompyuter
imitatsion   modellar     asosida   o‘qitish   metodikasini   keltiramiz.   Ushbu   metodikada
Python   dasturlash   tili   buyruqlarini   ketma-ket   harakatlar   tarzida   uning   vazifalarini
bajaradigan kompyuter imitasion modeli bilan ifoda etib o‘quvchilarga ko‘rsatiladi
va tushuntiriladi. Masalan, Python dasturlash tilini o‘rnatish mavzusini qaraylik:
Python   dasturlash   tili   yordamida   dasturlashni   o‘rganishni   boshlaymiz.
Python dunyo miqyosida eng ommalashgan, mukammal   dasturiy     mahsulotlarni
yaratishga   mo‘ljallangan   dasturlash   tillaridan   biri   bo‘lib,   uning   yordamida   web-
sayt,   ilova   va   o‘yinlar   yaratiladi.   Quyidagi   imkoniyatlar   bu   tilni   o‘rganish   uchun
yordamchi omillar hisoblanadi.
O‘rganish   va   qo‘llashning   soddaligi.   Python   sodda   va   qulay   dasturlash   tili
bo‘lib,   boshqa   dasturlash   tillariga   nisbatan   uning   yordamida   dastur   tuzish
qiyinchilik tug‘dirmaydi.
Mukammal   kutubxonaning   mavjudligi. Python da dastur tuzish jarayonida
kutubxonadagi   tayyor   funksiyalardan   foydalanish   mumkin.   Bu   esa   murakkab
dasturlarni ham qisqa vaqtda tuzish imkonini beradi.
Mashhur   firmalarning   ushbu   dasturdan   foydalanishi.   Python   mukammal
dastur bo‘lganligi sababli, bugungi kunda Google, NASA va PIXAR kabi firmalar
o‘z  dasturlarini  tuzishda undan foydalanishadi.
Python   interpretatori   bepul   o‘rnatiladi.   Ushbu   dasturni   yuklab   olib,   kerakli
ilovalari bilan bepul ishlatish mumkin.
Python dasturlash tilini o‘rganish uchun uni o‘zining rasmiy saytidan yuklab
olib,   keyin   o‘rnatish   zarur.   Python   kompyuterga   IDLE   dasturi   bilan   birga
o‘rnatiladi. IDLE dasturlashni  endi  boshlaganlar  uchun mo‘ljallangan IDE bo‘lib,
kod   yozish   uchun   uncha   murakkab   bo‘lmagan   matn     muharriri     hamda     dastur
natijasi  va  xatolarni ko‘rsati  turuvchi oynaga ega [18]. 
35 Umumiy   o rta   ta’lim   maktablarida   9-sinf   «Informatika   va   axborotʻ
texnologiyalari»   fani   dasturlash   asoslari   bobidan   “Tarmoqlanuvchi   algoritmlarni
dasturlash.   If…else   operatori.   elif   operatori”,   “Tarmoqlanuvchi   algoritmlarni
dasturlash   mavzusidan   amaliy   mashg‘ulotlar”,   “Takrorlanuvchi   algoritmlarni
dasturlash.   for   operatori.   while   operatori ”   mavzularini   tavsiflash   va   ularni
kompyuter   imitatsion   modellardan   foydalanib   o‘qitish   metodikasini   zamonaviy
axborot   texnologiyalaridan   foydalanib   takomillashtirish   maqsadga   muvofiq.
Dastlab   Python   dasturlash   tilini   o‘rnatish   va   ularni   kompyuter   imitatsion
modellardan foydalanib o‘qitish metodikasini yaratish masalasiga e’tibor qaratgan
bo‘lsak,   endi   “Tarmoqlanuvchi   algoritmlarni   dasturlash.   If…else   operatori.   elif
operatori”,   “Tarmoqlanuvchi   algoritmlarni   dasturlash   mavzusidan   amaliy
mashg‘ulotlar”,   “Takrorlanuvchi   algoritmlarni   dasturlash.   for   operatori.   while
operatori”   mavzularini     o‘rganishda   multimedia   vositalaridan   foydalanib   o‘qitish
metodikasiga   qaraymiz.   O‘quv   materialiga   asosan   o‘quvchilar   amaliy   darslarda
kompyuterda   Python   dasturlash   tilini   o‘rganishadi.   An’anaviy   o‘qitish
metodikasida   o‘quv   materiallari   o‘quvchilarga   matn   yoki   slaydlar   qo‘rinishida
taqdim   etiladi.   An’anaviy   metodikadan   farqli   ravishda   umumiy   o rta   ta’lim	
ʻ
maktablarida   9-sinf   «Informatika   va   axborot   texnologiyalari»   fanining   o‘quv
rejasida   muljallangan   soatlarida   berilgan   yuqoridagi   mavzularni   tavsiflash
jarayonini   kompyuter   imitatsion   modellar     asosida   o‘qitish   metodikasini
keltiramiz.   Ushbu   metodikada   Python   dasturlash   tilida   masalalar   yechishni
tavsiflash   jarayoni   ketma-ket   harakatlar   orqali   uning   bajaradigan   vazifalarini
multimediali ifoda etib o‘quvchilarga ko‘rsatiladi va tushuntiriladi. 
