logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Virtual laboratoriyalar asosida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini takomillashtirish(8-sinf fizika darsligi misolida)

Virtual laboratoriyalar asosida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini takomillashtirish(8-sinf fizika darsligi misolida)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2602.5 KB
Ko'chirib olish
1 Virtual laboratoriyalar asosida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini takomillashtirish(8-sinf fizika darsligi misolida) Mundarija Kirish. .........................................................................................................3-6 1-bob. Virtual laboratoriyalar yaratish va joriy etish texnologiyalari 1.1- § .Virtual laboratoriyalar yaratish va joriy etish texnologiyalari………………………………………………….…..8-11 1.2-§. Umum ta’lim maktablari ta’limiga doir virtual laboratoriyalar yaratish……………………………………………………………………..….11-18 2-bob. Virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etish 2.1- § . Virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jaryoniga joriy etish....................................................................................................................19-25 2.2-§ Umum ta’lim maktablari ta’limiga doir virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etish metodikasi (8- sinf “Fizika” o‘quv predmeti misolida)............................................................................................................25-50 Xulosa................................................................................................................54-55 Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................55-62 2 Kirish Bugungi kunda ta’lim tizimini sifat jihatidan isloh qilish, ta’limga innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalar, axborot texnologiyalarini keng joriy etish, jahon standartlariga javob bera oladigan yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash yo‘nalishlarida ilmiy izlanishlar olib borishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shuning bilan bir qatorda, axborot – kommunikasion texnologiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq qilish negizida virtual laboratoriyalarning turli jarayonlarni sifatida singdirilishi va mazmunini rivojlantirish raqamli taraqqiyotning hozirgi davrida Bitiruv malakaviy ishchilar e’tiborini doimiy ravishda jalb qilib kelmoqda. Dunyodagi rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimida veb-ilovalarning mazmuni, shakllanishi va rivojlanish qonuniyatlarini tavsiflashda ma’lum vositalardan foydalanuvchilarning tafakkur qobiliyatini inobatga olish zarurligi to‘lig‘icha e’tirof etilmoqda. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahonda imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etish tizimini takomillashtirish maqsadida kompyuterli imitatsion modellar, multimediali elektron resurslar, virtual ta’lim texnologiyalarni yaratish va ularni joriy etish masalalariga oid ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni tabiiy fanlardan ta’lim olishi uchun zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalari va pedagogik texnologiyalarning imkoniyatlaridan keng foydalanib o‘qitish asosida, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, mantiqiy fikrlashini oshirish, o‘qitishni tizimlashtirishda nazariy- metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirishga xizmat qilmoqda. Dunyo miqyosida imkoniyati cheklangan o‘quvchilarga fizika fanidan ta’lim berishning tashkiliy-metodik asoslarini tadqiq etishda integrativ yondashuvli interfaol metodlar va didaktik elektron ta’lim resurslarini, 3 kompyuterli imitatsion modellarni joriy etishga qaratilgan ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Tadqiqot natijalari imkoniyati cheklangan o‘quvchilar uchun fizika ta’limi jarayoniga imitatsion modelli o‘quv materiallarini loyihalash, kompyuterning amaliy va instrumental dasturiy vositalari hamda multimediali elektron resurslar asosida mashg'ulotlarini tashkil etishning zamonaviy yondashuvlar bilan bog'liq ilmiy ishlanmalar ko‘lamini oshirish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda imkoniyati cheklangan o‘quvchilar ta’limini rivojlantirish uchun ilg'or pedagogik texnologiyalardan foydalanish, o‘quv reja va dasturlarini takomillashtirish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. O‘z navbatida, imkoniyati cheklangan o‘quvchilarga fizika fanini o‘qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanishning yangicha yondashuvlarini tadqiq etish zaruriyatini yuzaga kelmoqda. Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim- tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g'risidagi Qarorda “inklyuziv ta’lim jarayonida o‘quvchilarda o‘qishga sog'lom, kuchli va ta’sirchan motivatsiyani shakllantirish; inklyuziv ta’lim dasturlari asosida zamonaviy darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etgan holda multimedia ilovalarini yaratish» kabi ustuvor vazifalar belgilangan. Bu borada, maxsus maktab internatlarining o‘quv jarayoni uchun didaktik o‘quv vositalarini loyihalash bosqichlarini, talablarini takomillashtirish, umum o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarining fizika fanidan mustaqil ishlashini tashkil etishga oid ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 25 yanvardagi «Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlar to‘g'risida»gi PQ-4963- son, 2021 yil 9 avgustdagi «Yetim bolalar va ota-ona qaramog'idan mahrum bo‘lgan bolalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning yangi tizimini joriy etish chora-tadbirlari to‘g'risida»gi PQ-5216-son, 2019 yil 29 apreldagi 4 «O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g'risida»gi PF-5712-son Farmonlari hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ta’limda axborot-kommunikatsion texnologiyalarini joriy etish, elektron ta’limni rivojlantirish, elektron axborot- ta’lim resurslari va dasturiy qobiqlarni yaratish va qo‘llashga oid tadqiqotlar yurtimizda: A.A.Abduqodirov, M.M.Aripov, R.R.Boqiev, F.M.Zakirova, M.H.Lutfillaev, A.A.Abdqvasieva D.E.Toshtemirov, N.A.Muslimov, N.I.Taylaqov, M.E.Musaeva, B.Sapaev B.Boltaev, U.Yu.Yuldashev, Ya.Mamatova, M.A.Fayziev, M.R.Fayzieva umum ta’lim maktablari ta’limidagi muammo va istiqbollarini tadqiq qilish, uning mazmun-mohiyati, vazifalari, tamoyillariga doir ilmiy izlanishlar: yo‘nalishida L.R.Muminova, R.Sh.Shomaxmudova, N.Muzaffarova, M.R.Fayzieva, F.U.Qodirova, D.Tangirova, R.A.Suleymenova, G.D.Xakimdjanovalarning ishlarida tadqiq etilgan. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi davlatlarida umum ta’lim maktablari o‘quvchilar ta’limining pedagogik-psixologik jihatlarini o‘rganishga doir tadqiqot ishlari: T.V.Lisovskaya, D.V.Buxarov, I.Yu.Frolova, I.A.Yudina; axborot texnologiyalaridan foydalangan holda maktab o‘quvchilari o‘quv jarayoni samaradorligini oshirish sohasida: N.N.Gorbachyov, B.V.Selyuk, N.A.Vasyanovich, G.P.Vecherkina, Ch.M.Mirkarimova, S.V.Maruk, E.S.Polat T.V.Lisovskayalar kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan . Yuqorida keltirilgan tadqiqotlarda maktab o‘quvchilarning ta’lim va tarbiya jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha nazariy va amaliy ahamiyatga molik ayrim yondashuvlar ilgari surilgan bo‘lsada, 8- fizika fani darsligiga doir virtual laboratoriya yaratish va maxsus ta’lim muassasalarining o‘quv jarayoniga joriy etish metodikasi maxsus monografik tadqiq qilinmagan. Bitiruv malakaviy ishi maqsadi 8- sinf fizika darsligi asosida virtual 5 laboratoriya yaratish va imkoniyati cheklangan o‘quvchilar o‘quv jaryoniga joriy etish texnologiyalarini ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishi vazifalari: 8-sinf maktab o‘quvchilarning fizika faniga oid mashg'ulotlarni ko‘rgazmali imkoniyatlarining mazmunini yoritish asosida takomillashtirish; maktab o‘quvchilarning fizika fanidan kreativ fikrlashini rivojlantirishga yo‘naltirilgan virtual laboratoriyadan foydalanishni takomillashtirish; Bitiruv malakaviy ishi ob’ekti maktablarda fizika fanini virtual laboratoriyadan foydalangan holda o‘qitish jarayoni belgilangan. Bitiruv malakaviy ishi predmeti fizika fanidan (8- sinf darsligi bo‘yicha) virtual laboratoriyaini maktablar o‘quv jarayoniga joriy etishning shakl va vositalaridan iborat. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat. maxsus maktab internatlarining o‘quv jarayoni uchun didaktik o‘quv vositalarini loyihalash bosqichlari (o‘rganish, hamkorlik, mustaqil, ijodiy) talablarini va virtual laboratoriya (abstrakt, fizik, matematik) integratsiyasini ta’minlash asosida takomillashtirilgan; maxsus maktab internatlarining 8-sinf fizika o‘quv predmetiga oid didaktik dasturiy vositalar (mul`timedia, ovoz doir, video, virtual laboratoriya, virtual stendlar)dan foydalanish hamda mashg'ulotlarni ko‘rgazmali imkoniyatlarining mazmunini yoritish asosida takomillashtirilgan; imkoniyati cheklangan (uyda yakka tartibda ta’lim oluvchi) o‘quvchilarning fizika o‘quv predmetidan kreativ fikrlashini rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg'ulotlarning (muammoli, evristik) o‘quv metodik ta’minoti virtual laboratoriya imkoniyatini ochib berish asosida takomillashtirilgan. Bitiruv malakaviy ishining amaliy natijalari quyidagilardan iborat: imkoniyati cheklangan yoshlar ta’limiga doir 8-sinf fizika darsligidan 7ta virtual laboratoriya yaratilgan; 6 maxsus maktab internatining 8-sinf o‘quvchilarini fizika o‘quv predmetidan mustaqil ishlashini tashkil etish metodikasi takomillashtirilgan. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining ishonchliligi. Qo‘llanilgan yondashuv va usullar, ilmiy-nazariy ma’lumotlarning rasmiy manbalardan olinganligi, keltirilgan tahlillar va tajriba-sinov ishlari samaradorligining matematik-statistika metodlari vositasida asoslanganligi, xulosa, taklif va tavsiyalarning amaliyotda joriy etilganligi, olingan natijalarning tegishli tashkilotlar tomonidan tasdiqlangani bilan izohlanadi; Bitiruv malakaviy ishining natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati maxsus maktab-internatlarda tayanch harakat a’zolari shikastlangan o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini rivojlantirishda 8-sinf fizika darsligi asosida yaratilgan virtual laboratoriyadan foydalanish texnologiyasi hamda taklif tavsiyalar ishlab chiqqanligi bilan izohlanadi. 7 I BOB. VIRTUAL LABORATORIYALAR YARATISH VA JORIY ETISH TEXNOLOGIYALARI 1.1-§.Virtual laboratoriyalar yaratish va joriy etish texnologiyalari Virtual laboratoriyalar o‘quvchilarga o‘quv materiallarini o‘rganishda berilayotgan masalalarni qism masalalarga bo‘lish imkoniyatini yaratadi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchilarga masalalarni yechish, tarkibini tuzish imkoniyatini beradi. Bu turdagi virtual laboratoriyalarda ifoda etish uslubi birinchi va ikkinchi turdagi imitatsion modellarning orasida joylashgan. Bu imitatsion modellarda ta’lim mazmuni o‘yinlar, musobaqa yoki tadqiqotchilik ko‘rinishida taqdim etiladi. Bunday ko‘rinishdagi dasturlar odatda quyidagi ko‘rinishda taqdim etiladi: - o‘rgatuvchi, ya’ni o‘rganilayotgan predmet bo‘yicha ma’lum bilimlar va metodik ko‘rsatmalarni hamda topshiriqlarni bajarishda yo‘l qo‘yilgan xatolarni birdaniga nazorat qila olish imkoniyati bor dasturlar. Bunday dasturlar odatda o‘rgatuvchi o‘yinlar shaklida taqdim etiladi. Masalan, bunday dasturlarni matematika, informatika va biologiya fanlaridan yaratish mumkin. Bunday ko‘rinishdagi virtual laboratoriyalar o‘quvchilarni ko‘nikma va tanqidiy fikrlash, malakalarini oshirishga xizmat qiladi, chunki ko‘p hollarda o‘yinli dasturlar nozik (mohirona) yechimlarni topishni talab qiladi. Tabiiy fanlar bo‘yicha yaratilayotgan kompyuter imitatsion model bilimlar mazmunini formallashtirilgan holda taqdim etish muammosi bilan bog'liq bo‘lgan masala va misollarni yecha olish ko‘nikmasini hosil qilish emas, balki katta qismdagi o‘quv amaliyotini qamrab olish va uning asosiy maqsadi nazariy darslar bilan birgalikda laboratoriya mashg'ulotlarini bajara olish orqali o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat. Fizika-matematika fanlari bo‘yicha nazariy materiallar ko‘proq matematik formulalar va isbotlar tizimidan iborat bo‘lib, ular o‘quvchilarga mustaqil o‘zlashtirish uchun murakkablik qiladi. 