logo

Virtual laboratoriyalar asosida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini takomillashtirish(8-sinf fizika darsligi misolida)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2602.5 KB
1
Virtual laboratoriyalar asosida  umumiy o‘rta ta’lim
maktablari o‘quv jarayonini takomillashtirish(8-sinf fizika darsligi
misolida)
Mundarija
Kirish. .........................................................................................................3-6
1-bob. Virtual laboratoriyalar  yaratish va joriy etish texnologiyalari
1.1- § .Virtual laboratoriyalar  yaratish va
 joriy etish texnologiyalari………………………………………………….…..8-11
1.2-§.   Umum   ta’lim   maktablari   ta’limiga   doir   virtual   laboratoriyalar
yaratish……………………………………………………………………..….11-18
2-bob. Virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etish
2.1- § .   Virtual   laboratoriyalar   yaratish   va   o‘quv   jaryoniga   joriy
etish....................................................................................................................19-25
2.2-§   Umum   ta’lim   maktablari   ta’limiga   doir   virtual   laboratoriyalar     yaratish   va
o‘quv   jarayoniga   joriy   etish   metodikasi   (8-   sinf   “Fizika”   o‘quv   predmeti
misolida)............................................................................................................25-50
Xulosa................................................................................................................54-55
Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................55-62 2
Kirish
Bugungi   kunda   ta’lim   tizimini   sifat   jihatidan   isloh   qilish,   ta’limga
innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalar, axborot texnologiyalarini keng
joriy etish, jahon standartlariga javob bera oladigan yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlash   yo‘nalishlarida   ilmiy   izlanishlar   olib   borishga   alohida   e’tibor
qaratilmoqda.   Shuning   bilan   bir   qatorda,   axborot   –   kommunikasion
texnologiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq qilish negizida virtual laboratoriyalarning
turli   jarayonlarni   sifatida   singdirilishi   va   mazmunini   rivojlantirish   raqamli
taraqqiyotning   hozirgi   davrida   Bitiruv   malakaviy   ishchilar   e’tiborini   doimiy
ravishda jalb qilib kelmoqda. Dunyodagi rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimida
veb-ilovalarning mazmuni, shakllanishi va rivojlanish qonuniyatlarini tavsiflashda
ma’lum   vositalardan   foydalanuvchilarning   tafakkur   qobiliyatini   inobatga   olish
zarurligi to‘lig‘icha e’tirof etilmoqda.
Bitiruv   malakaviy   ishi   mavzusining   dolzarbligi   va   zarurati.   Jahonda
imkoniyati   cheklangan   o‘quvchilarni   ta’lim   va   tarbiya   jarayonini   tashkil   etish
tizimini   takomillashtirish   maqsadida   kompyuterli   imitatsion   modellar,
multimediali   elektron   resurslar,   virtual   ta’lim   texnologiyalarni   yaratish   va   ularni
joriy   etish   masalalariga   oid   ilmiy-tadqiqot   ishlari   olib   borilmoqda.   Imkoniyati
cheklangan o‘quvchilarni tabiiy fanlardan ta’lim olishi uchun zamonaviy axborot-
kommunikatsiya   texnologiyalari   va   pedagogik   texnologiyalarning
imkoniyatlaridan   keng   foydalanib   o‘qitish   asosida,   ularning   ijodiy   qobiliyatlarini
rivojlantirish,   mantiqiy   fikrlashini   oshirish,   o‘qitishni   tizimlashtirishda   nazariy-
metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirishga xizmat qilmoqda.
Dunyo   miqyosida   imkoniyati   cheklangan   o‘quvchilarga   fizika   fanidan
ta’lim   berishning   tashkiliy-metodik   asoslarini   tadqiq   etishda   integrativ
yondashuvli   interfaol   metodlar   va   didaktik   elektron   ta’lim   resurslarini, 3
kompyuterli   imitatsion   modellarni   joriy   etishga   qaratilgan   ilmiy   izlanishlar   olib
borilmoqda.   Tadqiqot   natijalari   imkoniyati   cheklangan   o‘quvchilar   uchun   fizika
ta’limi   jarayoniga   imitatsion   modelli   o‘quv   materiallarini   loyihalash,
kompyuterning   amaliy   va   instrumental   dasturiy   vositalari   hamda   multimediali
elektron   resurslar   asosida   mashg'ulotlarini   tashkil   etishning   zamonaviy
yondashuvlar bilan bog'liq ilmiy ishlanmalar ko‘lamini oshirish dolzarb ahamiyat
kasb etadi.
Mamlakatimizda   imkoniyati   cheklangan   o‘quvchilar   ta’limini   rivojlantirish
uchun   ilg'or   pedagogik   texnologiyalardan   foydalanish,   o‘quv   reja   va   dasturlarini
takomillashtirish   borasida   salmoqli   ishlar   amalga   oshirilmoqda.   O‘z   navbatida,
imkoniyati   cheklangan   o‘quvchilarga   fizika   fanini   o‘qitishda   axborot
texnologiyalaridan   foydalanishning   yangicha   yondashuvlarini   tadqiq   etish
zaruriyatini yuzaga kelmoqda. Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim-
tarbiya   berish   tizimini   yanada   takomillashtirish   chora-tadbirlari   to‘g'risidagi
Qarorda   “inklyuziv   ta’lim   jarayonida   o‘quvchilarda   o‘qishga   sog'lom,   kuchli   va
ta’sirchan   motivatsiyani   shakllantirish;   inklyuziv   ta’lim   dasturlari   asosida
zamonaviy   darsliklar,   o‘quv-uslubiy   qo‘llanmalar,   axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini   joriy   etgan   holda   multimedia   ilovalarini   yaratish»   kabi   ustuvor
vazifalar   belgilangan.   Bu   borada,   maxsus   maktab   internatlarining   o‘quv   jarayoni
uchun   didaktik   o‘quv   vositalarini   loyihalash   bosqichlarini,   talablarini
takomillashtirish,   umum   o‘rta   ta’lim   maktablari   o‘quvchilarining   fizika   fanidan
mustaqil   ishlashini   tashkil   etishga   oid   ilmiy-metodik   tavsiyalar   ishlab   chiqish
tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilaydi.
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2021   yil   25   yanvardagi   «Xalq
ta’limi   sohasidagi   ilmiy-tadqiqot   faoliyatini   qo‘llab-quvvatlash   hamda   uzluksiz
kasbiy   rivojlantirish   tizimini   joriy   qilish   chora-tadbirlar   to‘g'risida»gi   PQ-4963-
son,   2021   yil   9   avgustdagi   «Yetim   bolalar   va   ota-ona   qaramog'idan   mahrum
bo‘lgan   bolalarni   davlat   tomonidan   qo‘llab-quvvatlashning   yangi   tizimini   joriy
etish   chora-tadbirlari   to‘g'risida»gi   PQ-5216-son,   2019   yil   29   apreldagi 4
«O‘zbekiston   Respublikasi   Xalq   ta’limi   tizimini   2030   yilgacha   rivojlantirish
kontseptsiyasini   tasdiqlash   to‘g'risida»gi   PF-5712-son   Farmonlari   hamda   boshqa
me’yoriy-huquqiy   hujjatlarda   belgilangan   vazifalarni   amalga   oshirishda   ushbu
dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi.  Ta’limda axborot-kommunikatsion
texnologiyalarini   joriy   etish,   elektron   ta’limni   rivojlantirish,   elektron   axborot-
ta’lim   resurslari   va   dasturiy   qobiqlarni   yaratish   va   qo‘llashga   oid   tadqiqotlar
yurtimizda:   A.A.Abduqodirov,   M.M.Aripov,   R.R.Boqiev,   F.M.Zakirova,
M.H.Lutfillaev,   A.A.Abdqvasieva   D.E.Toshtemirov,   N.A.Muslimov,
N.I.Taylaqov,   M.E.Musaeva,   B.Sapaev   B.Boltaev,   U.Yu.Yuldashev,
Ya.Mamatova,   M.A.Fayziev,   M.R.Fayzieva   umum   ta’lim   maktablari   ta’limidagi
muammo   va   istiqbollarini   tadqiq   qilish,   uning   mazmun-mohiyati,   vazifalari,
tamoyillariga   doir   ilmiy   izlanishlar:   yo‘nalishida   L.R.Muminova,
R.Sh.Shomaxmudova,   N.Muzaffarova,   M.R.Fayzieva,   F.U.Qodirova,
D.Tangirova,   R.A.Suleymenova,   G.D.Xakimdjanovalarning   ishlarida   tadqiq
etilgan. 
Mustaqil   Davlatlar   Hamdo‘stligi   davlatlarida   umum   ta’lim   maktablari
o‘quvchilar ta’limining pedagogik-psixologik jihatlarini o‘rganishga doir tadqiqot
ishlari:   T.V.Lisovskaya,   D.V.Buxarov,   I.Yu.Frolova,   I.A.Yudina;   axborot
texnologiyalaridan   foydalangan   holda   maktab   o‘quvchilari   o‘quv   jarayoni
samaradorligini   oshirish   sohasida:   N.N.Gorbachyov,   B.V.Selyuk,
N.A.Vasyanovich,   G.P.Vecherkina,   Ch.M.Mirkarimova,   S.V.Maruk,   E.S.Polat
T.V.Lisovskayalar kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan .
Yuqorida keltirilgan tadqiqotlarda maktab o‘quvchilarning ta’lim va tarbiya
jarayonida   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalarni   joriy   etish   bo‘yicha   nazariy
va amaliy ahamiyatga molik ayrim yondashuvlar ilgari surilgan bo‘lsada, 8- fizika
fani darsligiga doir virtual laboratoriya yaratish va maxsus ta’lim muassasalarining
o‘quv jarayoniga joriy etish metodikasi maxsus monografik tadqiq qilinmagan.
Bitiruv   malakaviy   ishi   maqsadi   8-   sinf   fizika   darsligi   asosida   virtual 5
laboratoriya  yaratish  va   imkoniyati  cheklangan   o‘quvchilar  o‘quv  jaryoniga   joriy
etish texnologiyalarini ishlab chiqishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishi vazifalari: 
8-sinf maktab o‘quvchilarning fizika faniga oid mashg'ulotlarni ko‘rgazmali
imkoniyatlarining mazmunini yoritish asosida takomillashtirish;
maktab   o‘quvchilarning   fizika   fanidan   kreativ   fikrlashini   rivojlantirishga
yo‘naltirilgan virtual laboratoriyadan foydalanishni takomillashtirish; 
Bitiruv   malakaviy   ishi   ob’ekti     maktablarda   fizika   fanini   virtual
laboratoriyadan foydalangan holda o‘qitish jarayoni belgilangan.
Bitiruv malakaviy ishi predmeti   fizika fanidan (8- sinf darsligi bo‘yicha)
virtual   laboratoriyaini   maktablar   o‘quv   jarayoniga   joriy   etishning   shakl   va
vositalaridan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi  quyidagilardan iborat.
maxsus   maktab   internatlarining   o‘quv   jarayoni   uchun   didaktik   o‘quv
vositalarini   loyihalash   bosqichlari   (o‘rganish,   hamkorlik,   mustaqil,   ijodiy)
talablarini   va   virtual   laboratoriya   (abstrakt,   fizik,   matematik)   integratsiyasini
ta’minlash asosida takomillashtirilgan;
maxsus maktab internatlarining 8-sinf fizika o‘quv predmetiga oid didaktik
dasturiy   vositalar   (mul`timedia,   ovoz   doir,   video,   virtual   laboratoriya,   virtual
stendlar)dan   foydalanish   hamda   mashg'ulotlarni   ko‘rgazmali   imkoniyatlarining
mazmunini yoritish asosida takomillashtirilgan;
imkoniyati cheklangan (uyda yakka tartibda ta’lim oluvchi) o‘quvchilarning
fizika   o‘quv   predmetidan   kreativ   fikrlashini   rivojlantirishga   yo‘naltirilgan
mashg'ulotlarning   (muammoli,   evristik)   o‘quv   metodik   ta’minoti   virtual
laboratoriya imkoniyatini ochib berish asosida takomillashtirilgan.
Bitiruv malakaviy ishining amaliy natijalari quyidagilardan iborat:
imkoniyati   cheklangan   yoshlar   ta’limiga   doir   8-sinf   fizika   darsligidan   7ta
virtual laboratoriya yaratilgan;  6
maxsus maktab internatining 8-sinf o‘quvchilarini fizika o‘quv predmetidan
mustaqil ishlashini tashkil etish metodikasi takomillashtirilgan. 
Bitiruv   malakaviy   ishi   natijalarining   ishonchliligi.   Qo‘llanilgan
yondashuv   va   usullar,   ilmiy-nazariy   ma’lumotlarning   rasmiy   manbalardan
olinganligi,   keltirilgan   tahlillar   va   tajriba-sinov   ishlari   samaradorligining
matematik-statistika   metodlari   vositasida   asoslanganligi,   xulosa,   taklif   va
tavsiyalarning   amaliyotda   joriy   etilganligi,   olingan   natijalarning   tegishli
tashkilotlar tomonidan tasdiqlangani bilan izohlanadi; 
Bitiruv   malakaviy   ishining   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati.
Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   ahamiyati   maxsus   maktab-internatlarda   tayanch
harakat   a’zolari   shikastlangan   o‘quvchilarning   bilim   va   ko‘nikmalarini
rivojlantirishda   8-sinf   fizika   darsligi   asosida   yaratilgan   virtual   laboratoriyadan
foydalanish   texnologiyasi   hamda   taklif   tavsiyalar   ishlab   chiqqanligi   bilan
izohlanadi. 7
I BOB. VIRTUAL LABORATORIYALAR  YARATISH VA JORIY ETISH
TEXNOLOGIYALARI
1.1-§.Virtual laboratoriyalar  yaratish va joriy etish texnologiyalari
  Virtual   laboratoriyalar   o‘quvchilarga   o‘quv   materiallarini   o‘rganishda
berilayotgan   masalalarni   qism   masalalarga   bo‘lish   imkoniyatini   yaratadi.   Bu   esa
o‘z   navbatida   o‘quvchilarga   masalalarni   yechish,   tarkibini   tuzish   imkoniyatini
beradi. Bu turdagi virtual laboratoriyalarda ifoda etish uslubi birinchi va ikkinchi
turdagi   imitatsion   modellarning   orasida   joylashgan.   Bu   imitatsion   modellarda
ta’lim mazmuni o‘yinlar, musobaqa yoki tadqiqotchilik ko‘rinishida taqdim etiladi.
Bunday ko‘rinishdagi dasturlar odatda quyidagi ko‘rinishda taqdim etiladi:
  - o‘rgatuvchi, ya’ni  o‘rganilayotgan predmet  bo‘yicha ma’lum  bilimlar  va
metodik   ko‘rsatmalarni   hamda   topshiriqlarni   bajarishda   yo‘l   qo‘yilgan   xatolarni
birdaniga nazorat qila olish imkoniyati bor dasturlar. 
Bunday   dasturlar   odatda   o‘rgatuvchi   o‘yinlar   shaklida   taqdim   etiladi.
Masalan,   bunday   dasturlarni   matematika,   informatika   va   biologiya   fanlaridan
yaratish   mumkin.   Bunday   ko‘rinishdagi   virtual   laboratoriyalar   o‘quvchilarni
ko‘nikma va tanqidiy fikrlash, malakalarini oshirishga xizmat  qiladi, chunki ko‘p
hollarda   o‘yinli   dasturlar   nozik   (mohirona)   yechimlarni   topishni   talab   qiladi.
Tabiiy   fanlar   bo‘yicha   yaratilayotgan   kompyuter   imitatsion   model   bilimlar
mazmunini formallashtirilgan holda taqdim etish muammosi bilan bog'liq bo‘lgan
masala   va   misollarni   yecha   olish   ko‘nikmasini   hosil   qilish   emas,   balki   katta
qismdagi o‘quv amaliyotini qamrab olish va uning asosiy maqsadi nazariy darslar
bilan   birgalikda   laboratoriya   mashg'ulotlarini   bajara   olish   orqali   o‘quvchilarda
bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat. Fizika-matematika fanlari
bo‘yicha   nazariy   materiallar   ko‘proq   matematik   formulalar   va   isbotlar   tizimidan
iborat  bo‘lib, ular  o‘quvchilarga mustaqil  o‘zlashtirish uchun  murakkablik qiladi. 8
Bu   esa   o‘z   navbatida   multimedia   vositalari   asosida   ma’ruzalar   tashkil   etish
zaruriyatini   va   elektron   darsliklar   orqali   ko‘rgazmali   qurollardan   foydalanish
imkoniyatini   yaratadi.   Kompyuter   imitatsion   model   asosida   tashkil   qilingan
ma’ruza   darslarida   o‘quv   materialini   har-xil   muhitda   tashkil   qilish   imkoniyati
yaratilib, unda matn, dinamik harakat, grafika va audio-video yozuvlardan yagona
majmua sifatida foydalanish imkoniyati borligi sababli o‘quvchilar dars jarayonida
faol   qatnashisha   oladilar.   Axborot   texnologiyalarining   multimedia   vositalarini
qo‘llash   ma’ruza   darslarida   namoyish   qilinayotgan   o‘quv   materillarini   sifat
jihatdan   yangi   ko‘rinishga   keltirishga   olib   keladi.   Kompyuterdagi   laboratoriya
mashg'ulotlari,   amaliyot   darslari,   animatsiyali   imitatsion   modellar   o‘quv
materiallarining mazmun mohiyatini tushuntirib berish uchun yaratilgan pedagogik
dasturiy   vositalardir.   Bundan   tashqari   virtual   laboratoriyalar   yordamida   real
sharoitda   bajarib   bo‘lmaydigan   har-xil   trenajyorlar,   modellar   va   laboratoriya
ishlarini   bajarish mumkin. Ayniqsa, tajribani  to‘g'ridan-to‘g'ri  o‘tkazish mumkin