Tarmoqlanuvchi algoritmlarni dasturlash. If…else operatori. elif operatori.
Mantiqiy   ifodaning   natijasiga   asoslanib,   dasturning   qaysi   qismi   bajarilishi
lozimligi   haqida   qaror   qabul   qilinadi.   Bunday   masalalar   tarmoqlanuvchi
algoritmlar yordamida hal etiladi.
Tarmolanuvchi   algoritmlar   –   birorta   shartga   ko‘ra   buyruqlar   ketma-
ketligining   bajarilishi   yoki   bajarilmasligini   belgilovchi   algoritm.   Tarmoqlanuvchi
36 algoritmlarda   bir   yoki   bir   necha   shartlar   tekshiriladi   hamda   rost   yoki   yolg‘on
qiymat qaytarishiga asoslanib, buyruqlar ketma-ketligi bajariladi. 
Shartlarni   tekshirish   uchun   barcha   daturlash   tillari   kabi   Python   dasturlash
tilida ham shartli o‘tish operatorlari mavjud.
if   operatori   tarkibidagi   shart   True   (rost)   qiymat   qaytarsa,   buyruqlar   bloki
bajariladi. Agar yolg‘on qiymat qaytarsa, buyruqlar bloki bajarilmaydi. 
Buyruqlar   blokida   if   operatoridan   keyingi   satrda   xat   boshidan   4   ta   probel
qoldirib, keyin yoziladi. 
Buyruqlar   blokidagi   buyruqlar   alohida   qatorda   yoki   bitta   qatorda   nuqta,
vergul bilan ajratilgan holda yozilishi mumkin [18]. 
Tarmoqlanuvchi   algoritmni   o‘quvchilarga   tushuntirish   uchun   masalalarga
murojaat qilamiz.
1-masala. Berilgan A son 0 (nol)dan katta musbat son bo‘lsa, u holda uning
kvadratini hisoblash algoritmini tuzing.
      Tarmoqlanuvchi   algoritmga   oid   1-masalani   hisoblash   algoritmining
bajarilish   jarayonini   multimedia   asosida   ko‘rsatamiz.   Buning   uchun   masalani
hisoblashga  doir  so‘zli  va  blok-sxemali  algoritmini  tuzamiz.  Bizning  maqsadimiz
o‘quvchilarga   ushbu   algoritmni   ketma-ket   bajarilish   jarayonini   kompyuterda
animasiya yordamida ko‘rsatishdan iborat. 
Yuqorida   berilgan   tarmoqlanuvchi   algoritm   darchasida  
tugmasiga   sichqoncha   ko‘rsatkichi   bosilsa,   tarmoqlanuvchi   algoritmga   doir   1-
masala va uni yechish jarayonlari ekranda namoyon bo‘ladi (2.30-rasmga qarang). 
a)                                                         b)
2.30-rasm. Tarmoqlanuvchi algoritmga doir 1-masalani hisoblash darchasi.
37 Tarmoqlanuvchi   algoritmga   oid   1-masalani   hisoblash   jarayoni   2.30-
rasmning   a)   va   b)   bandlarida   ko‘rsatilganidek,   a)   bandida   masalaning   qo‘yilishi
ko‘rsatilgan   bo‘lsa,   b)   bandida   masalani   hisoblashning   so‘zli   algoritmi,   blok
sxemasi   va   Python   dasturlash   tilidagi   bajarilishi   ketma-ket   multimediali
ko‘rinishda aks etgan. Xuddi shunday tarmoqlanuvchi algoritmga doir berilgan 2-
masalaning   bajarilish   jarayonini   multimediasi   yaratilgan.   Bu   masalani
keltirishimizdan   maqsad   o‘quvchilarga   murakkabroq   tarmoqlanuvchi   algoritmni
bajarilish jarayonini kompyuter imitasion model yordamida tushuntirishdan iborat.
2-masala. Algoritm formula yordamida berilgan   shu
formulani hisoblash algoritmini tuzing.
Yuqorida   berilgan   tarmoqlanuvchi   algoritm   darchasida    
tugmasiga   sichqoncha   ko‘rsatkichi   bosilsa,   chiziqli   algoritmga   doir   2-masala   va
uni yechish jarayoni ekranda namoyon bo‘ladi (2.31-rasmga qarang). 
a)                                                           b)
2.31-rasm. Tarmoqlanuvchi algoritmga doir 2-masalani hisoblash darchasi.