8 Bu esa o‘z navbatida multimedia vositalari asosida ma’ruzalar tashkil etish zaruriyatini va elektron darsliklar orqali ko‘rgazmali qurollardan foydalanish imkoniyatini yaratadi. Kompyuter imitatsion model asosida tashkil qilingan ma’ruza darslarida o‘quv materialini har-xil muhitda tashkil qilish imkoniyati yaratilib, unda matn, dinamik harakat, grafika va audio-video yozuvlardan yagona majmua sifatida foydalanish imkoniyati borligi sababli o‘quvchilar dars jarayonida faol qatnashisha oladilar. Axborot texnologiyalarining multimedia vositalarini qo‘llash ma’ruza darslarida namoyish qilinayotgan o‘quv materillarini sifat jihatdan yangi ko‘rinishga keltirishga olib keladi. Kompyuterdagi laboratoriya mashg'ulotlari, amaliyot darslari, animatsiyali imitatsion modellar o‘quv materiallarining mazmun mohiyatini tushuntirib berish uchun yaratilgan pedagogik dasturiy vositalardir. Bundan tashqari virtual laboratoriyalar yordamida real sharoitda bajarib bo‘lmaydigan har-xil trenajyorlar, modellar va laboratoriya ishlarini bajarish mumkin. Ayniqsa, tajribani to‘g'ridan-to‘g'ri o‘tkazish mumkin bo‘lmagan holatlarda bu juda qo‘l keladi. Bularga misol tariqasida gazlardagi molekulalarning kinetik harakatini, suyuqliklardagi molekulyar hodisalarni, mikrodunyodagi kvantli, biologik, kimyoviy hodisalarni va hakazolarni keltirish mumkin. Tabiiy va fizika-matematika fanlari bo‘yicha predmet sohaga tegishli didaktik virtual laboratoriyalarni yaratish o‘quv jarayonining samaradorligini oshirish kabi muhim masalani yechishga olib keladi. Kompyuter texnologiyalari asosida modellashtirish pedagogik xodimlarga ko‘rgazmali qurolga ega bo‘lish bilan birga fizik, kimyoviy ob’ektlarning asosiy xossalarini tadqiq etish, u yoki bu nazariyani amaliyotga qo‘llash mumkinligini aniqlashga imkon beradi. Fizika- matematika va tabiiy fanlarni o‘rganishda asosiy murakkablik laboratoriya mashg'ulotlarini bajarishda seziladi. Laboratoriya mashg'ulotlarini bajarishda o‘quvchilar maxsus kompyuter texnologiyalari asosida yaratilgan virtual laboratoriyalar bazasida trenajyorlardan foydalanib fizik jarayonlarni modellashtirish orqali muhim qonuniyatlarni samarali darajada kuzatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu holda kompyuter tajriba qurilma vazifasini o‘taydi 9 va u quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: o‘quvchilarga o‘tkazilayotgan tajriba bilan oldindan tanishish va ko‘nikma hosil qilish; murakkab fizik tajriba o‘tkazish (parametrlarning qiymatlarini juda katta yoki juda kichik) zarur bo‘lgan hollarda; real hayotda tajriba o‘tkazish mumkin bo‘lmagan hollarda (faqat tasavvur qilish orqali); tarixdan meros bo‘lib qolgan mashhur tajribalarni modellashtirish orqali (o‘quvchilarni u yoki bu fan tarixi bilan tanishtirish) amalga oshirish mumkin; oddiy sharoitda o‘tkaziladigan tajriba orqali kuzatish mumkin bo‘lmagan hodisa, jarayonlarni (masalan, elektronlar harakati, o‘simliklar o‘sishi yoki boshqa mikroorganizmlarni) modellashtirish imkoniyati. Shuni ta’kidlash lozimki, tabiiy fanlarni o‘qitishga nisbatan «Fizika» fanini o‘qitishdagi o‘ziga xos murakkablik shundan iboratki, bu fanda fizika-matematika va tabiiy fanlardagi kabi umum tan olingan yagona bilimlar modeli ishlab chiqilmagan. Boshqacha aytganda, kimyo va jug'rofiya o‘qituvchilari kerakli o‘quv materialini har xil manbalardan izlab topib material tanlamaydi, sababi ushbu fanlar bo‘yicha yozilgan darsliklarga katta o‘zgartirishlar kiritilmaydi. «Informatika va axborot texnologiyalari» fani o‘qituvchisida esa bunday imkoniyat mavjud emas. Shu bois «Fizika» fani o‘qituvchisini bir tomondan, kurs mazmunini aniqlovchi tadqiqotchi, ikkinchi tomondan didaktik materiallar va metodika yaratuvchi uslubchi va uchinchi tomondan yangi o‘qitish shakllarini yaratuvchi pedagog sifatida qarash mumkin. «Fizika» fani o‘qituvchisiga bilimlarning ilmiy modelini taklif etish lozimki, ma’lum bir texnikadan, darslik yaratgan mualliflar fikridan, o‘qitish mutaxassisligidan bog'liq bo‘lmasin. O‘z navbatida bu model davlat ta’lim standarti asosida yaratilgan bo‘lib, u standartga qo‘shilgan bo‘lishi lozim. Ana shundagina yagona model asosida yaratilgan har xil darsliklarni taqqoslash mezoni paydo bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek axborot kommunikatsion texnologiyalari yordamida ta’lim jarayoni samaradorligini oshirishda quyidagi 10 elektron ta’lim resurslari turlaridan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir: Video anjuman – turli geografik manzillardagi foydalanuvchi guruhlar orasida raqamli video yozuv yoki oqimli video ko‘rinishida ma’lumotlarning almashinishi asosida yig'ilish va munozaralar o‘tkazish jarayoni. Virtual laboratoriya – o‘rganilayotgan haqiqiy ob’ektlarda bo‘layotgan jarayonlarni kompyuter imitatsiyasi orqali taqdim etish va masofaviy kirish imkoniyatiga ega bo‘lgan dasturiy majmua. Virtual auditoriya – o‘quv jarayonining o‘qituvchisi va boshqaruvchisining maslahatini olish uchun tarmoq texnologiyasi yordamida turli geografik joylarda yashayotgan imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni birlashtirish. Didaktik material – foydalanilganda o‘quvchilarning bilim olishini faollashtirish, o‘quv vaqtini iqtisod qilishni ta’minlaydigan o‘quv mashg'uloti uchun mo‘ljallangan qo‘llanmalarning maxsus ko‘rinishi. Test – bilimlarni o‘zlashtirganlik darajasini baholash maqsadida kurs o‘rganilib bo‘lgandan keyin o‘tkaziladigan test sinovi. Multimediali darsliklar – multimedia texnologiyasi yordamida axborot- ta’lim resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytiruvchi darslik. 1.2-§. Umum ta’lim maktablari ta’limiga doir virtual laboratoriyalar yaratish Shunday qilib, kompyuter imitatsion modellashtirish abstraksiyalash yordamida uning muhim xususiyatlarini ajratib olish, aniq hodisalarning asosiy xarakteristikalarini ifodalovchi farazlarni tanlash va yaxshilash, so‘ngra kompyuter imitatsion modelni amaliyot uchun foydali holga kelguncha mukammallashtirishdan iborat bo‘ladi. Kompyuter imitatsion model yaratuvchi quyidagilarni amalga oshira olishi lozim: - umumiy masalani soddaroq ichki masalalarga ajratib olish; - maqsadni aniq ifodalash; - ma’lum bir belgilashlarni tanlash; - ko‘rinib turgan munosabatlarni qayd etish; 11 - agar kompyuter imitatsion modelni matematik ifodalash mumkin bo‘lsa, unga erishish va uni kengaytirish. Aks xolda kompyuter imitatsion modelni soddalashtirish. Imitatsiya - modellashtirish ko‘rinishlaridan biridir. - Kompyuter imitatsion model - bu mantiqiy yo‘l bilan u yoki bu xarakat natijasini bashorat qilish yoki qiyoslashga imkon beruvchi vosita bo‘lib, oqibatda qilinishi mumkin bo‘lgan xarakatlardan eng yaxshisini tanlab ko‘rsata oladi. -Imitatsion virtual laboratoriyadan foydalanish real ob’ektlar ustida tajribalar o‘tkazishning iloji bo‘lmaganda, yoki bunday tajribalar inson xayoti va ekologiya uchun katta xavf-xatar bilan bog'liq bo‘lgan yoki iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlamaydigan vaziyatlarda boshqariladigan tajribalar o‘tkazishga imkon beradi. Fizik hodisalar (tabiiy jarayonlar) bilan bevosita tajribalar o‘tkazishda, odatda uning ayrim parametrlarini o‘zgartirishga to‘g'ri keladi va tajriba natijalari kuzatiladi. Kompyuter imitatsion model - uning yordamida tajriba jarayonidagi qandaydir real ob’ektlarni almashtirish mumkin bo‘ladi. Virtual laboratoriyadan tajriba o‘tkazish uchun juda katta mablag' talab qilingan hollarda foydalanish mumkin bo‘ladi. Mohiyati jihatidan har qanday kompyuter imitatsion model imitatsiyaning bir ko‘rinishi hisoblanadi. Kompyuter imitatsion modellashtirish juda ham keng, ammo to‘liq va aniq ta’riflanmagan tushuncha bo‘lib, murakkab sistemalarni loyihalashtirish va faoliyat yuritishiga aloqador mutaxassislar uchun juda katta ahamiyatga ega. Kompyuter imitatsion modellashtirish - bu real sistema virtual laboratoriyalarni yaratish va bu virtual laboratoriya yordamida sistemaning hulqini o‘rganish yoki qo‘yilgan aniq kriteriyalar asosida turli strategiyalarni baholash maqsadlarida tajribalar o‘tkazish jarayonidir. Shunday qilib, kompyuter imitatsion modellashtirish jarayonini yaratish va uni biror muammoni o‘rganish maqsadida amaliyotga tatbiq qilish jarayoni sifatida qabul qilamiz. Real hodisaning virtual laboratoriyalar deganda biz obektlar yoki turli g'oyalar guruhini asliga qaraganda boshqacha ko‘rinishda ifodalashni tushunamiz. Kompyuter imitatsion modellashtirish tajribaviy va amaliy metodologiya hisoblanadi va quyidagi maqsadlarga ega bo‘ladi: 12 - sistema xulqini ifodalash ; - kuzatilayotgan ob’ekt hulqini anglashga qaratilgan nazariya va farazlarni qurish ; - bu nazariyani sistemaning kelajakdagi hulqini bashorat qilishda foydalanish. Ko‘plab texnik metodlardan farqli o‘laroq, kompyuter imitatsion modellashtirishni ixtiyoriy fan va sohalarga qo‘llash mumkin. Jarayonlarni kompyuter imitatsion modellashtirish uchun kompyuter imitatsion modellashtirilayotgan vaziyatning asosiy shart-sharoitlarini aks ettiruvchi sun’iy tajriba o‘tkazish talab qilinadi. Kompyuter imitatsion model jarayonlarni tushunish, mohiyatini anglash yoki mukammalashtirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Kompyuter imitatsion model biror ob’ektning boshqacha masshtabda ifodalangan aniq nusxasi bo‘lishi yoki ob’ektga xos bo‘lgan ayrim xususiyatlarni abstrakt ko‘rinishi tarzida bo‘lishi mumkin. Kompyuter imitatsion model - bu bashorat qilish va qiyoslash vositasi bo‘lib, mantiqiy usul yordamida yetarlicha ishonch bilan alternativ xarakatlarni baholash, bashorat qilish, afzallarini tanlashga yoki borliq olamni anglashga imkon beradi. Imitatsiya - esa kompyuter imitatsion modellashtirish ko‘rinishlaridan biridir. Virtual laboratoriyadan bugungi kunda quyidagi sifatlarda foydalanish mumkin : - borliqning mohiyatini anglash vositasi ; - o‘zaro munosabat vositasi; - o‘qitish va o‘rgatish, shug'ullantirish vositasi ; - bashorat qilish vositasi ; - tajribalarni o‘tkazish vositasi. Virtual laboratoriyaning real munosabatlar va qonuniyatlarni o‘rganish vositasi sifatidagi ahamiyati juda katta. Ular mulohazalarimizni tartibga solish, noaniq tushunchalar va o‘zaro hamda vaqtga bog'liq munosabatlarni anglashga, talab qilinadigan resurslarni aniqlashga yordam beradi. “Ming marta eshitgandan bir marta ko‘rgan afzal” degan naql bejizga aytilmagan. Kompyuter imitatsion 13 model tadqiq qilinayotgan ob’ektning umumiy strukturasini tushunarliroq qiladi va muhim sabab-oqibat aloqalarini ochib beradi. Virtual laboratoriyadan kasbiy tayyorgarlik va ta’lim sohalarida keng foydalanib kelingan va foydalanib kelinmoqda. Kompyuter imitatsion model - boshqaruv sistemasida turli tasodifiy xodisalarning ro‘y berishiga qarab javob reaksiyasini ko‘rsatishga operatorlarni tayyorlashda ajoyib vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Qolaversa, virtual laboratoriyadan qimmatbaho yoki iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlamaydigan yoki real holatdagi hulqini o‘rganish uchun ob’ektdan amaliy jixatdan foydalanib bo‘lmaydigan vaziyatlarda tajribalarni o‘tkazish va ularni boshqarishga imkon beradi. Jarayonlar ustida bevosita tajribalar o‘tkazilganda, odatda uning ayrim parametrlarini o‘zgartirib, qolganlarini o‘zgartirmay olingan natijalar taqqoslanadi. Real hodisa juda ham qimmat hamda uning bajarishning imkoni mavjud bo‘lmagan hollarda uning virtual laboratoriyalardan foydalaniladi. Murakkab jarayonning virtual laboratoriyalar bilan tajriba o‘tkazilganda, xuddi real jarayon ustida o‘tkazilgan tajribalardagi kabi uning ichki hususiyatlari va ularning o‘zaro aloqasi haqidagi ma’lumotlarni olishimiz mumkin. Bu holat kompyuter imitatsion kompyuter imitatsion model strukturasi elementlarini o‘lchamga ega ekanligi va bu o‘lchamlarni boshqarib, uning hulqini nazorat qilishga imkon beradi. Virtual laboratoriyalar ikki maqsaddan biri uchun xizmat qiladi: -ifodalovchi, agar kompyuter imitatsion virtual laboratoriyalar ob’ektni chuqurroq anglash uchun xizmat qilsa; -ko‘rsatmalovchi, agar virtual laboratoriyalar ob’ektning hulqini belgilovchi xarakteristikalarini qayta tiklash yoki bashorat qilishga imkon bersa. Ko‘rsatmalovchi virtual laboratoriyalar odatda ifodalovchi ham bo‘lishi mumkin, ammo aksi emas. Texnik