bo‘lmagan   holatlarda   bu   juda   qo‘l   keladi.   Bularga   misol   tariqasida   gazlardagi
molekulalarning   kinetik   harakatini,   suyuqliklardagi   molekulyar   hodisalarni,
mikrodunyodagi   kvantli,   biologik,   kimyoviy   hodisalarni   va   hakazolarni   keltirish
mumkin.   Tabiiy   va   fizika-matematika   fanlari   bo‘yicha   predmet   sohaga   tegishli
didaktik   virtual   laboratoriyalarni   yaratish   o‘quv   jarayonining   samaradorligini
oshirish   kabi   muhim   masalani   yechishga   olib   keladi.   Kompyuter   texnologiyalari
asosida   modellashtirish   pedagogik   xodimlarga   ko‘rgazmali   qurolga   ega   bo‘lish
bilan birga fizik, kimyoviy ob’ektlarning asosiy xossalarini tadqiq etish, u yoki bu
nazariyani   amaliyotga   qo‘llash   mumkinligini   aniqlashga   imkon   beradi.   Fizika-
matematika   va   tabiiy   fanlarni   o‘rganishda   asosiy   murakkablik   laboratoriya
mashg'ulotlarini   bajarishda   seziladi.   Laboratoriya   mashg'ulotlarini   bajarishda
o‘quvchilar   maxsus   kompyuter   texnologiyalari   asosida   yaratilgan   virtual
laboratoriyalar   bazasida   trenajyorlardan   foydalanib   fizik   jarayonlarni
modellashtirish   orqali   muhim   qonuniyatlarni   samarali   darajada   kuzatish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu holda kompyuter tajriba qurilma vazifasini o‘taydi 9
va u quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: 
o‘quvchilarga   o‘tkazilayotgan   tajriba   bilan   oldindan   tanishish   va   ko‘nikma
hosil qilish; 
murakkab   fizik   tajriba   o‘tkazish   (parametrlarning   qiymatlarini   juda   katta
yoki juda kichik) zarur bo‘lgan hollarda; 
real   hayotda   tajriba   o‘tkazish   mumkin   bo‘lmagan   hollarda   (faqat   tasavvur
qilish orqali);
  tarixdan   meros   bo‘lib   qolgan   mashhur   tajribalarni   modellashtirish   orqali
(o‘quvchilarni   u   yoki   bu   fan   tarixi   bilan   tanishtirish)   amalga   oshirish   mumkin;    
oddiy   sharoitda   o‘tkaziladigan   tajriba   orqali   kuzatish   mumkin   bo‘lmagan
hodisa, jarayonlarni (masalan, elektronlar harakati, o‘simliklar o‘sishi yoki boshqa
mikroorganizmlarni)   modellashtirish   imkoniyati.   Shuni   ta’kidlash   lozimki,   tabiiy
fanlarni   o‘qitishga   nisbatan   «Fizika»   fanini   o‘qitishdagi   o‘ziga   xos   murakkablik
shundan iboratki, bu fanda fizika-matematika va tabiiy fanlardagi kabi umum tan
olingan   yagona   bilimlar   modeli   ishlab   chiqilmagan.   Boshqacha   aytganda,   kimyo
va   jug'rofiya   o‘qituvchilari   kerakli   o‘quv   materialini   har   xil   manbalardan   izlab
topib material tanlamaydi, sababi ushbu fanlar bo‘yicha yozilgan darsliklarga katta
o‘zgartirishlar   kiritilmaydi.   «Informatika   va   axborot   texnologiyalari»   fani
o‘qituvchisida   esa   bunday   imkoniyat   mavjud   emas.   Shu   bois   «Fizika»   fani
o‘qituvchisini   bir   tomondan,   kurs   mazmunini   aniqlovchi   tadqiqotchi,   ikkinchi
tomondan   didaktik   materiallar   va   metodika   yaratuvchi   uslubchi   va   uchinchi
tomondan   yangi   o‘qitish   shakllarini   yaratuvchi   pedagog   sifatida   qarash   mumkin.
«Fizika»   fani   o‘qituvchisiga   bilimlarning   ilmiy   modelini   taklif   etish   lozimki,
ma’lum   bir   texnikadan,   darslik   yaratgan   mualliflar   fikridan,   o‘qitish
mutaxassisligidan   bog'liq   bo‘lmasin.   O‘z   navbatida   bu   model   davlat   ta’lim
standarti   asosida   yaratilgan   bo‘lib,   u   standartga   qo‘shilgan   bo‘lishi   lozim.   Ana
shundagina yagona model asosida yaratilgan har xil darsliklarni taqqoslash mezoni
paydo   bo‘ladi.   Yuqorida   ta’kidlab   o‘tganimizdek   axborot   kommunikatsion
texnologiyalari   yordamida   ta’lim   jarayoni   samaradorligini   oshirishda   quyidagi 10
elektron ta’lim resurslari turlaridan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir: 
Video   anjuman   –   turli   geografik   manzillardagi   foydalanuvchi   guruhlar
orasida   raqamli   video   yozuv   yoki   oqimli   video   ko‘rinishida   ma’lumotlarning
almashinishi asosida yig'ilish va munozaralar o‘tkazish jarayoni. 
Virtual   laboratoriya   –   o‘rganilayotgan   haqiqiy   ob’ektlarda   bo‘layotgan
jarayonlarni   kompyuter   imitatsiyasi   orqali   taqdim   etish   va   masofaviy   kirish
imkoniyatiga ega bo‘lgan dasturiy majmua. 
Virtual  auditoriya – o‘quv jarayonining o‘qituvchisi  va boshqaruvchisining
maslahatini   olish   uchun   tarmoq   texnologiyasi   yordamida   turli   geografik   joylarda
yashayotgan imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni birlashtirish. 
Didaktik   material   –   foydalanilganda   o‘quvchilarning   bilim   olishini
faollashtirish,   o‘quv   vaqtini   iqtisod   qilishni   ta’minlaydigan   o‘quv   mashg'uloti
uchun mo‘ljallangan qo‘llanmalarning maxsus ko‘rinishi. 
Test   –   bilimlarni   o‘zlashtirganlik   darajasini   baholash   maqsadida   kurs
o‘rganilib bo‘lgandan keyin o‘tkaziladigan test sinovi. 
Multimediali   darsliklar   –   multimedia   texnologiyasi   yordamida   axborot-
ta’lim resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytiruvchi darslik.  
1.2-§. Umum ta’lim maktablari ta’limiga doir virtual laboratoriyalar yaratish
Shunday   qilib,   kompyuter   imitatsion   modellashtirish   abstraksiyalash
yordamida   uning   muhim   xususiyatlarini   ajratib   olish,   aniq   hodisalarning   asosiy
xarakteristikalarini ifodalovchi farazlarni tanlash va yaxshilash, so‘ngra kompyuter
imitatsion   modelni   amaliyot   uchun   foydali   holga   kelguncha
mukammallashtirishdan   iborat   bo‘ladi.   Kompyuter   imitatsion   model   yaratuvchi
quyidagilarni amalga oshira olishi lozim: 
- umumiy masalani soddaroq ichki masalalarga ajratib olish; 
- maqsadni aniq ifodalash; 
- ma’lum bir belgilashlarni tanlash; 
- ko‘rinib turgan munosabatlarni qayd etish;  11
-   agar   kompyuter   imitatsion   modelni   matematik   ifodalash   mumkin   bo‘lsa,
unga   erishish   va   uni   kengaytirish.   Aks   xolda   kompyuter   imitatsion   modelni
soddalashtirish. Imitatsiya - modellashtirish ko‘rinishlaridan biridir. 
-   Kompyuter   imitatsion   model   -   bu   mantiqiy   yo‘l   bilan   u   yoki   bu   xarakat
natijasini bashorat qilish yoki qiyoslashga imkon beruvchi vosita bo‘lib, oqibatda
qilinishi mumkin bo‘lgan xarakatlardan eng yaxshisini tanlab ko‘rsata oladi. 
-Imitatsion   virtual   laboratoriyadan   foydalanish   real   ob’ektlar   ustida
tajribalar  o‘tkazishning  iloji   bo‘lmaganda,   yoki   bunday  tajribalar  inson   xayoti   va
ekologiya   uchun   katta   xavf-xatar   bilan   bog'liq   bo‘lgan   yoki   iqtisodiy   jihatdan
o‘zini   oqlamaydigan   vaziyatlarda   boshqariladigan   tajribalar   o‘tkazishga   imkon
beradi.   Fizik   hodisalar   (tabiiy   jarayonlar)   bilan   bevosita   tajribalar   o‘tkazishda,
odatda uning ayrim parametrlarini o‘zgartirishga to‘g'ri keladi va tajriba natijalari
kuzatiladi.   Kompyuter   imitatsion   model   -     uning   yordamida   tajriba   jarayonidagi
qandaydir   real   ob’ektlarni   almashtirish   mumkin   bo‘ladi.   Virtual   laboratoriyadan
tajriba   o‘tkazish   uchun   juda   katta   mablag'   talab   qilingan   hollarda   foydalanish
mumkin   bo‘ladi.   Mohiyati   jihatidan   har   qanday   kompyuter   imitatsion   model
imitatsiyaning   bir   ko‘rinishi   hisoblanadi.   Kompyuter   imitatsion   modellashtirish
juda   ham   keng,   ammo   to‘liq   va   aniq   ta’riflanmagan   tushuncha   bo‘lib,   murakkab
sistemalarni   loyihalashtirish   va   faoliyat   yuritishiga   aloqador   mutaxassislar   uchun
juda katta ahamiyatga ega. Kompyuter imitatsion modellashtirish - bu real sistema
virtual laboratoriyalarni yaratish va bu virtual laboratoriya yordamida sistemaning
hulqini   o‘rganish   yoki   qo‘yilgan   aniq   kriteriyalar   asosida   turli   strategiyalarni
baholash   maqsadlarida   tajribalar   o‘tkazish   jarayonidir.   Shunday   qilib,   kompyuter
imitatsion   modellashtirish   jarayonini   yaratish   va   uni   biror   muammoni   o‘rganish
maqsadida   amaliyotga   tatbiq   qilish   jarayoni   sifatida   qabul   qilamiz.   Real
hodisaning virtual laboratoriyalar deganda biz obektlar yoki turli g'oyalar guruhini
asliga   qaraganda   boshqacha   ko‘rinishda   ifodalashni   tushunamiz.   Kompyuter
imitatsion   modellashtirish   tajribaviy   va   amaliy   metodologiya   hisoblanadi   va
quyidagi maqsadlarga ega bo‘ladi:  12
- sistema xulqini ifodalash ; 
-   kuzatilayotgan   ob’ekt   hulqini   anglashga   qaratilgan   nazariya   va   farazlarni
qurish ;
  -   bu   nazariyani   sistemaning   kelajakdagi   hulqini   bashorat   qilishda
foydalanish. 
Ko‘plab   texnik   metodlardan   farqli   o‘laroq,   kompyuter   imitatsion
modellashtirishni   ixtiyoriy   fan   va   sohalarga   qo‘llash   mumkin.   Jarayonlarni
kompyuter   imitatsion   modellashtirish   uchun   kompyuter   imitatsion
modellashtirilayotgan   vaziyatning   asosiy   shart-sharoitlarini   aks   ettiruvchi   sun’iy
tajriba   o‘tkazish   talab   qilinadi.   Kompyuter   imitatsion   model   jarayonlarni
tushunish,   mohiyatini   anglash   yoki   mukammalashtirish   vositasi   bo‘lib   xizmat
qiladi.   Kompyuter   imitatsion   model   biror   ob’ektning   boshqacha   masshtabda
ifodalangan aniq nusxasi  bo‘lishi  yoki ob’ektga xos bo‘lgan ayrim  xususiyatlarni
abstrakt   ko‘rinishi   tarzida   bo‘lishi   mumkin.   Kompyuter   imitatsion   model   -   bu
bashorat   qilish   va   qiyoslash   vositasi   bo‘lib,   mantiqiy   usul   yordamida   yetarlicha
ishonch bilan alternativ xarakatlarni baholash, bashorat qilish, afzallarini tanlashga
yoki borliq olamni anglashga imkon beradi. Imitatsiya - esa kompyuter imitatsion
modellashtirish   ko‘rinishlaridan   biridir.   Virtual   laboratoriyadan   bugungi   kunda
quyidagi sifatlarda foydalanish mumkin : 
- borliqning mohiyatini anglash vositasi ; 
- o‘zaro munosabat vositasi; 
- o‘qitish va o‘rgatish, shug'ullantirish vositasi ; 
- bashorat qilish vositasi ; 
- tajribalarni o‘tkazish vositasi. 
Virtual   laboratoriyaning   real   munosabatlar   va   qonuniyatlarni   o‘rganish
vositasi   sifatidagi   ahamiyati   juda   katta.   Ular   mulohazalarimizni   tartibga   solish,
noaniq   tushunchalar   va   o‘zaro   hamda   vaqtga   bog'liq   munosabatlarni   anglashga,
talab  qilinadigan   resurslarni   aniqlashga   yordam   beradi.  “Ming   marta   eshitgandan
bir   marta   ko‘rgan   afzal”   degan   naql   bejizga   aytilmagan.   Kompyuter   imitatsion 13
model tadqiq qilinayotgan ob’ektning umumiy strukturasini tushunarliroq qiladi va
muhim   sabab-oqibat   aloqalarini   ochib   beradi.   Virtual   laboratoriyadan   kasbiy
tayyorgarlik   va   ta’lim   sohalarida   keng   foydalanib   kelingan   va   foydalanib
kelinmoqda.   Kompyuter   imitatsion   model   -   boshqaruv   sistemasida   turli   tasodifiy
xodisalarning   ro‘y   berishiga   qarab   javob   reaksiyasini   ko‘rsatishga   operatorlarni
tayyorlashda   ajoyib   vosita   bo‘lib   xizmat   qilishi   mumkin.   Qolaversa,   virtual
laboratoriyadan qimmatbaho yoki iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlamaydigan yoki real
holatdagi   hulqini   o‘rganish   uchun   ob’ektdan   amaliy   jixatdan   foydalanib
bo‘lmaydigan   vaziyatlarda   tajribalarni   o‘tkazish   va   ularni   boshqarishga   imkon
beradi.   Jarayonlar   ustida   bevosita   tajribalar   o‘tkazilganda,   odatda   uning   ayrim
parametrlarini   o‘zgartirib,   qolganlarini   o‘zgartirmay   olingan   natijalar
taqqoslanadi.   Real   hodisa   juda   ham   qimmat   hamda   uning   bajarishning   imkoni
mavjud   bo‘lmagan   hollarda   uning   virtual   laboratoriyalardan   foydalaniladi.
Murakkab   jarayonning   virtual   laboratoriyalar   bilan   tajriba   o‘tkazilganda,   xuddi
real   jarayon   ustida   o‘tkazilgan   tajribalardagi   kabi   uning   ichki   hususiyatlari   va
ularning   o‘zaro   aloqasi   haqidagi   ma’lumotlarni   olishimiz   mumkin.   Bu   holat
kompyuter   imitatsion   kompyuter   imitatsion   model   strukturasi   elementlarini
o‘lchamga   ega   ekanligi   va   bu   o‘lchamlarni   boshqarib,   uning   hulqini   nazorat
qilishga   imkon   beradi.   Virtual   laboratoriyalar   ikki   maqsaddan   biri   uchun   xizmat
qiladi: 
-ifodalovchi,   agar   kompyuter   imitatsion   virtual   laboratoriyalar   ob’ektni
chuqurroq anglash uchun xizmat qilsa; 
-ko‘rsatmalovchi, agar virtual laboratoriyalar ob’ektning hulqini belgilovchi
xarakteristikalarini   qayta   tiklash   yoki   bashorat   qilishga   imkon   bersa.
Ko‘rsatmalovchi   virtual  laboratoriyalar  odatda   ifodalovchi  ham  bo‘lishi  mumkin,
ammo   aksi   emas.   Texnik   va   ijtimoiy   fanlarda   qo‘llanadigan   virtual
laboratoriyaning   foydalilik   darajasi   virtual   laboratoriyani   qurishda   foydalanilgan
metod   va   vositalarga   bog'liq   bo‘ladi.   Texnikada   virtual   laboratoriya   yangi
tizimlarini   yaratish,   mavjudlarini   takomillashtirishda   yordamchi   vosita   bo‘lib 14
xizmat   qiladi.   Ijtimoiy   sohada   esa   virtual   laboratoriya   faqat   mavjud   tizimlarni
izoxlash   maqsadida   foydalaniladi.   Fizik   hodisalarni   ishlab   chiqish   uchun
mo‘ljallangan   virtual   laboratoriya   ularning   asosiy   xarakteristikalarini   qamrab
olgan   bo‘lib,   ob’ekt   xususiyatlarini   izoxlab   berishi   xam   lozim.   Virtual
laboratoriyani   turli   belgilariga   qarab,   turlicha   sinflash   mumkin.   Ammo   ularning
birortasi   ham   talabga   to‘la   javob   bera   olmaydi.   Virtual   laboratoriyaning   ayrim
vakillarini keltirib o‘tamiz: 
- statik (masalan, ob’ektning ko‘ndalang kesimi) va dinamik (vaqtga bog'liq
qatorlar); 
- deterministik va stoxastik; 
- diskret va uzluksiz; 
- tabiiy, analogli, simvolik (belgili). 
Virtual   laboratoriyani   real   ob’ektning   maketi   yoki   aniq   virtual
laboratoriyalardan  tortib to  abstrakt   matematik kompyuter  imitatsion  modelgacha
bo‘lgan   uzluksiz   spektr   ko‘rinishida   tasavur   qilish   mumkin.   Analogli   virtual
laboratoriya real ob’ektning xususiyatlari hulqi o‘xshash (analog) bo‘lgan boshqa
ob’ektning   xususiyati   bilan   almashtiriladigan   virtual   laboratoriya   tushuniladi.   Bu
xolda ham olingan natijalarni o‘rganilayotgan ob’ektga xam taaluuqli bo‘ladi deb
hisoblanadi.   Namuna   sifatida   analogli   elektron   hisoblash   mashinalarni   olish
mumkin.   Grafiklar   xam   analogli   kompyuter   imitatsion   modelga   misol   bo‘lishi
mumkin.   Bu   xolda   masofa   ob’ektning   vaqt,   muddat,   birlik   miqdori   kabi
xarakteristikalarini   ifodalaydi.   Inson   va   mashinalarga   bog'liq   bo‘lgan
komponentalar   qatnashgan   boshqaruv   o‘yinlari   (boshqaruv,   xarbiy,   rejalash)
virtual   laboratoriyai   deb   ataladi.   Bu   virtual   laboratoriyada   inson   xisoblash
mashinasidan kelayotgan ma’lumotlar bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi. U ma’lumotlar
asosida   qandaydir   qarorlarni   qabul   qiladi.   bu   qarorlar   maxsus   ko‘rinishda   yana