Tarmoqlanuvchi   algoritmga   oid   2-masalani   hisoblash   jarayoni   2.31-
rasmning   a)   va   b)   bandlarida   ko‘rsatilganidek,   a)   bandida   masalaning   qo‘yilishi
ko‘rsatilgan   bo‘lsa,   b)   bandida   masalani   hisoblashning   so‘zli   algoritmi,   blok
38 sxemasi   va   Python   dasturlash   tilidagi   bajarilishi   ketma-ket   multimediali
ko‘rinishda aks etgan.    
if   operatori   bilan   birga   елсе   buyrug‘ini   ham   qo‘llash   mumkin.   Agar   shart
True   (rost)   qiymat   qaytarsa   buyruqlar   bloki   bajariladi,   aks   holda   buyruqlar   bloki
bajariladi.   
Boshqa   dasturlash   tillarida   bir   necha   shart   bajarilishi   zarur   bo‘lgan   hallar
uchun   CASE   tanlash   operatori   ishlatiladi.   Python   da   CASE   tanlash   operatori
mavjud emasligi sababli, ko‘p shartli masalalarni yechish uchun елиф operatridan
foydalaniladi.   elif-else   va   if   so‘zlarining   kombinasiyasi   bo‘lib   “aks   holda   agar”
ma’nosini anglatadi.
Berilgan   masalani   yechishda   aynan   bir   xil   amallarni   bir   necha   marta
takrorlashga   to‘g‘ri   keladi.   Bunday   masalalarni   yechishda   takrorlanuvchi
algoritmlardan foydalaniladi.
Dars   berish   jarayonida   esa   u   kompyuter   ekranida   o‘quvchilarga   imitasiya
ko‘rinishida namoyish etiladi. o‘quvchilar imitasion model asosida tarmoqlanuvchi
jarayonni   bajarilishini   nazorat   qiladilar   va   uning   mazmun   mohiyatini   tushunib
etadilar.   Zarur   hollarda   bu   jarayonni   ular   takror   ko‘rish   imkoniyatiga   ham
egadirlar. 
Takrorlanuvchi   algoritmlar   –   biror   buyruqlar   guruhini   ma’lum   marta   yoki
belgilangan   shart   bajarilgunga   qadar   takroran   bajarilishi.   Takrorlanuvchi
algoritmlarga doir masalalarni dasturlashda sikl operatoridan foydalaniladi. 
   for sikl operatorini avvaldan takrorlanishlari soni aniq bo‘lgan masalalarni
yechish uchun qo‘llash samara beradi. Lekin har  doim  ham  takrorlanishlar sonini
avvaldan bilib bo‘lmaydi. Faqatgina shart tekshirish orqali sikl davom etishi  yoki
to‘xtashi kerakligi haqida xulosa qilish uchun while sikl operatoridan foydalangan
ma’qul [18].
  Takrorlanuvchi   algoritmni   o‘quvchilarga   tushuntirish   uchun   ham
masalalarga murojaat qilamiz.
39 Xuddi   tarmoqlanuvchi   algoritmlardagi   kabi   takrorlanuvchi   algoritmning
bajarilish   jarayonini   ko‘rsatuvchi   kompyuter   imitatsion   modellar     asosida
tushuntirilgan.
1-masala.   5   dan   11   gacha   bo‘lgan   toq   sonlar   ko‘paytmasini,   ya’ni
R=5*7*9*11 ni hisoblash algoritmini tuzing. 
Yuqorida   berilgan   takrorlanuvchi   algoritm   darchasida  
tugmasiga   sichqoncha   ko‘rsatkichi   bosilsa,   takrorlanuvchi   algoritmga   doir   1-
masala va uni yechish jarayonlari ekranda namoyon bo‘ladi (2.32-rasmga qarang).
2.32-rasm. Takrorlanuvchi algoritmga doir 1-masalani bajarilish darchasi.
2-masala. 1 dan n gacha bo‘lgan sonlarning ko‘paytmasini topuvchi algoritm
tuzing.
Yuqorida   berilgan   takrorlanuvchi   algoritm   darchasida  
tugmasiga   sichqoncha   ko‘rsatkichi   bosilsa,   takrorlanuvchi   algoritmga   doir   2-
masala va uni yechish jarayoni ekranda namoyon bo‘ladi (2.37-rasmga qarang). 
40 2.37-rasm. Takrorlanuvchi algoritmga doir 2-masalani bajarilish darchasi.
1-masala.   Berilgan   ikkita   natural   sonning   eng   katta   umumiy   bo‘luvchisi
(EKUB)ni topish algoritmini tuzing. 
Yuqorida   keltirilgan   aralash   algoritm   darchasida     tugmasiga
sichqoncha   ko‘rsatkichi   bosilsa,   aralash   algoritmga   doir   1-masala   va   uni   yechish
jarayonlari ekranda namoyon bo‘ladi (2.38-rasmga qarang).
41 2.38-rasm. Aralash algoritmga doir 1-masalani bajarilish darchasi.
2-masala.   ax2+bх+c=0   ko‘rinishdagi   kvadrat   tenglamaning   yechimlarini
topish algorimini toping.
Aralash algoritm darchasida     tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi
bosilsa,   takrorlanuvchi   algoritmga   doir   2-masala   va   uni   yechish   jarayoni   ekranda
namoyon bo‘ladi (2.39-rasmga qarang). 