va ijtimoiy fanlarda qo‘llanadigan virtual laboratoriyaning foydalilik darajasi virtual laboratoriyani qurishda foydalanilgan metod va vositalarga bog'liq bo‘ladi. Texnikada virtual laboratoriya yangi tizimlarini yaratish, mavjudlarini takomillashtirishda yordamchi vosita bo‘lib 14 xizmat qiladi. Ijtimoiy sohada esa virtual laboratoriya faqat mavjud tizimlarni izoxlash maqsadida foydalaniladi. Fizik hodisalarni ishlab chiqish uchun mo‘ljallangan virtual laboratoriya ularning asosiy xarakteristikalarini qamrab olgan bo‘lib, ob’ekt xususiyatlarini izoxlab berishi xam lozim. Virtual laboratoriyani turli belgilariga qarab, turlicha sinflash mumkin. Ammo ularning birortasi ham talabga to‘la javob bera olmaydi. Virtual laboratoriyaning ayrim vakillarini keltirib o‘tamiz: - statik (masalan, ob’ektning ko‘ndalang kesimi) va dinamik (vaqtga bog'liq qatorlar); - deterministik va stoxastik; - diskret va uzluksiz; - tabiiy, analogli, simvolik (belgili). Virtual laboratoriyani real ob’ektning maketi yoki aniq virtual laboratoriyalardan tortib to abstrakt matematik kompyuter imitatsion modelgacha bo‘lgan uzluksiz spektr ko‘rinishida tasavur qilish mumkin. Analogli virtual laboratoriya real ob’ektning xususiyatlari hulqi o‘xshash (analog) bo‘lgan boshqa ob’ektning xususiyati bilan almashtiriladigan virtual laboratoriya tushuniladi. Bu xolda ham olingan natijalarni o‘rganilayotgan ob’ektga xam taaluuqli bo‘ladi deb hisoblanadi. Namuna sifatida analogli elektron hisoblash mashinalarni olish mumkin. Grafiklar xam analogli kompyuter imitatsion modelga misol bo‘lishi mumkin. Bu xolda masofa ob’ektning vaqt, muddat, birlik miqdori kabi xarakteristikalarini ifodalaydi. Inson va mashinalarga bog'liq bo‘lgan komponentalar qatnashgan boshqaruv o‘yinlari (boshqaruv, xarbiy, rejalash) virtual laboratoriyai deb ataladi. Bu virtual laboratoriyada inson xisoblash mashinasidan kelayotgan ma’lumotlar bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi. U ma’lumotlar asosida qandaydir qarorlarni qabul qiladi. bu qarorlar maxsus ko‘rinishda yana xisoblash mashinasiga kiritiladi. Belgili (matematik) virtual laboratoriyada jarayon yoki sistema haqidagi ma’lumotlar belgilar ko‘rinishida ifodalanadi. Ilmiy tadqiqot ishimizda uzoq vaqt davolanishga muhtoj bo‘lgan va shu tufayli maktabga qatnay 15 olmaydigan maktab yoshidagi o‘quvchilar uchun 8-sinf fizika darsligidan foydalanib virtual laboratoriya yaratish maqsad qilinib olingan. Buning uchun avval ayrim meyoriy xujjatlarga e’tibor qaratamiz. Xalq ta’limi vazirligining 2003 yil 25 apreldagi 4/1-sonli hay’at majlisi qarori bilan tasdiqlangan «Umumiy o‘rta ta’lim maktabi joylashgan hududdagi maktab yoshidagi bolalar hisobini olib borish to‘g'risida yo‘riqnoma» ga muvofiq ro‘yxatga olinadi hamda maxsus maktab-interlarga biriktiriladi. Yuqorida ko‘rsatilgan uyda yakka tartibda ta’lim oluvchi bolalar o‘qishni davom ettirishlari uchun maktab direktori o‘quv yili boshlangan kundan boshlab 5 kun ichida: maktab joylashgan xududda istiqomat qilayotgan kasalligi tufayli uyda o‘qishi lozim bo‘lgan bolalar ro‘yxatini, davolovchi muassasa (kasalxona, dipanser yoki poliklinika) xulosasini hududiy xalq ta’limi bo‘limiga taqdim etadi. Xalq ta’limi bo‘limi bolani uyda o‘qitishga ruxsat berish yuzasidan buyruq qabul qilishlari kerak bo‘ladi. Agar uyda o‘qishi kerak bo‘lgan bolada bir vaqtning o‘zida bir necha kasallik turlari uchrasa hamda unga fan o‘qituvchilaridan tashqari boshqa mutaxassislar yordami kerak bo‘lsa va maktabda bunday mutaxassis(logoped, difektolog va boshqa) lar bo‘lmasa, tuman xalq ta’limi bo‘limi «O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish va psixologik- pedagogik tashxis markazi» hamda sog'liqni saqlash bo‘limi bilan birgaliqda zarur mutaxassisni topib, o‘quvchiga biriktirishga mas’uldir. Mutaxassislar xududda joylashgan, tegishli kasallik turlari bo‘yicha faoliyat yuritayotgan maktab yoki maktab - internatlardan ham(ular bevosita buysinuvchi tashkilot bilan kelishgan holda) olinishi mumkin. Bunday hollarda ushbu mutaxassislarga ham amaldagi qonun hujjatlari hamda yo‘riqnomalarga muvofiq ish haqi belgilanadi. Ammo amaliyotda shu xujjatdan boshqa o‘qituvchilar foydalanishlari uchun metodik vositalar mavjud emas. Nogiron shuningdek, uzoq vaqt davolanishga muhtoj bo‘lgan va shu tufayli maktabga qatnay olmaydigan bolaning yoshi, avval maktabda o‘qigan bo‘lsa, nechanchi sinfgacha o‘qiganligi hisobga olinib, u ma’lum bir sinf jurnalidagi o‘quvchilar ro‘yxatiga kiritiladi. Mashg'ulotlarning o‘qituvchilar tomonidan o‘z vaqtida olib borilishi sinf rahbari tomonidan, o‘quv 16 dasturlarining to‘liq bajarilishi o‘quv - tarbiya ishlari bo‘yicha maktab direktorining o‘rinbosari tomonidan nazorat qilinadi. Uyda o‘qitishni tashkil etishning maqsadi: -har bir bolada qo‘yilgan DTS va KTDT ga javob beradigan bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish; -bolaning jismoniy yoki ruhiy rivojlanishiga, tevarak-atrofdagi dunyo haqidagi tasavvurlari va savod darajasining yuksalishi; -axloqiy-ma’naviy sifatlari va ijtimoiy axloq ko‘nikmalarini shakllantirish; -estetik his-tuyg'u va tushunchalar, ilk mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirish va kasbga yo‘naltirish. Uyda yakka tartibda ta’lim olayotgan imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni har tomonlama uyg'un rivojlantirish, mehnatga qiziqishini tarbiyalash, ularni fan, texnika, sanoat va sport, maktabdan tashqari ta’lim muassasalariga jalb qilish mumkin. Vaqtincha kasallik sababli uyda ta’lim olayotgan o‘quvchilar (yo‘l transport hodisalari, baxtsiz voqealar yoki boshqa kasalliklar sababli vaqtincha davolanuvchi o‘quvchilar) salomatligini tiklaganlaridan so‘ng, umumiy qoidalar asosida ta’lim muassasalarida o‘qishlarini davom ettirish huquqiga egadir. Uyda yakka tartibda ta’lim olayotgan o‘quvchilar davlat ta’lim standartlarida belgilangan me’yorlarga binoan umumiy o‘rta ta’lim to‘g'risidagi hujjatni bitirish imtihonlarini muvaffaqiyatli topshirganlaridan so‘ng olish huquqiga egadir. Bunda muassasa ma’muriyati buyrug'i bilan uyda ta’lim olayotgan o‘quvchini attestatsiyadan o‘tkazuvchi hay’at tarkibi tasdiqlanadi. Ota-onalarning istak- hohishlari hamda bolalarning kasalliklari turini inobatga olib, imtixonlarni uyda yoki maktabda o‘tkazish mumkin. Uyda yakka tartibda ta’lim olayotgan o‘kuvchilarni o‘qitish uchun o‘quv rejasidagi xaftalik soatlar miqdori quyidagicha belgilanadi: I - IV - sinflarda - 6 soatgacha V - IX - sinflarda - 8 soatgacha X - XI - sinflarda - 10 soatgacha. 17 Dars va mashg'ulotlar jarayonida o‘quvchilarning bilimi muntazam ravishda baholab boriladi va buning uchun har bir o‘qituvchi alohida daftar yuritadi. II BOB. VIRTUAL LABORATORIYALAR YARATISH VA O‘QUV JARYONIGA JORIY ETISH 2.1-§. Virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jaryoniga joriy etish Hozirgi kunda ta’lim tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari orqali o‘quv jarayonini tashkil qilish an’anaviy o‘qitish uslubiga nisbatan samarali ekanligini ko‘rsatmoqda. Bunda o‘quvchilarga bilim berishda o‘quv materiallarni turli xil ko‘rinishlarda yetkazib berishning imkoniyatini alohida e’tirof etish kerak. Kompyuterda ovoz, harakat, ko‘rgazmali materiallar integratsiyasi o‘quv jarayonining yangi o‘ziga xos imkoniyatini hosil qiladi, uning takomillashuvi va rivojlanishi o‘quvchilarni o‘quv jarayonida faol ishtirok etishni yanada kengaytiradi. O‘quv jarayoniga axborot texnologiyalarini qo‘llash, o‘qitishning elektron vositalari sohasidagi ilmiy tadqiqotlar 30 yildan ko‘proq tarixga ega. Bu davr mobaynida AQSh, Kanada, Angliya, Frantsiya, Yaponiya va boshqa bir qator davlatlarda axborot-kommunikatsiya vositalarining turli imkoniyatlaridan foydalanishga mo‘ljallangan o‘quv kompyuter tizimlari ishlab chiqilgan. Dastlabki elektron o‘quv vositalari mutaxassislar tayyorlash va qayta tayyorlashni mustaqil olib boruvchi yirik sanoat korxonalarida, harbiy va fuqarolik tashkilotlarida qo‘llanilib kelingan. XX asrning 80-yillaridan boshlab, o‘qitishni axborotlashtirish, intellektual o‘qitish tizimlarini yaratish va amaliyotga joriy qilish bilan bog'liq bo‘lgan yangi yo‘nalish jadal rivojlanib kelmoqda. Kompyuterlarning rivojlanishi va keng tarqalishi, ta’lim sohasida yangi didaktik imkoniyatlar yaratildi. Kompyuterlarning asosiy afzalliklari ta’lim berishda axborotlarni taqdim etishning grafik imkoniyatlaridan foydalanish jarayonida kuzatiladi. O‘quv jarayonida kompyuterning imkoniyatlaridan foydalanish faqat ta’lim oluvchiga axborotni uzatish tezligini oshirish va uni tushunish jadalligini oshirishdan iborat emas, balki ularda qiziquvchanlik, kasbga yo‘naltirish, ijodiy 18 fikrlash kabi sifatlarni ham rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’limni axborotlashtirishning muhim vazifalaridan biri elektron axborot resurslari, elektron ma’lumotlar, elektron entsiklopediyalar, elektron ta’lim beruvchi tizimlar, o‘quvchilar bilimini avtomatik nazorat qilish vositalari, elektron o‘quv nashrlari sifatida ko‘rib chiqiladigan yagona dasturli o‘quv-uslubiy majmualar, ta’lim portallaridagi elektron darsliklar, trenajyorlar va virtual stendlar kabi elektron vositalarni yaratish hisoblanadi. O‘quv jarayoniga kirib kelayotgan zamonaviy kompyuterlar asosida ta’lim muassasalarini axborotlashtirish elektron darsliklar yaratishga asos bo‘lmoqda. AKT orqali uyda yakka tartibda ta’lim olishda virtual laboratoriya, elektron uslubiy qo‘llanmalar, elektron darsliklar va virtual stendlarning yaratilishiga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Virtual laboratoriya asosida o‘quv jarayonini tashkil etish, an’anaviy o‘qitishga nisbatan, o‘zining bir qancha afzallik tomonlari borligini ko‘rsatadi. Ulardan quydagilarni keltirish mumkin: o‘quv materiallarining o‘quvchilarga yetkazib berish soddaligi; dars jarayonida berilayotgan ma’lumotlarning takroriy holda namoyish qilish imkoniyatini mavjudligi; o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini yuqori bo‘lishiga erishish; mashg'ulotlarni video, audio va animatsiyali vositalar orqali qiziqarli tashkil etish imkoniyati; tavsiya qilingan o‘quv materiallaridan ommaviy tarzda foydalanish, ya’ni tarmoq texnologiyalari yordamida bir yoki bir nechta sinfda va guruhlarda foydalanish imkoniyatining mavjudligi; masofali o‘qitish uchun asosiy vositalardan biri sifatida foydalanish imkoniyati; ta’lim oluvchilarning shaxsga yo‘naltirilgan bilimlarini baholash, nazorat qilish va boshqalar. O‘quv materiallarini virtual laboratoriya ko‘rinishda taqdim etganda, uning o‘quvchilar tomonidan tushunish darajasiga alohida e’tibor berish lozim. Virtual 19 laboratoriya ko‘rinishida taqdim etilayotgan materiallar ta’lim oluvchilar uchun qulay o‘zlashtira oladigan bo‘lishi kerak. Tavsiya etilayotgan o‘quv materiallarida ta’riflar, tayanch iboralar, kalit so‘zlarga murojaat qilish va laboratoriya ishlaridan samarali foydalanish imkoniyatlari yaratilishi lozim. Fizika o‘quv predmetidan laboratoriya ishlarini virtual laboratoriya orqali tashkil etish quyidagi imkoniyatlarni ta’minlaydi: -maxsus laboratoriya jixozlari, ko‘rgazma materiallari, o‘quv qurollari bilan jihozlangan xonalar talab qilinmasligi; -laboratoriya ishlarini animatsiyalar bilan ta’minlanish va ob’ektlar ustida olib borilayotgan jarayonlarni to‘g'ridan to‘g'ri namoyish etish; -o‘quvchilarning uy sharoitida mavzularni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari orqali uyda ta’lim olish jarayonini tashkil qilishda elektron uslubiy qo‘llanmalar, elektron darsliklar va virtual stendlarning yaratilishiga alohida e’tibor berish kerak. Kompyuter imitatsion model asosida o‘quv jarayonini tashkil qilish, an’anaviy o‘qitishga nisbatan o‘zining bir qancha afzallik tomonlari borligini ko‘rsatadi. Ularga quydagilarni keltirish mumkin : - o‘qituvchiga o‘quv materiallarini o‘quvchilarga etkazib berishda birmuncha yengillashtirilishi; - dars jarayonida berilayotgan o‘quv materiallarning takroriy holda namoyish qilish imkoniyatining mavjudligi; - o‘quvchilar o‘zlashtirish darajasining yuqori bo‘lishiga erishish; - amaliy va laboratoriya mashg'ulotlarini video, audio va animatsiyali vositalar orqali qiziqarli tashkil qilish imkoniyati; - tavsiya qilingan o‘quv materiallaridan ommaviy tarzda foydalanish, ya’ni tarmoq texnologiyalari