xisoblash mashinasiga kiritiladi. Belgili (matematik) virtual laboratoriyada jarayon
yoki sistema haqidagi ma’lumotlar belgilar ko‘rinishida ifodalanadi. Ilmiy tadqiqot
ishimizda uzoq vaqt davolanishga muhtoj bo‘lgan va shu tufayli maktabga qatnay 15
olmaydigan   maktab   yoshidagi   o‘quvchilar   uchun     8-sinf   fizika   darsligidan
foydalanib   virtual   laboratoriya   yaratish   maqsad   qilinib   olingan.   Buning   uchun
avval ayrim meyoriy xujjatlarga e’tibor qaratamiz. Xalq ta’limi vazirligining 2003
yil 25 apreldagi  4/1-sonli hay’at majlisi qarori bilan tasdiqlangan «Umumiy o‘rta
ta’lim   maktabi   joylashgan   hududdagi   maktab   yoshidagi   bolalar   hisobini   olib
borish   to‘g'risida   yo‘riqnoma»   ga   muvofiq   ro‘yxatga   olinadi   hamda   maxsus
maktab-interlarga   biriktiriladi.   Yuqorida   ko‘rsatilgan   uyda   yakka   tartibda   ta’lim
oluvchi   bolalar   o‘qishni   davom   ettirishlari   uchun   maktab   direktori   o‘quv   yili
boshlangan   kundan   boshlab   5   kun   ichida:   maktab   joylashgan   xududda   istiqomat
qilayotgan   kasalligi   tufayli   uyda   o‘qishi   lozim   bo‘lgan   bolalar   ro‘yxatini,
davolovchi   muassasa   (kasalxona,   dipanser   yoki   poliklinika)   xulosasini   hududiy
xalq   ta’limi   bo‘limiga   taqdim   etadi.   Xalq   ta’limi   bo‘limi   bolani   uyda   o‘qitishga
ruxsat   berish   yuzasidan   buyruq   qabul   qilishlari   kerak   bo‘ladi.   Agar   uyda   o‘qishi
kerak bo‘lgan bolada bir vaqtning o‘zida bir necha kasallik turlari uchrasa hamda
unga fan o‘qituvchilaridan tashqari boshqa mutaxassislar yordami kerak bo‘lsa va
maktabda bunday mutaxassis(logoped, difektolog va boshqa) lar bo‘lmasa, tuman
xalq   ta’limi   bo‘limi   «O‘quvchilarni   kasb-hunarga   yo‘naltirish   va   psixologik-
pedagogik tashxis markazi» hamda sog'liqni saqlash bo‘limi bilan birgaliqda zarur
mutaxassisni   topib,   o‘quvchiga   biriktirishga   mas’uldir.   Mutaxassislar   xududda
joylashgan,   tegishli   kasallik   turlari   bo‘yicha   faoliyat   yuritayotgan   maktab   yoki
maktab   -   internatlardan   ham(ular   bevosita   buysinuvchi   tashkilot   bilan   kelishgan
holda)   olinishi   mumkin.   Bunday   hollarda   ushbu   mutaxassislarga   ham   amaldagi
qonun   hujjatlari   hamda   yo‘riqnomalarga   muvofiq   ish   haqi   belgilanadi.   Ammo
amaliyotda   shu   xujjatdan   boshqa   o‘qituvchilar   foydalanishlari   uchun   metodik
vositalar   mavjud   emas.   Nogiron   shuningdek,   uzoq   vaqt   davolanishga   muhtoj
bo‘lgan   va   shu   tufayli   maktabga   qatnay   olmaydigan   bolaning   yoshi,   avval
maktabda   o‘qigan   bo‘lsa,   nechanchi   sinfgacha   o‘qiganligi   hisobga   olinib,   u
ma’lum   bir   sinf   jurnalidagi   o‘quvchilar   ro‘yxatiga   kiritiladi.   Mashg'ulotlarning
o‘qituvchilar   tomonidan   o‘z   vaqtida   olib   borilishi   sinf   rahbari   tomonidan,   o‘quv 16
dasturlarining   to‘liq   bajarilishi   o‘quv   -   tarbiya   ishlari   bo‘yicha   maktab
direktorining   o‘rinbosari   tomonidan   nazorat   qilinadi.   Uyda   o‘qitishni   tashkil
etishning maqsadi: 
-har   bir   bolada   qo‘yilgan   DTS   va   KTDT   ga   javob   beradigan   bilim,
ko‘nikma va malakalarni shakllantirish; 
-bolaning   jismoniy   yoki   ruhiy   rivojlanishiga,   tevarak-atrofdagi   dunyo
haqidagi tasavvurlari va savod darajasining yuksalishi; 
-axloqiy-ma’naviy sifatlari va ijtimoiy axloq ko‘nikmalarini shakllantirish; 
-estetik his-tuyg'u va tushunchalar, ilk mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirish
va kasbga yo‘naltirish. 
Uyda   yakka   tartibda   ta’lim   olayotgan   imkoniyati   cheklangan   o‘quvchilarni
har  tomonlama  uyg'un rivojlantirish, mehnatga qiziqishini  tarbiyalash,  ularni  fan,
texnika,   sanoat   va   sport,   maktabdan   tashqari   ta’lim   muassasalariga   jalb   qilish
mumkin.   Vaqtincha   kasallik   sababli   uyda   ta’lim   olayotgan   o‘quvchilar   (yo‘l
transport   hodisalari,   baxtsiz   voqealar   yoki   boshqa   kasalliklar   sababli   vaqtincha
davolanuvchi   o‘quvchilar)   salomatligini   tiklaganlaridan   so‘ng,   umumiy   qoidalar
asosida   ta’lim   muassasalarida   o‘qishlarini   davom   ettirish   huquqiga   egadir.   Uyda
yakka   tartibda   ta’lim   olayotgan   o‘quvchilar   davlat   ta’lim   standartlarida
belgilangan me’yorlarga binoan umumiy o‘rta ta’lim to‘g'risidagi  hujjatni  bitirish
imtihonlarini muvaffaqiyatli topshirganlaridan so‘ng olish huquqiga egadir. Bunda
muassasa   ma’muriyati   buyrug'i   bilan   uyda   ta’lim   olayotgan   o‘quvchini
attestatsiyadan   o‘tkazuvchi   hay’at   tarkibi   tasdiqlanadi.   Ota-onalarning   istak-
hohishlari   hamda   bolalarning   kasalliklari   turini   inobatga   olib,   imtixonlarni   uyda
yoki   maktabda   o‘tkazish   mumkin.   Uyda   yakka   tartibda   ta’lim   olayotgan
o‘kuvchilarni o‘qitish uchun o‘quv rejasidagi xaftalik soatlar miqdori quyidagicha
belgilanadi: 
I - IV - sinflarda - 6 soatgacha 
V - IX - sinflarda - 8 soatgacha 
X - XI - sinflarda - 10 soatgacha.  17
  Dars   va   mashg'ulotlar   jarayonida   o‘quvchilarning   bilimi   muntazam
ravishda   baholab   boriladi   va   buning   uchun   har   bir   o‘qituvchi   alohida   daftar
yuritadi. 
II BOB. VIRTUAL LABORATORIYALAR YARATISH VA O‘QUV
JARYONIGA JORIY ETISH
2.1-§. Virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jaryoniga joriy etish
Hozirgi   kunda   ta’lim   tizimida   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalari
orqali o‘quv jarayonini tashkil qilish an’anaviy o‘qitish uslubiga nisbatan samarali
ekanligini  ko‘rsatmoqda.  Bunda o‘quvchilarga bilim  berishda  o‘quv materiallarni
turli xil ko‘rinishlarda yetkazib berishning imkoniyatini alohida e’tirof etish kerak.
Kompyuterda   ovoz,   harakat,   ko‘rgazmali   materiallar   integratsiyasi   o‘quv
jarayonining   yangi   o‘ziga   xos   imkoniyatini   hosil   qiladi,   uning   takomillashuvi   va
rivojlanishi   o‘quvchilarni   o‘quv   jarayonida   faol   ishtirok   etishni   yanada
kengaytiradi.   O‘quv   jarayoniga   axborot   texnologiyalarini   qo‘llash,   o‘qitishning
elektron vositalari sohasidagi  ilmiy tadqiqotlar 30 yildan ko‘proq tarixga ega. Bu
davr mobaynida AQSh, Kanada, Angliya, Frantsiya, Yaponiya va boshqa bir qator
davlatlarda   axborot-kommunikatsiya   vositalarining   turli   imkoniyatlaridan
foydalanishga mo‘ljallangan o‘quv kompyuter tizimlari ishlab chiqilgan. Dastlabki
elektron  o‘quv  vositalari  mutaxassislar  tayyorlash   va  qayta  tayyorlashni  mustaqil
olib   boruvchi   yirik   sanoat   korxonalarida,   harbiy   va   fuqarolik   tashkilotlarida
qo‘llanilib   kelingan.   XX   asrning   80-yillaridan   boshlab,   o‘qitishni
axborotlashtirish,   intellektual   o‘qitish   tizimlarini   yaratish   va   amaliyotga   joriy
qilish   bilan   bog'liq   bo‘lgan   yangi   yo‘nalish   jadal   rivojlanib   kelmoqda.
Kompyuterlarning   rivojlanishi   va   keng   tarqalishi,   ta’lim   sohasida   yangi   didaktik
imkoniyatlar   yaratildi.   Kompyuterlarning   asosiy   afzalliklari   ta’lim   berishda
axborotlarni   taqdim   etishning   grafik   imkoniyatlaridan   foydalanish   jarayonida
kuzatiladi.   O‘quv   jarayonida   kompyuterning   imkoniyatlaridan   foydalanish   faqat
ta’lim   oluvchiga   axborotni   uzatish   tezligini   oshirish   va   uni   tushunish   jadalligini
oshirishdan   iborat   emas,     balki   ularda   qiziquvchanlik,   kasbga   yo‘naltirish,   ijodiy 18
fikrlash kabi  sifatlarni  ham  rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’limni
axborotlashtirishning muhim vazifalaridan biri elektron axborot resurslari, elektron
ma’lumotlar,   elektron   entsiklopediyalar,   elektron   ta’lim   beruvchi   tizimlar,
o‘quvchilar   bilimini   avtomatik   nazorat   qilish   vositalari,   elektron   o‘quv   nashrlari
sifatida   ko‘rib   chiqiladigan   yagona   dasturli   o‘quv-uslubiy   majmualar,   ta’lim
portallaridagi   elektron   darsliklar,   trenajyorlar   va   virtual   stendlar   kabi   elektron
vositalarni   yaratish   hisoblanadi.   O‘quv   jarayoniga   kirib   kelayotgan   zamonaviy
kompyuterlar   asosida   ta’lim   muassasalarini   axborotlashtirish   elektron   darsliklar
yaratishga asos bo‘lmoqda. AKT orqali uyda yakka tartibda ta’lim olishda virtual
laboratoriya,   elektron   uslubiy   qo‘llanmalar,   elektron   darsliklar   va   virtual
stendlarning yaratilishiga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Virtual   laboratoriya   asosida   o‘quv   jarayonini   tashkil   etish,   an’anaviy   o‘qitishga
nisbatan,   o‘zining   bir   qancha   afzallik   tomonlari   borligini   ko‘rsatadi.   Ulardan
quydagilarni keltirish mumkin: 
o‘quv materiallarining o‘quvchilarga yetkazib berish soddaligi; 
dars   jarayonida   berilayotgan   ma’lumotlarning   takroriy   holda   namoyish
qilish imkoniyatini mavjudligi; 
o‘quvchilarning   o‘zlashtirish   darajasini   yuqori   bo‘lishiga   erishish;  
mashg'ulotlarni video, audio va animatsiyali vositalar orqali qiziqarli tashkil
etish imkoniyati;
  tavsiya   qilingan   o‘quv   materiallaridan   ommaviy   tarzda   foydalanish,   ya’ni
tarmoq   texnologiyalari   yordamida   bir   yoki   bir   nechta   sinfda   va   guruhlarda
foydalanish imkoniyatining mavjudligi;
  masofali   o‘qitish   uchun   asosiy   vositalardan   biri   sifatida   foydalanish
imkoniyati; 
ta’lim   oluvchilarning   shaxsga   yo‘naltirilgan   bilimlarini   baholash,   nazorat
qilish va boshqalar. 
O‘quv materiallarini virtual laboratoriya ko‘rinishda taqdim etganda, uning
o‘quvchilar   tomonidan   tushunish   darajasiga   alohida   e’tibor   berish   lozim.   Virtual 19
laboratoriya   ko‘rinishida   taqdim     etilayotgan   materiallar   ta’lim   oluvchilar   uchun
qulay o‘zlashtira oladigan bo‘lishi kerak. Tavsiya etilayotgan o‘quv materiallarida
ta’riflar, tayanch iboralar, kalit so‘zlarga murojaat qilish va laboratoriya ishlaridan
samarali   foydalanish   imkoniyatlari   yaratilishi   lozim.   Fizika   o‘quv   predmetidan
laboratoriya   ishlarini   virtual   laboratoriya   orqali   tashkil   etish   quyidagi
imkoniyatlarni ta’minlaydi: 
-maxsus laboratoriya jixozlari, ko‘rgazma materiallari, o‘quv qurollari bilan
jihozlangan xonalar talab qilinmasligi; 
-laboratoriya   ishlarini   animatsiyalar   bilan   ta’minlanish   va   ob’ektlar   ustida
olib borilayotgan jarayonlarni to‘g'ridan to‘g'ri namoyish etish; 
-o‘quvchilarning   uy   sharoitida   mavzularni   o‘zlashtirish   imkoniyatini
yaratadi.   Axborot-kommunikatsiya   texnologiyalari   orqali   uyda   ta’lim   olish
jarayonini   tashkil   qilishda   elektron   uslubiy   qo‘llanmalar,   elektron   darsliklar   va
virtual   stendlarning   yaratilishiga   alohida   e’tibor   berish   kerak.   Kompyuter
imitatsion   model   asosida   o‘quv   jarayonini   tashkil   qilish,   an’anaviy   o‘qitishga
nisbatan   o‘zining   bir   qancha   afzallik   tomonlari   borligini   ko‘rsatadi.   Ularga
quydagilarni keltirish mumkin : 
-   o‘qituvchiga   o‘quv   materiallarini   o‘quvchilarga   etkazib   berishda
birmuncha yengillashtirilishi; 
-   dars   jarayonida   berilayotgan   o‘quv   materiallarning   takroriy   holda
namoyish qilish imkoniyatining mavjudligi; 
- o‘quvchilar o‘zlashtirish darajasining yuqori bo‘lishiga erishish; 
-   amaliy   va   laboratoriya   mashg'ulotlarini   video,   audio   va   animatsiyali
vositalar orqali qiziqarli tashkil qilish imkoniyati; 
- tavsiya qilingan o‘quv materiallaridan ommaviy tarzda foydalanish, ya’ni
tarmoq   texnologiyalari   yordamida  bir   yoki   bir   nechta   auditoriyada   va   guruhlarda
foydalanish imkoniyatining mavjudligi; 
-   masofali   o‘qitish   uchun   asosiy   vositalardan   biri   sifatida   foydalanish
imkoniyati;   20
-   ta’lim   oluvchilarning   individual   bilimlarini   baholash,   nazorat   qilish   va
boshqalar. 
Kompyuter   imitatsion   model   ko‘rinishida   taqdim   etilayotgan   materiallar
o‘quvchilar   uchun   tez   va   samarali   o‘zlashtira   oladigan   bo‘lishi   kerak.   O‘quvchi
o‘quv   materiallaridan   foydalanilayotganida,   mavzuning   mazmuni,   kalit   so‘zlar,
tayanch   iboralarga   murojaat   qilishi   hamda   undan   foydalanish   imkoniyatlari
mavjud   bo‘lishi   kerak.   Fanlardan   amaliy   va   laboratoriya   ishlarini   kompyuter
imitatsion   model   orqali   tashkil   qilish   o‘qitish   tizimida   quyidagi   imkoniyatlarni
ta’minlaydi:
  -   maxsus   barcha   laboratoriya   jixozlari,   ko‘rgazma   materiallari,   o‘quv
qurollari bilan jihozlangan xonalar talab qilinmasligi; 
-   laboratoriya   ishlarini   animatsiyalar   bilan   ta’minlanish   va   ob’ektlar   ustida
olib borilayotgan jarayonlarni to‘g'ridan to‘g'ri namoyish qilish;
 - yaratilgan virtual laboratoriyadan ko‘p marotaba foydalanish. 
Fizika fani darsini kompyuter imitatsion model asosida tashkil qilish ta’lim
tizimida   juda   katta   ahamiyatga   ega.   Kompyuter   imitatsion   model   asosida   o‘quv
jarayoni tashkil qilinsa, tayanch a’zolari shikastlangan o‘quvchilarning uyda o‘quv
jarayoni   uchun   kerakli   o‘quv   jihozlari   yetarli   bo‘lmagan   holda   ham   o‘tiladigan
mavzularni o‘zlashtirish imkoniyati yaratiladi. 
  Kompyuter imitatsion modellashtirish real hodisalar faoliyatini ilmiy asosda
tekshirish   uchun   foydalanishini   hisobga   olib,   ularni   yaratish   jarayonini   quyidagi
bosqichlarga bo‘lish mumkin:
  1.   Algoritmni   aniqlash   -   o‘rganilayotgan   hodisa   samaradorligining
chegarasi, cheklanishlari va o‘lchamlarini aniqlash;
  2.   Kompyuter   imitatsion   model   formulirovkasi   -   real   hodisadan   biror
mantiqiy sxemaga o‘tish (absrtakt)lash; 
8-sinf   fizika   fanidan   mavzularini   tanlash   Virtual   laboratoriya   yaratish
bosqichlari   g'oyalar   jamlanmasini   shakllantirish   Kompyuter   imitatsion   model
yaratish   algoritmini   ishlab   chiqish   Kompyuter   imitatsion   modelga   qo‘yiladigan 21
talablarni   belgilash   KIM   yaratishda   qaysi   dasturlardan   foydalanish   KIMlar   bilan
integratsiyalashgan   dasturiy   ta’minotning   tarkibiy   tuzilmasi   8-sinf   fizika   fani
darsligidan   yaratilishi   kerak   bo‘ladigan   virtual   laboratoriya   aniqlash.   Kerakli
zamonaviy   dasturiy   vositalardan   foydalanishni   tanlash   yaratilayotgan   kompyuter
imitatsion model zamonaviy dasturiy vositalardan kelib chiqqan holda algoritmini
ishlab chiqish 8 sinf fizika darsligidan 7 ta,   mavzulariga KIMlar yaratishda texnik
–   texnologik,   didaktik,   metodik,   psixologik,   ergonomik,   va   boshqa   pedogogik
talablar. KIMlar yaratishda dasturlash tillari va amaliy dasturlar keng foydalanildi.
Adobe   PhotoShop,   CorelDraw,   3D   Max,   AutoPlaymedia   8   va   boshqa   dasturlar.
Yaratilgan dasturiy ta’minotning tarkibiy tuzilmasida quyidagilar iborat: tanlangan
mavzular   matni,   amaliy   topshiriqlar,   laboratoriya   ishlari   (video   format),
mavzularga   oid   ovoz   formati,   KIMlar,   masalalar   to‘plami   taqdimotlar   hamda
umumiy test savollari (standart va nostandart). 
    3.  Ma’lumotlarni   tayyorlash   -  kompyuter   imitatsion  model   yaratish  uchun