42 2.39-rasm. Aralash algoritmga doir 2-masalani bajarilish darchasi.
Xuddi   shunday   umumiy   o rta   ta’lim   maktablari   9-sinf   “Informatika   vaʻ
axborot   texnologiyalari”   fanidagi   qolgan   bo‘limlar   va   mavzularining   elementlari
hamda   tegishli   masalalarini   yechish   jarayoni   va   bajaradigan   vazifalari   birma-bir
kompyuter imitatsion modellar yordamida yoritib berilgan.
43 XULOSA
Xulosa   qilib   aytganda,   kompyuter   imitatsion   modellar   turli   kategoriyalar
bo yicha   tasniflanib,   bularga   elektron   ma’ruza   matnlaridan   tortib,   elektronʻ
darsliklargacha bo lgan o quv maqsadidagi barcha elektron nashrlar misol bo ladi.	
ʻ ʻ ʻ
Bular   orasida   elektron   darslikning   o quv   jarayonida   o quv   materiallaridan	
ʻ ʻ
foydalanish   uchun   keng   imkoniyatlar   yaratadigan   o quv   vositasi   sifatida   alohida	
ʻ
o rni bor. Tajribadan ma’lumki, inson eshitish a’zolariga nisbatan ko rish a’zolari	
ʻ ʻ
yordamida   olingan   ma’lumotlarni   bir   necha   marotaba   kuchliroq   eslab   qolishi
mumkin.   Eshitish   a’zolaridan   farqli   ravishda,   ko rish   a’zolaridan   olinayotgan	
ʻ
ma’lumotlar   qayta   kodlashtirilmay,   to g ridan-to g ri   xotiraga   o tadi   va   uzoq	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
saqlanadi.
Kompyuter   imitatsion   modellar   an’anaviy   darsliklarga   qaraganda,   o quv	
ʻ
materiallarini   namoyish   qilish   uchun   keng   imkoniyatlar   yaratadi.   Kompyuter
imitatsion   modellar   o quvchilarning   ko proq   mustaqil   ishlashlari   uchun	
ʻ ʻ
mo‘ljallangan   didaktik   funksiyalarni   bajarish   bilan   bir   qatorda,   o quv   jarayoniga	
ʻ
qo yilgan   barcha   talablarga   javob   berishi   kerak.   Shunday   ekan,   elektron	
ʻ
darsliklarni   ta’lim   jarayoniga   tadbiq   etishda   ularning   pedagogik   tomonlaridan
tashqari,   psixologik   va   gigiyenik   tomonlarini   ham   e’tiborga   olish   talaba   va
o quvchilarning   intellektual   qobiliyatlarini   va   ularning   bu   jarayonda   faol   ishtirok
ʻ
etishini   ta’minlaydi.   Kompyuter   imitatsion   modellar   asosida   o quv   jarayonini	
ʻ
tashkil   qilish   o quv   materiallarini   fanning   so‘nggi   yutuqlari   asosida   tezkor	
ʻ
yangilab   borish   va   shunga   o‘xshash   bir   qator   afzalliklar   tug diradiki,   an’anaviy	
ʻ
darsliklardan   kompyuter   imitatsion   modellar ning   ustunligi   uning   «intellektual»
kuchga ega bo lishi  bilan bir qatorda, ma’lumotlarni o z vaqtida va kerakli  joyda	
ʻ ʻ
taqdim etish imkoniyatiga ega ekanligida yaqqol seziladi.  
Kompyuter   imitatsion   modellar   o zida   an’anaviy   axborot   turlari   -   matn,	
ʻ
jadval, turli xil bezaklar hamda original axborot turlari - nutq, musiqa, telekadrlar,
video   filmlardan   parchalar,   lavhalar   va   animatsiya   ko rinishidagi   axborotlarni	
ʻ
mujassamlashtirgan bo ladi.	
ʻ
44 Umumiy   o rta   ta’lim   maktablarida   9-sinf   “Informatika   va   axborotʻ
texnologiyalari” fanidan   “Algoritmlash asoslari”, “Algoritm tushunchasi  va uning
xossalari”,   “Algoritm   turlari   va   tasvirlash   usullari”,   “Chiziqli   algoritmlar”,
“Tarmoqlanuvchi   algoritmlar”,   “Takrorlanuvchi   algoritmlar”   va   “Aralash
algoritmlar”   mavzularini   kompyuter   imitatsion   modellar   asosida   dars   jarayonini
tashkil etish fanning mazmun, mohiyatini ochib berishda katta imkoniyat yaratadi. 
9-sinf   “Informatika   va   axborot   texnologiyalari”   fanining   “Python   da
arifmetik   amallarni   bajarish”,   “Python   da   sodda   masalalarni   dasturlash”,   “Python
da   mantiqiy   masalalarni   dasturlash”,   “Tarmoqlanuvchi   algoritmlarni   dasturlash.