yordamida bir yoki bir nechta auditoriyada va guruhlarda foydalanish imkoniyatining mavjudligi; - masofali o‘qitish uchun asosiy vositalardan biri sifatida foydalanish imkoniyati; 20 - ta’lim oluvchilarning individual bilimlarini baholash, nazorat qilish va boshqalar. Kompyuter imitatsion model ko‘rinishida taqdim etilayotgan materiallar o‘quvchilar uchun tez va samarali o‘zlashtira oladigan bo‘lishi kerak. O‘quvchi o‘quv materiallaridan foydalanilayotganida, mavzuning mazmuni, kalit so‘zlar, tayanch iboralarga murojaat qilishi hamda undan foydalanish imkoniyatlari mavjud bo‘lishi kerak. Fanlardan amaliy va laboratoriya ishlarini kompyuter imitatsion model orqali tashkil qilish o‘qitish tizimida quyidagi imkoniyatlarni ta’minlaydi: - maxsus barcha laboratoriya jixozlari, ko‘rgazma materiallari, o‘quv qurollari bilan jihozlangan xonalar talab qilinmasligi; - laboratoriya ishlarini animatsiyalar bilan ta’minlanish va ob’ektlar ustida olib borilayotgan jarayonlarni to‘g'ridan to‘g'ri namoyish qilish; - yaratilgan virtual laboratoriyadan ko‘p marotaba foydalanish. Fizika fani darsini kompyuter imitatsion model asosida tashkil qilish ta’lim tizimida juda katta ahamiyatga ega. Kompyuter imitatsion model asosida o‘quv jarayoni tashkil qilinsa, tayanch a’zolari shikastlangan o‘quvchilarning uyda o‘quv jarayoni uchun kerakli o‘quv jihozlari yetarli bo‘lmagan holda ham o‘tiladigan mavzularni o‘zlashtirish imkoniyati yaratiladi. Kompyuter imitatsion modellashtirish real hodisalar faoliyatini ilmiy asosda tekshirish uchun foydalanishini hisobga olib, ularni yaratish jarayonini quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin: 1. Algoritmni aniqlash - o‘rganilayotgan hodisa samaradorligining chegarasi, cheklanishlari va o‘lchamlarini aniqlash; 2. Kompyuter imitatsion model formulirovkasi - real hodisadan biror mantiqiy sxemaga o‘tish (absrtakt)lash; 8-sinf fizika fanidan mavzularini tanlash Virtual laboratoriya yaratish bosqichlari g'oyalar jamlanmasini shakllantirish Kompyuter imitatsion model yaratish algoritmini ishlab chiqish Kompyuter imitatsion modelga qo‘yiladigan 21 talablarni belgilash KIM yaratishda qaysi dasturlardan foydalanish KIMlar bilan integratsiyalashgan dasturiy ta’minotning tarkibiy tuzilmasi 8-sinf fizika fani darsligidan yaratilishi kerak bo‘ladigan virtual laboratoriya aniqlash. Kerakli zamonaviy dasturiy vositalardan foydalanishni tanlash yaratilayotgan kompyuter imitatsion model zamonaviy dasturiy vositalardan kelib chiqqan holda algoritmini ishlab chiqish 8 sinf fizika darsligidan 7 ta, mavzulariga KIMlar yaratishda texnik – texnologik, didaktik, metodik, psixologik, ergonomik, va boshqa pedogogik talablar. KIMlar yaratishda dasturlash tillari va amaliy dasturlar keng foydalanildi. Adobe PhotoShop, CorelDraw, 3D Max, AutoPlaymedia 8 va boshqa dasturlar. Yaratilgan dasturiy ta’minotning tarkibiy tuzilmasida quyidagilar iborat: tanlangan mavzular matni, amaliy topshiriqlar, laboratoriya ishlari (video format), mavzularga oid ovoz formati, KIMlar, masalalar to‘plami taqdimotlar hamda umumiy test savollari (standart va nostandart). 3. Ma’lumotlarni tayyorlash - kompyuter imitatsion model yaratish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni tanlash va ularni maxsus ko‘rinishlarda ifodalash; 4. Kompyuter imitatsion modelning translyasiya qilish - kompyuter imitatsion modelni elektron hisoblash mashinalari tushunadigan biror tilda ifodalash; 5. Adekvatligini baholash - ishonchlilik darajasini "ishonish mumkin bo‘lgan" darajagacha ko‘tarib, real tizim haqida olingan hulosalarning korrektligi haqida mulohaza qilish; 6. Strategik rejalashtirish - talab qilingan ma’lumotlarni olish uchun tajribalarni rejalashtirish; 7. Taktik rejalashtirish - tajribalar rejasiga muvofiq ravishda tajribalar seriyasini o‘tkazish ketma-ketligini aniqlash; 8. Tajribalar o‘tkazish - kutilgan ma’lumotlarni olish va jarayon sezgirligini tahlil qilish uchun imitatsiya jarayonini o‘tkazish; 9. Interpretatsiya - imitatsiya natijasida olingan natijalar bo‘yicha xulosalar chiqarish; 22 10. Realizatsiya - kompyuter imitatsion model va kompyuter imitatsion modellashtirish natijaldaridan amalda foydalanish. 11. Xujjatlashtirish - loyihani amalga oshirishning borishi va u bergan natijalarni qayd qilib borish, shuningdek kompyuter imitatsion modelni yaratish va foydalanish jarayonini xujjatlashtirib borish. Yuqorida sanab o‘tilgan kompyuter imitatsion modelning yaratish va foydalanish bosqichlari qo‘yilgan masala faqat kompyuter imitatsion modellashtirish yordamida eng yaxshi yechimini topish mumkin degan nuqtai nazardan aniqlandi. Virtual laboratoriyadan faqat qo‘yilgan masala yechimini topishning boshqa usuli mavjud bo‘lmagan holdagina foydalanish mumkin. Kompyuter imitatsion model qurish va uning imkoniyatlarini baholashga kirishishdan avval, bu masala yechimini topishning boshqa optimal usullari qolmaganligiga ishonch hosil qilish kerak. Masalaning yechimini topish uchun mos keluvchi zarur vositalarni tanlashga to‘g'ri kelgani uchun, yechishning u yoki bu vositasi va usulini tanlashda masalaning qo‘yilishiga albatta e’tibor berish kerak bo‘ladi. Kompyuter imitatsion model yaratish, ulardan qulay va samarali foydalanish uchun elektron o‘quv materiallari .swf formatiga o‘tkaziladi. Bu formatda tayyorlangan materiallardan foydalanishning afzalliklari quyidagilardan iborat: -ma’lumotlar xotiradan kam joy egallaydi; -ma’lumotlar himoyalangan bo‘ladi (o‘zgartirishlar, viruslar ta’siridan holi qilish va boshqalar); ma’lumotlarni ifodalovchi yuqori sifatli shriftlarning mavjudligi; -ixcham tasvirli ma’lumotlarni yaratish; -ma’lumotlarning zarur sahifalariga tez o‘tishni ta’minlash va boshqalar. Tadqiqot davomida kompyuter imitatsion model asosida yaratilgan elektron o‘quv uslubiy qo‘llanma quyidagi bosqichlarda amalga oshirildi: Dastlab maxsus maktab-internatlarda “8-sinf fizika” fani predmetini o‘qitishning o‘quv-metodik materiallari o‘rganib chiqildi va ular bo‘yicha kerakli ma’lumotlar to‘plandi. Tashkil qilinayotgan kompyuter imitatsion model maxsus maktab-internatlarda “8- 23 sinf fizika” fani predmeti o‘quv mashg'ulotlarini samarali tashkil etishga, mustaqil ta’lim olishga, o‘zlashtirilgan bilimlarni nazorat qilishga mo‘ljallanishi nazarda tutildi. Fizika o‘qituvchilariga esa har bir mavzu bo‘yicha dars o‘tishlarida metodik qo‘llanma sifatidan foydalanishlari belgilab olindi. Maxsus maktab- internatlarda “8-sinf fizika” fani uchun namunaviy va ishchi o‘quv dasturlari mazmuni va maqsadiga mos kelishi hamda 68 soatlik hajmidagi o‘quv yuklamasiga amal qilindi. So‘ngra kompyuter imitatsion model yaratish va undan foydalanish bo‘yicha asosiy maqsad va vazifalar belgilab olindi. Asosiy vazifalar mazmuni quyidagilardan iborat: -umum o‘rta ta’lim maktablarda “8-sinf fizika” fani o‘quv meteriallari to‘liq elektron variantlarda, ko‘rgazmali va animatsion vositalar yordamida ta’lim oluvchilarga yetkazib berish; -ta’lim oluvchilarga individual ta’lim materiallarini tavsiya qilish va ularning bilimlarini baholash; -har bir mavzuga mos nazariy materiallarni, tayanch ibora va tushunchalarni atamalarning izohli lug'atlaridan foydalanib o‘rganishni tashkil qilish; -o‘qituvchilar uchun fizika fani predmetining har bir mavzusi yuzasidan uslubiy ko‘rsatmalar tavsiya qilish; -har bir darslarni interfaol usullarda tashkil qilish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish; -o‘quvchilar uchun individual topshiriqlar berishni tashkil qilish va ularning o‘zlashtirish darajalarini aniqlash. Virtual laboratoriya o‘quvchilarga axborotlarni hosil qilish, qayta ishlash, saqlash, uzatish va undan foydalanish masalalari haqida bilimlar berishda asosiy darslikka ko‘makchi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Uchinchi bosqichda kompyuter imitatsion model mazmunini aniqlash uchun mundarija tuzib, tavsiya qilinayotgan ma’lumotlar to‘plami mazmuni rejalashtiriladi. Natijada 8-sinf fizika darsligidan 7 ta kompyuter imitatsion model, kompyuter imitatsion model yaratildi va dasturiy vositalardan foydalanish mazmuni yoritildi. Materiallaridan foydalanish, 24 boshqarish uchun maxsus tugmachalari va o‘quv materiallaridagi animatsiyali vositalar 3D MAX dasturi yordamida tayyorlandi. Taqdimot materiallarini yaratishda Microsoft Office dasturlari tarkibiga kiruvchi Power Point dasturidan foydalanildi. Tavsiya etilayotgan didaktik materiallar fanlar bo‘yicha eng muhim bo‘lgan tushunchalarni, fikrlarni, keltirilgan misollarni, jarayonlarni tushunish va eslab qolishni osonlashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Umuman kompyuter uchun o‘quv va nazorat qiluvchi dasturlar ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajalariga mos bilim olishida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u quyidagi talablar asosida yaratilishi kerak : -o‘qitiladigan fan bo‘yicha mavzularni ta’lim oluvchilarning hohishiga qarab tanlash; -tanlangan mavzu bo‘yicha asosiy savollarni ta’lim oluvchining hohishiga qarab o‘qitishni tashkil qilishi va o‘zlashtirish darajasiga mos topshiriqlar bilan ta’minlay olish; -kafolatlangan natijadan so‘ng keyingi asosiy savol (yoki mavzuni) o‘zlashtirishga imkoniyat yaratish; - ta’lim oluvchining o‘zlashtirish darajasi natijasiga ko‘ra mavzu yoki asosiy savolga qaytishni ta’minlash; -ta’lim oluvchining hohishiga ko‘ra dasturdan chiqishni tashkil etish; -ta’lim oluvchining hohishiga ko‘ra nazorat topshiriqlariga bevosita o‘tishni ta’minlash; -ta’lim oluvchining mavzuni qanday darajada o‘zlashtirilganligi haqidagi qaydnomani tashkil etish va boshqalar. O‘quv jarayonida kompyuter imitatsion model o‘quv jarayonida samarali foydalansa ijobiy natijalar berishi nazarda tutiladi. Fizika fanini kompyuter imitatsion model yordamida ta’lim jarayonini olib borish tayanch a’zolari shikastlangan o‘quvchilarning uyda ta’lim olishlari keng imkoniyat yaratadi. Natijada quyidagi ijobiy ko‘rsatkichlar kuzatiladi:  fizik jarayonlarni animatsiya, ovoz, matn ko‘rinishida tasvirlaydi; 25 imkoniyati cheklangan yoshlarni darsga bo‘lgan qiziqishlari ortadi;  berilgan vazifalarni o‘zlashtirish jarayonlari tezlashadi;  ta’lim jarayonida ilg'or pedagogik texnologiyalarni qo‘llash imkoniyati yaratiladi. 2.2-§ Umum ta’lim maktablari ta’limiga doir virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etish metodikasi (8- sinf “Fizika” o‘quv predmeti misolida) Virtual laboratoriyaning yuzaga kelishiga sabab shuki, odatda, jismoniy ob’ekt bilan tajriba o‘tkazishning iloji bo‘lmaydi yoki bunday tajribalar juda ham qimmat turishi yoki odamlarning hayotlari uchun katta xavf-xatar bilan bog'liq bo‘lishi mumkin. Kompyuter imitatsion modellashtirishdan qo‘yilgan masalada juda katta sondagi parametrlarni hisobga olishga to‘g'ri kelganda, yoki yechimni oshkor (analitik) ko‘rinishda biror bir sabab bilan topishning iloji bo‘lmaganda foydalanish mumkin. 8-sinf fizika darsligida ham kompyuter imitatsion modellashtirish ko‘pincha noaniq kriteriyalarning mavjudligi, ziddiyatli talablarni yechishga qaratilgan kriteriyalarning yoki o‘zgaruvchan kriteriyalarning mavjudligi bilan bog'liq. Shu munosabat bilan imkoniyati cheklangan o‘quvchilar uchun fizik hodisalarni iqtisodiy-matematik modellashtirishning yo‘nalishi bo‘lgan kompyuter imitatsion modellashtirish sohasi rivojlanmoqda. Imitatsiya qilish deganda, real ob’ekt bilan tajriba o‘tkazmasdan turib, uning mohiyatini o‘rganish va tushunish, tasavvur qilishni nazarda tutiladi. Mohiyati jihatidan har qanday kompyuter imitatsion model bu imitatsiyadir. Kompyuter imitatsion modellashtirish yetarlicha keng va shuning uchun aniq ta’riflanmagan tushuncha hisoblanadi. Kompyuter imitatsion modellashtirish murakkab tizimlarning loyihalash va ishlashi uchun ma’sul shaxslar uchun juda katta ahamiyatga ega. Kompyuter imitatsion modellashtirish asosan real sistemaning virtual laboratoriyalar ustida tajribalar o‘tkazish maqsadida quriladi. Birorta ham manba orqali zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olishning imkoni bo‘lmaganda kompyuter 26 imitatsion modellashtirishga murojaat qilinadi. Real hodisa ustida tajriba ishlarini olib borish ko‘plab qiyinchiliklarning oldini olishi mumkin, agar real sistema va uning virtual laboratoriyalar o‘rtasida o‘zaro mutanosiblik o‘rnatilgan bo‘lsa, bunday tajribalar o‘tkazishning kamchiliklari ayrim hollarda sezilarli darajada bo‘ladi, chunki: 1. U ob’ektning belgilangan ish tartibini o‘zgartirishi va buzishi mumkin; 2. Agar fizik hodisaning tarkibiy elementi odamlar bo‘lsa, ular o‘zlarining kuzatilayotganligini sezib qolganidan so‘ng, o‘z hulqlariga o‘zgartirishlar kiritishi mumkin; 3. Tajriba davomida yoki tajribalar bosqichlarini o‘tkazishda bir xil tarkibdagi ishchi-xodimlarni ushlab turishning qiyinligi. 