zarur bo‘lgan ma’lumotlarni tanlash va ularni maxsus ko‘rinishlarda ifodalash;
  4.   Kompyuter   imitatsion   modelning   translyasiya   qilish   -   kompyuter
imitatsion   modelni   elektron   hisoblash   mashinalari   tushunadigan   biror   tilda
ifodalash;
  5.   Adekvatligini   baholash   -   ishonchlilik   darajasini   "ishonish   mumkin
bo‘lgan" darajagacha  ko‘tarib, real  tizim haqida olingan hulosalarning korrektligi
haqida mulohaza qilish; 
6.   Strategik   rejalashtirish   -   talab   qilingan   ma’lumotlarni   olish   uchun
tajribalarni rejalashtirish; 
7.   Taktik   rejalashtirish   -   tajribalar   rejasiga   muvofiq   ravishda   tajribalar
seriyasini o‘tkazish ketma-ketligini aniqlash; 
8. Tajribalar o‘tkazish - kutilgan ma’lumotlarni olish va jarayon sezgirligini
tahlil qilish uchun imitatsiya jarayonini o‘tkazish; 
9. Interpretatsiya - imitatsiya natijasida olingan natijalar bo‘yicha xulosalar
chiqarish;  22
10.   Realizatsiya   -   kompyuter   imitatsion   model   va   kompyuter   imitatsion
modellashtirish natijaldaridan amalda foydalanish. 
11.   Xujjatlashtirish   -   loyihani   amalga   oshirishning   borishi   va   u   bergan
natijalarni qayd qilib borish, shuningdek kompyuter imitatsion modelni yaratish va
foydalanish   jarayonini   xujjatlashtirib   borish.   Yuqorida   sanab   o‘tilgan   kompyuter
imitatsion   modelning   yaratish   va   foydalanish   bosqichlari   qo‘yilgan   masala   faqat
kompyuter   imitatsion   modellashtirish   yordamida   eng   yaxshi   yechimini   topish
mumkin degan nuqtai nazardan aniqlandi. Virtual laboratoriyadan faqat qo‘yilgan
masala   yechimini   topishning   boshqa   usuli   mavjud   bo‘lmagan   holdagina
foydalanish mumkin. Kompyuter imitatsion model qurish va uning imkoniyatlarini
baholashga   kirishishdan   avval,   bu   masala   yechimini   topishning   boshqa   optimal
usullari   qolmaganligiga  ishonch  hosil   qilish    kerak.  Masalaning  yechimini  topish
uchun mos keluvchi zarur vositalarni tanlashga to‘g'ri kelgani uchun, yechishning
u   yoki   bu   vositasi   va   usulini   tanlashda   masalaning   qo‘yilishiga   albatta   e’tibor
berish   kerak   bo‘ladi.   Kompyuter   imitatsion   model   yaratish,   ulardan   qulay   va
samarali foydalanish uchun elektron o‘quv materiallari .swf formatiga o‘tkaziladi.
Bu   formatda   tayyorlangan   materiallardan   foydalanishning   afzalliklari
quyidagilardan iborat: 
-ma’lumotlar xotiradan kam joy egallaydi; 
-ma’lumotlar   himoyalangan   bo‘ladi   (o‘zgartirishlar,   viruslar   ta’siridan   holi
qilish   va   boshqalar);   ma’lumotlarni   ifodalovchi   yuqori   sifatli   shriftlarning
mavjudligi; 
-ixcham tasvirli ma’lumotlarni yaratish; 
-ma’lumotlarning zarur sahifalariga tez o‘tishni ta’minlash va boshqalar. 
Tadqiqot davomida kompyuter imitatsion model asosida yaratilgan elektron
o‘quv uslubiy  qo‘llanma quyidagi  bosqichlarda  amalga oshirildi:  Dastlab  maxsus
maktab-internatlarda   “8-sinf   fizika”   fani   predmetini   o‘qitishning   o‘quv-metodik
materiallari   o‘rganib   chiqildi   va   ular   bo‘yicha   kerakli   ma’lumotlar   to‘plandi.
Tashkil qilinayotgan kompyuter imitatsion model maxsus maktab-internatlarda “8- 23
sinf  fizika” fani predmeti o‘quv mashg'ulotlarini samarali tashkil etishga, mustaqil
ta’lim   olishga,   o‘zlashtirilgan   bilimlarni   nazorat   qilishga   mo‘ljallanishi   nazarda
tutildi.   Fizika   o‘qituvchilariga   esa   har   bir   mavzu   bo‘yicha   dars   o‘tishlarida
metodik   qo‘llanma   sifatidan   foydalanishlari   belgilab   olindi.   Maxsus   maktab-
internatlarda   “8-sinf   fizika”   fani   uchun   namunaviy   va   ishchi   o‘quv   dasturlari
mazmuni   va   maqsadiga   mos   kelishi   hamda   68   soatlik   hajmidagi   o‘quv
yuklamasiga amal qilindi. So‘ngra kompyuter imitatsion model yaratish va undan
foydalanish bo‘yicha asosiy maqsad va vazifalar belgilab olindi. Asosiy vazifalar
mazmuni quyidagilardan iborat:
-umum o‘rta ta’lim maktablarda “8-sinf fizika” fani o‘quv meteriallari to‘liq
elektron   variantlarda,   ko‘rgazmali   va   animatsion   vositalar   yordamida   ta’lim
oluvchilarga yetkazib berish; 
-ta’lim   oluvchilarga   individual   ta’lim   materiallarini   tavsiya   qilish   va
ularning bilimlarini baholash; 
-har bir mavzuga mos nazariy materiallarni, tayanch ibora va tushunchalarni
atamalarning izohli lug'atlaridan foydalanib o‘rganishni tashkil qilish; 
-o‘qituvchilar   uchun   fizika   fani   predmetining   har   bir   mavzusi   yuzasidan
uslubiy ko‘rsatmalar tavsiya qilish; 
-har bir darslarni interfaol usullarda tashkil qilish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqish; 
-o‘quvchilar uchun individual topshiriqlar berishni tashkil qilish va ularning
o‘zlashtirish darajalarini aniqlash.
Virtual   laboratoriya   o‘quvchilarga   axborotlarni   hosil   qilish,   qayta   ishlash,
saqlash,   uzatish   va   undan   foydalanish   masalalari   haqida   bilimlar   berishda   asosiy
darslikka   ko‘makchi   sifatida   faoliyat   ko‘rsatadi.   Uchinchi   bosqichda   kompyuter
imitatsion model mazmunini aniqlash uchun mundarija tuzib, tavsiya qilinayotgan
ma’lumotlar to‘plami mazmuni rejalashtiriladi. Natijada 8-sinf fizika darsligidan 7
ta kompyuter imitatsion model, kompyuter imitatsion model yaratildi va   dasturiy
vositalardan   foydalanish   mazmuni   yoritildi.   Materiallaridan   foydalanish, 24
boshqarish   uchun   maxsus   tugmachalari   va   o‘quv   materiallaridagi   animatsiyali
vositalar   3D   MAX   dasturi   yordamida   tayyorlandi.   Taqdimot   materiallarini
yaratishda   Microsoft   Office   dasturlari   tarkibiga   kiruvchi   Power   Point   dasturidan
foydalanildi.   Tavsiya   etilayotgan  didaktik   materiallar   fanlar   bo‘yicha   eng   muhim
bo‘lgan   tushunchalarni,   fikrlarni,   keltirilgan   misollarni,   jarayonlarni   tushunish   va
eslab   qolishni   osonlashtirishga   qaratilgan   bo‘lishi   kerak.   Umuman   kompyuter
uchun   o‘quv   va   nazorat   qiluvchi   dasturlar   ta’lim   oluvchilarning   o‘zlashtirish
darajalariga mos bilim olishida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u quyidagi talablar
asosida yaratilishi kerak : 
-o‘qitiladigan   fan   bo‘yicha   mavzularni   ta’lim   oluvchilarning   hohishiga
qarab tanlash;
  -tanlangan   mavzu  bo‘yicha   asosiy   savollarni   ta’lim   oluvchining  hohishiga
qarab   o‘qitishni   tashkil   qilishi   va   o‘zlashtirish   darajasiga   mos   topshiriqlar   bilan
ta’minlay olish;
  -kafolatlangan   natijadan   so‘ng   keyingi   asosiy   savol   (yoki   mavzuni)
o‘zlashtirishga imkoniyat yaratish;
- ta’lim oluvchining o‘zlashtirish darajasi natijasiga ko‘ra mavzu yoki asosiy
savolga qaytishni ta’minlash;
 -ta’lim oluvchining hohishiga ko‘ra dasturdan chiqishni tashkil etish;
 -ta’lim oluvchining hohishiga ko‘ra nazorat topshiriqlariga bevosita o‘tishni
ta’minlash; 
-ta’lim   oluvchining   mavzuni   qanday   darajada   o‘zlashtirilganligi   haqidagi
qaydnomani tashkil etish va boshqalar.
  O‘quv   jarayonida   kompyuter   imitatsion   model   o‘quv   jarayonida   samarali
foydalansa   ijobiy   natijalar   berishi   nazarda   tutiladi.   Fizika   fanini     kompyuter
imitatsion   model   yordamida   ta’lim   jarayonini   olib   borish   tayanch   a’zolari
shikastlangan   o‘quvchilarning   uyda   ta’lim   olishlari   keng   imkoniyat   yaratadi.
Natijada quyidagi ijobiy ko‘rsatkichlar kuzatiladi: 
 fizik   jarayonlarni   animatsiya,   ovoz,   matn   ko‘rinishida   tasvirlaydi;   25
imkoniyati cheklangan yoshlarni darsga bo‘lgan qiziqishlari ortadi; 
 berilgan vazifalarni o‘zlashtirish jarayonlari tezlashadi; 
 ta’lim   jarayonida   ilg'or   pedagogik   texnologiyalarni   qo‘llash
imkoniyati yaratiladi.
2.2-§ Umum ta’lim maktablari ta’limiga doir virtual laboratoriyalar  yaratish
va o‘quv jarayoniga joriy etish metodikasi (8- sinf “Fizika” o‘quv predmeti
misolida)
  Virtual   laboratoriyaning   yuzaga   kelishiga   sabab   shuki,   odatda,   jismoniy
ob’ekt bilan tajriba o‘tkazishning iloji bo‘lmaydi yoki bunday tajribalar juda ham
qimmat   turishi   yoki   odamlarning   hayotlari   uchun   katta   xavf-xatar   bilan   bog'liq
bo‘lishi   mumkin.   Kompyuter   imitatsion   modellashtirishdan   qo‘yilgan   masalada
juda   katta   sondagi   parametrlarni   hisobga   olishga   to‘g'ri   kelganda,   yoki   yechimni
oshkor   (analitik)   ko‘rinishda   biror   bir   sabab   bilan   topishning   iloji   bo‘lmaganda
foydalanish   mumkin.   8-sinf   fizika   darsligida   ham   kompyuter   imitatsion
modellashtirish ko‘pincha noaniq kriteriyalarning mavjudligi, ziddiyatli talablarni
yechishga   qaratilgan   kriteriyalarning   yoki   o‘zgaruvchan   kriteriyalarning
mavjudligi bilan bog'liq. Shu munosabat bilan imkoniyati cheklangan o‘quvchilar
uchun fizik hodisalarni iqtisodiy-matematik modellashtirishning yo‘nalishi bo‘lgan
kompyuter   imitatsion   modellashtirish   sohasi   rivojlanmoqda.   Imitatsiya   qilish
deganda, real ob’ekt bilan tajriba o‘tkazmasdan turib, uning mohiyatini o‘rganish
va   tushunish,   tasavvur   qilishni   nazarda   tutiladi.   Mohiyati   jihatidan   har   qanday
kompyuter   imitatsion   model   bu   imitatsiyadir.   Kompyuter   imitatsion
modellashtirish   yetarlicha   keng   va   shuning   uchun   aniq   ta’riflanmagan   tushuncha
hisoblanadi.   Kompyuter   imitatsion   modellashtirish   murakkab   tizimlarning
loyihalash   va   ishlashi   uchun   ma’sul   shaxslar   uchun   juda   katta   ahamiyatga   ega.
Kompyuter   imitatsion   modellashtirish   asosan   real   sistemaning   virtual
laboratoriyalar   ustida   tajribalar   o‘tkazish   maqsadida   quriladi.  Birorta  ham   manba
orqali   zarur   bo‘lgan   ma’lumotlarni   olishning   imkoni   bo‘lmaganda   kompyuter 26
imitatsion modellashtirishga murojaat qilinadi. Real hodisa ustida tajriba ishlarini
olib   borish   ko‘plab   qiyinchiliklarning   oldini   olishi   mumkin,   agar   real   sistema   va
uning   virtual   laboratoriyalar   o‘rtasida   o‘zaro   mutanosiblik   o‘rnatilgan   bo‘lsa,
bunday   tajribalar   o‘tkazishning   kamchiliklari   ayrim   hollarda   sezilarli   darajada
bo‘ladi, chunki: 
1. U ob’ektning belgilangan ish tartibini o‘zgartirishi va buzishi mumkin; 
2.   Agar   fizik   hodisaning   tarkibiy   elementi   odamlar   bo‘lsa,   ular   o‘zlarining
kuzatilayotganligini sezib qolganidan so‘ng, o‘z hulqlariga o‘zgartirishlar kiritishi
mumkin;
  3.   Tajriba   davomida   yoki   tajribalar   bosqichlarini   o‘tkazishda   bir   xil
tarkibdagi ishchi-xodimlarni ushlab turishning qiyinligi. 
4. Tanlashning u yoki bu miqdorini belgilash uchun juda katta hajmda vaqt,
mablag' va vositalar talab qilinishi mumkin. 
5.   Real   hodisa   bilan   tajriba   o‘tkazishda   alternativ   variantlar   to‘plamini
tekshirishning   iloji   yo‘qligi.   Yuqoridagi   fikrlardan   kelib   chiqqan   holda   umum
ta’lim   maktablari   ta’limida   “8-sinf   fizika”   darsligini   kompyuter   imitatsion   model
asosida   tashkil   etish,   ta’lim   samaradorligi   oshirishda   muhim   ro‘l   o‘ynaydi.
Axborot   kommunikatsion   texnologiyalari   vositalari   asosida   8-sinf   “Fizika”
darsligini taqdimotlar, mul`timedia vositalari bilan boyitilgan ko‘rinishda yaratish
masalasi qo‘yilgan. 
1. O‘tkazgichlarda   elektr   zaryadlarning   taqsimlanishni   yechish.
Tabiatdagi   elektr   hodisalar   bobni   takrorlash   uchun   test   topshiriqlari.   Elektr   toki
haqida tushunchalar.  Tok  manbalari. Elektr kuchlanish va uni o‘lchash.
2.   Tok   kuchi   va   uni   o‘lchash.   Masalalar   yechish.   Laboratoriya   ishi.
Elektr zanjirni yig’ish, uning turli qismlaridagi tok kuchi va kuchlanishni o‘lchash
Elektr qarshilik  Rezistorlar. Reostatlar. Potensiometrlar.
3.  Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni. Masalalar yechish.
4.   Laboratoriya   ishi.   Om   qonunini   o‘rganish.   Amaliy   mashg’ulot.
Reostst yordamida tok kuchuni rostlash. 27
5.  Iste’molchilarni ketma-ket ulash. Iste’molchilarni parallel ulash.
6.  Amaliy mashg’ulot. Tok manbalarini ulash.
7.   Laboratoriya   ishi.   O‘tkazgichlarni   ketma-ket   va   parallel   ulashni
o‘rganish.
8.  Iste’molchilarni aralash ulash (Mustaqil o‘qish uchun  Elektr sig’imi.
Kondensatorlar Kondensatorlarni parallel va ketma –ket ulash).
III BOB. ELEKTR TOKINING ISHI VA QUVVATI
9.  Elektr tokening ishi. Elektr tokining quvvati.
10.   Masalalar   yechish.   Laboratoriya   ishi.   Iste’molchi   (lampochka)ning   elektr
quvvatini aniqlash.
11.   Elektr toki ta’sirida o‘tkazgichlarning qizishi. Masalalar yechish Joul-Lens
amaliy tatbiqlari.
12.  Xonadondagi elektr zanjirlar va ulashlar. Elektr xavfsizlik choralari.
13.  Masalalar yechish.
III bobni takrorlash uchun test.
IV BOB. TURLI MUHITLARDA ELEKTR TOKI
14.  Metallarda elektr toki. Suyuqliklarda elektr toki.
15.   Elektroliz.   Faradeyning   birirnchi   qonuni.   Faradeyning   ikkkinchi   qonuni.
Masalalar yechish. Elektrolizdan turmushda va texnikada foydalanish
16.  Vakumda elektr toki. Gazlarda elektr toki
17.  Elektr zaryadlarning turlari va ulardan foydalanish
                           V BOB. MAGNIT MAYDON
18.   Magnit   maydon.   Doimiy   magnit   va   uning   qutblari.   Magnit   maydonni
xarakterlovchi parametrlar. Yerning magnit maydoni.
19.  Tokning magnit maydoni. Magnit maydonning tokli o‘tkazgichga ta’siri.
20.   Masalalar   yechish.   Bir   jinsli   magnit   maydonda   tokli   ramkaning   aylanma 28
harakati. Magnit maydonda zaryadli zarraning harakati.
21.   Elektromagnitlar.   Elektromagnit   rele.   Laboratoriya   ishi.   Eng   oddiy
elektromagnitni   yig’ish   va   uni   ishlashini   o‘rganish.   O‘zgarmas   tok   elektr   kabi
mavzular   qamrab   olingan.   8-sinf   fizika   darsligining   quyidagi   mavzulari   bo‘yicha
imitatsion modellar ya’ni virtual laboratoriyalar ishlab chiqilgan.
1. Jismlarning zaryadlanishi.
2. Elektr zaryad.
3. Zaryadlarning o’zaro ta’siri. Kulon qonuni.
4. Elektron maydon.
5. O’tkazgichlarda elektr zaryadlarning taqsimlanishi.
6. Tabiatdagi elektr hodisalar.
7. Elektr toki haqida tushuncha.
Virtual laboratoriyalar.
1. Musbat(+) va manfiy(-)  ishorali  zaryadlar bir-biri tomon yaqinlashtirilganda 
tortishish xodisasi. 29
2. 2 ta musbat(+) ishorali zaryadlar bir-biri tomon yaqinlashtirilganda itarishish 
xodisasi.
3.  Plastmassadan yasalgan taroqni sochga ishqalab folga sharchaga tekkizilganda 
yaproqchalar ochilish jarayoni. 30
4. Musbat(+)   zaryadlangan   sharcha   manfiy(-)   zarjadlangan   jism   tomon
tortishish xodisasi.
5. Ikkita   bir   xil   elektrometr   metal   tayoqcha   bilan   o’zaro   tutashtirlganda     elektr
zaryadining   bir   qismi   ikkinchi   elektrometrga   o’tish   jarayoni. 31
6. Shoyiga   ishqalangan   shisha   tayoqcha   musbat(+),   shoyining   o’zi   esa   manfiy
zaryadlanib qolish jarayoni.
Bunga sabab, ishqalanish paytida shisha tayoqchadagi elektronlarning bir qismi
shoyiga o’tadi.  32
Atomdagi elektronlar sonining pratronlar soniga tengligi.
1. Vodoroda (H) atomi.
2. Geliy (He) atomi.
 