If…else   operatori.   elif   operatori”,   “Tarmoqlanuvchi   algoritmlarni   dasturlash
mavzusidan   amaliy   mashg ulotlar”,   “Takrorlanuvchi   algoritmlarni   dasturlash.   for	
ʻ
operatori.   while   operatori”   va   “Takrorlanuvchi   algoritmlarni   dasturlash
mavzusidan   amaliy   mashg ulotlar”
ʻ     mavzularini   o rgatishda   ham   kompyuter	ʻ
imitatsion   modellardan   foydalanish   o quvchilarning   o zlashtirish   samaradorligini	
ʻ ʻ
oshirish  bilan  bir   qatorda,   ularga  mustaqil   ishlash   va  masofadan  turib  bilim  olish
imkoniyatlarini ham oshiradi. 
Yuqorida   keltirilgan   fikrlardan   kelib   chiqqan   holda   9-sinf   “Informatika   va
axborot   texnologiyalari”   fanidan   dars   jarayonida   foydalanishga   mo ljallangan	
ʻ
o quv qo llanma yaratildi. O quv qo llanma zamonaviy axborot texnologiyalaridan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
foydalanilgan kompyuter imitatsion modellardir. Ushbu o quv qo llanmada 9-sinf	
ʻ ʻ
“Informatika va axborot texnologiyalari” faniga oid algoritmlar, algoritmlar turlari
mavzulari   va   dasturlash   asoslari     bobidan   Python   dasturlash   tili   va   operatorlari
mavzulari   ketma-ket   kompyuter   imitatsion   modellar   asosida   animatsion
ko rinishda mazmunan yoritib berilgan. 	
ʻ
An’anaviy   o qitish   metodikasida   o quv   materiallari   o quvchilarga   matn,	
ʻ ʻ ʻ
kompyuterda   taqdimot   va   video   roliklar   ko rinishida   taqdim   etiladi.   Shu   bois	
ʻ
mazkur   dasturiy   vositani   o qitishga   ancha   ko p   hajmda   soat   ajratilganligiga	
ʻ ʻ
qaramasdan o quvchilar murakkabliklarga duch kelishadi. An’anaviy metodikadan	
ʻ
farqli   ravishda   «Informatika   va   axborot   texnologiyalari»   fanining   o quv   rejasida	
ʻ
45 mo ljallangan   soatlarida   Python   dasturlash   tilini   o rganish   jarayonini  ʻ ʻ kompyuter
imitatsion modellar  asosida o qitish metodikasini keltirilgan. 	
ʻ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2019   yil   29   apreldagi	
ʻ
“O zbekiston   respublikasi   xalq   ta’limi   tizimini   2030   yilgacha   rivojlantirish	
ʻ
konsepsiyasini tasdiqlash to g risida” PF-5712-son farmoni.	
ʻ ʻ
2. O zbekiston   Respublikasining   Konstitusiyasi   //O n   ikkinchi   chaqiriq	
ʻ ʻ
O zbekiston   Respublikasi   Oliy   Kengashining   o n   birinchi   sessiyasida   1992   yil   8	
ʻ ʻ
dekabrda qabul qilingan. – T.: «O zbekiston», 1998. – 48 b. 	
ʻ
3. O zbekiston   Respublikasining   «Ta’lim   to g risida»gi   qonuni//   Barkamol	
ʻ ʻ ʻ
avlod   –   O zbekiston   taraqqiyotining   poydevori.–   T.:   «Sharq»   nashriyot–matbaa
ʻ
konserni, 1997. – B. 20–29.
4. O zbekiston   Respublikasi   «Kadrlar   tayyorlash   Milliy   dasturi»	
ʻ
//Barkamol   avlod   –   O zbekiston   taraqqiyotining   poydevori.–   T.:   «Sharq»	
ʻ
nashriyot–matbaa konserni, 1997. –B. 31–61. 
5. Lutfillayev   M.H.,   Fayziyev   M.A.   Multimediyali   elektron   darsliklarda
o qitish metodikasi // Uzluksiz ta’lim. –Toshkent, 2002. -№4. -B. 79-81.	
ʻ
6. Lutfillayev   M.H.,   Fayziyev   M.A.   O zbekiston   Respublikasi   davlat	
ʻ
patent   idorasi   «Informatika»   nomli   multimediali   elektron   qo llanmaning   elektron	
ʻ
hisoblash mashinalari uchun yaratilgan dasturini rasmiy ro yxatdan o tkazilganligi	
ʻ ʻ
to g risidagi Guvohnoma. –Toshkent: 2002. 	
ʻ ʻ 2002.08.10. №  DGU  00554.
7. Lutfillayev   M.H.   Multimediali   elektron   darsliklar   yaratish   masalasi   //
Kasb-hunar ta’limi. –Toshkent, 2004. -№1. -B. 21.
8. Lutfullayev  M.X.   Multimediali   didaktik  vositalar   asosida  ta’lim   tizimi
samaradorligini oshirish      Ta’lim va tarbiya. – Toshkent, 2003. - №3-4. – B. 55 -
57.