4. Tanlashning u yoki bu miqdorini belgilash uchun juda katta hajmda vaqt, mablag' va vositalar talab qilinishi mumkin. 5. Real hodisa bilan tajriba o‘tkazishda alternativ variantlar to‘plamini tekshirishning iloji yo‘qligi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda umum ta’lim maktablari ta’limida “8-sinf fizika” darsligini kompyuter imitatsion model asosida tashkil etish, ta’lim samaradorligi oshirishda muhim ro‘l o‘ynaydi. Axborot kommunikatsion texnologiyalari vositalari asosida 8-sinf “Fizika” darsligini taqdimotlar, mul`timedia vositalari bilan boyitilgan ko‘rinishda yaratish masalasi qo‘yilgan. 1. O‘tkazgichlarda elektr zaryadlarning taqsimlanishni yechish. Tabiatdagi elektr hodisalar bobni takrorlash uchun test topshiriqlari. Elektr toki haqida tushunchalar. Tok manbalari. Elektr kuchlanish va uni o‘lchash. 2. Tok kuchi va uni o‘lchash. Masalalar yechish. Laboratoriya ishi. Elektr zanjirni yig’ish, uning turli qismlaridagi tok kuchi va kuchlanishni o‘lchash Elektr qarshilik Rezistorlar. Reostatlar. Potensiometrlar. 3. Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni. Masalalar yechish. 4. Laboratoriya ishi. Om qonunini o‘rganish. Amaliy mashg’ulot. Reostst yordamida tok kuchuni rostlash. 27 5. Iste’molchilarni ketma-ket ulash. Iste’molchilarni parallel ulash. 6. Amaliy mashg’ulot. Tok manbalarini ulash. 7. Laboratoriya ishi. O‘tkazgichlarni ketma-ket va parallel ulashni o‘rganish. 8. Iste’molchilarni aralash ulash (Mustaqil o‘qish uchun Elektr sig’imi. Kondensatorlar Kondensatorlarni parallel va ketma –ket ulash). III BOB. ELEKTR TOKINING ISHI VA QUVVATI 9. Elektr tokening ishi. Elektr tokining quvvati. 10. Masalalar yechish. Laboratoriya ishi. Iste’molchi (lampochka)ning elektr quvvatini aniqlash. 11. Elektr toki ta’sirida o‘tkazgichlarning qizishi. Masalalar yechish Joul-Lens amaliy tatbiqlari. 12. Xonadondagi elektr zanjirlar va ulashlar. Elektr xavfsizlik choralari. 13. Masalalar yechish. III bobni takrorlash uchun test. IV BOB. TURLI MUHITLARDA ELEKTR TOKI 14. Metallarda elektr toki. Suyuqliklarda elektr toki. 15. Elektroliz. Faradeyning birirnchi qonuni. Faradeyning ikkkinchi qonuni. Masalalar yechish. Elektrolizdan turmushda va texnikada foydalanish 16. Vakumda elektr toki. Gazlarda elektr toki 17. Elektr zaryadlarning turlari va ulardan foydalanish V BOB. MAGNIT MAYDON 18. Magnit maydon. Doimiy magnit va uning qutblari. Magnit maydonni xarakterlovchi parametrlar. Yerning magnit maydoni. 19. Tokning magnit maydoni. Magnit maydonning tokli o‘tkazgichga ta’siri. 20. Masalalar yechish. Bir jinsli magnit maydonda tokli ramkaning aylanma 28 harakati. Magnit maydonda zaryadli zarraning harakati. 21. Elektromagnitlar. Elektromagnit rele. Laboratoriya ishi. Eng oddiy elektromagnitni yig’ish va uni ishlashini o‘rganish. O‘zgarmas tok elektr kabi mavzular qamrab olingan. 8-sinf fizika darsligining quyidagi mavzulari bo‘yicha imitatsion modellar ya’ni virtual laboratoriyalar ishlab chiqilgan. 1. Jismlarning zaryadlanishi. 2. Elektr zaryad. 3. Zaryadlarning o’zaro ta’siri. Kulon qonuni. 4. Elektron maydon. 5. O’tkazgichlarda elektr zaryadlarning taqsimlanishi. 6. Tabiatdagi elektr hodisalar. 7. Elektr toki haqida tushuncha. Virtual laboratoriyalar. 1. Musbat(+) va manfiy(-) ishorali zaryadlar bir-biri tomon yaqinlashtirilganda tortishish xodisasi. 29 2. 2 ta musbat(+) ishorali zaryadlar bir-biri tomon yaqinlashtirilganda itarishish xodisasi. 3. Plastmassadan yasalgan taroqni sochga ishqalab folga sharchaga tekkizilganda yaproqchalar ochilish jarayoni. 30 4. Musbat(+) zaryadlangan sharcha manfiy(-) zarjadlangan jism tomon tortishish xodisasi. 5. Ikkita bir xil elektrometr metal tayoqcha bilan o’zaro tutashtirlganda elektr zaryadining bir qismi ikkinchi elektrometrga o’tish jarayoni. 31 6. Shoyiga ishqalangan shisha tayoqcha musbat(+), shoyining o’zi esa manfiy zaryadlanib qolish jarayoni. Bunga sabab, ishqalanish paytida shisha tayoqchadagi elektronlarning bir qismi shoyiga o’tadi. 32 Atomdagi elektronlar sonining pratronlar soniga tengligi. 1. Vodoroda (H) atomi. 2. Geliy (He) atomi. ELEKTR MAYDON VA MAYDON KUCHLANGANLIGI Elektr maydon — elektr zaryadlar yoki o zgaruvchan magnit maydon hosilʻ qilgan fizik maydon. Vaqt bo yicha o zgarmaydigan Elektr maydon elektrostatik ʻ ʻ 33 maydon deb ataladi. Elektr maydon tushunchasini birinchi bo lib M. Faradey 19-ʻ asr 30-yillarida kiritgan. Elektr maydon materiyaning maydon ko rinishidir. ʻ Materiyaning har qanday o zgarishlari, ularning o zaro ta sirlari vaqt oralig ida va ʻ ʻ ʼ ʻ fazoda ro y beradi, har qanday fizik ta sir faqat chekli tezlik bilan tarqaladi. ʻ ʼ Elektrlangan jismlarning bir-biriga ta siri, ularning harakati Elektr maydonlari ʼ tufaylidir. Elektr zaryadlar bir-biriga bevosita emas, balki bilvosita ta sir etadi. Har ʼ bir zaryad o z atrofidagi fazoda harakat qiladi va shu maydon orqali boshqa ʻ maydonga ta sir etadi. Demak, Elektr maydonning asosiy xususiyatlaridan biri ʼ mavjud bo lgan Elektr maydonga zaryad kiritilganda unga F kuch ta sir etishidir. ʻ ʼ Elektr maydon elektr maydon kuchlanganligi E va maydon potensiali f bilan tavsiflanadi. Elektr maydon kuchlanganligi maydonning kuch xarakteristikasi bo lib, u miqdor jihatdan maydonning muayyan nuqtasidagi birlik musbat ʻ zaryadga maydon tomonidan ta sir etadigan elektr kuchlanishi bilan o lchanadi. ʼ ʻ Kuchlanish vektor kattalik bo lib, yo nalishi musbat zaryadga ta sir etuvchi ʻ ʻ ʼ kuch yo nalishi bilan bir xil. Barcha nuqtalarda Elektr maydon kuchlanganligi ham ʻ yo nalish, ham miqdor jihatdan bir xil bo lgan magnit maydon bir jinsli maydon ʻ ʻ deb ataladi. Maydon potensiali skalyar kattalik, u Elektr maydonning energetik xarakteristikasi hisoblanadi. Elektr maydonni yaqqol tasavvur qilish maqsadida elektr kuch chiziqlari va ekvipotensial sirt tushunchalaridan foydalaniladi. Har bir nuqtasida E vektor o ziga urinma bo lgan chiziqni elektr kuch chizig i deyiladi. ʻ ʻ ʻ Elektr kuch chiziqlari Elektr maydonni faqat yaqqol tasvirlabgina qolmay, balki ularning zichligi orqali E ni baholash mumkin. Kuch chiziqlari zich o tkazilgan ʻ joylarda kichik bo ladi. Bir jinsli maydonning kuch chiziqlari o zaro parallel ʻ ʻ yotadi. Hamma nuqtalarida potensial qiymati bir xil bo lgan sirtlar ekvipotensial ʻ sirtlar deyiladi. Bir jinsli Elektr maydon uchun ekvipotensial sirtlar o zaro parallel ʻ tekisliklardagi, nuqtaviy zaryad maydoni uchun markazi zaryad ustida yotgan konsentrik aylanalardan iborat. Kuchlanish va tok kuchi elektr fizikasining eng muhim tushunchalari sanaladi. Ushbu darsda biz elektr fizikasining muhim qismlaridan bo lgan mana ʻ 34 shu ikkita kattalik haqida dastlabki bilimlarga ega bo lamiz. Keyinchalikʻ kuchlanish va tok kuchi natijasida hosil bo ladigan quvvat tushunchasiga ham ʻ to xtalib o tamiz. ʻ ʻ Zaryad Elektr tushunchasi tabiatni kuzatishdan kelib chiqqan. Biz jismlar orasidagi ta sirni kuzatganimizda gravitatsiyaga o xshash masofalar aro ta sir qiladigan ʼ ʻ ʼ kuchga duch keldik. Bu kuchning manbai zaryad deb ataladi. Elektr kuchlarining e tiborli jihati shuki, ular gravitatsiya kuchlariga nisbatan ancha katta bo ladi. ʼ ʻ Gravitatsiyadan farqli o laroq, zaryad ikki turga bo linadi. Turli ishorali zaryadlar ʻ ʻ o zaro tortishadi, bir xil ishorali zaryadlar esa o zaro itarishadi. Gravitatsiyaning ʻ ʻ faqatgina bitta turi bor: tortishish kuchi, itarish kuchi mavjud emas. O tkazgichlar va dielektriklar ʻ O tkazgichlar odatda tashqi qobig idagi elektronlari yoki valent elektronlari ʻ ʻ yadrosi bilan nisbatan kuchsiz bog hosil qilgan atomlardan tashkil topgan. Quyida ʻ mis atomining taxminiy chizmasi berilgan. Bir necha metall atomlari birgalikda o zlarining tashqi qobig idagi elektronlarini hech qanday qiyinchiliksiz o zaro ʻ ʻ ʻ almasha oladi. Bir gala elektronlar muayyan bir yadroga bog liq bo lmay qoladi. ʻ ʻ Demak, hatto kichkina qiymatdagi elektr kuchi ham elektronlar galasini siljitishga yetarli bo ladi. Mis, oltin, kumush va alyuminiy, shuningdek, sho r suv yaxshi ʻ ʻ o tkazgich bo la oladi. ʻ ʻ Shuningdek, yomon o tkazgichlar ham mavjud. Masalan, chog lanma ʻ ʻ lampochkalarda ishlatiladan metall – volfram yoki uglerodning olmosdagi holati nisbatan yomon o tkazgichlar sanaladi. Chunki ularning elektronlari siljishga ʻ moyil emas. Dielektriklar (yoki izolyatorlar) – bu tashqi elektronlari yadrosi bilan mustahkam bog langan moddalar. O rtacha elektr kuchlari ularning elektronlarini ʻ ʻ erkin holatga chiqara olmaydi. Elektr kuchi ta sir qilgan paytda elektronlar buluti ʼ kuchga javoban cho ziladi va deformatsiyalanadi, ammo elektronlar ʻ harakatlanmaydi. Shisha, plastik, tosh va havo izolyatorlarga misol bo ladi. Ammo ʻ 35 hatto izolyatorlarga ham juda katta elektr kuch bilan ta sir qilib, ularningʼ elektronlarini harakatlantirish mumkin va bu holat dielektrik teshilish deyiladi. Siz uchqunni ko rgan paytingizda havo molekulalari bilan aynan shu hodisa ro y ʻ ʻ beradi. Yarim o tkazgichlar ʻ dielektrik va o tkazgich xususiyatlariga ega ʻ materiallardir. Ular odatda izolyatorlar kabi ishlatiladi, ammo biz muayyan sharoitlarda ularni o tkazgichlar sifatida ishlatishimiz mumkin. Eng mashhur ʻ yarim o tkazgich material – Kremniy (tartib raqami 141414). Kremniyning ʻ dielektrik va o tkazuvchanlik xossalarining o ta noziklik bilan ishlatilishi bir qator ʻ ʻ zamonaviy mo jizalarning (kompyuterlar, uyali telefonlar) yaratilishiga sabab ʻ bo ldi. Yarim o tkazgichli uskunalarning atomlari tuzilishi kvant mexanikasi ʻ ʻ nazariyalari bilan boshqariladi. Elektr toki Zaryadli zarralarning tartibli oqimi elektr toki deyiladi. Tok – bu zaryadli zarralar oqimi. Tok kuchi deb o tkazgichning ko ndalang kesim yuzasidan vaqt birligi ʻ ʻ ichida o tayotgan zaryad miqdoriga aytiladi. Simning ko ndalang kesim yuzasini ʻ ʻ tasavvur qiling. Simning yuzasiga yaqin turing va o tayotgan zaryad zarralarini ʻ sanang. Bir sekund ichida nechta zaryad ko ndalang kesim yuzasidan o tganini ʻ ʻ qayd qiling. Biz musbat zaryad harakatlanayotgan yo nalishdagi tok kuchining ʻ ishorasini musbat deb belgilaymiz. Modomiki, tok vaqt birligi ichida ko ndalang kesim yuzidan o tayotgan zaryadlar ʻ ʻ miqdoriga teng ekan, biz uni matematik jihatdan quyidagicha ifodalashimiz mumkin: Tok kuchiga oid ba zi eslatmalar ʼ Metallarda tok kuchini nima tashiydi? Modomiki, elektronlar metallarda erkin harakatlanar ekan, harakatlanayotgan elektronlar metallarda tok kuchi hosil 36 qiladi. Metall atomlardagi musbat yadrolar bir nuqtada turadi va ular tok kuchi hosil qilmaydi. Elektronlar manfiy zaryadga ega bo lishi va ko plab elektrʻ ʻ zanjirlarda deyarli barcha ishni qilishiga qaramasdan, biz hali ham musbat zaryadlar harakatlanadigan yo nalishda oqayotgan tok kuchini musbat deb olamiz. ʻ Musbat zaryadlar ham tok kuchini tashiydimi? Ha. Bunga juda ham ko p misollar bor. Masalan, sho r suvda tok ham musbat, ham manfiy zaryadlar ʻ ʻ yordamida hosil qilinadi. Agar biz odatiy osh tuzini suvga solsak, u juda ham yaxshi o tkazgichga aylanadi. Osh tuzi – bu natriy xlorid, NaCl. Tuz suvda ʻ parchalanadi va Na++start superscript, plus, end superscript va Cl−−start superscript, minus, end superscript ionlariga ajraladi. Ikkala ionga ham elektr maydon ta sir qiladi va ular eritma bo ylab qarama-qarshi yo nalishda ʼ ʻ ʻ harakatlanadi. Bunday holatda tok kuchi erkin elektronlar bilan emas, harakatlanayotgan atomlar, ya ni musbat va manfiy ionlar yordamida hosil ʼ qilinadi. Bizning tanamizda ham musbat, ham manfiy ionlar tok kuchini olib o tadi. Tok kuchining ta rifi bu yerda ham o rinli: u vaqt birligida oqib o tgan ʻ ʼ ʻ ʻ zaryad miqdoriga teng. Tok kuchi paydo bo lishiga nima sabab bo ladi? ʻ ʻ Zaryadli zarralar elektr va magnit kuchlar ta sirida harakatlanadi. Bu kuchlar elektr va magnit maydonlar ʼ sababli yuzaga keladi. Maydonlarni esa o z navbatida zaryadlarning harakati va ʻ joylashgan o rni hosil qiladi. ʻ Tok kuchining tezligi qancha? Biz odatda tok kuchining tezligi haqida fikr yuritmaymiz. “Tok qanchalik tez oqayapti?” degan savolga javob topish murakkab fizik hodisalarni tushunishni talab qiladi. Tok kuchining tezligi odatdagidek metr taqsim sekund emas, balki zaryad taqsim sekundga teng. Ko pincha biz “Qancha ʻ tok oqib o tyapti?” degan savolga javob beramiz. ʻ Biz tok kuchi haqida qanday fikr yuritamiz? Tok kuchi muhokama qilinayotganda, orqali va bo ylab so zlari ko p narsani hal qiladi. Tok qarshilik ʻ ʻ ʻ orqali oqmoqda; tok sim bo ylab oqmoqda. Agar siz “tok ichida...” degan g alati ʻ ʻ gapni eshitsangiz, bilingki, bu absurd tushunchadir. 