ELEKTR MAYDON VA MAYDON KUCHLANGANLIGI
Elektr maydon — elektr zaryadlar yoki o zgaruvchan magnit maydon hosilʻ
qilgan   fizik   maydon.   Vaqt   bo yicha   o zgarmaydigan   Elektr   maydon   elektrostatik	
ʻ ʻ 33
maydon deb   ataladi. Elektr maydon tushunchasini  birinchi bo lib M. Faradey 19-ʻ
asr   30-yillarida   kiritgan.   Elektr   maydon   materiyaning   maydon   ko rinishidir.	
ʻ
Materiyaning har qanday o zgarishlari, ularning o zaro ta sirlari vaqt oralig ida va	
ʻ ʻ ʼ ʻ
fazoda   ro y   beradi,   har   qanday   fizik   ta sir   faqat   chekli   tezlik   bilan   tarqaladi.	
ʻ ʼ
Elektrlangan   jismlarning   bir-biriga   ta siri,   ularning   harakati   Elektr   maydonlari	
ʼ
tufaylidir. Elektr zaryadlar bir-biriga bevosita emas, balki bilvosita ta sir etadi. Har	
ʼ
bir   zaryad   o z   atrofidagi   fazoda   harakat   qiladi   va   shu   maydon   orqali   boshqa	
ʻ
maydonga   ta sir   etadi.   Demak,   Elektr   maydonning   asosiy   xususiyatlaridan   biri
ʼ
mavjud bo lgan Elektr maydonga zaryad kiritilganda unga F kuch ta sir etishidir.	
ʻ ʼ
Elektr   maydon   elektr   maydon   kuchlanganligi   E   va   maydon   potensiali   f   bilan
tavsiflanadi.   Elektr   maydon   kuchlanganligi   maydonning   kuch   xarakteristikasi
bo lib,   u   miqdor   jihatdan   maydonning   muayyan   nuqtasidagi   birlik   musbat	
ʻ
zaryadga   maydon   tomonidan   ta sir   etadigan   elektr   kuchlanishi   bilan   o lchanadi.  	
ʼ ʻ
Kuchlanish vektor kattalik bo lib, yo nalishi musbat zaryadga ta sir etuvchi	
ʻ ʻ ʼ
kuch yo nalishi bilan bir xil. Barcha nuqtalarda Elektr maydon kuchlanganligi ham	
ʻ
yo nalish,   ham   miqdor  jihatdan  bir   xil   bo lgan  magnit  maydon  bir   jinsli  maydon	
ʻ ʻ
deb   ataladi.   Maydon   potensiali   skalyar   kattalik,   u   Elektr   maydonning   energetik
xarakteristikasi   hisoblanadi.   Elektr   maydonni   yaqqol   tasavvur   qilish   maqsadida
elektr kuch chiziqlari va ekvipotensial sirt tushunchalaridan foydalaniladi. Har bir
nuqtasida   E   vektor   o ziga   urinma   bo lgan   chiziqni   elektr   kuch   chizig i   deyiladi.	
ʻ ʻ ʻ
Elektr   kuch   chiziqlari   Elektr   maydonni   faqat   yaqqol   tasvirlabgina   qolmay,   balki
ularning   zichligi   orqali   E   ni   baholash   mumkin.   Kuch   chiziqlari   zich   o tkazilgan	
ʻ
joylarda   kichik   bo ladi.   Bir   jinsli   maydonning   kuch   chiziqlari   o zaro   parallel	
ʻ ʻ
yotadi.   Hamma   nuqtalarida   potensial   qiymati   bir   xil   bo lgan   sirtlar   ekvipotensial	
ʻ
sirtlar deyiladi. Bir jinsli Elektr maydon uchun ekvipotensial sirtlar o zaro parallel	
ʻ
tekisliklardagi,   nuqtaviy   zaryad   maydoni   uchun   markazi   zaryad   ustida   yotgan
konsentrik aylanalardan iborat.
Kuchlanish   va   tok   kuchi   elektr   fizikasining   eng   muhim   tushunchalari
sanaladi.   Ushbu   darsda   biz   elektr   fizikasining   muhim   qismlaridan   bo lgan   mana
ʻ 34
shu   ikkita   kattalik   haqida   dastlabki   bilimlarga   ega   bo lamiz.   Keyinchalikʻ
kuchlanish   va   tok   kuchi   natijasida   hosil   bo ladigan   quvvat   tushunchasiga   ham	
ʻ
to xtalib o tamiz.	
ʻ ʻ
Zaryad
Elektr tushunchasi tabiatni kuzatishdan kelib chiqqan. Biz jismlar orasidagi
ta sirni   kuzatganimizda   gravitatsiyaga   o xshash   masofalar   aro   ta sir   qiladigan
ʼ ʻ ʼ
kuchga duch keldik. Bu kuchning manbai zaryad deb ataladi. Elektr kuchlarining
e tiborli   jihati   shuki,   ular   gravitatsiya   kuchlariga   nisbatan   ancha   katta   bo ladi.
ʼ ʻ
Gravitatsiyadan farqli o laroq, zaryad ikki turga bo linadi. Turli ishorali zaryadlar	
ʻ ʻ
o zaro   tortishadi,   bir   xil   ishorali   zaryadlar   esa   o zaro   itarishadi.   Gravitatsiyaning	
ʻ ʻ
faqatgina bitta turi bor: tortishish kuchi, itarish kuchi mavjud emas.
O tkazgichlar va dielektriklar	
ʻ
O tkazgichlar odatda tashqi qobig idagi elektronlari yoki valent elektronlari	
ʻ ʻ
yadrosi bilan nisbatan kuchsiz bog  hosil qilgan atomlardan tashkil topgan. Quyida	
ʻ
mis   atomining   taxminiy   chizmasi   berilgan.   Bir   necha   metall   atomlari   birgalikda
o zlarining   tashqi   qobig idagi   elektronlarini   hech   qanday   qiyinchiliksiz   o zaro	
ʻ ʻ ʻ
almasha  oladi.  Bir  gala  elektronlar   muayyan bir  yadroga  bog liq  bo lmay  qoladi.	
ʻ ʻ
Demak, hatto kichkina qiymatdagi elektr kuchi ham elektronlar galasini siljitishga
yetarli   bo ladi.   Mis,   oltin,   kumush   va   alyuminiy,   shuningdek,   sho r   suv   yaxshi	
ʻ ʻ
o tkazgich bo la oladi.	
ʻ ʻ
Shuningdek,   yomon   o tkazgichlar   ham   mavjud.   Masalan,   chog lanma	
ʻ ʻ
lampochkalarda   ishlatiladan   metall   –   volfram   yoki   uglerodning   olmosdagi   holati
nisbatan   yomon   o tkazgichlar   sanaladi.   Chunki   ularning   elektronlari   siljishga	
ʻ
moyil emas.
Dielektriklar   (yoki   izolyatorlar)   –   bu   tashqi   elektronlari   yadrosi   bilan
mustahkam  bog langan moddalar. O rtacha elektr  kuchlari  ularning elektronlarini	
ʻ ʻ
erkin holatga chiqara olmaydi. Elektr kuchi ta sir qilgan paytda elektronlar buluti	
ʼ
kuchga   javoban   cho ziladi   va   deformatsiyalanadi,   ammo   elektronlar	
ʻ
harakatlanmaydi. Shisha, plastik, tosh va havo izolyatorlarga misol bo ladi. Ammo	
ʻ 35
hatto   izolyatorlarga   ham   juda   katta   elektr   kuch   bilan   ta sir   qilib,   ularningʼ
elektronlarini harakatlantirish mumkin va bu holat dielektrik teshilish deyiladi. Siz
uchqunni   ko rgan   paytingizda   havo   molekulalari   bilan   aynan   shu   hodisa   ro y	
ʻ ʻ
beradi.
Yarim   o tkazgichlar	
ʻ   dielektrik   va   o tkazgich   xususiyatlariga   ega	ʻ
materiallardir.   Ular   odatda   izolyatorlar   kabi   ishlatiladi,   ammo   biz   muayyan
sharoitlarda   ularni   o tkazgichlar   sifatida   ishlatishimiz   mumkin.   Eng   mashhur	
ʻ
yarim   o tkazgich   material   –   Kremniy   (tartib   raqami   141414).   Kremniyning	
ʻ
dielektrik va o tkazuvchanlik xossalarining o ta noziklik bilan ishlatilishi bir qator	
ʻ ʻ
zamonaviy   mo jizalarning   (kompyuterlar,   uyali   telefonlar)   yaratilishiga   sabab
ʻ
bo ldi.   Yarim   o tkazgichli   uskunalarning   atomlari   tuzilishi   kvant   mexanikasi	
ʻ ʻ
nazariyalari bilan boshqariladi.
Elektr toki
Zaryadli zarralarning tartibli oqimi elektr toki deyiladi.
Tok – bu zaryadli zarralar oqimi. 
Tok   kuchi   deb   o tkazgichning   ko ndalang   kesim   yuzasidan   vaqt   birligi	
ʻ ʻ
ichida   o tayotgan   zaryad   miqdoriga   aytiladi.   Simning   ko ndalang   kesim   yuzasini	
ʻ ʻ
tasavvur   qiling.   Simning   yuzasiga   yaqin   turing   va   o tayotgan   zaryad   zarralarini	
ʻ
sanang.   Bir   sekund   ichida   nechta   zaryad   ko ndalang   kesim   yuzasidan   o tganini	
ʻ ʻ
qayd   qiling.   Biz   musbat   zaryad   harakatlanayotgan   yo nalishdagi   tok   kuchining	
ʻ
ishorasini musbat deb belgilaymiz.
Modomiki, tok vaqt birligi ichida ko ndalang kesim yuzidan o tayotgan zaryadlar	
ʻ ʻ
miqdoriga   teng   ekan,   biz   uni   matematik   jihatdan   quyidagicha   ifodalashimiz
mumkin:
Tok kuchiga oid ba zi eslatmalar	
ʼ
Metallarda tok kuchini nima tashiydi?   Modomiki, elektronlar metallarda
erkin  harakatlanar  ekan,  harakatlanayotgan  elektronlar   metallarda tok  kuchi  hosil 36
qiladi.   Metall   atomlardagi   musbat   yadrolar   bir   nuqtada   turadi   va   ular   tok   kuchi
hosil   qilmaydi.   Elektronlar   manfiy   zaryadga   ega   bo lishi   va   ko plab   elektrʻ ʻ
zanjirlarda   deyarli   barcha   ishni   qilishiga   qaramasdan,   biz   hali   ham   musbat
zaryadlar harakatlanadigan yo nalishda oqayotgan tok kuchini musbat deb olamiz.	
ʻ
Musbat   zaryadlar   ham   tok   kuchini   tashiydimi?   Ha.   Bunga   juda   ham
ko p   misollar   bor.   Masalan,   sho r   suvda   tok   ham   musbat,   ham   manfiy   zaryadlar	
ʻ ʻ
yordamida   hosil   qilinadi.   Agar   biz   odatiy   osh   tuzini   suvga   solsak,   u   juda   ham
yaxshi   o tkazgichga   aylanadi.   Osh   tuzi   –   bu   natriy   xlorid,   NaCl.   Tuz   suvda	
ʻ
parchalanadi   va   Na++start   superscript,   plus,   end   superscript   va   Cl−−start
superscript,   minus,   end   superscript   ionlariga   ajraladi.   Ikkala   ionga   ham   elektr
maydon   ta sir   qiladi   va   ular   eritma   bo ylab   qarama-qarshi   yo nalishda	
ʼ ʻ ʻ
harakatlanadi.   Bunday   holatda   tok   kuchi   erkin   elektronlar   bilan   emas,
harakatlanayotgan   atomlar,   ya ni   musbat   va   manfiy   ionlar   yordamida   hosil	
ʼ
qilinadi.   Bizning   tanamizda   ham   musbat,   ham   manfiy   ionlar   tok   kuchini   olib
o tadi.   Tok   kuchining   ta rifi   bu   yerda   ham   o rinli:   u   vaqt   birligida   oqib   o tgan	
ʻ ʼ ʻ ʻ
zaryad miqdoriga teng.
Tok kuchi paydo bo lishiga nima sabab bo ladi?	
ʻ ʻ   Zaryadli zarralar elektr
va magnit kuchlar ta sirida harakatlanadi. Bu kuchlar elektr va magnit maydonlar	
ʼ
sababli   yuzaga   keladi.   Maydonlarni   esa   o z   navbatida   zaryadlarning   harakati   va	
ʻ
joylashgan o rni hosil qiladi.	
ʻ
Tok kuchining tezligi qancha?  Biz odatda tok kuchining tezligi haqida fikr
yuritmaymiz. “Tok qanchalik tez oqayapti?” degan savolga javob topish murakkab
fizik hodisalarni  tushunishni  talab qiladi. Tok kuchining tezligi odatdagidek metr
taqsim  sekund emas, balki  zaryad taqsim  sekundga teng. Ko pincha biz “Qancha	
ʻ
tok oqib o tyapti?” degan savolga javob beramiz.	
ʻ
Biz   tok   kuchi   haqida   qanday   fikr   yuritamiz?   Tok   kuchi   muhokama
qilinayotganda,   orqali   va   bo ylab   so zlari   ko p   narsani   hal   qiladi.   Tok   qarshilik	
ʻ ʻ ʻ
orqali  oqmoqda; tok sim  bo ylab oqmoqda. Agar  siz “tok ichida...” degan g alati
ʻ ʻ
gapni eshitsangiz, bilingki, bu absurd tushunchadir. 37
Kuchlanish
Kuchlanish tushunchasini bilishimiz uchun oldin quyidagi o xshashlikka qaraylik:ʻ
Kuchlanish og irlik kuchini eslatadi.	
ʻ
m   massali   jism   uchun     balandlikning   o zgarishi   potensial   energiyaning	
ℎ ʻ
o zgarishiga olib keladi, ΔUq=mgΔh , 	
ʻ
q zaryadga ega zarra uchun U kuchlanish potensial energiyaning o zgarishiga olib	
ʻ
keladi, Δ A = Uq  .
Qirning   tepasida   turgan   to p   pastga   qarab   harakatlanmoqda.   Yo lning   yarmida   u	
ʻ ʻ
potensial energiyasining yarmini sarflagan bo ladi.	
ʻ
Kuchlanish “tepaligi”ning yuqorisidagi elektron simlar va zanjir elementlari orqali
pastga “harakatlanadi”. U yo l bo ylab ish bajarib, potensial energiyasini yo qotib	
ʻ ʻ ʻ
boradi.   Elektron   tepalikning   o rtasiga   kelganda   potensial   energiyasining   yarmini	
ʻ
yo qotgan bo ladi.	
ʻ ʻ
To p uchun ham, elektron uchun ham tepalikdan pastga tushish o z-o zidan sodir
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. To p va elektron past energiya sathlariga qarab o z-o zidan harakatlanadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
To pning   pastga   tomon   harakati   davomida   uning   yo lidan   daraxt   yoki   ayiqqa
ʻ ʻ
o xshagan, u urilib qaytishi mumkin bo lgan narsalar chiqishi mumkin. Biroq biz
ʻ ʻ
elektronlarni simlar yordamida yo naltiramiz va ularni zanjirning ma lum qismlari	
ʻ ʼ
bo ylab oqishga majbur qilamiz.	
ʻ
Matematik   nuqtayi   nazardan,   kuchlanish   zaryadni   ko chirishda   bajarilgan   ishga	
ʻ
teng:
A=Δ Uq 
Bu – kuchlanishni tushuntirishning sodda yo li.	
ʻ
Quvvat
Quvvat   – bu (P=A/t) vaqt birligida bajarilgan ish. Quvvatning birligi joul/sekund,
ushbu birlik xalqaro birliklar sistemasida vatt (uatt) deb ataladi.
(1	
 Vatt=1	 joul/sekund1Vatt=1joul/sekund)
`Elektr zanjiri quvvatni uzata oladi. Tok kuchi – vaqt birligida oqayotgan
zaryad   miqdori,   kuchlanish   esa   birlik   zaryadni   ko chirishda   bajarilgan   ish.	
ʻ 38
Biz ushbu ta riflarni quyidagi quvvat formulasiga qo llaymiz:ʼ ʻ
P=A/t   yoki 
 P=IU=I 2
R=U 2
/R
Elektr   quvvat   kuchlanishning   tok   kuchiga   ko paytmasiga   teng.   Birligi   –   vatt.	
ʻ
Xulosa Tok kuchi va kuchlanishning ushbu modellari bizni har xil qiziqarli elektr
zanjirlarni ishga tushirishimizga yordam beradi.
Kuchlanishning   ushbu   boshlang ich   tushunchasidan   tashqari   yana   ham   ko proq	
ʻ ʻ
o rganmoqchi   bo lsangiz,   ushbu   potensial   va   kuchlanishning   matematik   ta rifini	
ʻ ʻ ʼ
o qishingiz mumkin.
ʻ 39
Ushbu   virtual   laboratoriyalarda   ob’ektning   xossalari   uning   xossalari,
usullari, tasvirlash yo‘llari, ularning turlari haqida ma’lumot berib o‘tiladi. Bunday
virtual   laboratoriyalarning   yaratilishi   maktab   o‘quvchilarini   uyida,   maktabda
ta’lim   olishiga   va   mustaqil   shug'ullanishiga   keng   imkoniyatlar   yaratadi.   Virtual
laboratoriyalar   orqali   yuqorida   aytib   o‘tilgan   fizik   xodisalarni   kompyuter
imitatsion model asosida yoritishga harakat qilamiz. 
VAKUUMDA   ELEKТR   MAYDONI.
Elektr  zaryadining ikki  turi  mavjud, ular  shartli  ravishda  (+)  va (-)  deb
ataladi.   Bir   xil   ishorali   zaryadlar   bir-birini   itaradi,  har   xil   ishorlari   esa   o’zaro
tortishadi.
Elektr   zaryadlarini   elementar   zarralar   yoki   zaryad,   deb   aytish   mumkin.
Bu   zaryadni   ye   deb   belgilaymiz.   Istalgan   q   zaryad   elementar   zaryadlarning
yig’indisidan iborat, deb hisoblash mumkin:   q=±Ne.
Elektr   zaryadlari   yo’qolishi   va   yana   paydo   bo’lib   turishi   mumkin.
Sistemaning   umumiy   zaryadi   o’zgarmaydi.   Bu   elektr   zaryadining   saqlanish
qonunidir.
ZARYADLARNING   O’ZARO   ТA’SIRI.   KULON   QONUNI.
Nuqtaviy   zaryadlarning   o’zaro   ta’sir   kuchi   1785   yilda   Kulon   aniqlagan
qonunga bo’ysinadi.
Agar zaryadlangan jismning o’lchamlari shu jismga masofaga nisbatan kichik 
deb qaralsa, bunday zaryadlangan jism nuqtaviy zaryad, deb ataladi.
Kulon   qonuni   quiyidagicha:f		 k	q1q2	
r 2
(1)
Bu   qonun   vektor   ko’rinishda:
f      k   q
1 q
2  
   r
(2)
r   2
r
q
1 r q
2 f
е      4,8    10  10
 