9. A.   H.   M.   Fakhruddin,   N.   A.   Rahman,   “Simulation   model   for   predicting
students   academic   performance   using   artificial   neural   network”   Journal   of
46 Telecommunication,   Electronic   and   Computer   Engineering,   vol.   10,   no.   1-4,   pp.
23-28, 2018.
10. Begimkulov   U . Sh .   Ta’lim da   zamonaviy   axborot   texnologiyalarini
joriy  etishning  ilmiy-nazariy asoslari.   Monografiya.  –  Toshkent:  Fan,  2007. –   160
b.
11. Muslimov   N.A.   Bo lajak   kasb   ta’limi   pedagog   kadrlarlarini   kasbiyʻ
shakllantirish. Monografiya. –   T oshkent : Fan, 2004.  –  128  b .  
12.   Jo rayev R.H., Taylakov N.I., Rustamov N.R. Informatika va hisoblash	
ʻ
texnikasi   asoslari.   Umumta’lim   maktablarining   9-sinfi   uchun   elektron   darslik   //
O zbekiston Respublikasi davlat patent idorasining rasmiy axborotnomasi. -2006. -	
ʻ
№2. –B. 271 - 272.
13. Taylakov   N.I.,   Taylaqov   U.N.   Uzluksiz   ta’lim   tizimida   elektron
malaka   oshirish   tizimini   yaratish   muammolari.   Uzluksiz   ta’lim   sifat   va
samaradorligini   oshirishning   nazariy-uslubiy   muammolari.   Respublika   i lmiy
konferensiya   materiallari.   –   Samarqand:   SamDU   nashri,   2012.   21-22   noyabr,     –
36-37 betlar.
14.   Olimov   M.,   Jumaboyev   A.   Elektron   o quv   adabiyotlarini   yaratish	
ʻ
texnologiyalari   //   Axborot–   kommunikasiyalar   texnologiyalar   asosida   elektron
o quv   adabiyotlarini   yaratish:   tajriba,   muammo   va   istiqbollar:   Respublika   ilmiy–	
ʻ
amaliy anjumani ma’ruzalar to plami. –Toshkent: TDIU, 2004. – B. 61.	
ʻ
15. Ne’matov   A.,   Usmonov   G.   Elektron   darsliklar   va   ularning   tarkibiy
tuzilishi   haqida   //   Axborot–kommunikasiyalar   texnologiyalar   asosida   elektron
o quv   adabiyotlarini   yaratish:   tajriba,   muammo   va   istiqbollar:   Respublika   ilmiy–	
ʻ
amaliy anjumani ma’ruzalar to plami. –Toshkent: TDIU, 2004. – B. 25 - 26.	
ʻ
16.   Fayziyev M.A. Kompyuter imitasion modeli asosida «Informatika va
axborot   texnologiyalari»   fanidan   o tkazilgan   tajriba-sinov   natijalari   //  	
ʻ Axborot-
kommunikasion   texnologiyalar   o quv   jarayonida:   muammolar,   yechimlar   va
ʻ
istiqbollar:   Respublika   ilmiy-metodik   konferensiyasi   materiallari.   I-qism   25-26
dekabr 2007. Samarqand, 2007. –B. 86-88.
17.   Fayziyev   M.A.   Macromedia   Flash   dasturiy   vositasi   yordamida
multimediali   elektron   qo llanmalar   yaratish   //   Oliy   o quv   yurtlari   fizika,	
ʻ ʻ
47 matematika,   informatika   fanlarini   o qitish   muamolari   va   yechimlari:   Respublikaʻ
ilmiy-amaliy   anjumanining   ma’ruzalari   to plami.   24-25   iyun   2005.     -Guliston,	
ʻ
2005. –B. 86.
18.   Fayziyeva   M.R.,   Sayfurov   D.M.,   Xaytullayeva   N.S.   Informatika   va
axborot texnologiyalari  9-sinf darslik - Toshkent: Tasvir, 2020  -112 b
ILOVAL A R
Ilovala r  1
Multimediali elektron qo llanma	
ʻ  muqovasining  ko rinishi	ʻ .
Ilovalar  2
48  
Multimediali elektron qo llanmaʻ  “Algoritmlar” bo limining	ʻ  ko rinishi	ʻ .
Ilovala r 3
Algoritmning asosiy xossalari darchasi.
Ilovala r   4
49 Algoritmlarni tasvirlash usullari darchasi.
Ilovala r   5
Algoritmning turlari darchasi.  
50 Ilovala r   6
Chiziqli algoritm darchasi.   
Ilovala r   7
Tarmoqlanuvchi algoritmlar darchasi.