37 Kuchlanish Kuchlanish tushunchasini bilishimiz uchun oldin quyidagi o xshashlikka qaraylik:ʻ Kuchlanish og irlik kuchini eslatadi. ʻ m massali jism uchun balandlikning o zgarishi potensial energiyaning ℎ ʻ o zgarishiga olib keladi, ΔUq=mgΔh , ʻ q zaryadga ega zarra uchun U kuchlanish potensial energiyaning o zgarishiga olib ʻ keladi, Δ A = Uq . Qirning tepasida turgan to p pastga qarab harakatlanmoqda. Yo lning yarmida u ʻ ʻ potensial energiyasining yarmini sarflagan bo ladi. ʻ Kuchlanish “tepaligi”ning yuqorisidagi elektron simlar va zanjir elementlari orqali pastga “harakatlanadi”. U yo l bo ylab ish bajarib, potensial energiyasini yo qotib ʻ ʻ ʻ boradi. Elektron tepalikning o rtasiga kelganda potensial energiyasining yarmini ʻ yo qotgan bo ladi. ʻ ʻ To p uchun ham, elektron uchun ham tepalikdan pastga tushish o z-o zidan sodir ʻ ʻ ʻ bo ladi. To p va elektron past energiya sathlariga qarab o z-o zidan harakatlanadi. ʻ ʻ ʻ ʻ To pning pastga tomon harakati davomida uning yo lidan daraxt yoki ayiqqa ʻ ʻ o xshagan, u urilib qaytishi mumkin bo lgan narsalar chiqishi mumkin. Biroq biz ʻ ʻ elektronlarni simlar yordamida yo naltiramiz va ularni zanjirning ma lum qismlari ʻ ʼ bo ylab oqishga majbur qilamiz. ʻ Matematik nuqtayi nazardan, kuchlanish zaryadni ko chirishda bajarilgan ishga ʻ teng: A=Δ Uq Bu – kuchlanishni tushuntirishning sodda yo li. ʻ Quvvat Quvvat – bu (P=A/t) vaqt birligida bajarilgan ish. Quvvatning birligi joul/sekund, ushbu birlik xalqaro birliklar sistemasida vatt (uatt) deb ataladi. (1 Vatt=1 joul/sekund1Vatt=1joul/sekund) `Elektr zanjiri quvvatni uzata oladi. Tok kuchi – vaqt birligida oqayotgan zaryad miqdori, kuchlanish esa birlik zaryadni ko chirishda bajarilgan ish. ʻ 38 Biz ushbu ta riflarni quyidagi quvvat formulasiga qo llaymiz:ʼ ʻ P=A/t yoki P=IU=I 2 R=U 2 /R Elektr quvvat kuchlanishning tok kuchiga ko paytmasiga teng. Birligi – vatt. ʻ Xulosa Tok kuchi va kuchlanishning ushbu modellari bizni har xil qiziqarli elektr zanjirlarni ishga tushirishimizga yordam beradi. Kuchlanishning ushbu boshlang ich tushunchasidan tashqari yana ham ko proq ʻ ʻ o rganmoqchi bo lsangiz, ushbu potensial va kuchlanishning matematik ta rifini ʻ ʻ ʼ o qishingiz mumkin. ʻ 39 Ushbu virtual laboratoriyalarda ob’ektning xossalari uning xossalari, usullari, tasvirlash yo‘llari, ularning turlari haqida ma’lumot berib o‘tiladi. Bunday virtual laboratoriyalarning yaratilishi maktab o‘quvchilarini uyida, maktabda ta’lim olishiga va mustaqil shug'ullanishiga keng imkoniyatlar yaratadi. Virtual laboratoriyalar orqali yuqorida aytib o‘tilgan fizik xodisalarni kompyuter imitatsion model asosida yoritishga harakat qilamiz. VAKUUMDA ELEKТR MAYDONI. Elektr zaryadining ikki turi mavjud, ular shartli ravishda (+) va (-) deb ataladi. Bir xil ishorali zaryadlar bir-birini itaradi, har xil ishorlari esa o’zaro tortishadi. Elektr zaryadlarini elementar zarralar yoki zaryad, deb aytish mumkin. Bu zaryadni ye deb belgilaymiz. Istalgan q zaryad elementar zaryadlarning yig’indisidan iborat, deb hisoblash mumkin: q=±Ne. Elektr zaryadlari yo’qolishi va yana paydo bo’lib turishi mumkin. Sistemaning umumiy zaryadi o’zgarmaydi. Bu elektr zaryadining saqlanish qonunidir. ZARYADLARNING O’ZARO ТA’SIRI. KULON QONUNI. Nuqtaviy zaryadlarning o’zaro ta’sir kuchi 1785 yilda Kulon aniqlagan qonunga bo’ysinadi. Agar zaryadlangan jismning o’lchamlari shu jismga masofaga nisbatan kichik deb qaralsa, bunday zaryadlangan jism nuqtaviy zaryad, deb ataladi. Kulon qonuni quiyidagicha:f  k q1q2 r 2 (1) Bu qonun vektor ko’rinishda: f  k q 1 q 2  r (2) r 2 r q 1 r q 2 f е  4,8  10  10 q H.B - da q=l, K= 3  10 9 q 40 Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qilishiga vosita bo’lgan materiya turi elektr maydoni deyiladi. Fazo orqali o’zaro bir-biridan biror masofada turgan elektr zaryadlari uzaro ta’sirlashadi. Bunday o’zaro ta’sir faqat elektrostatik maydon orqali amalga oshadi. H.B sistemasida Kulon qonuni quyidagicha:  2ELEKТR MAYDONI. MAYDON KUCHLANGANLIGI. Zaryadlarning o’zaro ta’siri elektr maydon vositasida amalga oshiriladi. Har qanday zaryad o’z atrofida fazoning hossasini o’zgartiradi, bu fazoda elektr maydonini hosil qiladi. Sinash zaryadi q sin yordamida nuqtaviy zaryad q paydo qilgan maydonni tekshirish mumkin: f 2 – chizma  1 q r  f  q sin  4     r 2 r  (1) Agar q' sin q" sin ...f', f" … ta’sir etsa, (1), formuladan barcha sinash zaryadlar uchun f/q sin nisbat elektr maydonini harakterlovchi kattalik bo’ladi: E  f / q син (2) elektr maydonining kuchlanganligi deb ataladi. (1) ni (2) ga qo’ysak: E  1  r 4  0 r r (3) E = 9*10 - 9 v/m r q c q 0 син2 2  2 Gauss sistemasida E  f / q  3 10 9 /100 2  3 10 5 sgse (2) la natijadan 1sgse E birlik=3- 10 4 v/mta. teng. (2)dan: f  qсин  E (4) MAYDONLAR SUPERPOZITSIYASI DIPOL MAYDONI. Zaryadlar sistemasi maydonining kuchlaNganligi sistema tarkibidagi zaryadlarning har biri hosil qilgan maydon kuchlangan-liklarining vektor yig’indisiga teng: E=E1+E2+Ez+... =  E ; (1) (1) Bu elektr maydonlarining superpozitsiya (ustma-ust tushib qo’shilish) prinsipi, deb ataladi. Elektr dipolining maydon kuchlanganligini topish uchun superpozitsiya prinsipidan foydalanamiz. Elektr dipol , deb kattaligi teng bo’lgan ikkita har xil ishorali nuqtaviy zaryadlar +q va -q dan iborat sistemaga aytiladi. Bu zaryadlar orasidagi masofa l (3- chizma). Ikkala zaryad orqali o’tuvchi to’g’ri chiziq dipol o’qi deyiladi. 3 – chizma a) Dipol o’qida E + va E - vektorlar qarama-qarshi yo’nalgan. Natijaviy kuchlanganlik E 11 modul bo’yicha E + va E - vektorlar ayirmasiga teng bo’ladi:    l  2  l  2 1  q q  1  r   2   r   2 E      q     (2) 11 4    l  2  l  2  4   l  2  l  2 0   r        r       0  2      2      Maxrajdagi l / 2 ni r ga nisbatan hisobga olamiz. E 11  1 4  0  2 ql  r 3 1 4  0 2  2 p r 3 ql=P dipolning elektr momenti deb ataladi. 0 2b) Dipol o’qiga perpendikulyar chiziqda E + va E - teng: E +  E -  1  q 4  r 2 (4) Chizmadan: (4) va (5) dan: E / E  l / r (5) E  1 4  0  ql r 3  1 P 4  0 r (6) Agarda kvadrupol deb ataladigan zaryadlar sistemasining kuchlanganligi tezroq l / r 5 ga proporsional kamayadi. Oktupolda l/^ra proporsional kamayadi. KUCHLANGANLIK CHI ZI QLARI. KUCHLANGANLIK VEKТORINING OQIMI. E-vektorlar to’plami elektr maydon kuchlanganligi vektorining maydonini tashkil qiladi. 4 - chizma Birorta sirt orqali o’tayotgan chiziqlarning to’la soni: ga teng. N   E n dS ` S (1) Birorta A vektorning dS sirt orqali oqimi: Ф   A n dS S (2) bo’ladi. (2) ga ko’ra tezlik vektorining oqimi: Ф  (3)  F dan Ye vektorning oqimi Ф   E n dS S bo’ladi. GAUSS ТEOREMASI. Nuqtaviy zaryadni o’rab turgan g radiusli sferik sirtni chiziqlari kesib o’tadi. q /  0 ta E Natijada nuqtaviy zaryaddan q /  0 chiziq chiqadi (yoki zaryadga kiradi). Gauss sistemasida bu son 4  q ga teng. Biror yopiq, sirt ichki qiymatlari ixtiyoriy bo’lgan q 1 q 2 va h.z. nuqtaviy zaryadlar bo’lsa: Ф   E n dS ` S (1) Maydonlar superpozitsiya prinsipiga muvofiq En  En1  En2  ...   E n i (2) (1) va (2) dan:  E n dS    Eni dS (3) (4) ni (3) ga qo’ysak: (4) S S  E n dS  q i /  0 S (5)  E n S dS  1 q  0 (5) Gauss teoremasini isbotlaydi. Elektr maydon kuchlanganligi vektorining yopiq sirt orqali oqimi shu sirt ichiga joylashgan zaryadlar, algebraik yig’indisining Yeo ga bo’lgan nisbatiga teng. Agarda zaryad yopio’ sirt ichida doimiy hajmli zichlik bilan uzluksiz taqsimlansa, Gauss teoremasi quyidagicha:  E n dS S  1  0 V  d V (6) i (q   V ) E   S EGAUSS ТEOREMASINING QO’LLANILISHI. 1. Bir tekis zaryadlangan cheksiz tekislik maydoni (5- chizma): 5 – chizma Sirtiy zichligi  o’zgarmas (bir xil) bo’lgan zaryadlangan cheksiz tekislik hosil qilgan maydonni ko’raylik (6-chizma). Тekislik musbat, deb qaraladi. Sirt orqali o’tayotgan umumiy oqim 2EAS ga teng. Sirt ichiga   S zaryad joylashgan: 6 – chizma Gauss teoremasiga ko’ra: (1) 2ES  S / 0 , E   / 2 0 Olingan natija silindr uzunligiga boјlik emas. 2. Ikkita har xil ismli zaryadlangan tekislik maydoni: 7-chizma   1Gauss sistemasida: E   / 0 E  4   (2) Bu yerda bir jinsli va bir jinsli bo’lmagan maydon tushunchasi tushuntiriladi. POТENSIAL. Тurli q' sin , q" sin va h/z. sinash zaryadlari maydonning har bir nuqtasida E' r , E" r va h.k. energiyalarga ega bo’ladi. Barcha zaryadlar uchun E r / q cin nisbat bir xil:   Ep / qсин (1) Maydon potensiali deb ataladi. (2) E p  1 4    qq ` 2    4  r (3) Nuqtaviy zaryad maydonining potensiali Gauss sistemasida:   q / r (3) E p  q  (4) Maydon kuchlarining q zaryad ustida bajargan ishi: (5) hb- da 1 j=1 к  1 в . 1v=1j/1k=1/300 sgse  bir lev=l,60•10 -19 k•lev=l,6•10- 19 j==l,6•10- 12 erg.elekтr maydonning kuchlanganligi bilan poтensial urтasidagi borlanish. Maydon kuchlari tomonidan q zaryad 1-nuqtadan 2 - nuqtaga ko’chirilganda bajarilgan ish (8-chizma): q 7 - chizmaA 1 2 (1) 2   qEedl 1 A 12  q (  1   2 ) (2) (1) va (2) dan (3) 2  1   2   qEedl 1 2 2  qEedl  E  dl  Ed (4) (5) (6) 1  1   2  n   0 , 1  Ed A  qE  x  A  q (  0   n )  q   (7)  0   n    E   / x  qrad  (8) EKVIPOТENSIAL SIRТLAR. +б 1' E   б - б 2 0 l 12 1 d Barcha nuqtalardagi potensiali bir xil bo’lgan sirtlar ekvipotenpial sirtlar, deb ataladi. Agar potensial x,u va z ning funksiyasi bo’lsa, u holda ekvipotensial tenglamasi quyidagicha:(x, y, z)  const funksiyasi sirtga o’tkazilgan normalning yo’nalishi shu nuqtadan o’tkazilgan Ye vektorning yo’nalishiga moc bo’ladi (9-chizma). 8 - chizma 10 – chizma a)  - biror nuqtada sirtga o’tkazilgan urinma. n - normal. Ye - vektor sirtga o’tkazilgan perpendikulyar bo’yicha yo’nalgan bo’ladi. b) Rasmda nuqta zaryad maydonining ekvipotensial sirtlari ko’rsatilgan. Ye vektorning o’zgarishini moc ravishda yaqin nuqtada ekvipotensial sirtlarning qalinligi ortadi (10-chizma): 11 – chizma v) Dipol maydoni uchun ekvipotensial sirtlar va kuchlanganlik chiziqlari ko’rsatilgan (11-chizma). I bob yuzasidan xulosalar Ushbu kompyuter imitatsion modelda biror moddaning yoki jismning zichligini aniqlash uchun uning hajmi va massasini o‘lchab topilishi aks ettirilgan.. Ovoz tugmasini bosganimizda o‘rganilayotgan mavzuning matnini ovoz tarzida gapirib beriladi. Taqdimot holati Yaratilgan 8 sinf “Fizika” fani elektron qo‘llanmada ma’lum bir mavzudagi jarayonlarni aks ettiruvchi shunga o‘xshash 52 ta kompyuter imitatsion model ishlab chiqilgan. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish mumkinki, ishlab chiqilgan kompyuter imitatsion model masofadan turib onlayn darslarni o‘rganish imkonini ham beradi va inklyuziv ta’limda fizika fanini o‘zlashtirish uchun juda qulay ta’lim vositasi hisoblanadi. 