q
H.B   - da   q=l, K=   3    10 9
   
q 40
Elektr   zaryadlarning  o’zaro  ta’sir   qilishiga  vosita   bo’lgan  materiya  turi  elektr
maydoni   deyiladi.   Fazo   orqali   o’zaro   bir-biridan   biror   masofada   turgan   elektr
zaryadlari uzaro ta’sirlashadi. Bunday o’zaro ta’sir faqat elektrostatik maydon orqali
amalga oshadi. H.B sistemasida Kulon qonuni quyidagicha: 	
2ELEKТR MAYDONI. 
MAYDON   KUCHLANGANLIGI.
Zaryadlarning   o’zaro   ta’siri   elektr   maydon   vositasida   amalga   oshiriladi.   Har
qanday   zaryad   o’z   atrofida   fazoning   hossasini   o’zgartiradi,   bu   fazoda   elektr
maydonini hosil qiladi.
Sinash   zaryadi   q
sin   yordamida   nuqtaviy   zaryad   q   paydo   qilgan   maydonni
tekshirish mumkin:
f
2 –   chizma

1 q r   
f	
     q
sin     
4    
r   2
r  
 (1)
Agar   q'
sin   q"
sin ...f',   f"   …   ta’sir   etsa,   (1),   formuladan   barcha   sinash   zaryadlar 
uchun f/q
sin  nisbat elektr maydonini harakterlovchi kattalik bo’ladi:	
E 	 f
/   q
син
(2)
elektr   maydonining   kuchlanganligi   deb   ataladi.   (1)   ni   (2)   ga   qo’ysak:
E    1
   r
4   
0 r r (3)
                                            
                                          E =   9*10 - 9
  v/m
r q
c
q
0 син2	2		2	
Gauss	 sistemasida	 E  f / q	 3 10	9 /100	2  3 10	5 sgse	 (2)	 la	 natijadan	 1sgse	E birlik=3-
10 4
  v/mta.   teng.   (2)dan:	
f  qсин	  	
E
(4)
MAYDONLAR   SUPERPOZITSIYASI   DIPOL   MAYDONI.
Zaryadlar   sistemasi   maydonining   kuchlaNganligi   sistema   tarkibidagi
zaryadlarning   har   biri   hosil   qilgan   maydon kuchlangan-liklarining   vektor   yig’indisiga
teng:
E=E1+E2+Ez+...   =  

  E   ; (1)
(1) Bu   elektr   maydonlarining   superpozitsiya   (ustma-ust   tushib   qo’shilish)   prinsipi,
deb ataladi.
Elektr   dipolining   maydon   kuchlanganligini   topish   uchun   superpozitsiya
prinsipidan foydalanamiz.
Elektr dipol , deb kattaligi teng bo’lgan ikkita har xil ishorali nuqtaviy  
zaryadlar +q va -q dan iborat sistemaga aytiladi. Bu zaryadlar orasidagi masofa   l   (3- 
chizma).
Ikkala   zaryad   orqali   o’tuvchi   to’g’ri   chiziq   dipol        o’qi      deyiladi.
3 –  chizma
a) Dipol   o’qida   E
+   va   E
-   vektorlar   qarama-qarshi   yo’nalgan.   Natijaviy
kuchlanganlik   E
11   modul   bo’yicha   E
+   va   E
-   vektorlar   ayirmasiga   teng
bo’ladi:
 
 l  
 2
 l  
 2
1 
q
q 
1
   r  

	
2   
   r 

	2
E                  


 

q                                                        (2)
11
4 	
  
 l  
 2
 l  
 2  

4 
 l  
 2
 l  
 2
0
  
   r  



      r  

	
  
 
 
 0

  2  
	
 	
    

  2   

  
Maxrajdagi   l   /   2   ni   r   ga   nisbatan   hisobga  olamiz.
E
11   
1
4  0

 
2 ql  
 r   3
1
4   
0	
2 
  2   p
r   3
ql=P   dipolning   elektr   momenti   deb   ataladi. 0	
2b) Dipol   o’qiga   perpendikulyar   chiziqda   E
+   va   E
-   teng:
E
+        E
-	
  
1

  q
 
 
       4  r   2                                                
(4)
Chizmadan:     
(4)   va (5)   dan:
E / E    l   /   r                (5)	
E 	1
4 
0	
 ql r  
3		1	P 4
  
0  
r          (6)
Agarda kvadrupol deb ataladigan zaryadlar sistemasining
kuchlanganligi tezroq   l   /   r   5
  ga proporsional kamayadi.
Oktupolda   l/^ra   proporsional   kamayadi.
KUCHLANGANLIK CHI ZI QLARI. 
KUCHLANGANLIK   VEKТORINING   OQIMI.
E-vektorlar   to’plami   elektr   maydon   kuchlanganligi   vektorining 
maydonini tashkil qiladi.
4 -   chizma
Birorta   sirt   orqali   o’tayotgan   chiziqlarning   to’la   soni:
            
ga  teng. N     

  E
n  
dS `	
S (1)
Birorta   A   vektorning   dS   sirt   orqali   oqimi:
Ф     

  A
n dS
S (2)
bo’ladi.
(2)   ga   ko’ra   tezlik   vektorining   oqimi: Ф    (3) 	
F   dan   Ye   vektorning oqimi  
Ф     

E
n dS	
S bo’ladi.
GAUSS   ТEOREMASI.
Nuqtaviy zaryadni o’rab turgan g radiusli sferik sirtni 
chiziqlari kesib o’tadi. q   /   
0 ta   E
Natijada   nuqtaviy   zaryaddan q   /   
0 chiziq   chiqadi   (yoki   zaryadga
kiradi).   Gauss   sistemasida   bu   son   4  q   ga  teng.
Biror   yopiq,   sirt   ichki   qiymatlari   ixtiyoriy   bo’lgan   q
1 q
2   va   h.z.  
nuqtaviy zaryadlar bo’lsa:
Ф     

  E
n dS `	
S
(1)
Maydonlar   superpozitsiya   prinsipiga   muvofiq	
En 	 En1  En2  ...	 	 	E	n i
(2)
(1) va   (2)   dan:
   E
n  
dS	
	 		 Eni dS
(3)
(4) ni   (3)   ga  qo’ysak: (4)	
S	S 
  E
n   dS      q
i   /     
0	
S
(5) 
 
E
n
S dS           1 
q

0
(5) Gauss   teoremasini   isbotlaydi.
Elektr   maydon   kuchlanganligi   vektorining   yopiq   sirt   orqali   oqimi
shu   sirt   ichiga   joylashgan   zaryadlar,   algebraik   yig’indisining   Yeo   ga
bo’lgan nisbatiga teng.
Agarda   zaryad   yopio’   sirt   ichida   doimiy   hajmli   zichlik   bilan
uzluksiz taqsimlansa, Gauss teoremasi   quyidagicha:

  E
n  
dS
S 	
  1
  
0  
V  d
V (6)
i (q 	 	V ) E   
 S	EGAUSS   ТEOREMASINING   QO’LLANILISHI.
1. Bir   tekis   zaryadlangan   cheksiz   tekislik   maydoni   (5- chizma):
5 –  chizma
Sirtiy zichligi     
o’zgarmas (bir xil) bo’lgan zaryadlangan cheksiz
tekislik   hosil   qilgan maydonni ko’raylik (6-chizma).   Тekislik   musbat,   deb
qaraladi.   Sirt   orqali   o’tayotgan   umumiy   oqim   2EAS   ga   teng.   Sirt   ichiga
  S   zaryad  joylashgan:
6 –  chizma
Gauss   teoremasiga   ko’ra:
(1)	
2ES 	 S / 0	
,	
E 	  / 2 0
Olingan   natija   silindr   uzunligiga   boјlik   emas.
2. Ikkita   har   xil   ismli   zaryadlangan   tekislik   maydoni:
7-chizma     1Gauss  sistemasida:	
E	 	 	 / 	
0           E      4  
(2)
Bu   yerda   bir   jinsli   va   bir   jinsli   bo’lmagan   maydon   tushunchasi
tushuntiriladi.
POТENSIAL.   
Тurli   q'
sin ,   q"
sin   va   h/z.   sinash   zaryadlari   maydonning   har   bir
nuqtasida   E'
r ,   E"
r   va   h.k.   energiyalarga   ega   bo’ladi.   Barcha   zaryadlar
uchun E
r / q
cin  nisbat bir xil:	
 	 Ep / qсин
(1)
Maydon   potensiali   deb   ataladi.
(2) E
p  
 1
4 
 
 
qq
`  2
    
4  r
(3)
Nuqtaviy   zaryad   maydonining   potensiali   Gauss   sistemasida:	
 	 q / r
(3)
E
p      q 
(4)
Maydon   kuchlarining   q   zaryad   ustida   bajargan   ishi:
(5)
hb-   da   1   j=1 к    1 в   .   1v=1j/1k=1/300   sgse  

  bir   lev=l,60•10 -19
k•lev=l,6•10- 19
j==l,6•10- 12
  erg.elekтr   maydonning   kuchlanganligi   bilan
poтensial urтasidagi  borlanish.
Maydon   kuchlari   tomonidan   q   zaryad   1-nuqtadan   2   -   nuqtaga
ko’chirilganda bajarilgan ish (8-chizma):	
q 7 -   chizmaA	1	
2
(1)	
2	
	 	 qEedl	
1
A
12      q ( 
1      
2   )
(2)
(1) va   (2)   dan
(3) 2