Ilovala r   8
51 Aralash (kombinasiyalashgan) algoritmlar darchasi.
ATAMALAR
MEQ – Multimediali elektron qo llanmaʻ
EQ – Elektron qo llanma	
ʻ
EN – Elektron nashr 
O’EN – O’quv elektron nashr 
EO’Q – Elektron o quv qo llanma 
ʻ ʻ
ET – Elektron ta’lim
MT – Masofaviy ta’lim  
I Ya –  Intellektual yadro 
KIM – Kompyuter imitasion model
YaAT – yangi axborot texnologiyalari
RGB – rang modeli (Red-qizil, Grean-yashil, Bluee-ko k)	
ʻ
CMYK – rang modeli  (Cyan, Magenta, Yellow va Bleac)
Turbo Smooth – modifikator ()
FFD (box) –  modifikator  ()
AKT – axborot-kommunikasion texnologiyalar.
52 DTS – davlat ta’lim standarti.
HTML– Hyper Text Markup Language.
Wordpress – bu web-sayt va web-portallar yaratuvchi platforma.
ED – elektron darslik.
YaATT – yagona axborot ta’lim tizimi.
ID – identifikator raqam.
AD- amaliy dastur.
CMS – Content Management System.
53

Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’limʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish ʻ MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………...….. 3 I BOB. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ʻ ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish ʻ texnologiyalari 6 1.1. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati ʻ 6 1.2. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik ʻ jihatlari ……………........................................................................ 10 1.3. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari ʻ .. 12 II BOB. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ʻ ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish ʻ metodikasi. . 17 2.1. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan kompyuter imitatsion modellar yaratish texnologiyasi …………………………………………………………………….. 17 2.2. Umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi bo yicha ʻ kompyuter imitatsion modellar dan (Algoritmlar mavzusini) foydalanib o qitish ʻ metodikasi ………………………………………………………... 23 2.3. Python dasturlash tilini kompyuter imitatsion modellar asosida o qitishni takomillashtirish metodikasi ʻ …………………………… 34 XULOSA … ………………………………….................................. 43 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR …………………………. 45 ILOVALAR……………………………………………………… . 47

KIRISH Bitiruv malakaviy ishida kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish maqsadida umumiy o rtaʻ ʻ ʻ ta’lim maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan algoritmlar va dasturlash mavzularini tushuntirish va tegishli masalalarini yechish jarayonini o quvchilarga ko rgazmali taqdim etish maqsadida ʻ ʻ kompyuter imitatsion modellar yaratish ko zda tutilgan. ʻ Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Hozirgi paytda ta’lim tizimi tubdan o‘zgarmoqda. Shu boisdan ta’lim jarayonida o‘qitish metodlarini to‘g‘ri qo‘llash va takomillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim jarayonini takomillashtirishning qulay vositalaridan biri kompyuter texnologiyalaridan foydalanishdir. Kompyuterlarning keng qo llanilishi o qituvchilar tomonidan ʻ ʻ metodik qo llanmalarni tayyorlashdagi murakkabliklarni bartaraf qilish va bu ʻ jarayonni takomillashtirish imkonini beradi. Turli xil elektron o quv qo llanmalar, ʻ ʻ metodik qo llanmalarning kompyuterda taqdim etilishi ko pgina afzalliklarga ega. ʻ ʻ Shularni hisobga olgan holda tadqiqotda umumiy o rta ta’lim maktablarida ʻ “Informatika va axborot texnologiyalari” fani bo yicha kompyuter imitatsion ʻ modellar yaratish asosiy maqsad qilib olingan. Mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu bitiruv malakaviy ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ish ning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishida umumiy o rta ta’lim maktablarida 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fanini ʻ o qitishni samarali tashkil etish uchun multimediali o qitish tizimlarini yaratish va ʻ ʻ ulardan foydalanish mazmunini ishlab chiqish h amda amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Bitiruv malakaviy ish ning vazifalari: 2

-“9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligini imitаtsion modellarga ustuvorlik berish asosida o‘qitish metodlari va texnologiyalarini aniqlash; -“9 -sinf “I nformatika va axborot texnologiyalari ” o‘ quv kursining imitatsion texnololgiyalari asosida o‘ qitish metodikasini takomillashtirish; Bitiruv malakaviy ish ning predmeti. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi asosida takomillashtirish metod va texnologiyalari. Ilmiy - tadqiqot usullari . Bitiruv malakaviy ishida qo yilgan maqsadigaʻ erishish va vazifalarni hal qilish uchun ilmiy-nazariy, pedagogik-psixologik, mantiqiy, ilmiy-metodik manbalarni o rganish va modellashtirish (loyihalash), ʻ bevosita va bilvosita pedagogik kuzatuv; pedagogik tajriba-sinov; natijalarni matematik statistik qayta ishlash, tahlil qilish va umumlashtirish kabi nazariy va emperik usullardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ish ning ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o’quv jarayonini takomillashtirishda kompyuter imitatsion modellaridan foydalanildi. Kompyuter imitatsion modellar yordamida tabiiy fanlar yo‘nalishidagi 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi mazmunan takomillashtirildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining ilmiy ahamiyati umumiy o rta ta’lim maktablari ʻ da “Informatika va axborot texnologiyalari ” dars mashg ulotlari uchun kompyuter imitatsion ʻ modellar i ning yarati sh va taklif eti sh bilan izohlanadi. Bajarilgan bitiruv malakaviy ishning strukturasi . Bitiruv malakaviy ishi 2 bobdan iborat bo lib, birinchi bob ʻ kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari ʻ ʻ mavzusiga bag ishlangan bo lib uning stukturasi quyidagicha: ʻ ʻ 3

1.1 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’limʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati haqida ʻ ma’lumotlar va ta’rflar o rganilib tahlil qilingaan. ʻ 1.2 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlari. Bu bo limda ʻ ʻ o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlarining mohiyati qisqacha ʻ yoritilgan. 1.3 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari bo yicha tegishli ʻ ʻ texnologiyalar tahlil qilindi va takomillashtirildi. 2-bob kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish metodikasini o rganishga ʻ ʻ bag ishlangan. ʻ 2.1. bo limida ʻ Informatika va axborot texnologiyalari fanidan kompyuter imitatsion modellar yaratish texnologiyasi qisqacha yoritilgan. 2.2. bo limida umumiy o rta ta’lim ʻ ʻ maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi bo yicha ʻ kompyuter imitatsion modellar dan (Algoritmlar mavzusini) foydalanib o qitish metodikasi ʻ da algoritmlar bo yicha tushunchalar, ʻ algoritmning turlari va har bir tur bo yicha masalalar yechish jarayonlari ʻ kompyuter imitatsion modellar asosida tushuntirilgan. 2.3. bo limida ʻ Python dasturlash tilini kompyuter imitatsion modellar asosida o qitishni takomillashtirish metodikasi ʻ da Python dasturlash til ini o rnatish, unda ʻ o zgaruvchilarni tasniflash va turli masalalarni yechish jarayonlari ʻ kompyuter imitatsion modellar asosida tushuntirilgan. Olingan natijalarning qisqacha mazmuni. Ushbu BMI da kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini ʻ ʻ takomillashtirish da keyingi yillarda olingan asosiy natijalar va ularni umumiy o rta ʻ ta’lim maktablari o quv jarayoniga tadbiqini o rganish va umumiy o rta ta’lim ʻ ʻ ʻ maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi bo yicha ʻ kompyuter imitatsion modellar dan (Algoritmlar mavzusini) foydalanib o qitish ʻ 4

metodikasi da algoritmlar bo yicha tushunchalar, algoritmning turlari va har bir turʻ bo yicha masalalar yechish jarayonlari ʻ va Python dasturlash tilini kompyuter imitatsion modellar asosida o qitishni takomillashtirish metodikasi ʻ da Python dasturlash til ini o rnatish, unda o zgaruvchilarni tasniflash va turli masalalarni ʻ ʻ yechish jarayonlari kompyuter imitatsion modellar asosida tushuntirilgan. I BOB. KOMPYUTER IMITATSION MODELLAR YORDAMIDA UMUMIY O RTA TA’LIM MAKTABLARI O QUV JARAYONINI ʻ ʻ TAKOMILLASHTIRISH TEXNOLOGIYALARI 1.1. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati ʻ Kompyuter imitatsion modellar yordamida o quv jarayonini ʻ takomillashtirish, ta’lim sohasida keyinchalik muhim ishlab chiqarilgan texnologiyalardan biridir. Bu yordam, o quv jarayonini aniqroq tahlil qilish, ta’lim ʻ jarayonida turli o zgarishlarni kiritish va o quv jarayonining samaradorligini ʻ ʻ oshirishga yordam beradi. Umumiy o rta ta’lim maktablari uchun kompyuter imitatsion modellar ʻ yordamida o quv jarayonini takomillashtirishning bir necha yutuqlari mavjud: ʻ O quv jarayonining aniqroq tahlilini qilish: Kompyuter imitatsion modellari, ʻ o quv jarayonini aniqroq tahlil qilishga yordam beradi. Bu, o quv jarayonining ʻ ʻ muammoli bo lgan yoki o zgaruvchi bo lishi mumkin bo lgan nuqtalarini aniqlash ʻ ʻ ʻ ʻ va ularni yechish imkoniyatini beradi. O quv jarayonida turli o zgarishlarni kiritish: Kompyuter imitatsion ʻ ʻ modellar yordamida, o quv jarayoniga turli o zgarishlarni kiritish mumkin. ʻ ʻ Masalan, o quv jarayonida yangi darsliklar yoki muntazam ta’lim dasturlari ʻ kiritish, o quvchilarga ko rsatmalar berish va boshqa o zgarishlar kiritish mumkin. ʻ ʻ ʻ O quv jarayonining samaradorligini oshirish: Kompyuter imitatsion ʻ modellar yordamida o quv jarayonining samaradorligini oshirish ham mumkin. Bu, ʻ o quvchilar o rtasida qatnashishni oshirish, o quvchilarning kelajakda ʻ ʻ ʻ 5