8sinf “Fizika” fani bo‘yicha ma’ruza darslarida ko‘rgazmalilik katta ahamiyatga ega. Shuning uchun, ma’ruza darslarida elektron o‘quv uslubiy qo‘llanmalar, elektron stendlar va taqdimot materiallaridan keng foydalanishga erishish kerak. Virtual laboratoriya kompyuterlar uchun murakkab programmalar sistemasidan iborat bo‘lib, sistemaning komponentalarining hulqini o‘rganadi, ular o‘rtasidagi aloqani belgilaydi, Turli hildagi boshlang'ich ma’lumotlar uchun kompyuterda shu programmalar vositasida hisob-kitob ishlarini bajarib, real tizimda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan voqealarni ko‘rsatib beradi. Kompyuter imitatsion modellashtirishning boshlang'ich ma’lumotlarini o‘zgartirib, ob’ektni u yoki bu shartlardagi hulqi haqida ishonchli ma’lumotlarni olish mumkin. Fizik qurilmalarning turli ko‘rsatkichlari o‘rniga kompyuter bergan turli sonli ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Albatta, virtual laboratoriyalar fizik tajribalar kabi hamma narsani to‘la ko‘zga ko‘rsatib bera olmaydi, ammo uning imkoniyatlari kengroq, chunki virtual laboratoriyada amaliy jihatdan hamma o‘zgarishlarni yuzaga keltirish mumkin. Har bir faktorni tekshiruvchi mutaxassis tomonidan yetarlicha darajada o‘zgartirish mumkin, virtual laboratoriyalar va boshlang'ich ma’lumotlardagi hatoliklarni osongina ko‘rish mumkin. Yaratilgan o‘quv uslubiy qo‘llanma o‘quvchilar mustaqil tarzda 8-sinf fizika darsligidan bilim va saviyalarini oshirishlari mumkin. Bu elektron qo‘llanma maxsus imkoniyati cheklan yoshlar (zaif eshituvchi, zaif ko‘ruvchi hamda uyda tahsil oluvchi o‘quvchilar) uchun mo‘ljallangan. Hattoki bu elektron qo‘llanmadan sog'lom turmuz tarzidagi o‘quvchilar ham mustaqil tarzda ta’lim olishlari mumkin bo‘ladi. Kompyuter imitatsion model asosida yaratilgan 8-sinf fizika darsligi elektron qo‘llanma qo‘llanmasi 5 bob, 60 ta mavzudan iborat. Uning bosh sahifasi quyidagi ko‘rinishdan iborat. Elektron qo‘llanma bosh sahifasi kompyuter imitatsion model asosida o‘quv materiallarini obrazlar ko‘rinishida taqdim etish orqali o‘quvchilarga tushuntirish mumkin. «Fizika» fanini o‘qitish boshqa fanlarga nisbatan alohida o‘rinda turadi. Buning boisi, inson har kuni fizik va mexanik jarayonlarni takrorlaydi va juda ko‘p fizik jarayonlarga duch keladi. Hozirgi zamon ta’lim tizimida imkoniyati cheklangan o‘quvchilarga innovatsion texnologiyalar asosida ta’lim berish masalani yechish uchun turli ko‘rinishdagi usul va metodikalarni qo‘llash mumkin. Bulardan biri axborot texnologiyalarining multimedia vositalari asosida o‘quv materiallarini virtual laboratoriyalarni yaratish asosida dars jarayonini tashkil qilishdan iborat. Ushbu paragrafda umum ta’lim maktablari ta’limni axborotkommunikatsion texnologiyalari vositalari asosida 8-sinf “Fizika” darsligini taqdimotlar, multimedia vositalari bilan boyitilgan ko‘rinishda yaratish masalasi qo‘yilgan. «8-sinf fizika» fanining elektr zaryad, elektr maydon, elektr toki, elektr tokining ishi va quvvati, turli muhitlarda elektr toki, magnit maydon haqidagi dastlabki ma’lumotlarni o‘quvchilarga tushuntirishda dastlab uning kelib chiqish tarixi, uning xossalari, usullari, tasvirlash yo‘llari, ularning turlari haqida ma’lumot berib o‘tamiz. Bunday elektron qo‘llanmalarning yaratilishi imkoniyati cheklangan yoshlarni uyida, maktabda ta’lim olishiga va mustaqil shug'ullanishiga keng imkoniyatlar yaratadi. Biz ushbu elektron qo‘llanma orqali yuqorida aytib o‘tilgan fizik xodisalarni virtual laboratoriyalar asosida yoritishga harakat qilamiz. Oynaning pastki qismida esa mavzuga oid test savollari, lug'at so‘zlar va ovoz tugmalari joylashgan (Quyidagi mavzular bo‘yicha virtual laboratoriyalar ishlab chiqilgan. Yaratilgan 8-sinf “Fizika” fani elektron qo‘llanmada ma’lum bir mavzudagi jarayonlarni aks ettiruvchi shunga o‘xshash 10 ta virtual laboratoriya ishlab chiqilgan. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish mumkinki, ishlab chiqilgan virtual laboratoriyalar masofadan turib onlayn darslarni o‘rganish imkonini ham beradi va inklyuziv ta’limda fizika fanini o‘zlashtirish uchun juda qulay ta’lim vositasi hisoblanadi. 8-sinf “Fizika” fani bo‘yicha ma’ruza darslarida ko‘rgazmalilik katta ahamiyatga ega. Shuning uchun, ma’ruza darslarida elektron o‘quv uslubiy qo‘llanmalar, elektron stendlar va taqdimot materiallaridan keng foydalanishga erishish kerak. “Fizika” fani bo‘yicha ma’ruza darslarida ko‘rgazmalilik katta ahamiyatga ega. Shuning uchun, ma’ruza darslarida elektron darsliklar, elektron stendlar va taqdimot materiallaridan keng foydalanishga erishish kerak. II bob yuzasidan xulosalar Tadqiqot mobaynida tajribalar, yangi avlod o‘quv-uslubiy materiallari asosida elektron o‘quv uslubiy qo‘llanma yaratish tuzilmalari ishlab chiqildi. Shu tuzilmalar asosida ma’ruza matnlari, amaliy va laboratoriya mashg'ulotlari uchun ishlanmalar, mustaqil ish topshiriqlari, o‘quv-uslubiy majmualar yaratildi. Tadqiqot davomida yaratilgan o‘quv uslubiy materiallardan o‘quv jarayonida foydalanishning amaliy masalalari tavsiya qilindi. Shu bilan birga ichki tarmoq orqali o‘quvchilar bilan muloqotga kirishish va ularga elektron uslubiy-qo‘llanmadan foydalanib ta’lim olish asoslari yaratilib amaliyotga joriy qilindi. Elektron uslubiy-qo‘llanmaning asosini tashkil qiluvchi o‘quv-uslubiy materiallarni yaratishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanildi. Ma’ruza materiallarining har biri taqdimot materiallari bilan to‘ldirildi. Taqdimot materiallari dars jarayonining ko‘rgazmali bo‘lishini ta’minlaydi. Bundan tashqari ta’lim portalida mavzuga mos video materiallar joylashtirilgan. Ta’lim oluvchilar bilimlarini nazorat qilish uchun esa avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanildi. Elektron uslubiy-qo‘llanma “Fizika” fanini o‘qitishda foydalanish mumkin bo‘lgan mul`timediali axborot resurslari mavjud. Elektron uslubiy qo‘llanma mazmuni va ulardan foydalanish metodikasi ishlab chiqildi. Shuningdek, dars jarayonida va darsdan tashqari vaqtlarda “Fizika” fanidan mustaqil ishlarni bajarishda foydalanish bo‘yicha tavsiyalar yoritildi. Yaratilgan elektron uslubiy-qo‘llanmadan dars jarayonida foydalanish masalasi “Fizika fanining predmeti” mavzusi misolida ko‘rib chiqildi. UMUMIY XULOSALAR «Umum ta’lim maktablari ta’limiga oid virtual laboratoriya yaratish va joriy etishning texnologiyalari (8- sinf fizika darsligi misolida)» mavzusida olib borilgan tadqiqot natijalari asosida quyidagi xulosalar taqdim etiladi: 1. Tayanch harakati a’zolari shikastlangan uyda yakka tartibda ta’lim oluvchi va uzoq vaqt davolanishga muxtoj o‘quvchilar uchun elektron axborot-ta’lim resurslarini yaratishda O‘zbekiston Respublikasining sanitariya-gigiena qoidalari va tadqiqot doirasida taklif etlayotgan loyihalash bosqichlaridan, talablardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi; 2. Umum ta’lim maktablarida fizika o‘quv predmetini (8- sinflar uchun) o‘qitishda foydalaniladigan axborot texnologiyalari vositalarini ko‘rgazmali funktsiyalari aniqlash va ularni amalga oshirish yo‘llarini belgilash muhim masalalardan biri hisoblanadi. 3. Umum ta’lim maktablari 8-sinf fizika o‘quv predmetiga oid didaktik dasturiy vositalar (multimedia, ovoz doir, video, virtual laboratoriya, virtual stendlar)dan foydalanish muhim hisoblanadi. Buning natijasida o‘quvchining fanga bo‘lgan qiziqishi oshadi, tasavvur hosil qiladi va zaruriy kompetentsiyalari shakllanadi; 4. Imkoniyati cheklangan (uyda yakka tartibda ta’lim oluvchi) o‘quvchilarning fizika o‘quv predmetidan kreativ fikrlashini rivojlantirishda virtual laboratoriyaidan foydalanish metodikasini takomillashtirish lozim; 5. Umum ta’lim maktablari o‘quvchilarining fizika o‘quv predmetida mustaqil o‘quv faoliyatini samarali tashkil etishda interfaol metodlar, virtual laboratoriyai va diagnostik dasturiy vositalaridan foydalanish muhim hisoblanadi; 6. Umum ta’lim maktablarida virtual laboratoriyaidan foydalanib o‘quv jarayonini samaradorligini oshirish va bilish faoliyatini faollashtirish, o‘qish ehtiyoji va qiziqishiga muvofiq bilim ko‘nikma hamda malakalarini egallash, o‘qitish jarayonida tabaqalashtirilgan yondashuvdan foydalanish lozim; 7. 8- sinf fizika o‘quv predmetini o‘qitish jarayonida foydalanish uchun kiritilgan virtual laboratoriya tajriba-sinov yordamida o‘z samarasini berganligi isbotlandi. Shu bois, ushbu elektron uslubiy qo‘llanma va virtual laboratoriyaidan umum ta’lim maktablarida keng ko‘lamda foydalanish mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi “O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g'risida” PF-5712-son farmoni 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 fevraldagi “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g'risidagi” PF-5349-son farmoni 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g'risidagi” PF-4947 son farmoni. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 25 yanvardagi «Umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g'risida» PF-5313-son farmoni. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 sentabrdagi «Xalq ta’limini boshqarish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g'risida” PF-5538 sonli qarori. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 30 iyundagi “Respublikada axborot texnologiyalari sohasini rivojlantirish uchun shart- sharoitlarni tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g'risida” PQ-5099-son qarori 7. O‘zbekiston Respublikasi “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g'risdagi”qonuni 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 19 fevraldagi “Sog'lom bola yili” davlat dasturi to‘g'risidagi PQ-2133 son qarori. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 27 yanvardagi “Barkamol avlod yili” davlat dasturi to‘g'risidagi PQ-1271 son qarori. 10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 13 sentyabrdagi “Imkoniyatlari cheklangan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat ta’lim muassasalari to‘g'risidagi me’yoriy-huquqiy xujjatlarlarni tasdiqlash haqidagi” 256 son qarori. 11. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 14 oktyabrdagi “Bolalarni tarbiyalashni takomillashtirish, sog'lom va barkamol avlodni shakllantirishga doir qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g'risida” 280 son qarori. 12. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi 2015 yil 10 iyun` №15- mh, O‘zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligining 2015 yil 10 iyun` №30 son “Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan hamda hamda uzoq vaqt davolanishga muxtoj bolalarning uyda yakka tartibda ta’lim olishlarini tashkil etish tartibi to‘g'risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarorlari. 13. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining 2015 yil 2 iyun` №14-mh “Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni bir ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasasidan boo‘qa ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasasiga yoki inlyuziv (uyg'unlashgan) sharoitda ta’lim olishi uchun maxsus muassasasiga o‘tkazish tartibi to‘g'risidagi nizomni tasdiqlash haqidagi” buyrug'i. 14. Саламанская Декларация о принципах, политике и практической деятельности в сфере образования лиц с особқми потребностями. 1994г. Испания. 15. Возняк Ирина Владимировна рассматривает “Формирование готовности педагогов к инклюзивному образованию детей в системе повқшения квалификации”// диссертация кандитатапедагогических наук.- Белгородский государсвеннқй институт искусств културқ. Белгород 2017. 16. Тони Бут, Мэл Эйнскоу, под редакцией Марка Вогана, основателя Центра изучения инклюзивного образования. Бристоль, Великобритания, 130 Научнқй редактор - Наталья Борисова\ «Показатели инклюзии. Практическое пособие.»-Москва. 17. Д.В.Бухаров. «Проблема открытости в инклюзивном образовании» Профессиональная ориентация инвалидов и лиц с ОВЗ в системе многоуровневого образования: организационные и методические аспекты: материалқ Всероссийской научно-практической конференции, г. Москва, 18 ноября 2016г./составители: Байрамов В.Д., Ореховская Н.А. – М.: МГГЭУ, 2016. - 847 с. 18. Юдина И. А «Состояние и перспективқ развития инклюзивного образования в республике Саха (Якутия)». Инклюзивное образование: методология, практика, технологии: Материалқ международной научнопрактической конференции (20—22 июня 2011, Москва) / Моск. гор. психол.-пед. Ун-т; Редкол.: С. В. Алехина и др. – М.: МГППУ, 2011. – 244 с 19. Селюк Б.В. «Использование компьютера на лекциях по физике». Вторая ежегодная межрегиональная научно-практическая конференция «Инфокоммуникационнқе технологии в региональном развитии» 5-6 февраля 2009 года. 20. Фомченков В.П. «Система поддержки дистанционного обучения «Stellus»: опқт и перспективқ использования». Вторая ежегодная межрегиональная научно-практическая конференция «Инфокоммуникационнқе технологии в региональном развитии» 5-6 февраля 2009 года. 21. Фомченков В.П. «Система поддержки дистанционного обучения «Stellus»: опқт и перспективқ использования». Вторая ежегодная межрегиональная научно-практическая конференция «Инфокоммуникационнқе технологии в региональном развитии» 5-6 февраля 2009 года. 22. Гудожникова Ольга Борисовна. «Социально-профессиональная адаптация обучающихся с ограниченнқми возможностями здоровья в условиях инклюзивного среднего профессионального образования». Диссертация на 131 соискание ученой степени кандидата педагогических наук.