1      
2     

  qEedl
1
2 2

  qEedl      E

  dl      Ed
(4)
(5)
(6) 1	
	1  	2

n      
0   , 1		 Ed
A 	 qE	  x
 A      q ( 
0      
n   )      q  
(7)

0      
n       	
E   / x  qrad	
(8)
EKVIPOТENSIAL   SIRТLAR. +б
1'
E     
 б - б	
2
0
l
12	
1	
d Barcha nuqtalardagi potensiali bir xil bo’lgan sirtlar  ekvipotenpial  
sirtlar, deb ataladi.
Agar potensial x,u va z ning funksiyasi bo’lsa, u holda
ekvipotensial tenglamasi quyidagicha:(x, y, z)  const
funksiyasi sirtga o’tkazilgan normalning yo’nalishi shu nuqtadan
o’tkazilgan Ye vektorning yo’nalishiga moc bo’ladi (9-chizma).
8 -   chizma 10   –   chizma
a)   
-   biror   nuqtada   sirtga   o’tkazilgan   urinma.   n   -   normal.   Ye   -
vektor sirtga o’tkazilgan   perpendikulyar   bo’yicha   yo’nalgan bo’ladi.
b) Rasmda   nuqta   zaryad   maydonining   ekvipotensial   sirtlari
ko’rsatilgan.   Ye   vektorning   o’zgarishini   moc   ravishda   yaqin   nuqtada
ekvipotensial sirtlarning qalinligi ortadi (10-chizma):
11   –   chizma
v)   Dipol   maydoni   uchun   ekvipotensial   sirtlar   va   kuchlanganlik
chiziqlari ko’rsatilgan (11-chizma).
I bob yuzasidan  xulosalar
Ushbu   kompyuter   imitatsion   modelda   biror   moddaning   yoki   jismning
zichligini   aniqlash   uchun   uning   hajmi   va   massasini   o‘lchab   topilishi   aks
ettirilgan.. Ovoz tugmasini bosganimizda o‘rganilayotgan mavzuning matnini
ovoz tarzida gapirib beriladi. Taqdimot holati Yaratilgan 8 sinf “Fizika” fani
elektron   qo‘llanmada   ma’lum   bir   mavzudagi   jarayonlarni   aks   ettiruvchi shunga   o‘xshash   52   ta   kompyuter   imitatsion   model   ishlab   chiqilgan.   Shuni
alohida   ta’kidlab   o‘tish   mumkinki,   ishlab   chiqilgan   kompyuter   imitatsion
model   masofadan   turib   onlayn   darslarni   o‘rganish   imkonini   ham   beradi   va
inklyuziv ta’limda fizika fanini o‘zlashtirish uchun juda qulay ta’lim vositasi
hisoblanadi.   8sinf   “Fizika”   fani   bo‘yicha   ma’ruza   darslarida   ko‘rgazmalilik
katta   ahamiyatga   ega.   Shuning   uchun,   ma’ruza   darslarida   elektron   o‘quv
uslubiy   qo‘llanmalar,   elektron   stendlar   va   taqdimot   materiallaridan   keng
foydalanishga erishish kerak. 
Virtual   laboratoriya   kompyuterlar   uchun   murakkab   programmalar
sistemasidan   iborat   bo‘lib,   sistemaning   komponentalarining   hulqini
o‘rganadi,   ular   o‘rtasidagi   aloqani   belgilaydi,   Turli   hildagi   boshlang'ich
ma’lumotlar   uchun   kompyuterda   shu   programmalar   vositasida   hisob-kitob
ishlarini   bajarib,   real   tizimda   ro‘y   berishi   mumkin   bo‘lgan   voqealarni
ko‘rsatib   beradi.   Kompyuter   imitatsion   modellashtirishning   boshlang'ich
ma’lumotlarini   o‘zgartirib,   ob’ektni   u   yoki   bu   shartlardagi   hulqi   haqida
ishonchli   ma’lumotlarni   olish   mumkin.   Fizik   qurilmalarning   turli
ko‘rsatkichlari   o‘rniga   kompyuter   bergan   turli   sonli   ma’lumotlarga   ega
bo‘ladi.   Albatta,   virtual   laboratoriyalar   fizik   tajribalar   kabi   hamma   narsani
to‘la   ko‘zga   ko‘rsatib   bera   olmaydi,   ammo   uning   imkoniyatlari   kengroq,
chunki   virtual   laboratoriyada   amaliy   jihatdan   hamma   o‘zgarishlarni   yuzaga
keltirish   mumkin.   Har   bir   faktorni   tekshiruvchi   mutaxassis   tomonidan
yetarlicha   darajada   o‘zgartirish   mumkin,   virtual   laboratoriyalar   va
boshlang'ich   ma’lumotlardagi   hatoliklarni   osongina   ko‘rish   mumkin.
Yaratilgan o‘quv uslubiy qo‘llanma o‘quvchilar mustaqil tarzda 8-sinf fizika
darsligidan bilim va saviyalarini oshirishlari mumkin. Bu elektron qo‘llanma
maxsus   imkoniyati   cheklan   yoshlar   (zaif   eshituvchi,   zaif   ko‘ruvchi   hamda
uyda   tahsil   oluvchi   o‘quvchilar)   uchun   mo‘ljallangan.   Hattoki   bu   elektron
qo‘llanmadan   sog'lom   turmuz   tarzidagi   o‘quvchilar   ham   mustaqil   tarzda
ta’lim   olishlari   mumkin   bo‘ladi.   Kompyuter   imitatsion   model   asosida
yaratilgan   8-sinf   fizika   darsligi   elektron   qo‘llanma   qo‘llanmasi   5   bob,   60   ta mavzudan iborat. Uning bosh sahifasi quyidagi ko‘rinishdan iborat. Elektron
qo‘llanma   bosh   sahifasi   kompyuter   imitatsion   model   asosida   o‘quv
materiallarini   obrazlar   ko‘rinishida   taqdim   etish   orqali   o‘quvchilarga
tushuntirish   mumkin.   «Fizika»   fanini   o‘qitish   boshqa   fanlarga   nisbatan
alohida   o‘rinda   turadi.   Buning   boisi,   inson   har   kuni   fizik   va   mexanik
jarayonlarni  takrorlaydi  va juda ko‘p fizik jarayonlarga duch keladi. Hozirgi
zamon   ta’lim   tizimida   imkoniyati   cheklangan   o‘quvchilarga   innovatsion
texnologiyalar   asosida   ta’lim   berish   masalani   yechish   uchun   turli
ko‘rinishdagi   usul   va   metodikalarni   qo‘llash   mumkin.   Bulardan   biri   axborot
texnologiyalarining multimedia vositalari asosida o‘quv materiallarini virtual
laboratoriyalarni   yaratish   asosida   dars   jarayonini   tashkil   qilishdan   iborat.
Ushbu   paragrafda   umum   ta’lim   maktablari   ta’limni   axborotkommunikatsion
texnologiyalari   vositalari   asosida   8-sinf   “Fizika”   darsligini   taqdimotlar,
multimedia   vositalari   bilan   boyitilgan   ko‘rinishda   yaratish   masalasi
qo‘yilgan.   «8-sinf   fizika»   fanining   elektr   zaryad,   elektr   maydon,   elektr   toki,
elektr   tokining   ishi   va   quvvati,   turli   muhitlarda   elektr   toki,   magnit   maydon
haqidagi   dastlabki   ma’lumotlarni   o‘quvchilarga   tushuntirishda   dastlab   uning
kelib   chiqish   tarixi,   uning   xossalari,   usullari,   tasvirlash   yo‘llari,   ularning
turlari   haqida   ma’lumot   berib   o‘tamiz.   Bunday   elektron   qo‘llanmalarning
yaratilishi   imkoniyati   cheklangan   yoshlarni   uyida,   maktabda   ta’lim   olishiga
va  mustaqil   shug'ullanishiga   keng   imkoniyatlar   yaratadi.   Biz   ushbu   elektron
qo‘llanma   orqali   yuqorida   aytib   o‘tilgan   fizik   xodisalarni   virtual
laboratoriyalar   asosida   yoritishga   harakat   qilamiz.   Oynaning   pastki   qismida
esa   mavzuga   oid   test   savollari,   lug'at   so‘zlar   va   ovoz   tugmalari   joylashgan
(Quyidagi   mavzular   bo‘yicha   virtual   laboratoriyalar   ishlab   chiqilgan.
Yaratilgan   8-sinf   “Fizika”   fani   elektron   qo‘llanmada   ma’lum   bir   mavzudagi
jarayonlarni   aks   ettiruvchi   shunga   o‘xshash   10   ta   virtual   laboratoriya   ishlab
chiqilgan.   Shuni   alohida   ta’kidlab   o‘tish   mumkinki,   ishlab   chiqilgan   virtual
laboratoriyalar       masofadan   turib   onlayn   darslarni   o‘rganish   imkonini   ham
beradi   va   inklyuziv   ta’limda   fizika   fanini   o‘zlashtirish   uchun   juda   qulay ta’lim   vositasi   hisoblanadi.   8-sinf   “Fizika”   fani   bo‘yicha   ma’ruza   darslarida
ko‘rgazmalilik   katta   ahamiyatga   ega.   Shuning   uchun,   ma’ruza   darslarida
elektron   o‘quv   uslubiy   qo‘llanmalar,   elektron   stendlar   va   taqdimot
materiallaridan   keng   foydalanishga   erishish   kerak.     “Fizika”   fani   bo‘yicha
ma’ruza   darslarida   ko‘rgazmalilik   katta   ahamiyatga   ega.   Shuning   uchun,
ma’ruza   darslarida   elektron   darsliklar,   elektron   stendlar   va   taqdimot
materiallaridan keng foydalanishga erishish kerak.
II bob yuzasidan xulosalar
  Tadqiqot   mobaynida   tajribalar,   yangi   avlod   o‘quv-uslubiy   materiallari
asosida elektron o‘quv uslubiy qo‘llanma yaratish tuzilmalari ishlab chiqildi.
Shu   tuzilmalar   asosida   ma’ruza   matnlari,   amaliy   va   laboratoriya
mashg'ulotlari   uchun   ishlanmalar,   mustaqil   ish   topshiriqlari,   o‘quv-uslubiy
majmualar   yaratildi.   Tadqiqot   davomida   yaratilgan   o‘quv   uslubiy
materiallardan   o‘quv   jarayonida   foydalanishning   amaliy   masalalari   tavsiya
qilindi.   Shu   bilan   birga   ichki   tarmoq   orqali   o‘quvchilar   bilan   muloqotga
kirishish   va   ularga   elektron   uslubiy-qo‘llanmadan   foydalanib   ta’lim   olish
asoslari   yaratilib   amaliyotga   joriy   qilindi.   Elektron   uslubiy-qo‘llanmaning
asosini   tashkil   qiluvchi   o‘quv-uslubiy   materiallarni   yaratishda   zamonaviy
pedagogik   texnologiyalardan   foydalanildi.   Ma’ruza   materiallarining   har   biri
taqdimot materiallari bilan to‘ldirildi. Taqdimot materiallari dars jarayonining
ko‘rgazmali bo‘lishini ta’minlaydi. Bundan tashqari ta’lim portalida mavzuga
mos   video   materiallar   joylashtirilgan.   Ta’lim   oluvchilar   bilimlarini   nazorat
qilish   uchun   esa   avtomatlashtirilgan   tizimlardan   foydalanildi.   Elektron
uslubiy-qo‘llanma   “Fizika”   fanini   o‘qitishda   foydalanish   mumkin   bo‘lgan
mul`timediali   axborot   resurslari   mavjud.   Elektron   uslubiy   qo‘llanma
mazmuni va ulardan foydalanish metodikasi ishlab chiqildi. Shuningdek, dars
jarayonida   va   darsdan   tashqari   vaqtlarda   “Fizika”   fanidan   mustaqil   ishlarni
bajarishda   foydalanish   bo‘yicha   tavsiyalar   yoritildi.   Yaratilgan   elektron
uslubiy-qo‘llanmadan   dars   jarayonida   foydalanish   masalasi   “Fizika   fanining
predmeti” mavzusi misolida ko‘rib chiqildi.  UMUMIY XULOSALAR
 «Umum ta’lim maktablari ta’limiga oid virtual laboratoriya yaratish va
joriy   etishning   texnologiyalari   (8-   sinf   fizika   darsligi   misolida)»   mavzusida
olib borilgan tadqiqot natijalari asosida quyidagi xulosalar taqdim etiladi: 
1.   Tayanch   harakati   a’zolari   shikastlangan   uyda   yakka   tartibda   ta’lim oluvchi   va   uzoq   vaqt   davolanishga   muxtoj   o‘quvchilar   uchun   elektron
axborot-ta’lim   resurslarini   yaratishda   O‘zbekiston   Respublikasining
sanitariya-gigiena qoidalari va tadqiqot doirasida taklif etlayotgan loyihalash
bosqichlaridan, talablardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi; 
2. Umum ta’lim maktablarida fizika o‘quv predmetini (8- sinflar uchun)
o‘qitishda   foydalaniladigan   axborot   texnologiyalari   vositalarini   ko‘rgazmali
funktsiyalari   aniqlash   va   ularni   amalga   oshirish   yo‘llarini   belgilash   muhim
masalalardan biri hisoblanadi.
3. Umum ta’lim maktablari 8-sinf fizika o‘quv predmetiga oid didaktik
dasturiy   vositalar   (multimedia,   ovoz   doir,   video,   virtual   laboratoriya,   virtual
stendlar)dan foydalanish muhim hisoblanadi. Buning natijasida o‘quvchining
fanga   bo‘lgan   qiziqishi   oshadi,   tasavvur   hosil   qiladi   va   zaruriy
kompetentsiyalari shakllanadi; 
4.   Imkoniyati   cheklangan   (uyda   yakka   tartibda   ta’lim   oluvchi)
o‘quvchilarning   fizika   o‘quv   predmetidan   kreativ   fikrlashini   rivojlantirishda
virtual laboratoriyaidan foydalanish metodikasini takomillashtirish lozim; 
5.   Umum   ta’lim   maktablari   o‘quvchilarining   fizika   o‘quv   predmetida
mustaqil  o‘quv faoliyatini  samarali  tashkil etishda interfaol metodlar, virtual
laboratoriyai   va   diagnostik   dasturiy   vositalaridan   foydalanish   muhim
hisoblanadi;
 6. Umum ta’lim maktablarida virtual laboratoriyaidan foydalanib o‘quv
jarayonini   samaradorligini   oshirish   va   bilish   faoliyatini   faollashtirish,   o‘qish
ehtiyoji va qiziqishiga muvofiq bilim ko‘nikma hamda malakalarini egallash,
o‘qitish jarayonida tabaqalashtirilgan yondashuvdan foydalanish lozim; 
7. 8- sinf fizika o‘quv predmetini o‘qitish jarayonida foydalanish uchun
kiritilgan   virtual   laboratoriya   tajriba-sinov   yordamida   o‘z   samarasini
berganligi   isbotlandi.   Shu   bois,   ushbu   elektron   uslubiy   qo‘llanma   va   virtual
laboratoriyaidan   umum   ta’lim   maktablarida   keng   ko‘lamda   foydalanish
mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2019   yil   29   apreldagi
“O‘zbekiston   respublikasi   xalq   ta’limi   tizimini   2030   yilgacha   rivojlantirish
kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g'risida” PF-5712-son farmoni
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018   yil   19   fevraldagi
“Axborot   texnologiyalari   va   kommunikatsiyalari   sohasini   yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g'risidagi” PF-5349-son farmoni
3. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017   yil   7   fevraldagi
“O‘zbekiston   respublikasini   yanada   rivojlantirish   bo‘yicha   Harakatlar
strategiyasi to‘g'risidagi” PF-4947 son farmoni.
4. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018   yil   25   yanvardagi
«Umumiy   o‘rta,   o‘rta   maxsus   va   kasb-hunar   ta’limi   tizimini   tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g'risida» PF-5313-son farmoni.
5. O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining 2018 yil  5 sentabrdagi  «Xalq
ta’limini   boshqarish   tizimini   takomillashtirish   bo‘yicha   qo‘shimcha   chora-
tadbirlar to‘g'risida” PF-5538 sonli qarori.
6. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017   yil   30   iyundagi
“Respublikada   axborot   texnologiyalari   sohasini   rivojlantirish   uchun   shart-
sharoitlarni   tubdan   yaxshilash   chora-tadbirlari   to‘g'risida”   PQ-5099-son
qarori
7. O‘zbekiston   Respublikasi   “Yoshlarga   oid   davlat   siyosati
to‘g'risdagi”qonuni
8. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2014   yil   19   fevraldagi
“Sog'lom bola yili” davlat dasturi to‘g'risidagi PQ-2133 son qarori.
9. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2010   yil   27   yanvardagi
“Barkamol avlod yili” davlat dasturi to‘g'risidagi PQ-1271 son qarori.
10. O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2011   yil   13
sentyabrdagi   “Imkoniyatlari   cheklangan   bolalar   uchun   ixtisoslashtirilgan
davlat   ta’lim   muassasalari   to‘g'risidagi   me’yoriy-huquqiy   xujjatlarlarni
tasdiqlash haqidagi” 256 son qarori.
11. O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2011   yil   14
oktyabrdagi   “Bolalarni   tarbiyalashni   takomillashtirish,   sog'lom   va   barkamol
avlodni shakllantirishga doir qo‘shimcha chora tadbirlar  to‘g'risida” 280 son
qarori.
12. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi 2015 yil 10 iyun` №15-
mh,   O‘zbekiston   Respublikasi   Sog'liqni   saqlash   vazirligining   2015   yil   10 iyun`   №30  son  “Jismoniy  yoki   psixik  rivojlanishida  nuqsoni   bo‘lgan  hamda
hamda uzoq vaqt davolanishga muxtoj bolalarning uyda yakka tartibda ta’lim
olishlarini   tashkil   etish   tartibi   to‘g'risidagi   nizomni   tasdiqlash   haqida”gi
qarorlari.
13. O‘zbekiston   Respublikasi   Xalq   ta’limi   vazirligining   2015   yil   2   iyun`
№14-mh “Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni
bir   ixtisoslashtirilgan   ta’lim   muassasasidan   boo‘qa   ixtisoslashtirilgan   ta’lim
muassasasiga   yoki   inlyuziv   (uyg'unlashgan)   sharoitda   ta’lim   olishi   uchun
maxsus   muassasasiga   o‘tkazish   tartibi   to‘g'risidagi   nizomni   tasdiqlash
haqidagi” buyrug'i.
14.   Саламанская   Декларация   о   принципах,   политике   и   практической
деятельности в сфере образования лиц с особқми потребностями. 1994г.
Испания.
  15.   Возняк   Ирина   Владимировна   рассматривает   “Формирование
готовности   педагогов   к   инклюзивному   образованию   детей   в   системе
повқшения квалификации”// диссертация кандитатапедагогических наук.-
Белгородский государсвеннқй институт искусств културқ. Белгород 2017.
  16.   Тони   Бут,   Мэл   Эйнскоу,   под   редакцией   Марка   Вогана,   основателя
Центра изучения инклюзивного образования. Бристоль, Великобритания,
130   Научнқй   редактор   -   Наталья   Борисова\   «Показатели   инклюзии.
Практическое пособие.»-Москва. 
17.   Д.В.Бухаров.   «Проблема   открытости   в   инклюзивном   образовании»
Профессиональная   ориентация   инвалидов   и   лиц   с   ОВЗ   в   системе
многоуровневого   образования:   организационные   и   методические
аспекты: материалқ Всероссийской научно-практической конференции, г.
Москва, 
18   ноября   2016г./составители:   Байрамов   В.Д.,   Ореховская   Н.А.   –   М.:
МГГЭУ,   2016.   -   847   с.   18.   Юдина   И.   А   «Состояние   и   перспективқ
развития   инклюзивного   образования   в   республике   Саха   (Якутия)».
Инклюзивное   образование:   методология,   практика,   технологии: Материалқ   международной   научнопрактической   конференции   (20—22
июня   2011,   Москва)   /   Моск.   гор.   психол.-пед.   Ун-т;   Редкол.:   С.   В.
Алехина и др. – М.: МГППУ, 2011. – 244 с 
19.   Селюк   Б.В.   «Использование   компьютера   на   лекциях   по   физике».
Вторая   ежегодная   межрегиональная   научно-практическая   конференция
«Инфокоммуникационнқе   технологии   в   региональном   развитии»   5-6
февраля 2009 года.
  20.   Фомченков   В.П.   «Система   поддержки   дистанционного   обучения
«Stellus»:   опқт   и   перспективқ   использования».   Вторая   ежегодная
межрегиональная   научно-практическая   конференция
«Инфокоммуникационнқе   технологии   в   региональном   развитии»   5-6
февраля 2009 года. 
21.   Фомченков   В.П.   «Система   поддержки   дистанционного   обучения
«Stellus»:   опқт   и   перспективқ   использования».   Вторая   ежегодная
межрегиональная   научно-практическая   конференция
«Инфокоммуникационнқе   технологии   в   региональном   развитии»   5-6
февраля   2009   года.  
22.   Гудожникова   Ольга   Борисовна.   «Социально-профессиональная
адаптация   обучающихся   с   ограниченнқми   возможностями   здоровья   в
условиях   инклюзивного   среднего   профессионального   образования».
Диссертация на 131 соискание ученой степени кандидата педагогических
наук.Томский государственнқй педагогический университет. 2016. 
23.   Методическое   пособие   для   обучения   (инструктирования)
сотрудников   учреждений   МСЭ   и   других   организаций   по   вопросам
обеспечения   доступности   для   инвалидов   услуг   и   объектов,   на   которқх
они   предоставляются,   оказания   при   этом   необходимой   помощи   /   Р.Н.
Жаворонков, Н.В. Путило, О.Н. Владимирова и др.; Министерство труда
и   социальной   защитқ   населения   Российской   Федерации.   –   В   2-х   Ч.   -
Москва., 2015. - 555 с.
  24. Макеева  И.А. «Толерантность как ценностная основа инклюзивного образования».   Инклюзивное   образование:   результатқ,   опқт   и
перспективқ:   сборник   материалов   III   Международной
научнопрактической   конференции   /под   ред.   С.В.   Алехиной.   –   М.:
МГППУ,   2015.   –   528   с.  
25.   Панферова   О.В.   «Сетевое   взаимодействие   как   условие   становления
инклюзивного образования». Инклюзивное образование: результатқ, опқт
и   перспективқ:   сборник   материалов   III   Международной
научнопрактической   конференции   /под   ред.   С.В.   Алехиной.   –   М.:
МГППУ,   2015.   –   528   с.  
26.   Методическое   пособие   по   обеспечению   доступности   для   инвалидов
объектов   и   услуг.   Часть   1.   Организация   обеспечения   доступности   для
инвалидов   объектов   и   услуг   в   учреждениях   социального   обслуживания
населения. Авт.-сост. Т.Н.Шеломанова, Л.В.Корякова. –Санкт-Петербург:
МРЦ «Доступнқй мир», 2016.- 60 с.
  27.   Д.А.   Кравцов.   “SharePointLms   как   техническое   обеспечение
дистанционного   обучения   в   республике   Беларусь”   Дистанционное
обучение   –   образовательная   среда   XXI   века   :Материалқ   VII
Международной   научно–методической   конференции.   –   Минск   :БГУИР,
2011. – 548 с. 132 
28.   М.   Лутфиллаев,   Р.   Эшимов   «Разработка   и   внедрение   виртуальнқх
ресурсов   для   инклюзивного   образования»   Ж.   «Халқ   таълими»
научнометодический журнал 2018 №2. 138-142 С. 
29.   М.   Лутфиллаев,   Р.   Эшимов   «   Imkoniyati   cheklangan   yoshlar   ta’limida
kompyuter   imitatsion   modellar   asosida   yaratilgan   multimediyali   elektron
ta’lim   resurslarning   o‘rni»   Ж.   «Халқ   таълими»   научно-методический
журнал 2019 №1. –Б. 103-105. 
30.   Р.   Эшимов.   “Замонавий   ахборот   технологияларидан   фойдаланишда
хорижликлар   тажрибаларини   ўргнаиш”   Ж.   “Физика,   математика   ва
информатика”   2017   №5.   –Б.   11-172.   31.   М.   Лутфиллаев,   Р.   Эшимов
“Создание учебной литературқ для инклюзивного образования на основе компьютернқх   имитационнқх   моделей”//   Научно-технический   журнал
«Новости науки Казахстана» 2019 №1. –Б. 34-45.
  32.   Р.Эшимов   ““Создание   учебной   литературқ   для   нклюзивного
образования   на  основе   компьютернқх   имитационнқх   моделей”   //   Eastern
European   Scientific   Journal   (ISSN   2199-7977)   DOI   10.12851/EESJ201805.
August 3- 2018.

1 Virtual laboratoriyalar asosida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini takomillashtirish(8-sinf fizika darsligi misolida) Mundarija Kirish. .........................................................................................................3-6 1-bob. Virtual laboratoriyalar yaratish va joriy etish texnologiyalari 1.1- § .Virtual laboratoriyalar yaratish va joriy etish texnologiyalari………………………………………………….…..8-11 1.2-§. Umum ta’lim maktablari ta’limiga doir virtual laboratoriyalar yaratish……………………………………………………………………..….11-18 2-bob. Virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etish 2.1- § . Virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jaryoniga joriy etish....................................................................................................................19-25 2.2-§ Umum ta’lim maktablari ta’limiga doir virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etish metodikasi (8- sinf “Fizika” o‘quv predmeti misolida)............................................................................................................25-50 Xulosa................................................................................................................54-55 Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................55-62

2 Kirish Bugungi kunda ta’lim tizimini sifat jihatidan isloh qilish, ta’limga innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalar, axborot texnologiyalarini keng joriy etish, jahon standartlariga javob bera oladigan yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash yo‘nalishlarida ilmiy izlanishlar olib borishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shuning bilan bir qatorda, axborot – kommunikasion texnologiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq qilish negizida virtual laboratoriyalarning turli jarayonlarni sifatida singdirilishi va mazmunini rivojlantirish raqamli taraqqiyotning hozirgi davrida Bitiruv malakaviy ishchilar e’tiborini doimiy ravishda jalb qilib kelmoqda. Dunyodagi rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimida veb-ilovalarning mazmuni, shakllanishi va rivojlanish qonuniyatlarini tavsiflashda ma’lum vositalardan foydalanuvchilarning tafakkur qobiliyatini inobatga olish zarurligi to‘lig‘icha e’tirof etilmoqda. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahonda imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etish tizimini takomillashtirish maqsadida kompyuterli imitatsion modellar, multimediali elektron resurslar, virtual ta’lim texnologiyalarni yaratish va ularni joriy etish masalalariga oid ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni tabiiy fanlardan ta’lim olishi uchun zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalari va pedagogik texnologiyalarning imkoniyatlaridan keng foydalanib o‘qitish asosida, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, mantiqiy fikrlashini oshirish, o‘qitishni tizimlashtirishda nazariy- metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirishga xizmat qilmoqda. Dunyo miqyosida imkoniyati cheklangan o‘quvchilarga fizika fanidan ta’lim berishning tashkiliy-metodik asoslarini tadqiq etishda integrativ yondashuvli interfaol metodlar va didaktik elektron ta’lim resurslarini,

3 kompyuterli imitatsion modellarni joriy etishga qaratilgan ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Tadqiqot natijalari imkoniyati cheklangan o‘quvchilar uchun fizika ta’limi jarayoniga imitatsion modelli o‘quv materiallarini loyihalash, kompyuterning amaliy va instrumental dasturiy vositalari hamda multimediali elektron resurslar asosida mashg'ulotlarini tashkil etishning zamonaviy yondashuvlar bilan bog'liq ilmiy ishlanmalar ko‘lamini oshirish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda imkoniyati cheklangan o‘quvchilar ta’limini rivojlantirish uchun ilg'or pedagogik texnologiyalardan foydalanish, o‘quv reja va dasturlarini takomillashtirish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. O‘z navbatida, imkoniyati cheklangan o‘quvchilarga fizika fanini o‘qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanishning yangicha yondashuvlarini tadqiq etish zaruriyatini yuzaga kelmoqda. Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim- tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g'risidagi Qarorda “inklyuziv ta’lim jarayonida o‘quvchilarda o‘qishga sog'lom, kuchli va ta’sirchan motivatsiyani shakllantirish; inklyuziv ta’lim dasturlari asosida zamonaviy darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etgan holda multimedia ilovalarini yaratish» kabi ustuvor vazifalar belgilangan. Bu borada, maxsus maktab internatlarining o‘quv jarayoni uchun didaktik o‘quv vositalarini loyihalash bosqichlarini, talablarini takomillashtirish, umum o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarining fizika fanidan mustaqil ishlashini tashkil etishga oid ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 25 yanvardagi «Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlar to‘g'risida»gi PQ-4963- son, 2021 yil 9 avgustdagi «Yetim bolalar va ota-ona qaramog'idan mahrum bo‘lgan bolalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning yangi tizimini joriy etish chora-tadbirlari to‘g'risida»gi PQ-5216-son, 2019 yil 29 apreldagi

4 «O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g'risida»gi PF-5712-son Farmonlari hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ta’limda axborot-kommunikatsion texnologiyalarini joriy etish, elektron ta’limni rivojlantirish, elektron axborot- ta’lim resurslari va dasturiy qobiqlarni yaratish va qo‘llashga oid tadqiqotlar yurtimizda: A.A.Abduqodirov, M.M.Aripov, R.R.Boqiev, F.M.Zakirova, M.H.Lutfillaev, A.A.Abdqvasieva D.E.Toshtemirov, N.A.Muslimov, N.I.Taylaqov, M.E.Musaeva, B.Sapaev B.Boltaev, U.Yu.Yuldashev, Ya.Mamatova, M.A.Fayziev, M.R.Fayzieva umum ta’lim maktablari ta’limidagi muammo va istiqbollarini tadqiq qilish, uning mazmun-mohiyati, vazifalari, tamoyillariga doir ilmiy izlanishlar: yo‘nalishida L.R.Muminova, R.Sh.Shomaxmudova, N.Muzaffarova, M.R.Fayzieva, F.U.Qodirova, D.Tangirova, R.A.Suleymenova, G.D.Xakimdjanovalarning ishlarida tadqiq etilgan. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi davlatlarida umum ta’lim maktablari o‘quvchilar ta’limining pedagogik-psixologik jihatlarini o‘rganishga doir tadqiqot ishlari: T.V.Lisovskaya, D.V.Buxarov, I.Yu.Frolova, I.A.Yudina; axborot texnologiyalaridan foydalangan holda maktab o‘quvchilari o‘quv jarayoni samaradorligini oshirish sohasida: N.N.Gorbachyov, B.V.Selyuk, N.A.Vasyanovich, G.P.Vecherkina, Ch.M.Mirkarimova, S.V.Maruk, E.S.Polat T.V.Lisovskayalar kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan . Yuqorida keltirilgan tadqiqotlarda maktab o‘quvchilarning ta’lim va tarbiya jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha nazariy va amaliy ahamiyatga molik ayrim yondashuvlar ilgari surilgan bo‘lsada, 8- fizika fani darsligiga doir virtual laboratoriya yaratish va maxsus ta’lim muassasalarining o‘quv jarayoniga joriy etish metodikasi maxsus monografik tadqiq qilinmagan. Bitiruv malakaviy ishi maqsadi 8- sinf fizika darsligi asosida virtual

5 laboratoriya yaratish va imkoniyati cheklangan o‘quvchilar o‘quv jaryoniga joriy etish texnologiyalarini ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishi vazifalari: 8-sinf maktab o‘quvchilarning fizika faniga oid mashg'ulotlarni ko‘rgazmali imkoniyatlarining mazmunini yoritish asosida takomillashtirish; maktab o‘quvchilarning fizika fanidan kreativ fikrlashini rivojlantirishga yo‘naltirilgan virtual laboratoriyadan foydalanishni takomillashtirish; Bitiruv malakaviy ishi ob’ekti maktablarda fizika fanini virtual laboratoriyadan foydalangan holda o‘qitish jarayoni belgilangan. Bitiruv malakaviy ishi predmeti fizika fanidan (8- sinf darsligi bo‘yicha) virtual laboratoriyaini maktablar o‘quv jarayoniga joriy etishning shakl va vositalaridan iborat. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat. maxsus maktab internatlarining o‘quv jarayoni uchun didaktik o‘quv vositalarini loyihalash bosqichlari (o‘rganish, hamkorlik, mustaqil, ijodiy) talablarini va virtual laboratoriya (abstrakt, fizik, matematik) integratsiyasini ta’minlash asosida takomillashtirilgan; maxsus maktab internatlarining 8-sinf fizika o‘quv predmetiga oid didaktik dasturiy vositalar (mul`timedia, ovoz doir, video, virtual laboratoriya, virtual stendlar)dan foydalanish hamda mashg'ulotlarni ko‘rgazmali imkoniyatlarining mazmunini yoritish asosida takomillashtirilgan; imkoniyati cheklangan (uyda yakka tartibda ta’lim oluvchi) o‘quvchilarning fizika o‘quv predmetidan kreativ fikrlashini rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg'ulotlarning (muammoli, evristik) o‘quv metodik ta’minoti virtual laboratoriya imkoniyatini ochib berish asosida takomillashtirilgan. Bitiruv malakaviy ishining amaliy natijalari quyidagilardan iborat: imkoniyati cheklangan yoshlar ta’limiga doir 8-sinf fizika darsligidan 7ta virtual laboratoriya yaratilgan;