Томский государственнқй педагогический университет. 2016. 23. Методическое пособие для обучения (инструктирования) сотрудников учреждений МСЭ и других организаций по вопросам обеспечения доступности для инвалидов услуг и объектов, на которқх они предоставляются, оказания при этом необходимой помощи / Р.Н. Жаворонков, Н.В. Путило, О.Н. Владимирова и др.; Министерство труда и социальной защитқ населения Российской Федерации. – В 2-х Ч. - Москва., 2015. - 555 с. 24. Макеева И.А. «Толерантность как ценностная основа инклюзивного образования». Инклюзивное образование: результатқ, опқт и перспективқ: сборник материалов III Международной научнопрактической конференции /под ред. С.В. Алехиной. – М.: МГППУ, 2015. – 528 с. 25. Панферова О.В. «Сетевое взаимодействие как условие становления инклюзивного образования». Инклюзивное образование: результатқ, опқт и перспективқ: сборник материалов III Международной научнопрактической конференции /под ред. С.В. Алехиной. – М.: МГППУ, 2015. – 528 с. 26. Методическое пособие по обеспечению доступности для инвалидов объектов и услуг. Часть 1. Организация обеспечения доступности для инвалидов объектов и услуг в учреждениях социального обслуживания населения. Авт.-сост. Т.Н.Шеломанова, Л.В.Корякова. –Санкт-Петербург: МРЦ «Доступнқй мир», 2016.- 60 с. 27. Д.А. Кравцов. “SharePointLms как техническое обеспечение дистанционного обучения в республике Беларусь” Дистанционное обучение – образовательная среда XXI века :Материалқ VII Международной научно–методической конференции. – Минск :БГУИР, 2011. – 548 с. 132 28. М. Лутфиллаев, Р. Эшимов «Разработка и внедрение виртуальнқх ресурсов для инклюзивного образования» Ж. «Халқ таълими» научнометодический журнал 2018 №2. 138-142 С. 29. М. Лутфиллаев, Р. Эшимов « Imkoniyati cheklangan yoshlar ta’limida kompyuter imitatsion modellar asosida yaratilgan multimediyali elektron ta’lim resurslarning o‘rni» Ж. «Халқ таълими» научно-методический журнал 2019 №1. –Б. 103-105. 30. Р. Эшимов. “Замонавий ахборот технологияларидан фойдаланишда хорижликлар тажрибаларини ўргнаиш” Ж. “Физика, математика ва информатика” 2017 №5. –Б. 11-172. 31. М. Лутфиллаев, Р. Эшимов “Создание учебной литературқ для инклюзивного образования на основе компьютернқх имитационнқх моделей”// Научно-технический журнал «Новости науки Казахстана» 2019 №1. –Б. 34-45. 32. Р.Эшимов ““Создание учебной литературқ для нклюзивного образования на основе компьютернқх имитационнқх моделей” // Eastern European Scientific Journal (ISSN 2199-7977) DOI 10.12851/EESJ201805. August 3- 2018.

1 Virtual laboratoriyalar asosida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini takomillashtirish(8-sinf fizika darsligi misolida) Mundarija Kirish. .........................................................................................................3-6 1-bob. Virtual laboratoriyalar yaratish va joriy etish texnologiyalari 1.1- § .Virtual laboratoriyalar yaratish va joriy etish texnologiyalari………………………………………………….…..8-11 1.2-§. Umum ta’lim maktablari ta’limiga doir virtual laboratoriyalar yaratish……………………………………………………………………..….11-18 2-bob. Virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etish 2.1- § . Virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jaryoniga joriy etish....................................................................................................................19-25 2.2-§ Umum ta’lim maktablari ta’limiga doir virtual laboratoriyalar yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etish metodikasi (8- sinf “Fizika” o‘quv predmeti misolida)............................................................................................................25-50 Xulosa................................................................................................................54-55 Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................55-62

2 Kirish Bugungi kunda ta’lim tizimini sifat jihatidan isloh qilish, ta’limga innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalar, axborot texnologiyalarini keng joriy etish, jahon standartlariga javob bera oladigan yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash yo‘nalishlarida ilmiy izlanishlar olib borishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shuning bilan bir qatorda, axborot – kommunikasion texnologiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq qilish negizida virtual laboratoriyalarning turli jarayonlarni sifatida singdirilishi va mazmunini rivojlantirish raqamli taraqqiyotning hozirgi davrida Bitiruv malakaviy ishchilar e’tiborini doimiy ravishda jalb qilib kelmoqda. Dunyodagi rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimida veb-ilovalarning mazmuni, shakllanishi va rivojlanish qonuniyatlarini tavsiflashda ma’lum vositalardan foydalanuvchilarning tafakkur qobiliyatini inobatga olish zarurligi to‘lig‘icha e’tirof etilmoqda. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahonda imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etish tizimini takomillashtirish maqsadida kompyuterli imitatsion modellar, multimediali elektron resurslar, virtual ta’lim texnologiyalarni yaratish va ularni joriy etish masalalariga oid ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni tabiiy fanlardan ta’lim olishi uchun zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalari va pedagogik texnologiyalarning imkoniyatlaridan keng foydalanib o‘qitish asosida, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, mantiqiy fikrlashini oshirish, o‘qitishni tizimlashtirishda nazariy- metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirishga xizmat qilmoqda. Dunyo miqyosida imkoniyati cheklangan o‘quvchilarga fizika fanidan ta’lim berishning tashkiliy-metodik asoslarini tadqiq etishda integrativ yondashuvli interfaol metodlar va didaktik elektron ta’lim resurslarini,

3 kompyuterli imitatsion modellarni joriy etishga qaratilgan ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Tadqiqot natijalari imkoniyati cheklangan o‘quvchilar uchun fizika ta’limi jarayoniga imitatsion modelli o‘quv materiallarini loyihalash, kompyuterning amaliy va instrumental dasturiy vositalari hamda multimediali elektron resurslar asosida mashg'ulotlarini tashkil etishning zamonaviy yondashuvlar bilan bog'liq ilmiy ishlanmalar ko‘lamini oshirish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda imkoniyati cheklangan o‘quvchilar ta’limini rivojlantirish uchun ilg'or pedagogik texnologiyalardan foydalanish, o‘quv reja va dasturlarini takomillashtirish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. O‘z navbatida, imkoniyati cheklangan o‘quvchilarga fizika fanini o‘qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanishning yangicha yondashuvlarini tadqiq etish zaruriyatini yuzaga kelmoqda. Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim- tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g'risidagi Qarorda “inklyuziv ta’lim jarayonida o‘quvchilarda o‘qishga sog'lom, kuchli va ta’sirchan motivatsiyani shakllantirish; inklyuziv ta’lim dasturlari asosida zamonaviy darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etgan holda multimedia ilovalarini yaratish» kabi ustuvor vazifalar belgilangan. Bu borada, maxsus maktab internatlarining o‘quv jarayoni uchun didaktik o‘quv vositalarini loyihalash bosqichlarini, talablarini takomillashtirish, umum o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarining fizika fanidan mustaqil ishlashini tashkil etishga oid ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 25 yanvardagi «Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlar to‘g'risida»gi PQ-4963- son, 2021 yil 9 avgustdagi «Yetim bolalar va ota-ona qaramog'idan mahrum bo‘lgan bolalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning yangi tizimini joriy etish chora-tadbirlari to‘g'risida»gi PQ-5216-son, 2019 yil 29 apreldagi

4 «O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g'risida»gi PF-5712-son Farmonlari hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ta’limda axborot-kommunikatsion texnologiyalarini joriy etish, elektron ta’limni rivojlantirish, elektron axborot- ta’lim resurslari va dasturiy qobiqlarni yaratish va qo‘llashga oid tadqiqotlar yurtimizda: A.A.Abduqodirov, M.M.Aripov, R.R.Boqiev, F.M.Zakirova, M.H.Lutfillaev, A.A.Abdqvasieva D.E.Toshtemirov, N.A.Muslimov, N.I.Taylaqov, M.E.Musaeva, B.Sapaev B.Boltaev, U.Yu.Yuldashev, Ya.Mamatova, M.A.Fayziev, M.R.Fayzieva umum ta’lim maktablari ta’limidagi muammo va istiqbollarini tadqiq qilish, uning mazmun-mohiyati, vazifalari, tamoyillariga doir ilmiy izlanishlar: yo‘nalishida L.R.Muminova, R.Sh.Shomaxmudova, N.Muzaffarova, M.R.Fayzieva, F.U.Qodirova, D.Tangirova, R.A.Suleymenova, G.D.Xakimdjanovalarning ishlarida tadqiq etilgan. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi davlatlarida umum ta’lim maktablari o‘quvchilar ta’limining pedagogik-psixologik jihatlarini o‘rganishga doir tadqiqot ishlari: T.V.Lisovskaya, D.V.Buxarov, I.Yu.Frolova, I.A.Yudina; axborot texnologiyalaridan foydalangan holda maktab o‘quvchilari o‘quv jarayoni samaradorligini oshirish sohasida: N.N.Gorbachyov, B.V.Selyuk, N.A.Vasyanovich, G.P.Vecherkina, Ch.M.Mirkarimova, S.V.Maruk, E.S.Polat T.V.Lisovskayalar kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan . Yuqorida keltirilgan tadqiqotlarda maktab o‘quvchilarning ta’lim va tarbiya jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha nazariy va amaliy ahamiyatga molik ayrim yondashuvlar ilgari surilgan bo‘lsada, 8- fizika fani darsligiga doir virtual laboratoriya yaratish va maxsus ta’lim muassasalarining o‘quv jarayoniga joriy etish metodikasi maxsus monografik tadqiq qilinmagan. Bitiruv malakaviy ishi maqsadi 8- sinf fizika darsligi asosida virtual

5 laboratoriya yaratish va imkoniyati cheklangan o‘quvchilar o‘quv jaryoniga joriy etish texnologiyalarini ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishi vazifalari: 8-sinf maktab o‘quvchilarning fizika faniga oid mashg'ulotlarni ko‘rgazmali imkoniyatlarining mazmunini yoritish asosida takomillashtirish; maktab o‘quvchilarning fizika fanidan kreativ fikrlashini rivojlantirishga yo‘naltirilgan virtual laboratoriyadan foydalanishni takomillashtirish; Bitiruv malakaviy ishi ob’ekti maktablarda fizika fanini virtual laboratoriyadan foydalangan holda o‘qitish jarayoni belgilangan. Bitiruv malakaviy ishi predmeti fizika fanidan (8- sinf darsligi bo‘yicha) virtual laboratoriyaini maktablar o‘quv jarayoniga joriy etishning shakl va vositalaridan iborat. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat. maxsus maktab internatlarining o‘quv jarayoni uchun didaktik o‘quv vositalarini loyihalash bosqichlari (o‘rganish, hamkorlik, mustaqil, ijodiy) talablarini va virtual laboratoriya (abstrakt, fizik, matematik) integratsiyasini ta’minlash asosida takomillashtirilgan; maxsus maktab internatlarining 8-sinf fizika o‘quv predmetiga oid didaktik dasturiy vositalar (mul`timedia, ovoz doir, video, virtual laboratoriya, virtual stendlar)dan foydalanish hamda mashg'ulotlarni ko‘rgazmali imkoniyatlarining mazmunini yoritish asosida takomillashtirilgan; imkoniyati cheklangan (uyda yakka tartibda ta’lim oluvchi) o‘quvchilarning fizika o‘quv predmetidan kreativ fikrlashini rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg'ulotlarning (muammoli, evristik) o‘quv metodik ta’minoti virtual laboratoriya imkoniyatini ochib berish asosida takomillashtirilgan. Bitiruv malakaviy ishining amaliy natijalari quyidagilardan iborat: imkoniyati cheklangan yoshlar ta’limiga doir 8-sinf fizika darsligidan 7ta virtual laboratoriya yaratilgan;

O'xshashlar

Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquv jarayonini takomillashtirish (9-sinf informatika fani misolida)
Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquv jarayonini takomillashtirish
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkaziladigan darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish usullarini takomillashtirish uslubiyati
UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARI “O‘ZBEK TILI”(“ONA TILI”) DARSLIKLARIDA SIFAT SO‘Z TURKUMI TALQININING QIYOSIY TAHLILI
8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI