logo

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkaziladigan darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish usullarini takomillashtirish uslubiyati

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

164.0986328125 KB
“Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkaziladigan darsdan tashqari
mashg‘ulotlarni tashkil etish usullarini takomillashtirish uslubiyati”
MUNDARIJA
Kirish 7-20
I Bob I   BOB   Jismoniy   tarbiya,uning   sog‘lom   avlodni
shakllantirishdagi   t o‘ tgan    o‘rni 21-28
1.1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan
tashqari jismoniy intelektual resuslarini shakillantirish
masalalari 28-31
1. 2 O‘quvchi jismoniy tarbiyasining asosiy shakllari
va mashg‘ulot formalari 32-41
1. 3 O‘quvchilar jismoniy tarbiyasining o‘quv ishlari shakli 42-44
II Bob II BOB  Umumta’lim maktablari o‘quvchi yoshlarini jismoniy 
tarbiya darsini tashkillash va o‘tkazishning usuliy asoslari 45-51
2.1 Jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkillash 
usuliyati 52-56
2.2 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari 
mashg‘ulotlarini rejalashtirish 57-62
2.1.2. Darsda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish 
uslubiyati 6 3 -65
II bob bo’yicha xulosa 65-67
III
Bob. III-BOB   Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablari   o‘quvchilarini
darsdan   tashqari   mashg‘ulotlarda   harakatli   o‘yinlarni
o‘tkazishni o‘rgatish uslubiyati 68-69
3.1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari 
mashg‘ulotlarida harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish 
uslubiyati 70-75
3.2 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari 
mashg‘ulotlarini  tashkil etish usullari  bo‘yicha tatqiqotlardan 
olinga xulosalar 75-85
3 .1 Amaliy mashg’ulotlar uchun dasturiy materiallar 6 1 -6 5
III bob bo’yicha xulosa 86-87
Tavsiyalar 88-89
Xulosa 90-93
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 94-97
1 Kirish
Mustaqil   O‘zbekistonning   ravnaq   topishi,   taraqqiyoti   yo‘lida   uni   katta
iqtisodiy   va   ijtimoiy   to‘siqlardan   muvaffaqiyatli   o‘tishi   va   insoniy   natijalarga
erishishida   yosh   avlod,   mehnatkash   fuqarolarning   nafaqat   aql-idroki,   balki
ularning   salomatligi,   jismoniy   barkamolligiga   ham   bevosita   bog‘liqdir.   Shuni
ham   aytish   kerakki,   insonning   salomatligi,   serg‘ayrat   bo‘lishi,   jismoniy
kamolotga erishishi faqatgina uni turmush tarzi, mehnat va uy-ro‘zg‘or faoliyati
bilan ta’minlaydi. Balki har bir xalqni o‘z tarixiy, madaniy, ijtimoiy va iqtisodiy
taraqqiyotiga xos bo‘lgan mazkur xalq tomonidan kashf etilgan milliy o‘yinlar,
sayllar,  urf-odatlar   va sport   turlari  vositalari   yordamida  ham   amalga  oshiriladi.
Inson   hayotga   mustaqil   qadam   qo‘yishi   bilan   eng   avvalo   sog‘lom   bo‘lish   va
uzoq, mazmunli umr ko‘rishni asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Bunda tabiat in’om
etgan   noz   ne’matlardan   foydalanish,   ijtimoiy   mehnat   qilish,   sog‘lom   turmush
tarziga, madaniyatiga ega bo‘lish, oilada bolalarni jismoniy va axloqiy jihatdan
to‘g‘ri tarbiyalash ustuvor jarayon hisoblanadi.
Insonlar qaysi qit’ada, qaysi davlatda yashamasin va millatidan qat’iy nazar
sog‘lom   yashash   va   uzoq   umr   ko‘rish   niyatida   bo‘ladi.   Ularning   ijtimoiy
turmush   sharoiti   va   mehnat   jarayonida   barcha   madaniy   tadbirlar   qatorida
jismoniy tarbiya va sport muhim o‘rin egallaydi.
Oila,   tarbiya   va   o‘ q uv   muassasalarini   jismoniy   tarbiyasi?   tasavvur   qilish
qiyin.   Shuningdek,   sog‘lomlashtirish   markazlari,   dam   olish   maskanlari   va,
ayniqsa, sport inshootlarida turli-tuman ommaviy sport tadbirlarini tashkil qilish
jahon xalqlarining milliy an’analariga aylanib ketgan.
Insoniyat taraqqiyoti va ijtimoiy hayotining turli  davrlarida o‘yinlar muhim
o‘rin   tutgan.   O‘yinlar   yordamida   insoniyat   o‘sgan,   ulg‘aygan,   chiniqqan,
jismonan baquvvat bo‘lgan, aqlan, ruhan rivojlangan, ma’naviy kamol topgan. 
Madaniy   merosimizning   uzviy   va   ajralmas   qismi   bo‘lgan,   avlod-
ajdodlarimizga   asrlar   mobaynida   ruh,   jon   va   sog‘liq   ato   etib   kelgan   xalq
2 o‘yinlarini   tiklash   va   ulardan   samarali   foydalanish   -   milliy   qiyofamiz,
ma’naviyatimiz   va   qadriyatimizni   yuksaltirish   demakdir.   Xalq   o‘yinlari   yangi
sog‘lom   avlodni   shakllantirishda   ham   o‘ta   muhim   o‘rin  tutgan i   ularni   biz   ko‘z
qorachig‘idek   asrashimiz,   e’zozlashimiz   va   ulardan   oqilona   foydalanishimiz
zarur.
Mavzuning   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi;   Yangi   jamiyat   qurishda
jismoniy tarbiya harakati o‘z   oldiga quyidagi muhim vazifalarni qo‘ygan: yosh
o‘sib   kelayotgan   avlodni   tarbiyalash   hamda   sog‘ligini   mustahkamlash   va   eng
asosiysi   jismoniy   tarbiya   va   sportni   ommaviy   rivojlantirishdir.   Hukumatimiz
tomonidan   hozirgi   kunda   jismoniy   tarbiya   va   sportni   rivojlantirishda   katta
ishlarni amalga oshirdi. Shuni aytish lozimki, ushbu qilingan   ishlardan biri bu
bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzilishidir. Yosh o‘sib kelayotgan
avlodni   har   tomonlama   barkamol   inson   qilib   tarbiyalashda   hamda   yangi
demokratik davlat qurishda muhim ahamiyatga egadir. 
Ko‘pgina   olimlar   va   oliy   maktab   pedagoglari   fikrlariga   ko‘ra
(R.S.Salamov, 2009), o‘quvchi yoshlar jismoniy tarbiyasi bilan bog‘liq ko‘rsatib
o‘tilgan   muammolarni   hal   etishda   Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablarida   darsdan
tashqari   vaqtda   o‘tkaziladigan   mashg‘ulotlarning   innovatsion   shakllarini   ishlab
chiqish   hamda   asoslab   berish,   darsdan   tashqari   vaqtda  omm a viy  sport   turlarini
rivojlantirish   bo‘yicha   o‘quvchilarga   o‘z-o‘zini   boshqarish   faoliyatini
kuchaytirish   ancha   istiqbolli   yo‘nalish   hisoblanadi.   Umumiy   o‘rta   ta’limi
muassasalarida   jismoniy   tarbiyani   tashkil   etishning   shunday   shakllarini   izlash
zarurki   ular   o‘quv   soatlari   miqdorini   oshirmagan   holda   o‘quvchilar   harakat
faolligini orttirishga imkon bersin.
Biroq umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida asosiy va belgilangan hujjatlar,
shuningdek davlat ta’lim standartlari bilan ta’minlangan jismoniy tarbiya o‘quv
jarayonidan   farqli   o‘laroq,   darsdan   tashqari   ishlar   tashabbuskorlik   harakati
sifatida   uyushtiriladi.   Garchi   olimlarning   (D.J.Sharipova,   2005;   A.N.Abdiyev,
2006;   I.A.Koshbaxtiyev,   2007;   A.K.Atoyev,   2008;   T.S.Usmonxo‘jayev ,   2009;
R.S.Salamov,   2009)   uni   takomillashtirishning   turli   muammolari   qiziqtirsa   ham
3 o‘quvchilarning   darsdan   tashqari   jismoniy   tarbiyasini   tashkil   etishning   ilmiy
modeli   mazkur   pedagogik   jarayon   to‘g‘risidagi   muayyan   bilimlar   tizimi   ham
ishlab   chiqilmagan.   Bunday   modelning   yo‘qligi   darsdan   tashqari   vaqtda
o‘quvchilarni   jismoniy   tarbiyalashning   bir   qator   tashkiliy   va   uslubiy
muammolari   o‘z   yo‘nalishi,   mazmuni,   rejalashtirilishi,   nazorat   qilinishi   va
shuningdek,   tadbiq   etish   mexanizmiga   oid   masalalar   hal   etilishini   ancha
murakkablashtiradi.
Shu nuqtai nazardan mavjud kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan ilmiy-
uslubiy   yondoshish   natijasida   umumiy   o‘rta   ta’lim   muassasalari   o‘quvchi
yoshlarining   darslarni   mukammal   o‘zlashtirish   va   salomatligini   yaxshilash
maqsadida darsdan tashqari vaqtlarda o‘quvchi yoshlarni jismoniy tarbiya bilan
shug‘ullantirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. 
Tadqiqot ob’ekti va predmeti; 
Tadqiqot ob’ekti.  Tadqiqot obekti qilib Samarqand shahridagi 80-81-sonli
umumiy o‘rta ta’lim maktab lari tadqiqot obyekti sifatida olindi.
Tadqiqot   predmeti .   Umumiy   o‘rta   ta’limi   muassasalari   o‘quvchilarini
jismonan   barkamol,   baquvvat,   chaqqon,   sog‘lom,   kuchli   va   qiyinchiliklarga
bardosh   bera   oladigan   qilib   tarbiyalash,   hayotiy   muhim   harakat,   ko‘nikma   va
malakalarini   (yurish,   sakrash,   uloqtirish,   osilish,   tirmashib   chiqish,   suzish,
tepalikka chiqish va tushish, sayyohlik asbob va anjomlari bilan ishlash) tashkil
toptirish;
Tadqiqot maqsadi va vazifalari;  Jismoniy tarbiya va sport - xalq umumiy
madaniyatining   ajralmas   bir   qismi,   mamlakatdagi   har   bir   fuqoroning   jismoniy
hamda ma’naviy takomillashishini ta’minlovchi asosdir.
Yosh avlodni milliy g‘oya negizida ma’naviy–axloqiy jihatdan tarbiyalash,
shubhasiz,   jismoniy   va   ruhiy   salomatligini   muhofaza   qilish   hamda
mustahkamlashni, sog‘lom turmush tarzi asoslarini shakllantirishni ham nazarda
tutadi.   O‘quvchi   yoshlarda   faol   hayotiy   qarashlar,   odob-axloq,   olijanoblik   va
yaxshilikning   yuksak   g‘oyalarini   tarbiyalash   jarayonida   jismoniy   tarbiya   va
4 sportning   vosita,   shakl   hamda   usullaridan   foydalanish   ustuvor   jihatlardan   biri
bo‘lib qolish kerak.
Harakat   faolligi   etishmovchiligi   o‘sib   kelayotgan   organizmning   ko‘pgina
fuksiyalarida   salbiy   iz   qoldiradi,   bu   turli   kasalliklarning   paydo   bo‘lishi   va
rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. 
Katta   aqliy   yuklamalar   natijasida   harakat   faolligi   tanqisligining   qonuniy
natijasi   o‘quvchi   yoshlarning   jismoniy   tayyorgarligi   va   salomatligining
yomonlashuvi   hisoblanadi,   bu   ularning   darslarni   o‘zlashtirishiga   ta’sir
ko‘rsatadi.
O‘quvchilar  salomatligi   darajasining   pastligi,  qoniqarsiz  harakat  faolligi   –
juda   ko‘p   uchraydigan   hodisa,   shuning   uchun   ham   u   jismoniy   tarbiya
mutaxassislari, pedagoglar, shifokorlar, psixologlar xullas o‘quvchi yoshlarning
harakat  faolligi  tanqisligi   muammosini   hal  etishga  intilayotgan  hamda  sog‘lom
turmush   tarzini   shakllantirishning   ishonchli   usullarini   topishni   o‘z   oldiga
maqsad   qilib   quygan   turli   soha   kishilari   diqqat-e’tiborini   jalb   etadi
(D.J.Sharipova, 2005; T.S.Usmonxo’jayev, 2009).
Qator   mualliflarning   fikriga   ko‘ra,   umumiy   o‘rta   ta’limi   muassasalari
uchun jismoniy tarbiya bo‘yicha mavjud dastur o‘quvchilarning harakat faolligi
talablarini   qondira   olmaydi,   bu   ulardagi   jismoniy   rivojlanish   darajasining
pastligi   hamda   funksional   tayyorgarlikning   etishmovchiligi   bilan   tasdiqlanadi
(I.A.Koshbaxtiyev, 2007; R.S.Salomov, 2009).
Jismoniy   tarbiya   sohasining   ayrim   mutaxassislari   yuzaga   kelgan   bunday
vaziyatdan chiqish yo‘llarini izlar ekanlar, umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida
majburiy   jismoniy   tarbiya   mashg‘ulotlari   hajmini   oshirishni   taklif   etadilar
(A.N.Abdiyev, 2006; A.K.Atoyev, 2008). Biroq bu yo‘l to‘g‘ri kelmaydi, chunki
u   jadal   sur’atlar   bilan   sport   inshootlari   qurilishiga,   professional   xodimlar
tayyorlashga,   oliy   kasbiy   ma’lumotga   ega   bo‘lgan   mutaxassislarni   etishtirish
bo‘yicha   o‘quv   rejalarini   jiddiy   o‘zgartirishga   qaratilgan   yirik   moddiy   va
moliyaviy mablag‘larni talab etadi. 
5 Umumiy   o‘rta   ta’limi   muassasalari   o‘quvchilarining   darsdan   tashqari
vaqtdagi   jismoniy   tarbiyasini   tashkil   etish   modelini   samaradorligini   oshirish
darajalarini o‘rganish hamda ilmiy jihatdan asoslab berish.
Jismoniy   tarbiya   va   sport   -   xalq   umumiy   madaniyatining   ajralmas   bir
qismi,   mamlakatdagi   har   bir   fuqoroning   jismoniy   hamda   ma’naviy
takomillashishini ta’minlovchi asosdir.
Yosh avlodni milliy g‘oya negizida ma’naviy–axloqiy jihatdan tarbiyalash,
shubhasiz,   jismoniy   va   ruhiy   salomatligini   muhofaza   qilish   hamda
mustahkamlashni, sog‘lom turmush tarzi asoslarini shakllantirishni ham nazarda
tutadi.   O‘quvchi   yoshlarda   faol   hayotiy   qarashlar,   odob-axloq,   olijanoblik   va
yaxshilikning   yuksak   g‘oyalarini   tarbiyalash   jarayonida   jismoniy   tarbiya   va
sportning   vosita,   shakl   hamda   usullaridan   foydalanish   ustuvor   jihatlardan   biri
bo‘lib qolish kerak.
Harakat   faolligi   etishmovchiligi   o‘sib   kelayotgan   organizmning   ko‘pgina
fuksiyalarida   salbiy   iz   qoldiradi,   bu   turli   kasalliklarning   paydo   bo‘lishi   va
rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. 
Katta   aqliy   yuklamalar   natijasida   harakat   faolligi   tanqisligining   qonuniy
natijasi   o‘quvchi   yoshlarning   jismoniy   tayyorgarligi   va   salomatligining
yomonlashuvi   hisoblanadi,   bu   ularning   darslarni   o‘zlashtirishiga   ta’sir
ko‘rsatadi.
O‘quvchilar  salomatligi   darajasining   pastligi,  qoniqarsiz  harakat  faolligi   –
juda   ko‘p   uchraydigan   hodisa,   shuning   uchun   ham   u   jismoniy   tarbiya
mutaxassislari, pedagoglar, shifokorlar, psixologlar xullas o‘quvchi yoshlarning
harakat  faolligi  tanqisligi   muammosini   hal  etishga  intilayotgan  hamda  sog‘lom
turmush   tarzini   shakllantirishning   ishonchli   usullarini   topishni   o‘z   oldiga
maqsad   qilib   quygan   turli   soha   kishilari   diqqat-e’tiborini   jalb   etadi
(D.J.Sharipova, 2005; T.S.Usmonxo’jayev, 2009).
Ta’lim   muassasalari   o‘quvchilarining   darsdan   tashqari   vaqtdagi   jismoniy
tarbiyasini tashkil etish modelini samaradorligini oshirish darajalarini o‘rganish
hamda ilmiy jihatdan asoslab berish.
6 Bajarilishi   kutilayotgan   tadqiqot   ishlari   rejasi.   Ta’lim   muassasalari
o‘quvchilarining   darsdan   tashqari   mashg‘ulotlarni   tashkil   etishning   modeli   va
uni   amaliy   faoliyatiga   joriy   etish   mexanizmi,   o‘quvchilarning   jismoniy   tarbiya
va   sportga   munosabati,   ularda   jismoniy   madaniyatli   shaxsni   shakllantirish
darajasining o‘sishiga ko‘maklashishi o‘rganiladi.
Umumiy   o‘rta   ta’limi   muassasalari   o‘quvchilarining   darsdan   tashqari
mashg‘ulotlarni   tashkil   etishning   modeli   va   uni   amaliy   faoliyatiga   joriy   etish
mexanizmi,   o‘quvchilarning   jismoniy   tarbiya   va   sportga   munosabati,   ularda
jismoniy   harakat larga   bo‘lgan   ehtiyojini   o‘rganish   orqali   quyidagi   vazifalarini
o‘z oldiga qo‘yadi. Bularga:
-o‘quvchilarda  y uqori darajada axloqli, irodali, mehnatsevar va faollik kabi
olijanob xislatlarni shakllantirish;
-o‘quvchi   yoshlarni   jismonan   baquvvat,   chaqqon,   sog‘lom,   kuchli   va
qiyinchiliklarga bardosh bera oladigan qilib tarbiyalash;
-hayotiy   muhim   harakat,   ko‘nikma   va   malakalarini   (yurish,   yugurish,
sakrash,   uloqtirish,   osilish,   tirmashib   chiqish,   suzish,   tepalikka   chiqish   va
tushish, sayyohlik asbob va anjomlari bilan ishlash) tashkil toptirish;
-jismoniy   mashqlar   bo‘yicha   gigiena,   anatomiya,   fiziologiya   fanlarining
ma’lumotlariga ega bo‘lish;
-harakat estetikasini to‘g‘ri talqin qila olish;
Tadqiqot ishi  bo‘yicha quyidagi vazifalar o‘rganildi.
1. Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablarida   jismoniy   tarbiya   o‘quv
mashg‘ulotlarini tahlil qilish.
2. Umumiy   o‘rta   ta’limi   muassasalari   jismoniy   tarbiya   fani   bo‘yicha
o‘quv dasturini o‘rganish.
3. Umumiy   o‘rta   ta’limi   muassasalari   o‘quvchilarining   darsdan
tashqari mashg‘ulotlarining harakat elementlarini o‘rganish va tahlil qilish orqali
mashg‘ulotlarni samaradorligini oshirishga erishish.
Dissertatsiya   ishining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati ,   shuningdek,   ilmiy
tadqiqotlarimizning natijasida hosil bo‘lgan tavsiyalar.
7 - Harakatli   o‘yinlar   jismoniy   tarbiya   vositasi   sifatida   maktab
mashg‘ulotlarida   va   darsdan   tashqari   mashg‘ulotlarida   juda   ko‘p   qo‘llanil ishi
zarur .
-Harakatli   o‘yinlar   jismoniy   tarbiya   darslarida   o‘quv,   tarbiya   va
sog‘lomlashtirish   mashqlari   bevosita   o‘quv   dasturlar   bo‘yicha   qo‘llanilishi
zarur.
-   Umumiy   o‘rta   ta’limi   muassasalari   o‘quvchilariga   o‘z   kuchiga   ishonish,
dadillik,   xushyorlikni   rivojlantirishga   «Quvnoq   bolalar»   o‘yini   yordam   beradi.
Bu   o‘yinlar   o‘yin   qatnashuvchilaridan   bilim   va   quntni   talab   qilib,   ularni
jismonan rivojlantiradi. Bu masalalarning echimi o‘quv-tarbiyaviy rivojlanishga
turli tamoyillarini hisobga olish lozim.
-Jismoniy   tarbiya   darslarida   o‘yinlar   o‘rnini   to‘g‘ri   tanlab   ular   o‘rtasidagi
to‘g‘ri metodikani yo‘lga qo‘yish kerak.
-Murakkab mashg‘ulotlardan keyin engil mashlarni bajarish tavsiya etiladi.
-Hozirgina   mashg‘ulotlarni   bajarayotgan,   mushaklar   keyingi   mashqlarda
deyarli qatnashmaydi, yoki engil mashqlarni bajarib, yugurish, sakrash, to‘siqlar
bilan   bo‘lgan   o‘yinlardan   keyin   murakkab   harakatlarni   aniq   bajarishni,
muvozanatni saqlashni talab qiladigan mashqlarni bajarish tavsiya etilmaydi. 
-Agar   mashg‘ulotlarning   asosiy   qismi   o‘yinlarga   bag‘ishlangan   bo‘lsa
harakatli o‘yinlar kam harakat bilan ketma-ket talab qiladigan o‘yinlar bajarish
lozim.
-Harakatli   o‘yinlar   darsning   barcha   qismlariga   kiritilgan.   Ularning
mazmuni o‘quvchilarga berilgan topshiriqlarga bog‘liq. Darsning kirish qismiga
kam   harakatli   va   engil   o‘yinlarni   kiritish   kerak   (guruh   saflan),   (yiqilayotgan
tayoq) va o‘rta 
-O‘qituvchi o‘yinlarining soniga qarab ularni o‘zgartirish yoki ko‘paytirish:
maktab   sharoitiga   ko‘ra   geografik   tuzilishiga,   tayyorgarligiga   qarab,   o‘yin
o‘tkaziladigan xona, jihozlariga qarab o‘tkazishi mumkin.
8 Ilmiy   yangiligi;     umumiy   o’rta   ta’lim   maktablarida   o’tkaziladigan   darsdan
tashqari   mashg’ulotlarni   etish   usullarini   takomillashtirish   uslubiyatini   yoritib
berilganligi va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilganligi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari;   Jismoniy tarbiya darslarida
xilma-xil   harakatli   o‘yinlarni   qo‘llashilishi   natijasida   boshlang‘ich   sinf
o‘quvchilarning   engil   atletika   elementlarini   o‘zlashtirishda   muvofaqiyatli
natijalarga erishish imkonini ber ishini ta’minlash ustida izlanishlar olib borilish
rejalashtirilgan .  
Boshlang‘ich   sinflarning   jismoniy   tarbiya   darslarida   engil   atletika
elementlarini   o‘zlashtirishda   harakatli   o‘yinlarni   qo‘llashda   “Qopqon”,   “Kim
oldin”,   “Insiz   quyon”,   “To‘rt   oyoqlab   yugurish”   (emaklab   yugurish),
“Hakkalagan   qushchalar”,   “Uchinchisi   ortiqcha”,   “Oq   suyak”,   “Chillik”,
“Elkada   ko‘pkari”,   “Eshak   mindi”,   “Arqon   tortishish”,   “Bilak   kuchini   sinash”,
“Qo‘llarda   tortinish”   “Oq   terakmi-ko‘k   terak”,   va   h.k.   nomlari   keltirilgan
murakkab va oddiy (sodda) o‘zbek xalq milliy o‘yinlari   o‘quvchilarni jismoniy
tarbiya   darslarida   jismoniy   sifatlarini   tarbiyalash   bilan   birgalikda   insoniy
fazilatlarni   ham   shakllantirish   va   ularni   yanada   takomillashtirishda   bevosita
xizmat qiladi.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili);
Hozirgi   paytda   maktablarda   boshlang‘ich   sinflarda   engil   atletika
mashqlarini o‘rgatishning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarni har tomonlama
ye tuk sog‘lom insonlar qilib tarbiyalash hisoblanadi. Bunda ularda engil atletika
bo‘yicha   bilimlar   berish  bilan  birga  ularga   o‘rganilayotgan  bilimlarni  asosli  va
puxta   bo‘lishini   ta’minlash,   ularni   qo‘llay   olish   ko‘nikma   va   malakalarini
shakllantirish muhim ahamiyatga ega.
Bolalarga   xos   bo‘lgan   epchillik,   ixchamlik,   abjirlik,   uddaburonlik
qayishqoqlik   kabi   xususiyatlarni   rivojlantirishda   faqat   jismoniy   tarbiya
darslaridagi   harakatli   o‘yinlar   bilan   chegaralanib   qolmaslik   lozim.   Ularning
bo‘sh vaqtlarida hovli, ko‘cha, maydonlarda erkin ravishda shug‘ullanishlari va
bunda   sport   o‘yinlari,   gimnastika,   engil   atletika,   kurash   kabi   sport   turlarining
9 qismlari   (elementlari)   bilan   shug‘ullanishlarini   ham   ta’minlash   maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Ma’lumki,   jismoniy   tarbiya   darslari   bo‘yicha   tasdiqlangan   o‘quv   rejasiga
engil   atletika   mustaqil   fan  sifatida   kiritilgan,   nazariy  va   amaliy  darslar   barcha
sinflarda   rejalashtirilgan.   Akademik   darslarda   ham   darsdan   tashqari
o‘tkaziladigan   mashg‘ulotlarda   ham   jismoniy   sifatlarni   rivojlantirish,   sport
malakalariga   o‘rgatish   ustuvor   jihatdan   engil   atletika   orqali   hal   qilinishi
qo‘yilgan maqsadlarga tezkor va samarali erishish imkoniyatini yaratadi.
Qadim   davrlarda   katta-katta   tadbir   va   tantanalarda   yugurish,   sakrash,
uloqtirish   bo‘yicha   musobaqalar   uyushtirilgan.   S h unga   ko‘ra,   aynan
sportning   mazkur   turlari   ham   qadimgi   olimpiada   o‘yinlariga   kiritilgandi.
Zamonaviy   yengil   atletika   ham   yuqoridagi   sport   turlari:   yurish,   yugurish,
sakrash,   uloqtirish   va   shu   singari   turlarni   qamrab   olgan   ko‘pkurashdan
iboratdir.   Qamrab   olingan   sport   turlari   hammabop   bo‘lgani   uchun   er
sharidagi   millionlab   odamlar   engil   atletika   bilan   shug‘ullanmoqdalar.
Mashqlarning   turli-tumanligi   va   ularning   nafi   katta   ekanligi,   jihozlarning
murakkab   emasligi   engil   atletikani   har   bir   shaxs   shug‘ullanishi   mumkin
bo‘lgan  ommaviy sport   turi   bo‘lib  qolishiga  olib  keldi. Shuning  uchun ham
engil atletikani “Sport qiroli" deb ataydilar.
Mutaxassislarning   fikriga   asosan   shu   jismoniy   sifatlar   va   hayotiy   zarur
harakat malakalari harakatli o‘yinlar yordamida yanada samaraliroq rivojlanishi
isbotlab berilgan.
Jismoniy   mashqlarni   to‘g‘ri   qo‘llash,   ularni   bolalar   qanday
o‘zlashtirayotganligini   nazorat   qilib   borish   shu   bolalardagi   jismoniy   sifatlarni,
uning   qaddi-qomati,   jismoniy   va   funksional   taraqqiyoti   to‘g‘ri   yo‘nalishda
tarbiyalanib borishga imkon yaratadi.
Ma’lumki,   insonning   jismoniy   sifatlari   uning   tug‘ilishidan   boshlab
shakllana   boradi.   Lekin,   uning   bolaligida   shu   sifatlar   qanday   darajada
shakllanishi,   oddiy   yoki   murakkab   harakatlarni   o‘zlashtirib   olishi   nafaqat   uni
o‘sib   yashab   kelayotgan   muhitga   bog‘liq,   balki   bolaning   muayyan   sifatini
10 qanday vositalar yordamida rivojlantirish bilan belgilanadi.
Ijtimoiy-ma’naviy   turmush   sharoitidagi   harakatli   o‘yinlardan   maqsadli
foydalanish,   bunda   mavjud   bo‘lgan   o‘yin   to‘plamlarini   (kitoblar)   yig‘ish
lozimdir. Har bir oila barcha kishilarining birgalikda shug‘ullanishi, o‘ynashlari,
ahillik,   mehribonlik,   qadrlash,   hurmat   kabi   ijobiy   fazilatlarni   mustahkamlash
bilan   bir   qatorda,   ularning   jismonan   sog‘lom,   baquvvat   bo‘lishlari,   hatto
chiniqishlarini   ta’minlaydi.   Shu   sababdan   harakatli   o‘yinlar   (arg‘amchida
sakrash,   ko‘z   bog‘lash,   bekinmachoq,   to‘pli   estafeta   va   hokazo.)   hamda   sport
o‘yinlarining   qismlari   (element)   bilan   shug‘ullanishni   odat   tusiga   aylantirishi
lozim. 
Chunki,   ularning   mazmun,   maqsad   va   mohiyatlari   yurtimizning   iqlim
sharoitlari, aholining ijtimoiy mehnat va turmush madaniyatiga mos keladi. 
Atoqli   olimlar   M.Murodov,   U.Qoraboyev,   M.Jabborov,   J.Toshpo‘latov,
A.Atoyev,   R.Abdumalikov,   T.Usmonxo‘jayev   kabilarning   ilmiy-nazariy
mulohazalari   hamda   o‘yinlarning   mazmunlari   asosida   milliy   harakatli
o‘yinlarini quyidagi turkumlariga ajratish mumkin:
1.   Tabiat   manzaralari,   fanlar   bilan   bog‘liq   o‘yinlar.   Bunga   “Ko‘chat
o‘rnat”,   “Kartoshka   ekish”,   “Yomg‘ir”,   “Ayoz   bobo”   kabilarni   namuna   qilib
ko‘rsatish   mumkin.   Ularning   mazmuni   va   o‘yin   holatlari   (joylar,   bajarilish
tartiblari,   qoidalar).   Tabiatning   go‘zalligi,   ob-havoning   o‘zgarishi,   sovuq   va
yomg‘irlardan   saqlana   bilish   kabi   harakatlar   asosida   shug‘ullanuvchilarning
hushyorlik,   epchillik,   chidamlilik   kabi   jismoniy   sifatlari   va   insonning   aqliy
fazilatlarini tarbiyalashda xizmat qiladi.
2. Hayvonot olami bilan bog‘liq o‘yinlar, “Qushlar pir etib uchdi”, “Kalhat
keldi,   qoch   bolam”,   “Bo‘rilar   va   ovchilar”,   “Zovurdagi   bo‘rilar”,   “G‘ozlar”,
“Tulki   bilan   xo‘roz”,   “It   va   qarg‘a”   va   shu   kabi   juda   ko‘p   o‘yinlarda   o‘zaro
munosabatlar,   yaxshilik   va   yomonlik,   o‘zini   ehtiyot   tutish   kabi   fazilatlar   bilan
birgalikda   barcha   jismoniy   sifatlarni   tarbiyalash   amalga   oshiriladi.   Shu   asosda
bolalarda   hayvonot   olamiga   bo‘lgan   qiziqish,   parrandalarni   asrash   kabi   his-
tuyg‘ular uyg‘onishi mumkin.
11 3. Mehnat  bilan bog‘liq o‘yinlar. Inson faoliyati aqliy va jismoniy mehnat
bilan belgilanadi ularni harakatli o‘yinlar mazmunida ham uchratish mumkin. 
Aqliy   mehnatga   doir   o‘yinlar   turkumiga   “Sanash   o‘yinlari”,   “Sonlarni
yozish va o‘ylab top”, “Ism yoki buyumlarni ketma ket va aralash turib aytish”,
“Sakrab   qo‘shiq   aytish”,   “Rasmlarni   tez   chizish”,   “Shakllarni   (kubok)
joylashtirib o‘z holiga keltirish” (shakl yasash) va shunga o‘xshash faoliyatlarni
aks ettiruvchi o‘yinlar kiradi.
Jismoniy mehnatni aks ettiruvchi harakatli o‘yinlar ham juda ko‘p. Ularga
“O‘tin   yorish”,   “Poda   to‘p”   (cho‘pon),   “Qo‘sh   haydash”   (erni   haydash,
chopish), “Osilib chiqish”, “Tortilish”, “Yuk ko‘tarish”, “Eshak mindi”, “Piyoda
poyga”,   “Poezd”   va   b.q.   kiradi.   Ularning   mazmunida   mehnat   qilish   yo‘llari,
bajarish usullari hamda chidamlilikni ifoda etuvchi hislatlar mujassamlanadi.
Umuman   olganda   milliy   harakatli   o‘yinlarning   barchasida   aqliy   va
jismoniy   mehnatlar   uyg‘unlashib,   asosan   jismoniy   barkamollikni   tarbiyalashda
xizmat qiladi.
4. Ommaviy madaniy tadbirlarda (bayramlar, to‘ylar, turli xil  marosimlar,
sport musobaqalari va h.k) qo‘llaniladigan, ya’ni namoyish va musobaqalashish
maqsadida   murakkab   va   oddiy   harakatli   o‘yinlar   qo‘llaniladi.   Ular   tarkibiga
kurash   qismlari   (elementlari,   ot   o‘yinlari,   ko‘pkari-uloq,   poyga),   dorboz,   tosh
ko‘tarish, arqon tortishish, elka urishtirish, xo‘rozlar jangi va h.k. kiritiladi.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi;   Boshlang‘ich sinflarning
jismoniy tarbiya darslarida yengil atletika elementlarini o‘zlashtirishda harakatli
o‘yinlarni qo‘llash  orqali o‘quvchilarning jismoniy rivojlanishini taminlash bilan
birgalikda,   amaliy   harakatlarni   o‘zlashtirishdagi   samaradorlikni   oshishi
ahamiyatlidir.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati;   O‘quvchilarining
engil   atletika   harakat   elementlarini   o‘zlashtirishda   harakatli   o‘yinlarni   tanlab
qo‘llanilishi bo‘yicha tavsiyalar beriladi.
12 1. Umumiy   o‘rta   ta’limi   muassasalarida   o‘quvchilarining   darsdan
tashqari m o‘zlashtirishlarida harakatli o‘yinlarni tanlab qo‘llash orqali darsning
samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar beriladi.
2. O‘quvchilarining   jismoniy   tarbiya   darslaridagi   umumiy   holatlari
o‘rganiladi.
Buyuk kelajak bugundan, avlodlar esa hozirgi yosh bolalardan boshlanadi.
Ularni tarbiyalab voyaga etkazish, jismonan barkamol va ma’naviy jihatdan etuk
insonlar   qilib   etkazishda   davlat,   tarbiya   muassasalari,   jamoat   tashkilotlari,
mahalla va oila mas’uldir.
Ma’lumki,   hozirgi   davrda   ko‘pchilik   oilalarda,   ayniqsa,   shahar   sharoitida
eng   kichik   yoshdan   (1-3)   boshlab,   go‘daklarni   bog‘chaga   topshiradi.   Qishloq
sharoitida esa ko‘pchilik go‘daklar va maktab yoshigacha bo‘lgan bolalar oilada
tarbiyalanmoqda.   Shu   jihatdan   olganda   yosh   bolalar   bilan   xilma-xil   harakatli
o‘yinlarni o‘tkazish uchun turli yo‘llardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. 
Maktab   yoshigacha   bolalar   tarbiya   muassasalarida   (bog‘chalar)   jismoniy
tarbiya   vositasi   sifatida   harakatli   o‘yinlar   “Jismoniy   tarbiya”   dasturi   asosida
tashkil etiladi.
Oila   tarbiyasida   esa   harakatli   o‘yinlarni   tashkil   qilish   bo‘yicha   yagona
dastur   yo‘q.   Shu   sababdan   ota-onalar   yosh   bolalarni   sog‘lom   qilib   tarbiyalab
o‘stirishda harakatli o‘yinlarning turlarini bilish va tanlash, ularni o‘tkazishning
to‘g‘ri usullarini bilishlari shart.
1. Oila   sharoitida   bolalarning   salomatligi,   jismoniy   jihatdan
rivojlanishi va eng muhimi esa qiziqishiga qarab qo‘yidagi o‘yinlarni tanlash va
o‘rgatish lozim bo‘ladi:
-Eng   kichik   (1-3)   yoshdagi   bolalarga   to‘plarni   ushlash,   dumalatilgan
to‘plarga etib olish va olib kelish, past – balandlikdagi joylardan (ko‘rpachalar,
taburetkalar,   stellar,   ariqlar,   va   h.k.)   sakrab   tushish,   hakkalab   o‘tish,   bir-birini
quvlab   ushlash,   oyoqlar   bilan   to‘pni   yuritish,   tepish,   bir-biri   bilan   olishish
(kurash), bekinmachoq va h.k.
13 -O‘rta   (3-5)   va   katta   yoshdagi   (5-7)   bolalar   uchun   qo‘yidagilarni   tavsiya
etsa bo‘ladi, yani: futbol o‘yini qismlari (elementlar), basketbol o‘yini qismlari,
daraxtlarda   qo‘lda   tortilish,   quvlashish,   burilib   qochish,   turli   balandliklardan
(kamida   50sm)   pastga   sakrash,   ariq,   chuqurliklardan   sakrab   o‘tish,   velosepid
haydash va poyga qilish, maxsus moslamalardan (narvon, turnik, xalqa va h.k.)
osilish,   oshib   tushish,   osilib-tirmashib   chiqish,   kurash,   bilak   kuchini   sinash,
xo‘rozlar   jangi,   bekinmachoq   va   shunga   o‘xshash   harakatli   faoliyatlar   va
o‘yinlar.
O‘yinlarni   o‘tkazish   uchun   esa   ota-onalar   (boshqa   oila   a’zolari),   birinchi
navbatda,   o‘yinlar   yoki   o‘yinga   o‘zshash   faol   harakatlarning   (osilish,   osilib
tushish,   tirmashib   chiqish,   sakrashlar   va   h.k.)   mazmunlari,   qoidalari,   xavfli
tomonlarini   (shikastlanish,   joylar   yoki   buymlarning   yaroqliligi   yoki   buzuqligi)
bilishlari   shart.   O‘yinlarni   tashkil   qilish   uchun   qo‘lay   joylarni   tanlash   va
tayoyrlash   bolalarning   qiziqib   o‘ynashi   va   yaxshi   samaralar   berishiga   sabab
bo‘ladi. Buning uchun esa qo‘yidagi shartlar amalga oshirilishi lozim:
-o‘yin joylari toza bo‘lishi, yani chang, tosh, tikan, shoxlar bo‘lmasligi;
-bolalarning kiyimlari mavsumlarga qarab engil, ixcham va o‘zlariga loyiq
bo‘lishi (katta tufli, kalish, krassofkalar o‘yinda xalaqit tug‘diradi);
-kichik   bolalarni   doimo   nazoratda   tutish,   qiyinroq   harakatlarda   ularga
ko‘maklashish;
-osilib   tushish,   aylanish,   tirmashib   chiqish   o‘yinlarida,   albatta,   yordam
berish yoki yiqilib tushmasligi uchun himoya qilish lozim;
-yaxshi   bajara   olmaganligi   uchun   koyish   yaramaydi,   aksincha,
rag‘batlantirish (qiziqtiruvchi) usullarni qo‘llash;
-o‘yin - mashqlarining me’yorini bilish (ortiqcha o‘ynatish, charchashgacha
borish   yaramaydi),   bajarish,   o‘ynasdhdan   bosh   tortsa   (xohlamasa)   qiziqtirish
yoki boshqa o‘yinga o‘tish lozim bo‘ladi.
Qishloq   joylarida   hayvonlar   (buzoq,   qo‘zi,   uloq,   quyon)   va   parrandalarni
9tovuqlar,   o‘rdaklar,   g‘ozlar   va   h.k.)   ushlash,   haydash,   iniga   (uyi)   haydash   va
qamash harakatlarini doimo o‘rgatib boorish lozim bo‘ladi. Bu holatlar hayotga
14 qiziqish, mehnat qilishga o‘rganish, jismoniy jihatdan chaqqon, epchil bo‘lishga
etaklaydi.
2. Bog‘chalar   sharoitida   maxsus   dastur   asosida   harakatli   o‘yinlar
tashkil   etiladi.   Dastur   mazmunida   xilma-xil   o‘yin-sayr,   o‘yin-mashqlar   asosiy
tadbir   hisoblanadi.   Ba’zi   tajribali   tarbiyachilar   va   jismoniy   tarbiya   sohasi
bo‘yicha   mutaxassis   xodimlar   dasturdan   tashqari   turli   o‘yinlardan
foydalanishadi.
3. Jismoniy   tarbiya   dasturidagi   harakatli   o‘yinlarning   eng   muhimlari
qo‘yidagilardan iboratdir, yani;
O‘yinlarni tashkil qilish va qiziqarli qilib o‘tkazish uchun joylarni tanlash,
ularga   bo‘lgan   talablarni   (tozalik,   butunliksoz,   qiziqtiruvchi   jihatlar)   bilish
lozim.  Sog‘liqqa  zarar   keltiruvchi  va   shikastlanishga  sabab  bo‘luvchi   jihatlarni
bartaraf   qilish   tarbiyachi-tashkilotchining   burchidir.   Ayniqsa,   narvonlarning
(yog‘och   bo‘lsa)   butun   yoki   siniqligi,   osilib   o‘ynash   sabablarining   tozaligi   va
butunligini avval tekshirib ko‘rish lozim.
15 I-BOB.  Jismoniy tarbiya, uning sog‘lom avlodni shakllantirishdagi
tutgan o‘rni
A.Avloniyning ta’kidlashicha, sog‘lom fikr, yaxshi axloq va ilm ma ’ rifatga
ega   bo‘lmoq   uchun   ham   badanni   tarbiya   qilmoq   zarur,   deydi.Kimki   sog‘lom
badanga ega bo‘lsa, uning ishi kamchiliksiz, fikrlashi yaxshi, jismoniy va ruxiy
tetik,   mehnati   unumli   bo‘ladi.   Demak,   insonning   aqliy,   axloqiy   va   jismoniy
kamoloti tariximizning hamma bosqichlarida ulug‘langan va qadrlangan. 
Jismoniy   tarbiya   birinchi   navbatda   salomatlikni   mustahkamlaydi,   ish
qobiliyatini oshiradi, umrni o‘zaytiradi, qaddi qomatni tetik qiladi, kuch quvvat
beradi,   deyishimiz   mumkin.   Shunday   ekan,   yoshlarni   jismoniy   baquvvat   qilib
tarbiyalash   -   bu   bitta   ota-ona,   maktabning   ishi   emas,   balki   umumdavlat
muammosi   sanaladi,   buni   hal   qilish   uchun   kompleks   yondoshilsa   maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Jismoniy   tarbiya   talimining   mazmuni-   jismoniy   kamolot,   jismoniy   holat
diagnostikasi,   jismoniy   tarbiya   madaniyati,   sport   ishlari,   jismoniy   malumot
ishlarida   ifodalanadi.   Pedagogikada   jismoniy   kamolot   deganda,   insondagi
jismoniy   madaniyatning   o‘sishi   borasidagi   malumotlar,   yani   oddiydan
murakkablikkacha tomon bo‘ladigan insondagi jismoniy va ruhiy o‘zgarishlarni
vujudga   keltiradigan   mashq   va   mashg‘ulotlar   ketma-ketligining   shakllanishini
tushunamiz.   Jismoniy   etuklik   deganda-badanning   tashqi   ko‘rinishidagi
garmoniyago‘zallik   shakli,   jimoniy   sifatlar   -   chaqqonlik,   egiluvchanlik,
kuchlilik,   tezkorlikning   Yuqori   darajadagi   kamolotiga   erishish   yo‘lini
tushunamiz.
16 Jismoniy   madaniyat-jismoniy   tarbiyaning   tarkibiy   qismi   va   uning
mazmuniga quyidagilar kiradi: 
1. Inson azolarining tuzilishi va ularning funksional kamoloti.
2. Shug‘ulanuvchilarning sog‘ligini mustahkamlash. 
3. Gigiena qoidalariga odatlanish. 
4. Shug‘ullanuvchining har tomonlama mahoratini oshirish.
5.   Bo‘lajak   ishchi-xizmatchilarning   jismoniy   va   fiziologik   sifatlarini
shakllantirish.
6.   Shug‘ullanuvchilarda   jismoniy   va   yosh   xususiyatlari   uchun   sharoit
yaratish.
7.   Shug‘ullanuvchida   iroda,   chidamlilik,   qatiyat,   intizom,   do‘stlik   hissini
kamol toptirish.
8.   Shaxsiy   jismoniy   qobiliyatlarini   tarbiyalash.   Jismoniy   tarbiya   va   sport
ishlari   mutaxasislik   kafedralari,   klublar,   guruhlar,   musobaqalarda   namoyon
bo‘ladi. 
Jismoniy   tarbiya   darslarining   mazmunida   “jismoniy   tayyorgarlik”ni
o‘stirish   va   “Jismoniy   jazo”   degan   tushunchalar   ham   qo‘lanilishi   o‘rganiladi.
Jismoniy   tayyorgarlik   aqliy   tayyorgarlikdan   farqli   o‘laroq,   insondan   jismoniy
kuch,   mashqlar   va   mashqlar   ketma-ketligini   doimiy   olib   borilishini   hafta
davomida, xatto kun davomida o‘z vaqtida olib borilishini talab qiladi. Jismoniy
tasir   -   bu   inson   badaniga   biror   bir   buyum   bilan   yoki   insonlar   tomonidan   tasir
ko‘rsatish   (qo‘l,   oyoq   va   boshqa   azolar   bilan)   Barqaror   turmush   tarzi
madaniyatini   sog‘lom   asosga   qurish   fenomeni   antik   davrdan   to   shu   kungacha
turli   mazmundagi   ilmiy-nazariy   ta’riflari   va   talqinlariga   ega.   Sog‘lom   turmush
tarzi   o‘zining   munosib   jihatlari   bilan   barkamol   avlod   tarbiyasini   amalga
oshirishda etakchi vositalaridan biri sifatida hizmat qilmoqda.
Jamiyatimiz   a’zosining   salomatligi,   uzoq   umr   ko‘rishi,   uning   jismi
a’zolarining   Yuqori   ishchanlikda   faoliyat   ko‘rsatishi   organizmning   jismonan
chiniqqanligiga   bog‘liq.   Jismonan   chiniqqanlik   darajasi   jamiyat   a’zosi   o‘zi
uchun dinamik  stereotipga  aylantirgan  sog‘lomlashtirish  trenirovkalari  jarayoni
17 bilan   bog‘liq   va   bu   muammo   mustaqillik   yillarida   o‘zining   muhimligi   bilan
davlatimiz   rahbariyati   va   hukumatimiz   siyosatida   ustivor   yo‘nalish   bo‘lib
qolaveradi.
Rivojlangan   mamlakatlardagi   kasal   bo‘lmagan,   sog‘ligini   bir   maromda
uzoq ushlay olgan kasb egasiga ishlab chiqarish korxonasi  qo‘shimcha moddiy
rag‘batlantirishlar   qilishi   haqidagi   matbuot,   radio,   televideniyalarning
axborotlari   biz   “boqimandalar”da   boshqacharoq   tushunchalarni   yuzaga
keltirgan.   Chunki   Yuqori   malakali   ishchi,   kasb   egasini   vaqtincha   mehnat
faoliyatini   to‘xtatishidan   ish   beruvchi   mahsulot   sifatini   buzilishidan   yuzaga
keladigan   moliyaviy   ziyon   ko‘rishi   uni   qoniqtirmagan.   Chunki   kasallangan
Yuqori   malakali   ishchini   nisbatan   malakasizrog‘i   bilan   almashtirishga   to‘g‘ri
kelgan.   Shunga   ko‘ra   salomatligini   uzoq   vaqt   bir   maromda   ushlash
rag‘batlantirilgan.   Bunday   natijaga   erishish   rivojlangan   mamlakatlardagi
jismoniy madaniyat tarkibidagi sog‘lomlashtirish trenirovkalarini har bir individ
uchun odatga aylanish darajasiga borib etganligidir. 
Sog‘lom   turmush   tarzi   jismoniy   madaniyati   sohiblari,   nazariyotchilar,
trenerlar,   mustaqil   jismoniy   mashqlar   bilan   shug‘ullanuvchilar,   o‘zlarining
sog‘lomlashtirish   mashqlaridan   foydalanishdagi   boy   tajribasiga   ega   bo‘lgan
havasmandlar bilimlari bilan sog‘lomlashtirish trenirovkalarida foydalaniladigan
vositalar   nazariy   asoslarining   shakllanishi   va   boyishiga   barakali   ta’sir
ko‘rsatmoqdalar.   Bu   tadqiqot   predmetning   “skeleti”ni   tibbiyot,   biologiya,
pedagogika   (uning   jismoniy  tarbiya   nazariyasi   va  uslubiyoti   fani),   pedagogika,
ijtimoiy   (sotsiologiya)   fanlarining   ta’limotlari   orqali   yuzaga   kelishiga   sabab
bo‘lgan.   Jismining   kamolotiga   befarqlar,   harakatlanishni   xush   ko‘rmaydigan,
sog‘lomlashtirish   trenirovkalari   vositalaridan   foydalanishni   bilmaydigan
insonlar   va   sust   harakat   sohiblari   mushaklari   lozim   bo‘lgan   darajada
rivojlanmaganligi   tufayli   impulslarning   quvvati   darajasi   va   uning   ta’sir   kuchi
past   bo‘lib,   eng   avvalo   bosh   miya,   so‘ng   boshqa   ichki   organlar   ishiga   salbiy
ta’sir   qilishi   o‘zining   isbotini   topgan.   Sog‘lom   turmush   tarzi   jismoniy
madaniyati   va   hozirda   gigienistlar   tavsiya   qilayotgan   “ortobioz”   ham   shuni
18 nazarda   tutadi.   Mashhur   nemis   olimi   80   yoshdan   ortiq   umr   ko‘rib,   insoniyat
uchun   salmoqli   falsafiy   meros   qoldirgan   emmanuil   Kant,   salomatlikni   saqlash
madaniyatini   oshqozon,   yurish,   yugurish   vositalari   hamda   aqliy   zo‘riqishga
beriladigan   yuklamalarning   tarkibi   va   me’yorida   ko‘rgan.   Jismoniy   kamolotga
erishish   uchun   shug‘ullanish   talab   darajasida   bo‘lsa,   shug‘ullanuvchining
emotsional   holati   Yuqori,   kayfiyati   yaxshi,   yuzida   qizillik,   muskullarida
“xursandlik”ni   his   qilgan   inson   jismoniy   mashq   bilan   shug‘ullanadi,   ongli
ravishda   muskullariga   tetiklik   berishni   ixtiyor   qiladi,   oqibatda   organizm
jismoniy   yuklamaga,   tizimli   mashqlarga   o‘rganadi.   Jisman   kamolga   etish
maqsadida doimiy harakatlarga stereotip (odat)ning yuzaga kelishi insonni o‘sha
bajarishga   odatlangan   dozadagi   harakatlarini   mashq   qilishga   majbur   qiladi.   Bu
sog‘lom   turmush   tarzi   jismoniy   madaniyati   sohibiga   aylanishga   birinchi
qadamdir.   Harakatlanishning   vositalaridan   foydalanishning   ahamiyati,   foydasi
va uning mazasiga tushunganlardan biri mashhur  matematik Gauss  yoki  undan
ham mashhur  tibbiy sinovchi  German Gelm Gol faqat yurish, oddiy qadamlab,
ma’lum   sur’atda   yurish   mashqi   haqida:   «yalt   etgan,   to‘satdan   paydo   bo‘lgan
fikr» har doim kutilmaganda, albatta yozuv stolida emas, miya charchab, jisman
horiganda   emas,   jismonan   bardamlik,   kayfiyat   ko‘tarinkiligi   Yuqori   bo‘lgan
paytda   yuzaga   keladi.   Ayniqsa,   («yalt»   etish,   to‘satdan,   «chaqmoq»dek   paydo
bo‘lish)   quyosh   porlab,   ko‘m-ko‘k   tog‘   manzarasi   qalbni   oshufta   qilib,   asta-
sekin tog‘ bag‘irlab Yuqoriga ko‘tarilayotgan paytingizda yuzaga keladi» , deb
yozadi   .   Jan-Jak   Russo   esa   «Yurish   fikrimni   ma’lum   darajada   ilhomlantiradi,
vujudimga   ko‘tarinkilik   beradi.   Tinch   bo‘lsam,   aytarli   fikrlay   olmayman,
mening   tanam   harakatda   bo‘lishi   shart,   shundagina   aqlim   ham   harakatlana
boshlaydi» deb mashq qilish haqida fikr bildirgan. 
Sog‘lom   turmush   tarzi   jismoniy   madaniyatining   oddiygina,   eng   sodda
harakat akti- «yurish» mashqi eng oddiy STT vositasi ekanligi va u haqida ancha
ijobiy   fikrlar   mavjudligi,   jismining   kamoloti   uchun   qo‘yilgan   talablar,   uni
qondirish   borasida   ulug‘   bobolarimiz,   sharq   allomalari,   fozilu   fuzalolarning
aytganlari   va   bajarganlari   to‘g‘risida   alohida   to‘plamlar   yozish   mumkin.
19 Bobokalonimiz   Abu   Ali   ibn   Sino,   jarrohlik   aralashmay   davolanadigan
kasalliklarning  barchasi   davrlar   kelib   faqat   harakat   vositasi   bilan   davolanishini
bashorat   qilish   bilan   cheklanmay,   jismoniy   madaniyat   51   nazariyasi   paydo
bo‘lmay   turib,   tarbiya   vositasi   –   jismoniy   mashqlarning   klassifikatsiyasini
yaratgan.   Jismoniy   tarbiya   nazariyasi   fanining   asoschisi   deb   qabul   qilinib,   tan
tarbiyasi   nazariyasiga   jismoniy   mashqlar   tasnifini   yaratish   bilan   ulkan   hissa
qo‘shgan  deb sharaflangan rusiy zabon olim P.F.Lesgaft  IV asr avval  bobomiz
tomonidan   o‘sha   davr   inson   jismini   mashqlantirish   uchun   harakatlarni
sog‘lomlashtirish   trenirovkasi   vositasi   sifatida   tasniflab,   ularni   inson
organizmiga   ta’sirini   she’riy   satrlar   bilan   ifodalaganligidan   asosli   ravishda
hayratlangan.   Demak,   sog‘lom   turmush   jismoniy   madaniyatining   zamini
yurtimizda   o‘zining   uzoq   tarixiga   ega.   Ulug‘   alloma   bobomiz   Alisher   Navoiy
asarlari  qahramonlarining prototipi   «Xamsa»sidagi   «Farhod  va Shirin», «Saddi
Iskandariy», «Sab’ai Sayyor»ning bosh qahramonlari Farhod, Iskandar, Bahrom
obrazlari   badiiy   to‘qima   bo‘lmay,   davrining   jasur,   chaqqon,   muntazam
mashqlanishi   vositalarini   farqiga   boruvchi,   kuchli-g‘ayratli,   tadbirkor,
qiyinchiliklardan sarosimaga tushmagan kishilari timsolida yozilgan bo‘lsa ajab
emas.   Hozirgi   kunga   kelib   qator   mamalakatlarda   ochlik   muhim   ijtimoiy
muammo   bo‘lib   qolganligiga   qaramay,   uning   teskarisi,   ortiqcha,   me’yoridan
“ortiq   eyish”   narkomaniyasi   kasalligi   yuzaga   keldi.   Tibbiyot   fanining   otasi
Gippokrat   salomatlikni   yaxshilashga   oid   ko‘rsatmalarida   o‘sha   vaqtdayoq
“ovqatlanish va mashqlanishni mutanosib proporsiyasi”ni topish haqida yozgan. 
Jismoniy tarbiya murabbiy pedagoglar quyidagi vazifalarni bajarish shart: -
dars   yuksak   darajada   o‘tishini   ta’minlash   va   tegishli   sinf   jismoniy   tarbiya
dasturini   to‘liq   bajarish;   -   shifokor   bilan   birgalikda   o‘quvchilarni   tibbiy
tekshiruvidan   o‘z   vaqtida   o‘tkazib   borish   va   o‘z   ishlarida   tibbiy   tekshiruv
natijalarini   hisobga   olish;   -   dars   o‘tkaziladigan   joylarning   tegishli   sanitariya-
gigiena   holatida   saqlanishini   ta’minlash;   -   o‘quvchilarning   hammasi   jismoniy
mashqlar  bilan qulay kiyimlarda shug‘ulanishlariga erishish;  - jismoniy tarbiya
bo‘yicha   o‘qishdan   tashqari   ishlarni   uyushtirish   va   o‘tkazishda   ishtirok   etish
20 hamda   unga   o‘quvchi larni   keng   jalb   qilish;   -   o‘quvchi larni   jismoniy
tarbiyalashning   ahamiyati   xaqida   tushuntirish   ishlari   olib   borish;   -   jismoniy
tarbiya sohasidagi bilimlarini muntazam oshirib borish; - o‘quvchilarni jismoniy
madaniyatga   qiziqtirish   va   ularda   jismoniy   mashqlar   bilan   muntazam
shug‘ullanish odatlarni shakllanti
« Maktab   yoshidagi   bolalarda  jismoniy   tarbiya  jarayoni   biz  pedagoglardan
maktabda ishlash uchun jismoniy tarbiyaning asosi nimalardan iboratligi, uning
mazmuni, tashkil qilinishini, bolalarni harakatga o‘rgatish metodikasini bilishni
talab qiladi».
Maktab   yoshidagi   bolalarda   jismoniy   tarbiya   jarayonining   maqsadi   asta-
sekinlik bilan ularni jismoniy kamolotga erishishi va shu asnoda hayotga, ijodiy
mehnatga va aholi mudofaasiga tayyorlashni nazarda tutadi.
O‘quvchilar jismoniy tarbiyasi jarayonida  umumiy va xususiy vazifalar  hal
qilinadi.
Umumiy   vazifalar   –   bilim   berish,   jisman   tarbiyalash   va
sog‘lomlashtirishdan   iborat   bo‘lib,   xususiylari   esa   jismoniy   tarbiyadan   Davlat
ta’lim standarti dasturidagi maxsus vazifalar tarzida hal qilinadi.
Xususiy vazifalarga  quyidagilar kiradi:
1)   o‘quvilar   organizmining   sog‘ligini   musta’kamlash,   rivojlantirish   va
chiniqtirish;
2)   turli   xildagi   me’nat   faoliyatiga   tayyor   bo‘lish   uchun   shu   yoshga   xos
bo‘lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirish;
3)  hayot  uchun   kerakli  harakat  malakalari  va  ko‘nikmalarini   rivojlantirish
va keyinchalik kerak bo‘ladiganlari bilan qurollantirish;
4) o‘quvchilarga jismoniy madaniyatga oid yangi bilimlarni berish;
5)   o‘quvchilarni   jismoniy   mashqlar   bilan   muntazam   shug‘ullanishiga
qiziqtirish va unga odatni shakllantirish;
6)   o‘quvchilarni   jismoniy   madaniyat   faollari   qilib   tarbiyalash   va   bu   bilan
ularda tashkilotchilik qobiliyatini tarbiyalashdek vazifalarni hal qiladi.
21 Bu   vazifalar   maonaviy   tarbiyaning   elementlari   hisoblangan   axloqiy   ruhiy
estetik   va   mehnat   tarbiyalarining   vazifalari   bilan   birgalikda   o‘quvchilarni
yoshini   ulg‘ayishi,   jisman   tayyorgarligiga   qarab   o‘qitishning   ayrim   etaplarida
aniqliklar kiritiladi va maktab yoshining quyidagi 3 xil guruhidagi ta’lim tarbiya
ishlarida hal qilinadi.
Maktab yoshining 6 (7), (10)  11 yoshlilarda (1-4 sinflar) organizmi tabiiy
rivojlanishida bo‘ladi. Biz uni garmonik rivojlanishini yo‘lga qo‘yishimiz kerak
bo‘ladi.   Markaziy   nerv   tizimidagi   boshqarish   funksiyasi,   harakat   tayanch
apparati   faoliyati   ishini,   yurak-tomir,   nafas   olish   organlari   ishini   yanada
rivojlantirishga   e’tibor   beriladi,   bulardan   tashqari   qomatni   to‘g‘ri   tuta   bilishga
o‘rgatiladi. Bu jarayonga shaxsiy gigiena qoidalariga oid bilimlar qo‘shib berish
bilan tarbiya jarayoni yo‘lga qo‘yiladi.
12-15   yoshlilarda   (5-9   sinflar)   jismoniy   mashqlar   o‘sayotgan   yosh
organizmga   samarali   ta’sir   ko‘rsatadi.   SHuning   uchun   jismoniy   sifatlarni
rivojlanishiga quly imkoniyatlar ochilgan bo‘ladi.
Jismoniy   tarbiyaning   jismoniy   bilimlar   berish   vazifasi   h ayotda
uchraydigan   harakat   malakalarini   ratsional   texnikasi   bilan   tanishtirish
(gimnastika,   engil   atletika,   sport   o‘yinlari,   velosipedda   yurish   va   sport
taktikasi)ga oid oz bo‘lsa ham nazariy tushuncha berishdir. Bu davrda bolalarni
«Alpomish»   va   «Barchinoy»   maxsus   testining   talablari   va   normalarini
topshirishga tayyorlash yo‘lga qo‘yiladi. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish
natijasida  sport  mahoratini  oshayotganligini,  jismoniy   madaniyatni   jamiyatdagi
roli   va   ahamiyatini   tushuntirish   jarayoni   yo‘lga   qo‘yiladi.   Asta   sekinlik   bilan
tashkilotchilik   qobiliyati   takomillashtiriladi,   musobaqa   qoidalari   o‘zlashtiriladi,
hakamlik   qilish   malakalari   rivojlantiriladi   va   chiniqtirish   maqsadida   tabiatning
sog‘lomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishga o‘rgatish lozim bo‘ladi.
16-18   yoshdagi   umumta’lim   maktabi,   akademik,   kasb-hunar   litseylari   va
kollejlarning   o‘quvchilari   organizmi   yoshi   ulg‘aygan   sari   baquvvatlashadi.
Jismoniy   tarbiya   esa   bu   jarayonini   yanada   kuchaytirishga   yo‘naltiriladi.
Jismoniy   mashqlar   bilan   tizimli   shug‘ullanish   ta’lim   tizimining   shu
22 yoshdagilarida   ish   qobiliyatini   yaxshilash,   asosiy   harakat   faoliyatlari   uchun
chidamlilik   zahiralarini   oshirish,   o‘z   tanasini   boshqara   olish,   kuch,   tezkorlik,
chaqqonlik   va   boshqa   har   tomonlama   jismonan   garmonik   tarbiya   alomatlarini
chuqurlashtirishga etiborni qaratadi.
Organizm  o‘sib borar ekan uning funksional  imkoniyatlarini oshib borishi
ham tabiiy. Oldin egallangan harakat  malakalari zahirasi  bazasida  yangi, keyin
egallanishi   lozim   bo‘lgan   harakat   malakalari   uchun   poydevor   yaratiladi.   Bu
yoshdagilarda ularning jismoniy madaniyat sohasidagi bilimlarni boyitish, sport
trenirovkasi   asoslari,   sportchini   o‘z-o‘zini   nazorat   qilishi   qoidalariga   o‘rgatish
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Jismoniy   tarbiya   vositalari.   6   (7)   -   (10)11   yoshdagi   bolalar   jismoniy
tarbiyasi   uchun   asosiy   vosita   qilib   asosiy   gimnastika,   harakatli   o‘yinlar,   rolikli
konpkida,   velosipedda   yurish,   ekskursiya   va   sayohat   hamda   tabiat   qo‘ynida
o‘ynaladigan   o‘yinlar   va   jismoniy   mashqlar   olingan.   Bu   yoshdagilarda   suzish,
tennis   bo‘yicha   muntazam   mashg‘ulotlar   uyushtirish   mumkin.   Sog‘ligi
yomonlashgan   bolalarga   maxsus   mashg‘ulotlar   –   davolash   gimnastikasi
tarzidagi   yoki   maxsus   tibbiy   guruhga   ajratilgan   bolalar   uchun   alohida
mashg‘ulotlar yo‘lga qo‘yiladi.
16-18  yoshdagilar   uchun  jismoniy  tarbiya  vositasi   qilib  asosiy  gimnastika
(kichik   yoshdagilarga   nisbatan   og‘irroq   mashqlar   bilan),   tanani   boshqarish
mashqlari,   «Alpomish»   va   «Barchinoy»   maxsus   testi   mashqlari,   to‘siqlardan
oshish,   jamoa   bo‘lib   o‘ynaladigan   harakatli   o‘yinlar   (osonlashtirilgan   qoidada)
va   boshqalar   olinadi.   Bu   yoshda   sport   o‘yinlariga,   gimnastika,   engil   atletika,
rolikli   konpkida   yurish,   yugurishdek   sport   turlarida   bolalar   Yuqori   natijalariga
erishishlari   mumkin.   Bulardan   tashqari   ularda   turistik   poxodlar,   piyoda   yurish,
krosslar   hamda   dalada   o‘ynaladigan   va   harbiylashtirilgan   o‘yinlar   o‘tkazilishi
mumkin.
16-18 yoshdagilar uchun (litseylar) asosiy va sport gimnastikasi va boshqa
sport   turlari   vosita   bo‘ladi.   Umumiy   jismoniy   tayyorgarligining   ko‘rsatkichlari
«Alpomish» va «Barchinoy» kompleksi talablari va normalari darajasija bo‘lishi
23 lozim. Bulardan tashqari  sayir va poxodlar uyushtirilishini  tarbiya jarayonidagi
samarasi katta bo‘lishi mumkin
I .1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari
jismoniy intelektual resuslarini shakillantirish masalalari.
Ma’lumki, jismonan sog‘lom, bilimli va ma’naviy etuk insonni tarbiyalash
masalalari   jahon,   ayniqsa,   S h arq   faylasuflari   hamda   mutafakkirlari   tomonidan
chuqur   o‘rganilgan.   Chunonchi,   Arastu,   Farobiy,   Ibn   Sino,   Ibn   Rushd,   Alisher
Navoiy,   Bahouddin   Naqshband,   Najmiddin   Qubro   kabi   ulug‘   allomalarning
asarlari va nazariy ta’limotlari shular jumlasidandir. 
Qolaversa, yurtimizda azaldan yoshlarni aqliy va jismoniy jihatdan uygun
tarbiyalashning milliy an’ana va qadriyatlarimizga mos qoidalari, ularni amalga
oshirishning sharqona uslub va shakllari bo‘lgan.
Yosh   avlodni   ham   jismoniy,   ham   aqliy   jihatdan   etuk   va   komil   etib
tarbiyalash vazifasi qo‘yilgan davrlarda ikki tarbiyaviy yo‘nalishni uyg‘un holda
olib borish va samaradorligini ta’minlash bosh masala hisoblangan. Shu tufayli
ajdodlarimiz   o‘z   milliyligani,   ma’naviy   boyligini   saqlabgina   qolmasdan,
ezgulik,   taraqqiyot,   ma’rifat,   mustaqillik   sari   intilganlar.   Millatimizga   hos   ana
shunday   obektiv   intilish ,   millatparvarlik ,   vatanparvarlik,   insonparvarlik   kabi
fazilatlar   Chulpon,   Bexbudiy,   A.Avloniy   kabi   buyuk   mutafakir   xamda
ma’rifatparvarlar   xatti-harakatlari   tufayli   sayqal   topib   bordi,   xalqimiz   har   qanday
og‘ir  sharoitda xam soglom v a  etuk farzandlar tarbiyalash ustivor hisobladi.
Bu   faollik   nafaqat   dehqonchilik,   bog‘dorchilik,   chorvachilik,
hunarmandchilikni,   sanoat   va   qurilishni   rivojlantirada,   balki   jamiyat   va   oila
hayotida   milliy   va   umuminsoniy   qadriyatlarni   o‘zaro   uyg‘unlashtirishda   ham
namoyon bo‘lgan. Jismoniy va intellektual etuk insonning faoldigi, aql-zakovati,
kuch-qudrati quyidaga yo‘nalishlarda, ayniqsa, zarur va samaralidir. Birinchisi  -
haqiqatni   bilish;   ikkinchisi   -Sobiq   tuzum   davrida   siyosiy,   mafkuraviy   va
ijtnmoiy   muhit   yoshlarning   jismonan   sog‘lom,   har   tomonlama   komil   inson
bo‘lib voyaga etishlariga to‘sqinlik qilardi. Qishloq hududlaridagi maktablarning
24 moddiy-tehnik   bazasi   nochor   bo‘lgani,   milliy   sport   o‘yinlarimizning   deyarli
yo‘qotilgani   jismoniy   tarbiya   va   sportning   darajasiga,   bu   boradagi   tarbiyaviy
ishlar saviyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
O‘zbekiston   mustaqillikni   qo‘lga   kiritgan   kundan   boshlab   yoshlarning
jismoniy-intellektual   resurslarini   shakllantirish   va   rivojlantirish   uchun   siyosiy,
iqtisodiy,   ijtimoiy,   mafkuraviy   va   tashkiliy   shart-sharoit   yaratish   imkonyatlari
ham paydo bo‘ldi.
Mamlakatimizda ta’lim  va sport tizimidata islohotlarni uyg‘un 
tarzda jismonan sog‘lom, aqlli va bilimli yoshlarni tarbiyalash
maqsadiga yo‘naltirish bo‘yicha kupgina amaliy ishlar 
qilinmoqda. Ishlab chiqarishda esa, mehnat unumdorligini oshirish omili sifatida
tabiiy resursdgsh odiiadigan mahsulot hajmini oshi- ishga katta E’tibor 
qaratilmoqda.
Eng   muhimi,   O‘zbekis t on   Respublikasi   Prezidenti   Islom   Karimovning
barkamol   avdodni   tarbiyalash   to‘g‘risidagi   fikrlari   ijtimoiy   tafakkur i ni   ham
o‘zgartirmoqda.   «Yanga   ming   yildiki   davlatlarning,   haldlarning   taqdirini
moddiy   boylikemas,   intelektual,   ya’ni   ma’naviy-ma’rifiy   boylik   hal   qiladi.
Bunday boylik ustuvor bo‘lgan joyda moddiy boylikiing o‘zi oqib keladi»  (2).
Biz   mazkur   yo‘nalishga   asosan   insonning   barkamollik   darajasini   sifat   na
miqdor   jihatdan   ko‘rsatuvchi   "jismoniy-intedlektual   resurs"   degan   tushunchani
qabul qildik.
U, asosan, foydadanish mumkin bo‘lgan boylik va imkoniyat, odamlarning
turmush   sharoi-tini   yaxshilash   uchun   ishlatiladigan   zaxira   ma’nosida
qo‘dlanilgan.   "Intellekt"   so‘zi   esa   aql-idrok,   zehn   ma’nosini   bildirib,
kishilarning ma’naviy etukligini ham ifoda etadi.
Shunga   ko‘ra,   jismoniy   va   intellektual   resurslarni   bir-biridan   ajratmagan
holda, o‘zaro uyg‘unlikda rivsjlantirish yoshlardagi yillar davomida shakllangan
har   ishga   jismoniy-intelektual   salohiyatdan   yaratuvchanlik,   salomat-lik,
barkamolik   va   go‘zaldik   manbai,   mamlakat   iqtisodiy-ijtimoi:y   taraqqiyotini,
xalq -turmushi  tobora yaxshidash  va Vatan  xavfsiz-ligini  ta’mshndash  vositasi
25 sifatida   foyda-lanish:   imkonini   beradi.   «XXI   asrda   tashqi   davlat   qudratli,
qanday xalq kuchli bo‘ladi? 
Mamlakatimizda   ijtimoiy   faol   fuqaro,   mustaqil   shaxs,   barkamol   inson
tarbiyasi   borasida   amalga   oshirilayotgan   ishlar   o‘sib   kelayotgan   yosh
fuqarolarning   avvalo   o‘z   haq-xuquqini   taniydigan   va   buning   uchun   kurasha
oladigan,  ikkinchidan,   o‘z  kuchi   va   imkoniyatlariga   (resurslariga)   tayanadigan,
uchinchidan, atrofda bo‘layotgan voqya xodisalarga mustaqil munosabat bildira
oladigan,   to‘rtinchidan   esa,   mamlakat   va   halq   manfaatini   shaxsiy   manfatidan
Yuqori ko‘yadigan insonlar. 
Bu talablarga to‘diq javob bera oladigan komil insonlarni tarbiyalash uchui
ularning  jismoniy-intellektual  salohiyatlarini   ro‘yobga  chiqarish  imkoiiyatlarini
oshirish lozim. Mazkur talab ommaviy sportni Kadrlar tayyorlash milliy modeli
asosida   bosqichma-bosqich   keig   rivojdantirish   va   amadga   oshirib   borishni
taqozo qiladi.
Kadrlar tayyorlash milliy modeliga mos ravishda shakllantirilgan uzluksiz
ommaviy   sport   harakati   jismoniy-intellektual   resurslarni   vujudga   keltiruvchi
asosiy   kuchlardan   biri   sifatida   umumiy   o‘rta,   o‘rta-maxsus   kasb-hunar   ta’limi
muassasalari  o‘quv-chilari hamda oliy o‘quv yurtlari o‘quvchilarining jismoniy
tarbiyaga bo‘lgan ehtiyojlarini ta’minlaydi 
Jismoniy-intellektual   resurslarni   o‘zaro   rivojlanti-rish,   tasarruf   etish
jarayoni tabiiy resurslardan foyda-lanish jarayonidan tubdan farq qiladi.
Barkamol insonni shakllantirish jarayoni jismoniy-intellektual resurslardan
foydalanish   va   ularni   rivojlan-tirish   ishini   milliy-ma’naviy   resurslar   bilan
uyg‘unlash-tirgan   holda  olib   borishni   talab   qiladi.   Demak,   jismoniy-intelektual
resurslar   tabiiy   resurslardan   ham   miqdoriy,   ham   sifat   jihatidan   davriy
takrorlanishi  va  qaytarilishi  bilan  farq qiladi. O‘zini  fiziologiak jihatidan qayta
tiklash va kamol toptirib borish jismoniy-intellektual resursning o‘zidan keyingi
bosqichi   imkoniyatlari   miqdor   va   sifat   jihatidan   samaraliroq   bo‘lishini
ta’minlaydi.   Bu   avlodlarniig   genetik   o‘zgarishiga   ijobiy   ta’sir   qilib,   ularni   har
26 jihatdan barkamollashtirish xususiyatiga ega. Ya’ni, jismoniyintellektual resurs,
o‘zini yana qayta sifatli qilib yarata oluvchi kuchdir.
Inson   barkamolligini   belgilovchi   uch   asosiy   omil   - jismoniy,   aqliy   va
ma’naviy salohiyat jamiyatda mislsiz ijobiy o‘zgarishlar joriy etish imkoniyatiga
ega. Bu, avlodlar hayotida yanada yangilanib, rivojlanib, yanada yangi mazmun-
mohiyat kasb etib boraveradi.
Barkamol   avlodning   shakllanishi,   ulardagi   intellektual   va   jismoniy
resurslarning   ortishi   yoki,   aksincha,   kamayishi   jamiyatning   har   bir   a’zosi
ma’naviy   salohiyatiga   bog‘liq.   Jismoniy-intellektual   resursning   yaratuvchanlik
harakati uning muntazam rivojlanib borishini kafolatlaydi.
1.2. O‘quvchi jismoniy tarbiyasining asosiy shakllari
va mashg‘ulot formalar
O‘quvchilarning   jismoniy   tarbiyasining   mashg‘ulotlari   maktabda   o‘quv
ishlari,   sinfdan   tashqari   ishlar   fizkulptura   sog‘lomlashtirish   ishlari,   maktabdan
tashqari muassasalarda va oilada quyidagi shakllarda:   «jismoniy tarbiya darsi»,
«darsgacha   gimnastika»,   «jismoniy   tarbiya   daqiqalari»,   «katta   tanaffusdagi
uyushtirilgan   o‘yinlar»,   «sport   ko‘ngil   ochishlari   (vaqt   o‘tkazish   uchun)»,
«uzaytirilgan   kunli   maktablardagi   jismoniy   madaniyat   mashg‘ulotlari»,   «sport
seksiyalari», «bayramlari, musobaqalar «Quvnoqlar va zukkolar» uchrashuvlari,
«Salomatlik   kuni»   voh.k.dek   o‘ndan   ortiq   xil   sinfdan   tashqari   ishlar   tarzida
tashkillanadi.
Maktabdan tashqari muassasalarda jismoniy tarbiya:
Bolalar,   o‘smirlar   sport   maktablari,   sport   inshoatlari   va   suv   havzalari,
istirohat   bog‘lari,   madaniyat   uylari,   madaniyat   maroylari   qoshidagi   sport
seksiyalari, jismoniy tarbiya krujoklari, uy joy boshqarmalari, mahalla fuqarolari
yig‘ini   tomonidan   yo‘lga   qo‘yilayotgan   bolalar   sport   seksiyalari   va   boshqalar
tarzida   sog‘ligi,   yoshi,   jismoniy   tayyorgarligiga   qarab   ajratib   olinib,   turli
yoshdagilar uchun muntazam ravishdagi mashg‘ulotlar tashkillanadi.
27 O‘zgarib   turadigan   tarkib   bilan   o‘yinlar,   oilaviy   musobaqalar
uloqtiruvchilar kuni, ommaviy krosslar (yuguruvchilar kuni), turli xil konkurslar
o‘tkaziladi.
Oilada jismoniy tarbiya   uy sharoitida, dars tayyorlash paytidagi fizkulptura
minutlari,   jismoniy   tarbiyadan   uyga   berilgan   vazifalarni   bajarish,   sport
xarakteridagi  mashqlar, oilaviy sayohatlar va jismoniy mashqlar  bilan mustaqil
shug‘ullanish mushg‘ulotlari, o‘yinlar, trenirovkalar sifatida uyushtiriladi.
Maktab yoshi jismoniy harakatga o‘rgatish uchun eng qulay yoshdir. Xuddi
mana   shu   yillarda   bolalar   Yuqori   egiluvchanlikga,   kuchli   va   tez   nerv
qo‘zg‘olishiga ega bo‘ladilar va shunga ko‘ra harakatlarning shartli reflekslarini
engil   hosil   bo‘lishi   bilan   ajralib   turadilar.   14-15   yoshda   harakat
analizatorlarining   rivojlanganligi   me’yoriga   etadi.   Maktabni   tugallash   davriga
kelib o‘quvchilar  xilma-xil  darajadagi  harakat  malakalariga ega bo‘ladigan. Bu
o‘z   navbatida   jismoniy   mashqlarni,   mehnat   faoliyatida   va   ijtimoiy   hayotda
turmushda,   o‘zlarining   sog‘ligini   mustahkamlashga,   jismoniy   tayyorgarlikni
oshirishga qo‘llay oladilar.
Harakat   o‘rgatish   shug‘ullanuvchini   jismoniy   rivojlanganligi   va   jismoniy
tayyorgarligi hamda jismoniy sifatlarini darajasiga qarab amalga oshiriladi.
Katta,   o‘rta,   kichik   yoshdagi   o‘quvchilarni   harakatga   o‘rgatishda   umumiy
metodik prinsiplarni qo‘llashga alohida e’tibor beriladi.
Onglilik   va   faollilik   prinsipiga   muvofiq   yildan   yilga   bolalar   o‘rgatilgan
harakat   faoliyati   haqida   bilimlarga   ega   bo‘la   borishlari,   bajarilgan   harakat
nimaga   faqat   aynan   shunday   bajarilishi   kerakligi,   boshqacha   bajarilsa   qanday
xatolar   sodir   bo‘lishi   mumkinligi   haqida   fikr   yurita   oladigan   bo‘lishlari   lozim.
Bu bilan ularning fikrlash doirasi ken-gayadi. Kichik yoshdagi jismlarni ko‘rish
orqali   fikrlaydiganlarda   hayotiy   misollar   bilan,   jismoniy   mashqning   ahamiyati
uni kundalik turmushda qo‘llanilishi shug‘ullanuvchini sog‘ligi uchun ahamiyati
va boshqalar haqida hayotiy misollar keltirilsa bas.
V - IX   sinf   o‘quvchilariga   nisbatan   qiyin   harakat   malakalari   beriladi.   Bu
jarayon   o‘rganilgan   materiallarni   ko‘p   marotaba   qaytarish   orqaligina   amalga
28 oshirilishi,   shundagina   Yuqori   natijalar   uchun   ko‘p   ter   va   og‘ir   mashaqqatlar
tortish kerakligi ularning ongiga singdiriladi. Bu yoshdagilar psixikasiga e’tibor
berish   muhim   ahamiyatga   ega.   Ular   o‘rganilayotgan   harakat   faoliyatini
tezdagina   egallab   olishga   urinadilar.   Bu   bilan   ular   xatolarga   yo‘l   qo‘yadilar.
SHuning   uchun   harakat   texnikasi   ustida   ishlash   og‘ir   ekanligini   alohida
tushuntirish   muhim   ahamiyatga   ega.   Ularni   harakatlarni   o‘zlashtirishda   bir-
biridan   xatolar   topishga   majbur   qilish,   xatolarni   ko‘ra   bilish,   tahlilga   o‘rgatish
va   bo‘lajak   xatolarni   oldini   olishga   zamin   yaratadi.   Qolaversa   o‘qitilgan
mavzularni   qaytarishda   ularni   guruhchalarga   rahbarlik   qilishga   o‘rgatishni
hayotiy   ahamiyati   katta.   Mustaqil   fikrlashga   e’tibor   berish   muhim   ahamiyatga
ega.
Yuqori   sinf   o‘quvchilariga   yangi   adabiyotlar,   sport   taktikasi   haqida
tushunchalar,   mustaqil     shug‘ullanishlari   uchun   maslahatlar   berish   maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Bajarib   ko‘rsatish   prinsipi   o‘quvchilarda   o‘sha   harakatlar   haqida   aniq
tushunchalar   hosil   qilishda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Kichik  va   o‘rta   yoshdagilarda
taqlid   qilish   refleksi   juda   rivojlangan   bo‘ladi.   ular   ko‘rsatilgan   harakatlarni
aynan o‘zini, nusxasini, tezda va butunligiga qaytara oladilar. Shuning uchun bu
prinsipiga   rioya   qilish   o‘qituvchidan   alohida   eotiborni   hamda   o‘quvchilar
bajarayotgan   mashqni   ahamiyatini   mukammal   tushuntirish   lozimligi   talabini
qo‘yadi.
Yuqori   sinf   o‘quvchilari   turli   xil   tayyorgarliklarni   o‘tadilar,   harakatlarni
o‘zlari   mustaqil   kuzatib   baholay   olib   malakalariga   ega   bo‘lib   qoladilar.
Mashqlarni   yaxshi   bajaradiganlarini,   yaxshi   namoyish   qila   oladiganlarini
tarbiyalash   maqsadga   muvofiq   bo‘lib,   ulardan   o‘qituvchilar   mashg‘ulotlar
paytida yordamchi sifatida foydalanishlari mumkin.
Harakatni   bo‘laklarga   ajratish   bilan   o‘rgatish   va   o‘qitishni
individuallashtirish prinsipi –  kichik maktab yoshdagilarga qo‘llanganda ayrim
harakatlarni   ajratib   olish   va   uni   aniq   bajarishi   qiyinroq   kechadi.   Ular   tez
charchaydilar va tez tiklana oladilar. Ayniqsa bir xil harakatlar tez charchashni
29 tezlashtiradi.   Bulardan  tashqari   tananing   ayrim   muskullarini   ma’lum   muddatga
ushlab turish (statik holatdagi) mashqlari tez toldiradi va shuning uchun bunday
mashqlarni qo‘llashdan qochish lozim.
Birinchi   sinfdan   boshlaboq   o‘quvchilardan   ayrim   mashqlarni   bajarish
uchun bor imkoniyatlarni sarflashini talab qilish kerak bo‘ladi. chunki ularning
jismoniy   tayyorgarligi   va   nerv   faoliyatining   tipologik   xususiyatlariga   katta
e’tiborni talab qiladi. 
Muntazamlilik   prinsipi   h arakatga   o‘rgatish   rejalashtirilgan   materialni
qator   mashg‘ulotlarda   ko‘proq   qaytarish   talabini   qo‘yadi.   Mavzu
o‘zlashtirilgandan   so‘ngina   boshqa   vazifaga   o‘tiladi.   Kichik,   o‘rta   va   katta
maktab yoshdagilar  bir yoki  bir  necha darsni  (yoki trenirovkani  mashg‘ulotini)
qo‘yib   yuborishi,   ularda   tizimli   qatnashmasligi,   ta’lim   jarayoniga   salbiy   ta’sir
ko‘rsatadi va o‘zlashtirish jarayonini cho‘zilishiga sabab bo‘ladi.
Talablarni   asta-sekinlk   bilan   oshirish   prinsipi   h arakatga   o‘rgatishda
bajarilayotgan   mashqni   asta-sekinlik   bilan   qiyinlashtirish,   yuklama   me’yoriga
nisbatan kerak bo‘lgan talablarni qo‘yish, nerv-muskul jarayonida qoordinatsion
o‘zgarishlar sodir bo‘lishi bilan bog‘liq qoidalarga rioya qilishni taqazo etadi. I-
III   sinflarda   bajariladigan   harakat   turlarini   tez-tez   o‘zgartirish   maqsadga
muvofiqdir.   Mashq   bajarayotganda   zo‘riqqan   muskul   navbatdagi   muskullarga
nisbatan dam berishi amaliyotdan ma’lum. Muskullarni 5-8   sek   oshiq zo‘riqqan
holda   tarang   ushlab   turish   bu   yoshdagilar   uchun   tavsiya   etilmaydi.   Mashqni
bajarish va urinish oldidan o‘quvchini ko‘p kuttirish tavsiya qilinmaydi. Navbat
kutish   tik   turishdan   iborat   bo‘lmay   asosiy   harakatni   bajarishda   ishtirok
etmaydigan boshqa muskul guruhlari uchun zo‘riqish beradigan harakatlar bilan
almashtirilishi,   qorin,   ko‘krak,   bel   muskullarini   rivojlantiradigan,   normal   nafas
olish   malakasini   shakllantiradigan   mashqlarni   bajarish   tavsiya   qilinishi   ham
mumkin.
Mashq usuliyatini o‘smirlarga qo‘llar ekanmiz diqqatni gavdani to‘g‘ri tuta
bilish,   ratsional   ritmda   nafas   olish   (ayniqsa   yurish   va   yugurish   mashqlari)ga
qaratishimiz   zarur.   V-IX   sinfdagilar   ko‘rganini   ilib   olish   qobiliyatiga   ega
30 bo‘ladilar   har   bir   harakatini   tez   o‘rganadilar.   Ularda   ayniqsa   engil   atletika
mashqlariga qiziqish katta bo‘ladi. Mashqlarni  bajarishda aynan o‘sha mashqni
nimasiga   kuch   sarf   qilish   yoki   mashqdan   so‘ng   mashqni   bajarish   uchun
zo‘riqgan muskulni bo‘shashtirishni bilishga o‘rgatish, chiroyli, Yuqori darajali
kuch sarflagandagidek harakatlarni bajarishga o‘rgatish kerak bo‘ladi.
Yuqori   sinfdagi   bolalarda   jismoniy   mashqlarni   ko‘proq   kuch   talab
qiluvchilarini,   chidamlilik   va   boshqa   jismoniy   sifatlarni   rivojlanishiga   olib
keladiganlarini berish tavsiya qilinadi. 
Harakatga   o‘rgatishning   etaplari .   Jismoniy   tarbiya   darsida   jismoniy
mashqlarga   o‘rgatish   jarayoni   harakatga   o‘rgatishning   asosini   tashkil   qiladi.
Rasm,   ashula   va   boshqa   darslarda   bolalar   diqqati   juda   aktiv   bo‘ladi.   Jismoniy
tarbiya   darslarida   ham   mashqlarni   o‘zlashtirishda   bolalar   diqqatini   Yuqorida
qayd qilingan darslardagidek bo‘lishiga erishish kerak.
O‘rgatishning   boshlang‘ich   etapi.   Mashqni   bajarilishini   boshlanishi
bilanoq   tushuntirishga,   diqqat   bilan   eshitishga   erishish,   bajarilayotganni   to‘la
tasavvur   qilish,   ijroni   tahlili   va   uni   bajarishga   zo‘r   ishtiyoqni,   intilishni   paydo
qilish   lozimligi   ta’limning   birlamchi   etapini   asosiy   mazmunini   tashkil   etadi.
Kichik yoshdagilarga iloji boricha o‘yin tarzidagi harakatlarni o‘rgatishni yo‘lga
qo‘yish   o‘qitishning   boshlang‘ich   etapni   asosiy   vazifasidir.   Bolalarda   o‘sha
faoliyatga kerak bo‘lgan harakatni bajarmaslikka olib keladigan sabablarni ko‘ra
bilish, o‘rgatishning samarali boshlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va o‘qitishda
yaxshi natija beradi.
O‘smirlarga mashg‘ulotlar paytida eng dastlabki bajarish ular uchun tanish
sharoitda, tashqi qo‘zg‘atuvchisiz, chalg‘ituvchilarsiz amalga oshirilishi muhim.
Professor   Kasoyanovning   yozishicha   tajriba   maktabining   darsiga   tajriba
o‘rgangani   bir   guruh   nazoratchilar   kelgan.   Uni   ko‘rgan   o‘qituvchi,   bolalar
yaxshi   ko‘rgan   sport   jihozlarida,   bolalar   uchun   tanish   bo‘lgan   mashqlardan
foydalanib   mashg‘ulot   o‘tkazgan.   Ajablanarlisi   shu   bo‘lganki,   o‘quvchilar
o‘zlari   duppa-durust   avval   bajargan   mashqlarini   bajarishda   ham   ancha
qiyinlashgan.   Darsda   qatnashayotgan   nazoratchilar   o‘quvchilar   uchun
31 qo‘shimcha   qo‘zg‘atuvchi   bo‘lgan,   bu   bilan   o‘quvchilarning   bosh   miya   yarim
sharlari   po‘stlog‘ida   yangi   qo‘zg‘alish   o‘chog‘i   vujudga   kelib   mavjud   shartli
harakat reflekslarini normal o‘tishiga to‘siq yuzaga kelganligi kuzatilgan.
Yuqori   sinfdagilar   harakatlarni   birinchi   ko‘rishdanoq   yaxshi   bajarishlari
mumkin.   Bunga   sabab   ularning   jismoniy   tayyorgarligining   Yuqoriligi   va
uddalash qobiliyatlarini etarliligi sabab bo‘lishi mumkin.
Harakatga o‘rgatishda, o‘rganilishi  lozim  bo‘lgan mashqni  dastlab  muskul
kuchni  oz sarflab, harakatlarni  sekinlashtirilib bajarish bilan o‘rgatilsa  material
oson   o‘zlashtiriladi.   Bir   xil   harakatni   uzoq   takrorlash   harakatga   o‘rgatish
samaradorligini   pasaytiradi.   Shuning   uchun   o‘sha   harakatga   monand,   bajarish
texnikasi   o‘zlashtirilayotgan   mashqga   yaqin   jismoniy   mashqlar   yoki   harakatli
o‘yinlardan   foydalanishning   samarasi   katta.   Amaliy   materiallarni   o‘zlashtirish
o‘z   navbatida   yangisini   o‘zlashtirishni   osonlashtiradi.   Uzunlikga   sakrash,
masofada   tez   yugurishni   osonlashtiradi.   Ammo   mashg‘ulotlar   davomida   bir
mashg‘ulotda,   darsdan   bir   xil   jismoniy   sifatni   rivojlantiruvchi   mashqlarni
tanlash bolalarda darsga qiziqishni so‘ndiradi.
Yuqori   natijalarga   erishish   uchun   ayrim   mashqlarni   ko‘p   marotalab
takrorlash zarur. Amaliyot shuni isbotladiki 60  m  ga IX sinf o‘quvchisi 11,4  sek
natijasidan   0,9   sekundga   tushunturguncha   2   yilda   maxsus   mashqlar   bilan
qo‘shganda 26  km  yugurishi kerak ekan.
Mustahkamlash   va   takomillashtirish   etapi   harakatga   o‘rgatish   jarayonida
muhim ahamiyatga ega va bu jarayon o‘quvchilarning yoshi xususiyatlari bilan
bog‘liq. O‘zlashtirilgan harakat malakasi yarim sharlar po‘stlog‘ida hali chuqur
iz   qoldirmagan   bo‘ladi.   Uni   chuqurlashishi   mustahkamlash   hamda
takomillashtirish   etapida   me’yoriga   etadi.   Hosil   bo‘lgan   «iz»   ma’lum   davr
o‘tgandan   so‘ng   ham   eski   malakani   qaytadan   tiklanishiga   sababchi   bo‘lishi
mumkin.
O‘quvchilarda   jismoniy   sifatlarni   rivojlantirish.   Kichik   maktab
yoshidagilarda jismoniy sifatlar rivojlanadi. Lekin bu rivojlanish malum yillarda
ayrim  sifatlarni  oldinlab, ma’lumotlarini esa kechroq rivojlanishiga olib kelishi
32 mumkin. Bunga yashash sharoiti, kun tartibi, jismoniy mehnat va qator boshqa
ijtimoiy   faktorlar   sabab   bo‘ladi.   Bundan   tashqari   yoshlar,   o‘smirlar   va   kichik
yoshdagilarni jismoniy sifatlarini tarbiyalanishi tabiiy ravishda o‘zgarayotgan va
rivojlanayotgan organizmning xususiyatlariga ham bog‘liq.
Eng muhimi maqsadga muvofiq holda uyushtirilgan mash-g‘ulotlar harakat
sifatlarini rivojlantirishda asosiy rolni o‘ynaydi.
Harakatga   o‘rgatish   bilan   bu   jarayon   o‘zaro   uzviy   bog‘liq   bo‘lib
quyidagilarga yo‘naltirilgan:
1.   Jismoniy   sifatlar,   turli   xil   yoshdagilarda,   har   xil   rivojlangan   bo‘lib,
harakat   malakalarini   egallashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Ularni   rivojlanishi
organizmning funksional qobiliyatini yaxshilaydi va kuchaytiradi.
2.   Ayrim   hollarda   ma’lum   yoshdagilarda   uchraydigan   jismoniy   sifatlarni
rivojlanmay qolishi yoki orqada qolishi o‘zlashtirishni orqaga suradi.
3.   Ayrim   jismoniy   sifatlarini   esa   normal   rivojlanishini   chetga   burilishiga
yo‘l qo‘ymaydi.
4.   Jismoniy   sifatlarni   rivojlantirish   uchun   ortiqcha   mehnat   qilishga,
energiya sarflashga yo‘l bermaydi.
Demak,   maxus   yo‘naltirilgan   mashg‘ulotlar   jismoniy   sifatlarni
rivojlantirishda katta rol o‘ynaydi.
Kuch,   chidamlilik,   chaqqonlik,   egiluvchanlik,   tezlikni   rivojlantirishda
o‘sha sifatlar uchun mos, talabga javob beradigan mashqlar tanlab olinib, uning
me’yori, bolaning yoshi, jinsi hamda jismoniy tayyorgarligiga qarab berilsagina
o‘quvchilarni garmoni tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish mumkin bo‘lar ekan.
Harakatga   o‘rgatishda   mashqlarni   barcha   jismoniy   sifatlarga   moslab
tanlash   va   ulardan   maqsadga   muvofiq   foydalanish   bilan   jismoniy   sifatlarni
rivojlantirish   mumkin.   Ayrim   mashqlar   bilan   alohida   jismoniy   sifatlar   ajaratib
rivojlantirilishi   mumkin.   Akrobatikadagi   oldinga   dumbaloq   oshish   mashqi
chaqqonlik   va   tanini   boshqara   olishni   tarbiyalaydi,   30   metrga   tez   yugurish
tezkorlikni   vah.k.   SHuning   uchun   biz   ularni   o‘sha   sifatini   rivojlanishiga   omil
bo‘ladi   desak   xato   qilmagan   bo‘lamiz.   Lekin   jismoniy   mashqlarni   bajartirish
33 usuliyati   orqali   o‘sha   mashqni   boshqa   qator   jismoniy   sifatlarini   rivojlantirish
uchun vosita qilib foydalansa ham bo‘ladi. Tennis to‘pini bir maromda erga urib
turishimiz oldniga chaqqonlikni tarbiyalasa, uni kuchliroq urib, so‘ng ilib olishni
mashq   qilsak   kuchni   va   harakat   koordinatsiyasi   tarbiyalanadi.   Shu   mashqni
bajarish   muhlatini   30-20   soniyaga   cho‘zsak   (erga   urib   tursak)   chidamlilik
tarbiyalanadi.   Bu   bilan   jismoniy   mashqlarni   maqsadli   bajartirish   metodikasi
jismoniy sifatlarni  rivojlantirishda  asosiy  omil  rolini  o‘ynaydi. Ayrim  jismoniy
sifatlarni tarbiyalashga e’tibor beraylik:
Chaqqonlik   I-IV   sinf   o‘quvchilarida   keyingi   sinfdagilarga   nisbatan   oson
rivojlanadi.   Bu   nerv   jarayonidagi   qo‘zg‘alish   bilan   tormozlanishni   tez   o‘rin
almasha   olishiga   bog‘liq.   Bizga   ma’lumki,   bu   yoshdagilarda   nerv   almashinuvi
tez   kechadi.   Shuning   uchun   asosiy   omil   qilib   mayda   guruh   olinadi.   Harakatli
o‘yinlardagi   bir   xil   reaksiyalar   kutilmaganda   boshqa   bir   xili   bilan   qisqa   vaqt
ichida o‘rin almashadi. Masalan, «Kun va tun» o‘yini chaqqonlik sifatini yaxshi
rivojlantiradi.
O‘smirlarda   chaqqonlik   boshqa   harakat   sifatlariga   nisbatan   ancha
rivojlangan   bo‘ladi.   Chunki   ularda   organizmni   rivojlanishi   sur’ati   o‘ta   Yuqori,
ularga oldingi yoshdagilarga nisbatan og‘irroq mashqlar tavsiya qilinadi. To‘pni
irg‘itib   oyoqni   ko‘tarib   uni   ostida   qarsak   qilib   ilib   olish   yoki   360 0  
ga   aylanib
ilish,   xilma-xil   muvozanat   saqlash   mashqlari,   tanish   bo‘lgan   o‘yinlarning
qiyinlashtirilgan   variantlari   qo‘llaniladi.   Chaqqonlikni   tarbiyalashda   sport
o‘yinlarining ahamiyati katta.
Katta   yoshdagi   maktab   o‘quvchilarida   ko‘proq   gavdani   boshqarish,
to‘siqlardan oshish, tayanish va osilishdek og‘ir jismoniy mashqlar tanlanadi.
Tezlik.   Kichik   yoshdagilarda   o‘rta   yoshdagilarga   nisbatan   yaxshi
rivojlangan   bo‘ladi.   O‘g‘il   bolalarda   8-10   yoshdan   boshlab   yaxshi   rivojlana
boshlaydi. 10 yoshga borganda bu sifatning zahirasi  anchagina Yuqori  bo‘ladi.
Shu yillar mobaynida tezlikni o‘rtacha ortishining me’yori boshqa yoshdagilarga
nisbatan   Yuqori   bo‘ladi.  Qizlarda   bu  qobiliyat   bolalarnikiga   nisbatan   ozroqdir.
Tezlikni rivojlanishi uchun ularga anchagina jismoniy mashqlar berish kerakki,
34 ularning   bosh   miya   po‘stloq   qismida   tezlik   markazlari   paydo   bo‘lsin.   Tezlikni
rivojlantirish   uchun   quyidagi   mashqlar   tavsiya   qilinadi.   7-8   yoshdagilarga
ko‘rish, ovoz signallariga o‘z vaqtidayoq keskin javob beradigan, o‘z o‘rnini tez
topib oladigan harakatli o‘yinlar, erkin yugurish va hokazolar.
Qaysiki   o‘sha   o‘yinlarni   o‘ynashda   tezkorlikka   yo‘naltirilgan   vazifalar
qo‘yiladi. 3-4 sinflarda esa 20-40m. Masofani tez vaqt ichida bosib o‘tish kerak
bo‘lgan o‘yinlar tanlanadi.
O‘smirlarda   tezlik   kichik   yoshdagilarga   nisbatan   yaxshi   rivojlanadi,
qizlarda esa uni teskarisi, 12 yoshdan boshlab bolalarga nisbatan rivojlanishning
qiya   chizig‘i   pastga   tomon   ketadi.   Sababi   ularda   organizm   yog‘   bosish
jarayoniga   beriladi,   egiluvchanlik   va   moslanuvchanlik   nisbatan   susayadi.   Nerv
jarayonlarining   kuchi,   ta’sirchanligi   ortib   ketadi.   14   yoshga   kelib   tezlikning
rivojlanishi   aytarli   susayadi.   Bular   uchun   tez   bajariladigan   jismoniy   mashqlar
tanlab   olinadi.   Tanlangan   mashqlar   o‘ta   Yuqori   tezlik   bilan   bajariladigan
mashqlar  bo‘lishi   shart.  Lekin  tezlik  uchun  mashqlarni  har   doim   bir  maromda,
ko‘p   marotabalab,   takrorlayverish   ular   organizmida   shu   tezlik   uchun   shartli
refleks   hosil   bo‘lishiga   olib   kelishi   mumkin.   Unda   tezlik   rivojlanishi   keskin
susayadi.
Shuning uchun mashqni  turli  xil  sharoitda,  xilma  xil  tarzda berish  tavsiya
qilinadi. Bunga eotiborsizlik tezlik refleksini hosil bo‘lishiga, bir xil suro’atdagi
tezlika   namoyon   qiladigan   holatni   yuzaga   keltiradi.   Ularga   beriladigan   mashq
tezlik-kuch talab qiladigan bo‘lsin. 5-6 sinflarda 6-9 etapli estafetalar tanlanadi.
Y o shlar   va   qizlar   tezlikni   rivojlantiradigan   mashqlarga   tez   moslashadi.
Qizlarda   tezlik   yoshlarnikiga   nisbatan   ancha   past   rivojlangan   bo‘ladi.   Ular
uchun xarakterli  vosita  qilib 80-100 metrga yugurish,  estafetalardan fodalanish
lozim.
Kuch   imkoniyati   kichik   yoshdagilarda   unchalik   baland   emas.   S.I.
Galpperin   tajribasi   natijasi   7-8   yoshdagi   bolalar   qo‘li   bilan   2,5   kg   kuchga   ega
ekanligini   ko‘rsatadi.   Qizlarda   esa   bu   sifat   anchalik   sust   rivojlangandir.   Ularni
tezlik   sarf   qiladigan   mashqlar   bilan   ko‘p   band   qilmaslik   kerak.   I-II   sinflarda
35 jismoniy   mashqlar   asosan   jihozsiz   bajariladi.   III-IV   sinflarda   esa   nisbatan
ozgina yuk ko‘tarib bajaradigan mashqlar tanlandi.   Rezina to‘plar, gimnastika
tayoqlari,   engil   otish   bilan   bajariladigan   mashqlar   qo‘llaniladi.   I-II   sinflarda
asosan   tanani   to‘g‘ri   tutish   uchun   qorin,   ko‘krak,   bel   yonbosh   muskullarini
rivojlantirishga asosiy e’tiborni qaratish kerak, chunki ularda tanani to‘g‘ri tuta
bilish malakasi yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi.
O‘rta   maktab   yoshdagilarda   kuchni   yaxshi   rivojlangan   ekanligini   ko‘rish
mumkin.   Muskullar   asta-sekinlik   bilan   statik   ishlar   bajarishga   moslasha
boshlaydi.   Qo‘l   muskullari,   elka   muskullari   kuchi   yaxshi   rivojlana   boshlaydi.
Sport jihozlarida bajariladigan mashqlar ham qo‘l keladi.
14-15   yoshdagi   qizlarda   jismoniy   rivojlanish   xamda   jismoniy   sifatlardan
kuchni rivojlanishi bolalarga nisbatan orqada qolishi kuzatiladi.
Kuch   uzoq   vaqt   davom   etmaydigan,   o‘z   kuchi   bilan   bajariladigan,   tezlik-
kuchi sarf qiluvchi intensiv mashqlar bilan, 5-6 sinflarda 1-2 kilogrammli charm
to‘plarni   irg‘itish,   ilish,   kanatga   tirmashib   chiqish,   og‘irligi   2-3   kg   keladigan
to‘plarni uloqtirishdek mashqlar bilan rivojlantiriladi; 7-8 sinflarda shu mashqlar
tezlik-kuch   bilan   bajarilishi   orqali,   individual   xususiyatni   hisobga   olib,
organizmga tushadigan jismoniy yukni ortishi orqali amalga oshiriladi.
Yuqori   sinf   o‘quvchilarida   esa   og‘ir   yuk   tashish,   ko‘tarish,   uzunlikka,
balandlikga   sakrash,   uloqtirish,   tortishmachoq   o‘yinlari,   kurash   elementlarini
o‘rganish va boshqa qator jismoniy mashqlar bilan rivojlantiriladi. Kuch sifatini
rivojlantirish  ehtiyotlikni   talab  qiladi.  Chunki  yosh   organizmga   hali   balog‘atga
etmay turib bu mashqlarni yaxshi bajarish uchun imkoniyat kam bo‘ladi.
Chidamlilik   I-II   sinf   o‘quvchilarida   energiya   sarf   qilib   bajariladigan
jismoniy   mashqlarni   bajarishni   uzoqroq   davom   ettirish   orqali   tarbiyalanadi.
Harakatli o‘yinlarni o‘ynash ham bundan mustasno emas. Y o shi ulg‘aygan sari
bu   sifat   ham   tabiiy   rivojlanib   boradi.   Bolalarda   qizlarga   nisbatan   bu   sifat
unchalik   yaxshi   rivojlanmaydi.   O‘smirlarda   chidamlilik   300-400   metrga
yugurishni   yurish   bilan   almashtirib   yoki   o‘sha   masofani   bir   xil   belgilangan
sur’atda   yugurish   (belgilangan   vaqt   ichida   ma’lum   masofani   bosib   o‘tish)lar
36 yoki   velosipedda   yurish,   suzish   kabi   mashqlar   orqali   rivojlantirish   tavsiya
qilinadi.
VII - IX  sinflarda   h am shu mashqlar tezlikni ortirib bajarish orqali bajariladi.
Harakatli o‘yinlar, sport o‘yinlari Yuqori sinflarda bu sifatni rivojlantirish uchun
vosita bo‘ladi.
Egiluvchanlik.   Bu   sifatni   rivojlantirishga   eng   qulay   yosh   kichik   maktab
yoshidir .   Bunda   muskullar,   bo‘g‘inlar   harakati   katta   yoshdagilarga   nisbatan
yaxshi  bo‘ladi. Shuning uchun ham bu yoshdagilarda harakatli  o‘yinlar  orqali
egiluvchanlikni rivojlantirish mumkin.
O‘smirlarda   bu   xususiyat   kichik   yoshdagilarga   nisbatan   susaygan   bo‘ladi.
Shuning   uchun   bularga   jismoniy   tarbiya   darslarida   egiluvchanlikni
rivojlantiruvchi   jismoniy   mashqlar   ko‘proq   berilishi   kerak   bo‘ladi.   Ularga
mashqlar   berishda   ehtiyotlik   zarur,   chunki   ular   mashq   ahamiyatini   bilmay
muskullarni   keragidan   ortiqcha   zo‘riqtirish   orqali   ularni   cho‘zib   qo‘yishi
mumkin. Bu esa jarohatlanish va boshqalarga olib keladi.
Katta   maktab   yoshdagilarga   iloji   boricha   ko‘proq   egiluvchanlikni
rivojlantiruvchi mashg‘ulotlar tashkillash lozim bo‘ladi.
I .3. O‘quvchilar jismoniy tarbiyasining o‘quv ishlari shakli.
O‘quv ishlari   –   o‘quvchi jismoniy tarbiyasini tashkillashning asosiy shakli
bo‘lib,   maktab   jismoniy   tarbiya   tarzida   uyushtiriladi.   Dars   –   jismoniy   tarbiya
mashg‘ulotlarining   tizimli   shakli   bo‘lib,   bir   xil   yoshdagi,   bir   xil   kontigentdagi
bolalarga   belgilangan   vaqt   ichida   dastur   mavzularini   o‘qitish   jarayoni
tushuniladi.
Maktab   darsi   jismoniy   mashqlar   bilan   shug‘ullanish   mashg‘ulotlarning
alohida shakli bo‘lib u umumta’lim maktablari, akademik, kasb-’unar litseylari,
Oliy   o‘quv   yurtlari,   kolledj,   gimnaziya   va   boshqa   o‘quv   muassasalardagi
mashg‘ulotlardan o‘zining maqsadi va vazifalari bilan farqlanadi.
Jismoniy tarbiya jarayoni bir yillik emas. Mazmuni va tashkillanishini turli
tumanligi   bilan   xarakterlanadigan   mashg‘ulotlar,   darslar   turkumi   orqaligina
37 tarbiyaning bu yo‘nalishida ma’lum natijalarga erishishni  maqsad qilib qo‘yish
mumkin.   Har   bir   darsda   alohida   vazifalar   hal   qilinadi.   Oldin   o‘qitilgan
(o‘rgatilgan)ni va keyin o‘qitiladigan mavzulari bir biri bilan harakatning ayrim
yoki   bo‘laklari   bilan   albatta   bog‘lanishi   va   tuzilishi   bilan   farqlanadi   hamda
belgilangan tizim asosida olib boriladi.
Jismoniy   tarbiya   darslarining   xarakterli   tomoni   shundaki,   u   maxsus
tayyorgarlikka   ega   bo‘lgan   mutaxassis   tomonidan,   jismoniy   rivojlanganligi   va
tayyorgarligi   taxminan   bir-biriga   yaqin   kontigent   bilan   bir   necha   yilga
mo‘ljallangan   dastur   asosida   hamda   ma’lum   tizimga   solingan   jadval   asosida
tashkillanadi.   Darslar   umumiy   jismoniy   tarbiya,   kasb-hunar   jismoniy
tayyorgarligi   va   sport   ixtisosligini   yo‘lga   qo‘yish   maqsadida   o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlarning tizimli va nisbatan tejamli, samarali shaklidir.
Jismoniy   mashqlar   bilan   shug‘ullanish   mashg‘ulotlarning   boshqa   tipik
formalari   o‘zining   davriyligi,   tizimli   emasligi,   faqat   bir   marotabaliligi,
individualligi   bilan   darslardan   tubdan   farqlanadi.   Ko‘pincha   mashg‘ulotlarning
Yuqorida   qayd   qilingan   shakllari   darsni   to‘ldiradi   va   uni   xususiy   va   umumiy
vazifalarini to‘ldirishda qo‘shimcha rol o‘ynaydi. Lekin ular aholini fizkulptura
bo‘yicha   ma’lum   darajadagi   talablarni   to‘la   qondirib   mustaqil   ahamiyat   kasb
etadi.
Jismoniy   tarbiyada   pedagogik   jarayonning   natijalari   jismoniy   tarbiya
darslarida   olib   boriladigan   o‘quv-tarbiyaviy   ishlarning   sifatiga   bog‘liq.   Bunga
har bir dars zamiridagi qator vazifalarni hal etish bilan erishiladi.
Jismoniy   tarbiya   darslari   ta’lim   berish   (o‘qitish),   tarbiyalash   va
sog‘lomlashtirishdek   jismoniy   tarbiya   jarayonining   umumiy   vazifalaridan   kelib
chiqib,   har   bir   dars   uchun   aniq   «Tanishtirish»,   «O‘zlashtirish»,
«Musta’kamlash»,   «Takomillashtirish»dek   mazmunga   ega   bo‘lgan   xususiy
vazifalarni  qo‘yish va uni hal qilishni nazarda tutadi.
Ta’lim berish vazifalari bolalarni jismoniy tarbiya dasturda tavsiya qilingan
mashqlarni   bajarishga,   o‘rganilgan   mashqlarni   mustahkamlash   va
takomillashtirishga,   shuningdek,   malaka   va   ko‘nikmalarni   rivojlantirishga
38 hamda o‘rganilgan mashqlarni turli sharoitda amaliyotda qo‘llashga o‘rgatishga
yo‘naltiriladi.   Ta’lim   vazifalarini   izchil   ravishda   bajarish   jismoniy   tarbiya
dasturidagi   butun   o‘quv   materiallarini   izchil   va   mustahkam   o‘rganishga   olib
keladi.
Ta’limning ayrim vazifalarini hal etish uchun nisbatan uzoq vaqt yoki qator
ketma-ket   darslar   zarur   vazifalar   boshqa   hillarini   hal   etish   uchun   esa   bir
darsning   o‘zi   kifoya   qiladi.   Masalan,   arqonga   malum   usulda   tirmashib   chiqish
va uni   bajarishda  harakatlar   ketma-ketligini   bir   darsning  o‘zida  texnik jihatdan
mukammal   o‘rganib   olish   mumkin   emas.   Bu   umumiy   vazifa,   buni   hal   qilish
uchun   turkum   darslar   lozim.   Qolaversa,   shug‘ullanuvchini   harakat
koordinatsiyasi,   jismoniy   tayyorgarligi,   o‘zlashtirish   qobiliyati   (qabul   qilishi),
o‘zlashtirilayotgan harakatga o‘xshash harakat zahirasiga ham bog‘liq.
Arqonni   oyoqlari   bilan   ushlab   tirmashib   chiqishga   bir   darsda   o‘rgatish
mumkin.   Bu   kichik   xususiy   vazifa   bo‘lib,   uni   mazkur   darsning   aniq
vazifalaridan   biri   sifatida   hal   qilinadi.   Ta’limning   vazifalari,   Yuqoridagilardan
tashqari   o‘quvchilarni   jismoniy   tarbiya   va   sport,   sog‘liqni   saqlash,   chiniqish,
jismoniy   mashqlarni   to‘g‘ri   bajarish   haqidagi   nazariy   bilimlarini   oshirishlari
bilan   ham   hal   qilinadi.   Jismoniy   tarbiya   darslarida   faqat   tao’lim-tarbiya   emas,
balki insoniy fazilatlar  –  e’tiborlilik, diqqatini boshqara olishi, intizomi, irodasi,
saranjomliligi,   maqsadga   intilishi,   mustaqilligi   va   qiyinchildiklarni   engishdagi
qat’iyyati va boshqalarni qo‘shib tarbiyalash talab qilinadi.
Sog‘lomlashtirish vazifalari   ham tarbiya vazifalari kabi har bir darsda hal
etilishi lozim. Jismoniy tarbiya darslarini to‘g‘ri uyushtirish va o‘tkazish tegishli
kiyim bosh bilan shug‘ullanishni, mashg‘ulotlarning joylarida zaruriy sanitariya-
gigiena   holatini   saqlash   va   rioya   qilish,   darslarni   ochiq   havoda   o‘tkazilishi,
sog‘lomlashtirish vazifalarini hal etish imkoniyatini yaratadi.
39 II.BOB Umumta’lim maktablari o‘quvchi yoshlarini jismoniy tarbiya
darsini tashkillashtirish va o‘tkazishning usuliy asoslari.
Jismoniy   tarbiya   darsining   samarasi   ko‘pincha   o‘qituvchining   tuzgan
rejasini   hayotiyligi,   shug‘ullanuvchilar   faoliyatini   tashkillash   uchun   tanlagan
usuliyati va uslublari mavjud jihozlar va sport anjomlaridan, texnik vositalardan,
sport   inshoatlaridan   effektli   foydalana   olish,   temperatura,   iqlim   sharoiti,
o‘quvchilarning tayyorgarlgi, ularning yoshi, individual  xususiyatlarini  hisobga
olib effektli foydalana olish bilan bog‘liq.
Darsning uyushtirilishining ta’minlanishi quyidagilarni:
1)  tibbiy  va  gigiena  sharoitini  yaratish   va  unga  rioya   qilishni;   2)  moddiy-
texnik   jihatdan   ta’minlashni;   3)   darsda   o‘quvchilar   faoliyatini   tashkillash
usuliyatlarini   to‘g‘ri   tanlash   orqali   qo‘yilgan   vazifani   effektli   hal   qilishni
nazarda tutadi.
Darsni o‘tkazishning tibbiy-gigienik sharoitini yaratish  deganda jismoniy
mashqlar   bilan   shug‘ullanish   jarayonida   yuzaga   keladigan,   sog‘lomlashtirish
effektidan kelib chiqadigan bir butun kompleks tadbirlarni tushuniladi.
Shunga   ko‘ra   mashg‘ulotlarni   o‘tkazish   joyining   qatiyyan   belgilangan
tibbiy-gigienik   normalarga   muvofiqligiga   erishish.   Sport   zali   uchun   havo
temperaturasi   (eng   maoquli)   14-16 0
S   da   ushlanishi.   Tanaffuslarda   ochiq
maydonlarga   suv   sepilishi,   sport   zallari   esa   oynalari   ochilib   shamollatilishi.
Aniqlanishicha,   inson   o‘pkasida   u   tinch   turgan   holda   havo   ventilyasiyasi
almashishi   minutiga   4   dan   6   l   atrofida,   Yuqori   intensivlikda   bajarilayotgan
mashqlarda   (yugurish,   sport   o‘yinlari)   organizmni   havo   yutishi   10   l   va   undan
ortiq darajadan oshishi mumkin. SHuning uchun mashg‘ulot joylarini toza havo
bilan ta’minlashning ahamiyati mu’im. 
Ayniqsa, zaldagi jihozlar, anjomlar, matlar (gilamlar) polni tozaligi doimiy
diqqat va e’tiborni talab qiladi. Har bir darsdan so‘ng zal polini xo‘llangan pol
latta   bilan   namlangan   latta   bilan   esa   jihozlar,   matlarni   artib   chiqish   zaruriyati
40 mavjud. Mashg‘ulotlar tugagandan so‘ng esa shug‘ullanilgan joy tozalovni talab
qiladi. Chunki tozalanmagan zal shug‘ullanuvchi sog‘ligiga katta putr etkazadi,
tanani, sport formalarini kirlanishiga sabab bo‘ladi.
Darsni   moddiy   texnik   taominlash   deganda,   darsning   optimal   zichligini
ta’minlashga   imkon   beradigan,   qo‘yilgan   kompleks   vazifalarni   to‘laqonli   hal
qilish   uchun   garantiya   beradigan,   etarli   darajadagi   o‘quv-tarbiya   jihozlari,
anjomlari va mashg‘ulot joyi nazarda tutilgan.
Oxirgi  yillarda  ko‘pchilik  maktablarda  jismoniy   tarbiya  o‘qituvchilarining
tashabbusi bilan sport zallari va sport maydonlari birdaniga ko‘pchilik o‘quvchi
shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan nostandart jihozlar, anjomlar va trenajerlar bilan
jihozlanmoqda.   Bunday   jihozlardan   foydalanish   dars   zichligini   ahamiyatli
darajada   Yuqori   effektli   tashkiliy   formasini   vujudga   kelishi,   oxir   oqibat
mashg‘ulotlar natijalarini oshishiga olib kelmoqda.
Jismoniy   tarbiya   darsning   mazmuni.   Jismoniy   tarbiya   darsining   mazmuni
dars   mashg‘ulotlarini   sifatini   belgilovchi   to‘rtta   asosiy   komponentning
umumiyligida   ifodalanadi.   Bu   elemenlar   o‘zaro   uzviy   bog‘langan   va   darsning
xarakterli  komponentlari  deb ataladi, ular:
a)  darsning tarkibiga kiritilgan jismoniy mashqlar.  Darsning mazmunining
eng   yirik   xarakterli   komponentidir.   Lekin   bunday   tushuncha   bir   tomonlama
bo‘lib,   tarbiyalash,   sog‘lomlashtirish,   bilim   berish   vazifalarini   hal   qilishda
shug‘ullanuvchilar   uchun   faoliyat   predmeti   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Mashqlar
darsning   umumlashtirilgan   predmetining   mazmuni,   boshqa   ma’noda   dars
mazmunining bir qirrasi xolos.
b)   tavsiya   qilingan   mashqlarning   bajarish   bilan   bog‘liq   bo‘lgan
o‘quvchilarning   darsdagi   faoliyati   dars   mazmunining   navbatdagi   yirik
komponentlaridan   biri.   Bu   komponent   shug‘ullanuvchini   turli   ko‘rinishdagi,
intellektual   va   jismoniy   faoliyatdan   iborat   bo‘lib,   ular:   pedagogni   eshitish,
ko‘rsatilayotgan   mashqni   e’tibor   bilan   kuzatish,harakat   faoliyati   orqali   hosil
bo‘lgan   tasavvurni   ustida   fikr   yuritish,   bajarilishi   lozim   bo‘lgan   faoliyatni
loyihasini   fikran   tuzish,   uni   bajarish,   o‘z   harakatlarini   nazorat   qilish   va
41 baholash,   vujudga   kelgan   muammolarni   pedagog   bilan   birgalikda   muhokama
qilish,   o‘z   hissiyotini   va   kayfiyatini   nazorat   qila   olish,   vujudga   kelgan
emotsionallikni   boshqarish   vah.k.lardir.   Shug‘ullanuvchilarini   dars   vazifasini
hal qilish bo‘yicha barcha faoliyatlari dars mazmuni asosini tashkil qiladi.
v)  pedagogning faoliyati dars mazmunining navbatdagi komponenti bo‘lib,
quyidagicha holatlarda namoyon bo‘ladi. Uyga vazifa berish va uni tushuntirish,
darsning   aniq   vazifasini   bayon   qila   bilish   va   uni   hal   qilishni   tashkillash,
shug‘ulla-nuvchilarni   doimiy   nazoratda   ushlash,   ularni   faoliyatini   tahlil   qilish,
shuningdek shug‘ullanuvchilarning faoliyatini lozim bo‘lgan yo‘lga burish, ular
orasidagi   munosabatlarni   o‘zining   diqqat   markazida   ushlash   va   faoliyatlarini
yo‘naltirish,   boshqarish,   nazorat   qilishdek   ta’lim-tarbiya   jarayonida   ijobiy   rol
o‘ynaydigan muhim asosiy holatlarni o‘z ichiga oladi.
g)shug‘ullanuvchilar   organizmida   dars   tarkibidagi   mashqlarni   bajarishda
sodir bo‘ladigan   fiziologik, psixologik, biomexanik va boshqa o‘zgarishlar   dars
mazmunining   navbatdagi   yirik   xarakterli   komponentlaridan   biri   hisoblanadi.
Malakalarni   shakllanishi   orqali   rejalashtirilgan,   ularning   natijasidagi
o‘zgarishlar, shakllangan nazariy va amaliy bilimlar, uddalash,harakat malakasi
va uning avtomatlashuvi  orqali sodir  bo‘ladigan yashirin (latent) davr darsning
mazmunining   to‘rtinchi   komponenti   hisobiga   sodir   bo‘ladi.   Bunda   o‘qituvchi
faoliyati   va   o‘quvchilar   faoliyatining   samarasi   yashiringan   bo‘ladi.
Rejalashtirilgan o‘quv tarbiyaviy ishlarni sodir bo‘lmoqdami yoki yo‘qligi joriy
nazorat   qilinib,   pedagogik   faoliyat   keyinchalik   qanday   davom   ettirilishi
lozimligi uchun yo‘riqnomalar tayyorlanadi.
Jismoniy   tarbiya   darsining   tuzilishi.   Jismoniy   tarbiya   darslari   bilan   bog‘liq
masalalarning   eng   muhimi   uni   qanday   tuzish   masalasidir.   Darsni   tuzilish
qonuniyatlari   haqidagi   gapirishdan   avval   uni   qanday   struk-turaviy   birliklardan
tashkil   topishini   belgilab   olish   va   aniqlash   kerak   bo‘ladi.   avvaligi   dars   haqida
yikr bildirayotib uni tarkibiga kiritilgan jismoniy mashqlar, ularni ketma-ketligi
va   davomiyligiga   qarab   «dars   sxemasi»   atamasi   qo‘llanila   boshlandi.
Keyinchalik   darsga   qo‘yilgan   vazifalar   va   ularni   hal   qilish   uchun   tanlangan
42 jismoniy   mashqlar   ularning   meoyori   (dozasi)ga   qarab   «dars   rejasi»   degan
atamalar   qo‘llanildi.   «Darsni   strukturasi»   degan   atama   birinchi   marotaba   V.V.
Belinovich tomonidan (1939) qo‘llanildi va o‘rinli ravishda darsni tuzilishi deb
to‘g‘ri   nomlandi.   Belinovich   tuzilishi   darsning   vazifalari   va   jismoniy   tarbiyani
mazmuniga qarab belgilanishini  o’qtiradi. Darsni  tuzilishiga  oid maxsus  ilmiy-
uslubiy adabiyotlarda turlicha fikrlar mavjud. Lekin hozirgi kunda bu baxslarga
chek qo‘yilgan va darsni tuzilishini uch qismli tarkibga ega deb qabul qilingan.
Dars tuzilishining loyihasi alohida, darslarni tuzishda foydalaniladigan dars
konspekti   orqali   ifodalanadi.   Darsni   tuzilishi   o‘qituvchini   darslarga   mashqlarni
oqilona   tanlashga,   materiallarni   to‘g‘ri   joylashtirish   va   darsdagi   yuklamani
meoyorini aniq belgilashga yordam beradi.
Darsning   tuzilishi   dastur   materiallarini   belgilangan   vazifa   asosida   izchil
o‘rganishni   yo‘lga   qo‘yadi.   Dars   uchun   rejalashtirilgan   vazifalarni   hal   qilishda
qo‘llaniladigan   ta’limning   usuliyatiga   aniqlik   kiritadi   va   uni   qo‘llash   uchun
darsning   qismlari   yoki   ularning   ayrim   bo‘laklaridan   qanday   foydalanish
lozimligini belgilaydi.
Jismoniy   tarbiya   darsida   har   qanday   pedagogik   vazifalarni   hal   etish
ko‘pincha   shug‘ullanuvchilar   organizmidan   ma’lum   darajadagi   zo‘riqishini
vujudga   keltiradi,   shuning   uchun   bu   ishga   organizm   tegishli   darajada   tayyor
bo‘lishi kerak.
Buyuk rus olimi I.P. Pavlov organizmni qiyin vazifalarni hal etishga tayyor
bo‘lishi   zarurligini   uqtirib,   mashqni   asta-sekinlik   bilan   takrorlash   ma’lum
fiziologik   qoidalarga   asoslanishni   taqazo   etadi   deb   uqtirdi.   Bu   ko‘rsatma
o‘qituvchi   zimmasiga   shug‘ullanuvchilardan   katta   kuch   talab   qiladigan
pedagogik vazifalarni hal qilish darsning boshida emas ma’lum tayyorgarlikdan
so‘ng,   mashg‘ulotlarni,   darslarni   oxirida   hal   qilinishi   lozimligini,   shu
mashg‘ulotdagi   asosiy   vazifalarga   shug‘ullanuvchilarning   organizmini
uyushtirish,   zarur   kayfiyatni   vujudga   keltirish   va   belgilangan   vazifalarni
bajarishga, mashqni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqni shakllanishini mashg‘ulotlar
davomida talab darajasiga ko‘tarish lozimligiga to‘xtaldi.
43 O‘quvchilar   tomonidan   asosiy   vazifalarni   hal   qilish   ko‘pincha
shug‘ullanuvchi   zo‘r   berayotgan   ya’ni   uni   faolligini   oshgan   davriga   to‘g‘ri
kelshligini  amaliy  ahamiyati  katta.  Ularning  organizmi   nisbatan  katta   zo‘riqish
va   kuchli   emotsiional   holatdan   vazmin   holatga   birdan   o‘ta   olmaydi.   Shunga
ko‘ra   darsni   tuzishda   xotirjam   holatga   o‘tish   va   mashg‘ulotlarni   uyushtirilgan
ravishda tugallash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Har bir dars uch qismli tarkibga ega ekanligihaqida yuqorida fikr bildirdik
va ular  tayyorlov, asosiy va yakunlov  qismi deb nomlanadi.
1.   Jismoniy   tarbiya   darsining   tayyorlov   qismi   uchun   8-12   min   vaqt
sarflanadi.   Boshlang‘ich   sinflarda   esa   20   minutgacha   bilish   mumkin.   iqlim
sharoiti   sovuq,   issiq   vah.klarga   qarab   sarflanayotgan   vaqt   biroz   ko‘paytirilishi
mumkin. Tayyorlov qismi asosan darsning asosiy qismida beriladigan jismoniy
yukka   o‘quvchi   yoki   shug‘ullanuvchi   organizmini   funksional   holatini
tayyorlaydi.   Organizmning   funksional   holatini   darsning   asosiy   qismiga
tayyorligi   o‘quvchini   harakat   koordinatsiyasining   yaxshilanganligi,   peshonada
engil   terlash   yuzida   qizillikni   paydo   bo‘lishi   o‘quvchiningharakat   faolligini
ortishi, nafas olish ritmining biroz tezlashuvi, emotsionalholatini ko‘tarinkiligini
kuzatilishi   orqali   aniqlanadi.   Uni   tuzilishi   darsda   echiladigan   pedagogik
vazifalariga   ko‘ra   «tashkiliy   daqiqa»   deb   boshlanadigan   qism   bilan   boshlanib,
o‘quvchilarni   saflash,   ularni   sonini   aniqlash,   navbatchidan   (5-sinfdan   boshlab)
raport   qabul   qilish   salomlashishni   o‘z   ichiga   oladi   va   unga   1-1,5   minut   vaqt
sarflanadi.   Tashkiliy   daqiqadan   so‘ng   lozim   bo‘lsa   diqqat   uchun   mashqlar,
darsni vazifasi yoki mavzusini e’lon qilish, qaddi-qomat uchun mashqlar, nafas
olish ritmi, yurak urish chastotasi, qon aylanishini tezlashtirish, tana bo‘g‘inlari,
muskullari   uchun   harakatda,   o‘quvchilarni   to‘xtatib,   turli   xil   mashqlar
bajartiriladi. Darsning tayyorlov qismi  asosiy  qismida bajarilishi  lozim  bo‘lgan
harakat   faoliyati   uchun   «tayyorlov»   va   «yo‘llanma   beruvchi»   mashqlar   bilan
tugallanadi.
2.   Jismoniy   tarbiya   darsining   asosiy   qismi   uchun   25-30   minutgacha   (45
minutli   darslarda)   vaqt   sarflanadi   va   o‘qituvchi   tomonidan   tuzilgan   dars
44 ssenariyasi   yoki   uning   reja-konspektiga   kiritilgan   jismoniy   tarbiyadan   Davlat
ta’lim   standarti   dasturidagi   shu   sinf   uchun   rejalashtirilgan   yangi   mashqlar
uqtiriladi,   yoki   avvalgi   sinflarda   o‘zlashtirilgan   jismoniy   mashqlar,   harakat
faoliyatlari   tanishtiriladi,   o‘zlashtiriladi,   musta’kamlanib   takomillashtiriladi.
Darsning asosiy qismini tuzilishi uchun yagona «standart sxema» mavjud emas.
darsning bu qismi uning mazmuniga kiritilgan asosiy jismoniy mashqlar, ularni
bajarish   uchun   tanlangan   usul   va   usuliyatlar,   ulardan   foydalanishni   tashkillash
shakllarini   tanlash   va   tuzishdek   tarkibiy   qismlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Bundan
tashqari   jismoniy   tarbiyadan   Davlat   ta’lim   standarti   dasturining   bo‘limlari
(gimnastika,   engil   atletika,   suzish,   kurash,   sport   o‘yinlari,   harakatli   o‘yinlar)ni
o‘quv   materialini   o‘qitish   o‘zining   uslubiy   xususiyatlari   bilan   darsning   asosiy
qismini   turlicha   tashkillash   talabini   qo‘yadi.   Darsning   asosiy   qismining
talablarni hal qilish o‘quvchilar  faoliyatini guruhli, individual, frontal, uzluksiz
ulab,   aylanib   yurib   bajarish,   kreystring   usuliyatlari   orqali   maktab   yoshidagi
o‘quvchilarning   jismoniy   tarbiya   jismoniy   rivojlanganligi,   tayyorlanganligi   va
organizmining anatomik-fiziologik xususiyatlarini e’tiborga olishni taqazo etadi.
Darsning   bu   qismida   o‘qituvchilarning   yordamchilari   fizkulptura
faollarining ahamiyatini e’tirof etmay ilojimiz yo‘q. Ular o‘qituvchi tomonidan
haftaning   boshlanishida   instruktiv   mashg‘ulotlar   uchun   to‘planadilar   va   ularga
darsning   asosiy   qismida   alohida   guruhlarda   yo‘riqchi   vazifasini   bajarish
usuliyati o‘qituvchi tomonidan o‘rgatiladi.
3.   Jismoniy   tarbiya   darsining   yakunlov   qismi   dars   uchun   ajratilgan
umumiy vaqtining 3-5 minuti sarflanadi. Unda jismoniy sifatlarni rivojlantirish
uchun   turli   xil   harakatli   o‘yinlar   va   estafetalar   va   jismoniy   mashqlardan
foydalaniladi.   Darsning   asosiy   qismida   ko‘tarilgan   emotsional   holatni
pasaytiruvchi   va   saf   mashqlar   bajartiriladi,   dars   yakunlanadi   (o‘quvchilar
rag‘batlantiriladi, lozim   bo‘lganlariga tanbehlar   beriladi,  5-6 nafariga jori  baho
qo‘yiladi),   uyga   vazifa   uchun   mashqlar   tushuntiriladi   va   dars   o‘tkazilgan   joy
(sport   maydoni,   sport   zali   va   boshqa)dan   uyushgan   holda   kiyinish   xonasiga
45 kuzatish   tashkillanadi.   Boshlang‘ich   sinflarda   o‘tkazilgan   mashg‘ulotlardan
so‘ng o‘quvchilarini, o‘qituvchining o‘zi kiyinish xonasiga kuzatib qo‘yadi.
Turli   xil   yoshdagi   o‘quvchilar   bilan   o‘tkazilgan   jismoniy   tarbiya
darslarining tayyorlov, asosiy va yakunlov qismlarini taqqoslash natijalari ta’lili
birinchidan,   qonuniy   ravishda   ularni   bir-biridan   farqlanishini   ko‘rsatdi.
Ikkinchidan,   jismoniy   tarbiya   darslarining   bir   xil   yoshdagilar   chegarasida
o‘tkazilgan   asosiy   qismlari   darsning   turiga   bog‘liq.   Uchinchidan,   darsning
tayyorlov,   asosiy,   yakunlov   qismlarini   davomiyligini   o‘zgarishi   o‘quvchilarni
yoshiga   bog‘liq.   Boshlang‘ich   sinflarda   darsning   asosiy   qismlari   nisbatan   bir
xilda,   yaoni   tayyorlov   va   yakunlov   qismlarining   davomiyligi   asosiy   qismning
davomiyligidan   ozgina   farqlanadi   xolos.   Yuqori   sinflarda   esa   tayyorlov,
yakunlov qismlarining davomiyligi asosiy qismning davomiyligidan keskin farq
qiladi.   Boshlang‘ich   sinflarda   bolalar   psixologiyasi   va   ularning   fiziologik
xususiyatlari,   jismoniy   kuchining   ozligi   darsning   asosiy   qismida   ularni
organizmini   va   diqqatini   oldinda   turgan   qiyin   harakat   faoliyatlarini   bajarishga
tayyorlash   uchun   ko‘p   vaqt   sarflashni   talab   qiladi.   Bundan   tashqari   tayyorlov
mashqlarini   tushuntirish   va   ko‘rsatish   katta   yoshdagilarga   nisbatan   sekin   olib
borilishi   darsni   qismlarida   o‘qituvchi   tomonidan   ko‘p   vaqt   sarflashni   taqazo
etadi.   Kichik   yoshdagilarda   yakunlov   qismini   asosiy   qism   hisobidan   uzunroq
bo‘lishining,   sababi   navbatdagi   darsga   o‘tishga   oldindan   tayyorlanish
lozimligidan kelib chiqadi va shu bilan asoslanadi. O‘rta va Yuqori sinfga o‘tgan
sari   darsning   tayyorlov   va   yakunlov   qismlari   uchun   sarflangan   vaqt   qonuniy
ravishda   kamayib   boradi.   Chunki   o‘quvchilarda   turli   xildagi   saf   va   tayyorlov
mashqlarini   aniq   bajarish   malakasi   Yuqori   bo‘ladi.   Tushuntirish   va   ko‘rsatish
uchun kam vaqt sarflanadi, asosiy qismida o‘quvchilar tomonidan kattahajmdagi
yuklama bilan jismoniy mashqlarni bajarish uchun talab vujudga keladi, shunga
ko‘ra   tayyorlov   asosiy   yakunlov   qismlarining   turli   xil   yoshdagi   o‘quvchilar
bilan o‘tkazilishi turlicha va o‘zlarining xususiyatlari bilan farqlanadi.
46 2.1.  Jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkillash
usuliyati.
Umumiy   ta’lim   maktablari,   kasb-hunar   va   akademik   litseylar,   gimnaziyalar,
kollejlar,   oliy   o‘quv   yurtlari   va   boshqa   ta’lim   muassasalarida   o‘tkaziladigan
jismoniy   tarbiya   darslarida   jismoniy   mashqlar   bilan   shug‘ullanish
mashg‘ulotlarida ishtirok etayotgan o‘quvchilarning faoliyati boshqariladi.
O‘quvchilar   faoliyatini   boshqarish   deganda   mashg‘ulot   davomida
o‘qituvchi   rejasiga   muvofiq   jismoniy   mashqlarni   bajarishni   tashkillash
uslubiyatini tushunamiz. 
Ta’lim-tarbiya   jarayonida   jismoniy   tarbiya   o‘qituvchilari,   o‘quvchilar
faoliyatini   jismoniy   tarbiya   darslarida   birvarakayiga   (frontal),   uzluksiz   ulab,
guruhchalarga   ajratib,   yakkama-yakka   va   aylanib   yurib   mashq   bajarish
uslubiyatlari orqali tashkillaydilar.
1.   O‘quvchi   faoliyatini   tashkillashning   frontal   usuliyati   deganda
guruhdagi barcha o‘quvchilarni bir varakayga o‘qituvchi bilan birgalikda bir xil
vazifani   hal   qilish   uchun   mashqni   yoppasiga   bajarishi   tushuniladi.   Bu
uslubiyatning   afzalligi   mashqni   bajarish   uchun   barcha   o‘quvchilarni   teng
qamrab   olinishidir   va   ularni   bir   varakayiga   band   qilishi   bo‘lib,   dars
(mashg‘ulot)da Yuqori zichlikka erishiladi hamda yuklamani sur’ati, intensivligi
va meoyori barcha uchun bir  bo‘lishligidadir. Bu uslubiyatdan asosan darsning
tayyorlov   va   yakunlov   qismlarida,   yangi   materialni   o‘zlashtirish,
takomillashtirish   dasrlarida,   ko‘proq   kichik   yoshdagi   o‘quvchilar   bilan
mashg‘ulotlarda foydalaniladi.
2.   O‘quvchi   faoliyatini   uzluksiz   ulab   tashkillash   usuliyati .   Mashqni
bajarish   navbatini   tushuntirishlarsiz,   uslubiy   ko‘rsatmalarni   harakatni   bajarish
ritmiga   moslab,   xatolarni   tuzatish   uchun   guruhni   to‘xtatmay,   Yuqori   zichlikka
erishish maqsadida harakat faoliyatini to‘la bajarish tarzida namoyon bo‘ladi. Bu
uslubiyatning afzalligi yuklama meoyorini, uni hajmini, intensivligini guruhdagi
barcha   o‘quvchi   uchun   (jismoniy   tayyorgarligidan   qat’iy   nazar)   bir   xilda
bo‘lishligiga   erishishdir.   Bu   bilan   sinf,   guruh   o‘quvchilari   umumiy   jismoniy
47 tayyorgarligini baholash, ayniqsa, o‘quvchilarning o‘zlari uchun tengdoshlariga
nisbatan o‘z harakat imkoniyatlari darajasini  taqqoslash, solishtirish imkoniyati
yaratiladi.   Asosan   darsning   tayyorlov,   yakunlov   qismlari   hamda   yangi
materialni   o‘zlashtirish   boshlangan   darsning   asosiy   qismida   ko‘proq
foydalaniladi.
3.   O‘quv   guruhi   (sinf)ni   guruhlarga   ajratish   usuliyatining   mazmuni
jismoniy   rivojlanganligi,   jismoniy   tayyorgarligi,   darsda   qo‘yilgan   vazifalarni
turli-tumanligi, uni hal qilish uchun lozim bo‘lgan jihozlarni hisobga olish bilan,
ko‘p   sonli   o‘quvchilar   guruhini   mayda,   kichik   guruhlarga   ajratishdir.   U
uslubiyatdan asosan darsning asosiy qismida foydalaniladi. O‘quvchi faoliyatini
tashkillash,   guruhchalarga   ajratish   uslubiyati   ta’lim   jarayonida   jismoniy
rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligini hisobga olib shug‘ullanish imkoniyatini
yaratadi.   Bu   o‘z   navbatida   o‘qitish   jarayonini   kuchiga   yarasha,   jismoniy
imkoniyatini  hisobga olishdek afzalliklarni  vujudga keltiradi  va ta’lim jarayoni
uchun   sarflanayotgan   vaqtni   tejaydi.   Har   bir   guruh   o‘qituvchi   topshirig‘i   bilan
mustaqil, alohida vazifani hal qilishga yo‘naltiriladi. Bu uslubiyat har bir guruh
uchun   rahbarlik   vazifasini   bajara   oladigan,   oldindan   tayyorlangan,   mavzuni
texnikasidan   xabardor,   guruhcha   faolini   tayyorlashni   o‘qituvchi   zimmasiga
yuklaydi.
4. O‘quvchi faoliyatini yakkama-yakka tashkillash  uslubiyatidan asosan
o‘quv   yilining,   o‘quv   choragining,   Davlat   ta’lim   standarti   dasturidagi
bo‘limlarning  o‘qitib  bo‘lingan   mavzularini  takrorlash  darslarida  foydalaniladi.
O‘quvchilar   faoliyatini   yakkama-yakka   tashkillash   o‘quvchilardan   texnik
jihatdan   ma’lum   nazariy   va   amaliy   bilimlarga   ega   bo‘lishni,   o‘z-o‘zini   va
guruhdoshini   havfisizligini   ta’minlay   bilish,   mashqni   ko‘rsata   olish   va   eng
asosiysi o‘zlashtirilayotgan, tanishtirilayotgan, mustahkalanayotgan va
takomillashtirilayotgan o‘quv materiali, o‘quvchilar uchun oldindan o‘rgatilgan
mashq texnikasi tanish material bo‘lishi shart. Qolaversa ayrim darslar dahar bir
o‘quvchi   uchun   o‘quv   yilida   o‘zlashtirib   ulgurmagan   mavzular   yoki
48 mashqlaridan   vazifalar   beriladi.   Bu   usuliyatdan   asosan   o‘rta   va   katta   maktab
yoshdagi o‘quvchilar bilan o‘tkazilgan darslarda foydalanish tavsiya qilinadi.
5.   O‘quvchi   faoliyatini   aylanib   yurib   mashq   bajarish   usuliyati   orqali
tashkillash asosan Yuqori sinf o‘quvchilari bilan, rejalashtirilgan o‘quv materiali
o‘rganib   ulgurganidan   so‘ng,   mashqdan-mashqga   o‘tish,   o‘qituvchining
buyrug‘i   (signali),   signalisiz   mashqni   bajargandan   so‘ng   o‘rin   almashtirish
maqsadida   boshqa   jihozga   o‘tish   tarzida   tashkillanadi.   Bu   uslubiyatning
samaraliligi   shundaki,   vaqt   tejaladi,   o‘quvchilarning   barchasi   bir   varakayiga
band bo‘ladi, ularda mustaqil shug‘ullanishga ehtiyoj va instruktorlik malakalari
shakllanadi.   Bu   usuliyatning   «Kreystring»   deb   ataladigan   to‘rt   xil   ko‘rinishi
mavjud.
Jismoniy   tarbiya   darsida   mustaqil   malakalarini   shakllantirish.
O‘quvchilarni   mustaqil   ishlashi   mashg‘ulotlarni   tashkillashning   a’lohida   shakli
sifatida   ham,   belgilangan   vazifalarnihal   qilish   uchun   o‘quvchi   faoliyatini
tashkillash   usuliyati   tarzida   ham   ko‘zga   ko‘rinishi   mumkin.   Mustaqil   ishlashni
o‘rgatishning asosiy va xususiy maqsadi mashg‘ulotlarda o‘quvchilarni mustaqil
shug‘ullantirilishini tarbiyalash.
O‘quvchining   faoliyatidagi   mustaqil   ishlash   malakasining   dastlabki
belgilari,   tashqaridan   yordamsiz   yoki   ahamiyatsiz   darajadagi   yordam   bilan
ishlashi orqali namoyon bo‘ladi.
O‘quvchining   mustaqilligining   darajasi   uni   yoshiga   xos   anglashi
imkoniyatlari va o‘quv materialining mazmuniga bog‘liq.
Kichik   maktab   yoshidagi   bolalarda   mustaqillik   birinchi   navbatda   taqlid
qilish va uni qaytarish tarzida namoyon bo‘ladi. O‘rta va katta maktab yoshida
mustaqil   ish   quyidagicha   olib   boriladi:   1)   bilimning   turli   xil   manbalari   –
jismoniy tarbiyaning darsliklari, o‘quv va ko‘rgazmali qurollaridan foydalanish
bilan;   2)   amaliy   o‘quv   materiali – vazifalar   ko‘rsatilgan   o‘quv   kartochkalari,
buyurtma   qilingan   mashqlar,   o‘rganishni   nazorati-kartochkalari,   dasturni
o‘rgatuvchi algoritmlar prinsipi asosida tuzilgan vazifalar asosida va boshqalar.
49 O‘quvchilarni   o‘quv   va   ko‘rgazmali   qurollarni   o‘rganish   orqali   mustaqil
ishlari ular tomonidan tekst matnini, ko‘rgazmali qurolda ifodalangan mazmunni
o‘rgangandan   so‘ng   o‘qituvchini   bilimlar   nazorati   dasturidagi   tanlab   olingan
savollarga va uning turli variantlariga bergan javoblari tarzida namoyon bo‘ladi. 
O‘quv   vazifa   kartochkasida   (oldin   o‘zlashtirilgan   harakat   faoliyatlarini
mustahkamlash,   umumiy   jismoniy   tayyorgarlik   uchun),   har   bir
shug‘ullanuvchini bitta dars (yoki bir necha dars) davomida jismoniy mashqlar
sanalgan bo‘ladi. Kartochkalar bo‘yicha muvaffaqiyatli ishlash faqat o‘qituvchi
bilan   o‘quvchilarni   bir-birlarini   to‘la   tushunishlari   va   yaxshi   moddiy   texnik
bazani   mavjud   bilishligi   orqali   amalga   oshiriladi   xolos.   Bu   o‘quvchilarga   bir-
biriga   xalaqit   bermay,   o‘zini   navbatini   u   yoki   bu   snaryadda   kutmay   bajarish
imkonini beradi.
Buyurtma   tarzidagi   mashqlar   –   mashq-buyurtmaning   ma’nosi   shundan
iboratki,   shug‘ullanuvchilarga   xar   tomonlamalilik,   ma’lum   darajadagi
xushyorlik,   o‘ziga   ishonishdek   xislatlarni   namoyon   qilish   talabini   qo‘yadigan
harakatlar (mashqlar) tavsiya qilinadi.
Nazorat   qilib   ta’lim   beradigan   topshiriqlar   orqali   ko‘rsatma,   vazifa   berib
darsning vazifasini  hisobga  olish  bilan  o‘quvchilarni  mustaqil  ijodiy  faoliyatga
yo‘naltiriladi.   Bunday   topshiriqlar   har   bir   sinf,   dars,   ta’lim   etapi   uchun   ishlab
chiqiladi.  Jismoniy tarbiya darslarida quyidagi nazorat-ta’lim topshiriqlarining
xillari   qo‘llaniladi:   a)   harakat   malakalari   va   ko‘nikmalarini   shakllantirish
bo‘yicha;   b)   umumiy   va   maxsus   jismoniy   tayyorgarlikni   amalga   oshirish
bo‘yicha; v) harakat faoliyatining tashkillashni ratsional shakllarini anglab olish
o‘yinlar va musobaqalarda individual va guruhlar bilan bajariladigan mashqlarda
taktik usullarni maqsadga muvofiq qo‘llash orqali.
Topshiriqning   birinchi   qismi   ta’lim   yo‘nalishiga   ega   (masalan,   chigal
yozish   uchun   tavsiya   qilingan   poyma-poy,   chala   mashqlardan   ularni   ketma-
ketligiga   rioya   qilib   kospleks   tuzish),   ikkinchi   qismi   nazorat   yo‘nalishi
(masalan, tuzilgan kompleks bo‘yicha sinf bilan chigal yozish o‘tkazish).
50 Algoritm   tipidagi   ta’lim   programmasi   asta-sekinlik   bilan   qiyinligi
oshiriladigan,   bir-biri   bilan   o‘zaro   bog‘liq   komplekslarni   va   sekin-astalik   bilan
harakat   malakalarini   muvaffaqiyatli   o‘zlashtirishga   yo‘naltirilgan   o‘quv
vazifalarini o‘z ichiga oladi. Kompleks 5-6 seriyadan iborat o‘quv vazifalaridan
iborat.   Birinchi   seriyada   o‘zlashtirilishi   kerak   bo‘lgan   harakat   faoliyatini
egallash   uchun   o‘quvchilar   jismoniy   tayyorgarligi   darajasini   oshirishga
yo‘naltirilgan   mashqlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Ikkinchisi   o‘rganilayotgan   harakat
faoliyatidagi dastlabki holatni (yoki asosiy elementni) o‘zlashtirish uchun mashq
beriladi.   Uchinchi   o‘zlashtirilishi   lozim   bo‘lgan   harakatni   bajarilishini
ta’minlovchi   mashq   beriladi   va   uni   yordami   bilan   faoliyat   o‘zlashtiriladi.
To‘rtinchi   va   beshinchi   seriya   harakat   faoliyati   texnikaini   ayrim   qismlari
(elementlari)ni o‘zlashtirilishi bilan bog‘liq mashqlarni, oltinchi seriya-texnikani
takomillashtirishga yo‘naltirilgan mashqlarni o‘z ichiga oladi.
O‘quvchilarni   mustaqil   ishga   tayyorlashda   bajarilishi   lozim   bo‘lgan
mustaqil   faoliyatning   hajmi,   undan   kelib   chiqadigan   maqsad   nimadan
iboratligiga   aniqlik   kiritiladi,   shuningdek,   mashq   texnikasini   bajarish   (agar
texnika   ularga   tanish   bo‘lmasa)   ya’ni   o‘quvchilarni   bajarishi   lozim   bo‘lgan
vazifa haqida to‘liq ko‘rsatmalar, tushuntirishlar qilinishi lozim bo‘ladi.
Jismoniy   mashqlarni   mustaqil   bajarilayotganining   asosiy   nazrat   vositasi,
o‘quvchilarni   harakat   faoliyati   va   ularning   javoblaridir,   shuningdek   ularning
javoblarini   to‘g‘riligi,   xatolarining   soni   va   xarakteri   haqidagi   o‘qituvchining
analitik faoliyatidir.
Darsda o‘quvchilarni mustaqil faoliyati bo‘yicha pedagogik zo‘r berishning
mantiqiy   yakuni,   ularning   yutuq   va   kamchiliklarini   aniqlash   haqida
o‘tkaziladigan   muhokamadir.   Unda   dars,   o‘quvchi,   o‘qituvchi   faoliyati
mukammal   tahlil   qilinadi   va   o‘quv   faoliyatlarining   xarakteri   va   to‘g‘riligiga
baho   beriladi.   o‘quvchilarning   mustaqil   ishini   samaradorligini   oshirish   uchun
o‘quv   jarayonining   tashqi   tomoni   bilan   birga   qatorda   ichki   tomonining   teskari
aloqasini   yo‘lga   qo‘yilishi   ya’ni   o‘quvchining   o‘zi   mustaqil   ishi   natijalariga
51 ko‘ra olgan, egallagan, o‘zlashtirgan bilimlari haqida maolumotining ahamiyati
katta.
Mustaqil   ish   paytida   ichki   aloqa   va   uni   teskarisini   yuzaga   keltirishning
imkoniyati   o‘z-o‘zini   nazorat   va   o‘zini-o‘zi   tekshirish   orqali   yo‘lga   qo‘yilsa
natija kutilgandek bo‘ladi.
O‘z-o‘zini   nazorat   qilish   malakasini   rivojlanganligi   darajasining
ko‘rsatgichi   jismoniy   mashqlarni   bajarishda   va   pedagog   tomonidan   qo‘yilgan
vazifaning   natijasini   o‘quvchi   tomonidan   mustaqil   muvofiqlashtira   olishi
qobiliyati   orqali   namoyon   qiladi.   O‘quvchining   o‘zini,   o‘z   faoliyati   bo‘yicha
kamchiliklari   va   yutuqlari   hamda   o‘zining   ijobiy   tomonlari   haqidagi   fikrining
mavjudli,   shular   haqida   suhbat,   baxs,   munozaraga   maxtalligini   tarbiya
jarayonidagi mohiyati beqiyosdir. 
O‘z faoliyatiga tuzatishlar kirita olishi, uni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi haqida
o‘ziga   baho   bera   olshi   jismoniy   tarbiya   darsida   yoki   jismoniy   mashqlar   bilan
shug‘ullanish   mashg‘ulotlarida   o‘qituvchining   o‘z   o‘quvchilariga   mustaqil
ishlash   malakasini   berganligidan   dalolatdir.   Bu   malakani   berish   butun   dars
davomida   emas,   uni   bir   bo‘lagi   yoki   qismida   ham   davom   etti-rilishi   tarbiya
jarayonining samarasiga tag zamin (poydevor)dir. 
2.2 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari
mashg‘ulotlarini rejalashtirish.
Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablari   o‘quvchilarini   darsdan   tashqari
mashg‘ulotlarini   rejalashtirishning   roli   doimo   oshib   bormoqda.   Bunda   ham
ayrim   o‘yinchi,   ham   umuman   jamoa   sport   mahoratining   to‘xtovsiz   o‘sib
borishini nazarda tutmoq kerak.
O‘quv-mashg‘ulot   ishlarini   rejalashtirishda:   jamoaning   vazifalari   va   ish
sharoitlarini,   avvalgi   rejalarning   bajarilish   natijalarini   va   kelgusida   qilinadigan
ishlarni   hisobga   olish   zarur.   Reja   real,   asoslangan   va   aniq   bo‘lishi   kerak.
Reajalashtirishning bir necha xillari bor:
1. Istiqbol rejalashtirish, ya’ni bir necha yo‘llarga;
2. Kundalik rejalashtirish – bir necha yilga;
52 3. Tezkor rejalashtirish, ya’ni bir oyga, haftaga  bir kunga.
Rejalashtirishning   boshqa   xillariga   qaraganda   istiqbol   rejalashtirishga
alohida axamiyat beriladi.
Istiqbol rejalashtirish  Gandbolchilarda mahoratning paydo bo‘lishi uchun juda
ko‘p vaqt talab etiladi. Istiqbol rejalarini ishlab chiqish va ularni amalga oshirish
esa   gandbolchilarning   yanada   samarali     tayyorlanishiga,   mashg‘ulot   vositalari,
shakl   va   uslubiyatlaridan   yanada   maqsadga   muvofiq   foydalanishga   yordam
beradi.
O‘quv-mashg‘ulotini   istiqbol   rejalashtirish   bu   gandbolchi-larning   ko‘p
yillik   o‘quv-mashg‘ulotini   ilg‘or   tajriba   ma’lumotlarini,   ilmiy   tadqiqotlar
natijalarini   tahlil   qilish   asosida   bir   necha   yilga   mo‘ljallangan   rejalashtirishni
ishlab chiqish jarayoni, bu muayyan muddat davomida gandbolchilar mahoratini
oshirish dasturidir.
O‘quv-mashq   jarayonining   istiqbol   rejalari   ham   jamoa   uchun,   ham   bir
gandbolchi   uchun   tuziladi.   Jamoa   uchun   umumiy   istiqbol   reja,   bir   gandbolchi
uchun shaxsiy reja ishlab chiqiladi.
Umumiy rejada umuman butun jamoa uchun istiqbollar beligilanadi. Unda
mazkur   jamoaning   barcha   gandbolchilariga   taalluqli   ko‘rsatmalar   bo‘ladi.
Shaxsiy   istiqbol   rejada   umumiy   rejadagi   ko‘rsatmalar   har   bir   gandbolchiga
tatbiqan   aniqlashtiriladi.   Umumiy   va   shaxsiy   rejalar   bir-biriga   batamom
muvofiq keladigan qilib tuziladi, bunda umumiy reja etakchi rol o‘ynaydi.
Gandbol   bo‘yicha   eng   yirik   musobaqalar   (jahon   birinchiligi,   olimpiya
o‘yinlari)   muddatini   hisobga   olib,   gandbolchilar   o‘quv-mashq   jaryonining
umumiy istiqbol rejasini to‘rt yillik qilib tuzish maqsadga muvofiqdir.
Shaxsiy   rejalashtirishni   gandbolchilarning   yoshi,   sog‘ligi   va   mahorat
darajasiga qarab turli muddatga tuziladi.
O‘quv-mashq   jarayonining   istiqbol   rejalarini   tuzishdan   oldin
musobaqalarning to‘rt yillik taqvimi ishlab chiqilishi lozim.
Istiqbol   rejada   gandbolchilarning   mahorat   darajasiga   va   salomatligini
mustahkamlashga   qo‘yiladigan   tobora   oshib   boruvchi   talablar   yo‘nalishi   o‘z
53 aksini   topishi   kerak.   Shu   munosabat   bilan   rejada   vazifalarning,   o‘quv-
mashg‘ulot   vositalari,   shiddatining,   nazorat   me’yorlarining   yillar   bo‘yicha
o‘zgarishini nazarda tutish lozim.
Umumiy   istiqbol   rejalar   faqat   asosiy   ma’lumotlarni   o‘z   ichiga   oladi.
To‘liq   ma’lumotlar   joriy   rejalarda   bo‘ladi.   Istiqbol   rejani   ishlab   chiqishda
gandbolchilarning avvalgi ko‘p yillik siklda o‘tkazgan mashg‘ulotlari tahlilining
ma’lumotlari   muhim   ahamiyatga   ega.   Keyingi   yillarga   mo‘ljallangan   asosiy
yo‘nalish ham shular asosida tuziladi.
Yangi vazifalar qo‘yishda va nazorat ko‘rsatkichlarini belgilashda bundan
oldingi   barcha   mashg‘ulotlar   (oxirgi   yillar)   tahlilidan   kelib   chiqish   kerak.
Gandbolchilar   tayyorgarligining   zaif   va   kuchli   tomonlarini   aniqlash   ayniqsa
muhimdir.   Bunda   gandbolchilarning   shifokor   tekshiruvi   ma’lumotlarini,   model
tavsifnoma   ma’lumotlarini,   nazorat   tekshirishlar   (testlar)   va   gandbolchilarning
musobaqalarda qanday qatnashganligi natijalarini nazarda tutish zarur.
Shu yo‘sinda o‘tkazilgan tahlil to‘g‘ri xulosalar chiqarishga hamda o‘quv-
mashqjarayonining   istiqbol   rejasining   asosiy   vazifalarini   va   asosiy
ko‘rsatkichlarini belgilashga yordam beradi.
O‘quv-mashq   jarayonining   umumiy   istiqbol   rejasida   quyidagidek
bo‘limlar bo‘lishi kerak:
1. Jamoaning qisqacha tavsifnomasi.
2. Ko‘p   yillik   o‘quv-mashq   jarayonining   maqsadi   hamda   asosiy
vazifalari.
3. Tayyorgarlik bosqichlari.
4. Har bir bosqichning asosiy musobaqalari.
5. Bosqichlar   bo‘yicha   o‘quv-mashq   jarayonining   asosiy   yo‘nalishi
(asosiy vazifalar va ularning turli bosqichlarda tutgan o‘rni).
6. Mashg‘ulotlar,   uchrashuvlar   va   dam     olishning   har   bir   bosqichga
taqsimlanishi.
7. Yo‘llar bo‘yicha sport-texnika ko‘rsatkichlari.
8. Pedagogik va tibbiy nazorat.
54 9. Jamoa tarkibidagi o‘zgarishlar.
10. Mashg‘ulotlar o‘tkaziladigan joy, jihozlar va asbob- anjomlar.
Istihbol   rejasini   tuzishda   texnik   ko‘rsatkichlar   dinamikasi   umumiy
qonuniyatini-ularning   ko‘p   yillik   sikl   davomida   doimo   ilgarilab   boradigan
o‘sishini   aks   ettirish   kerakligi   hisobga   olinadi.   Gandbolchilar   mahorati   o‘sib
borishiga qarab mashg‘ulotlar soni va ularning xajmi yildan-yilga oshib boradi,
jumladan mashg‘ulotlar soni asosan individual mashg‘ulot hisobiga ko‘payadi.
Istihbol   rejalarda   nazorat   mashq   turlaridan,   modellar   ko‘rsatkichlaridan
sport-texnika   ko‘rsatkichlari   sifatida   foydalaniladi.   Ular   gandbolchilarni
tayyorlashdagi   o‘zgarishlarni   kuzatish   imkonini   beradi.   S h u   bilan   birga   sinov
turlari   bo‘yicha   belgilangan   me’yorlarni   bajarishga   harakat   qilish,   modellar
ko‘rsatkichlari   mashg‘ulotning   juda   yaxshi   qo‘shimcha   rag‘batlantiruvchi
vositasi bo‘lib hisoblanadi.
Kundalik   rejalashtirish.   Mashg‘ulotning   kundalik   rejasi   bir   yillik   qilib,
istihbol   rejaga   batamom   mos   ravishda   tuziladi   hamda   uning   bir   qismi
hisoblanadi.
Mashg‘ulot   rejasini   tuzishda   va   uni   amalga   oshirish   jarayonida   sport
mashg‘uloti   va   mashg‘ulot   jarayonini   boshqarishning   asosiy   tomonlariga,
O‘zbekiston   va   chet   el   gandbolchilarining   o‘quv-mashg‘uloti   sohasidagi   ilg‘or
tajriba   ma’lumotlariga,   jamoaning   avvalgi   yillardagi   o‘quv-mashh   jarayoninni
tahlil qilishdan chiqarilgan xulosalarga amal qilinadi.
Gandbol   jamoalarida   o‘quv-mashkjarayoni   yil   davomida   o‘tkaziladi   va
siklik   tavsifga   ega   bo‘ladi.   O‘quv-mashq   jarayonining   yillik   sikli   uch   davrga:
tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish davrlariga bo‘linadi.
Tayyorgarlik   davri   har   bir   yangi   yillik   siklda   mashg‘ulotlar   va
musobaqalarning   qaytadan   boshlanishidan   to   rejalashtirilgan   birinchi
musobaqagacha bo‘lgan vaqt oralig‘ini qamrab oladi.
Musobaqa   davri rejalashtirilgan birinchi musobaqa bilan oxirgi musobaqa
oralig‘idagi vaqtni o‘z ichiga oladi.
55 O‘tish     davri   rejalashtirilgan   musobaqalar   tugagan   paytdan   yangi   yillik
sikldagi mashg‘ulot va musobaqalarning qaytadan boshlanish vaqtigacha davom
etadi. 
Tayyorgarlik   va   musobaqa   davrlari   o‘z   vazifalari   va   maxsus   vositalari,
sport   yuklamalari   dinamikasi   hamda   tayyorgarlik   tartibiga   ega   bo‘lgan   ayrim
bosqichlarga bo‘linadi. Har bir  bosqichda keyingi bosqich uchun zarur  bo‘lgan
jismoniy,   funksional,   ruhiy   tayyorgarlik   ishlari   amalga   oshiriladi.
Musobaqalarga   bosqichlar   bo‘yicha   tayyorlanish   mashqlanganlikning   yuksak
darajasiga erishish uchun qulay sharoit yaratadi.
Tayyorgarlik   davrida   gandbolchilarning   texnik   va   taktik   malakalari
takomillashtiriladi,   o‘yinchilar   jismoniy   kamol   topib,   yanada   chiniqadilar.
Mashg‘ulotlardan oldin juda puxta tibbiy ko‘rik o‘tkaziladi.
Tayyorgarlik   davri   ikki   bosqichga   –umum   va   maxsus   tayyorgarlik
bosqichlariga   bo‘linadi.   Umum   tayyorgarlik   bosqichida   asosiy   e’tibor
gandbolchilarning   har   tomonlama   umumiy   jismoniy   tayyorgarlik   ko‘rishiga
qaratiladi. Bu bosqichda mashg‘ulotning asosiy shakllari xilma-xil yo‘nalishdagi
maxsus   guruh   va   individual   mashg‘ulotlardan   iborat   bo‘lib,   bunda   jismoniy
tayyorgarlik texnik va taktik tayyorgarlik bilan qo‘shib olib boriladi.
Maxsus   tayyorgarlik   bosqichida   bevosita   rasmiy   musobaqalarga
tayyorlanish ishlari amalga oshiriladi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik, jumladan,
tezlik-kuchni   rivojlantirishga   oid   tayyorgarlik   ishlari   bu   bosqichdagi
tayyorgarlik ishlarida etakchi o‘rin egallaydi.
O‘quv-mashq   jarayonining   umumiy   tayyorgarlik   bosqichiga   nisbatan
umum  rivojlantirish  mashqlari   kamaytiriladi.  Ular   ko‘proq  xilma-xil  sakrashlar
va   o‘yin   mashqlari   ko‘rinishida   beriladi.   Nazorat   testlari   bajariladi,   bu   bilan
tayyorgarlik davridagi o‘quv-mashq ishlari yakunlanadi.
Musobaqa   davrida   taqvim   musobaqalarida   qatnashish   va   ularga
tayyorlanish   asosiy   o‘rinni   egallaydi.   Biroq   jismoniy,   texnik   va   taktik
tayyorgarlikni takomillashtirishga oid mashg‘ulotlar  katta hajmda olib boriladi.
Musobaqa   davrida   sport   tayyorgarligiga   erishish   va   shu   holatning   saqlanishi
56 uchun   har   bir   taqvim   o‘yinida   yuksak   darajadagi   ishchanlik   qobiliyatiga   ega
bo‘lish uchun zarur sharoitlar yaratiladi.
Musobaqa   davrida   texnika   va   taktikaga   hamda   maxsus   jismoniy
tayyorgarlikka oid mashqlarga katta o‘rin beriladi.
Musobaqa   davridagi   mashg‘ulotning   asosiy   vositalari:   maxsus   jismoniy
tayyorgarlik   mashqlari,   to‘pni   ilish   va   uzatish,   to‘pni   darvozaga   otish
texnikasiga   oid   mashqlar,   taktik   kombinatsiyalar,   o‘rtoqlik   va   taqvim
musobaqalaridan iborat.
Musobaqa davrida tiklanish jarayonini tartibga solish muhim rol o‘ynaydi.
Davrning boshlanishida va uning oxirida nazorat testlari o‘tkaziladi.
O‘yin   davrida   katta   hajmda   va   jadallikda   bajariladigan   mashqlar   hajmi
kamroq   yuklamalarda   o‘tiladi.   O‘tish   davrining   dastlabki   bosqichlarida   dam
olishdan   oldin   asosan   komplektli   mashg‘ulotlar   bajariladi.   Ko‘proq   jismoniy
sifatlarni rivojlantiruvchi mashqlar mashg‘ulotda kam o‘rin oladi. Ikki yoqlama
o‘yin va o‘rtoqlik uchrashuvlarini davom ettirish mumkin.
O‘tish davrida o‘yinchilar murabbiy hamda shifokor maslahatiga ko‘ra turli
xil jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanadilar. Bu davrning oxiriga kelib jismoniy
tayyorgarlikka   oid   mustaqil   mashg‘ulotlarni   faollashtirish   tavsiya   etiladi,   bu
bilan mashg‘ulotning yillik sikldagi navbatdagi sport tayyorgarligiga kirishib ket
2.3 Darsda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish uslubiyati
Harakatli   o‘yinlarning   maktabda   o‘tkazilishining   metodikasi.   Harakatli
o‘yinlar   jismoniy   tarbiya   vositasi   sifatida   maktab   mashg‘ulotlarida   va   darsdan
tashqari mashg‘ulotlarida juda ko‘p qo‘llaniladi.
Jismoniy   tarbiya.   Maktab   dasturi   bo‘yicha   harakatli   o‘yinlar   1-4   sinflarda
o‘tkaziladi.   Harakatli   o‘yinlar   jismoniy   tarbiya   darslarida   o‘quv,   tarbiya   va
sog‘lomlashtirish mashqlari bevosita o‘quv dasturlar bo‘yicha qo‘llaniladi.
O‘quv   mashqlariga   quyidagilar   kiradi:   Sakrash,   to‘p   otish,   shuningdek,
yugurish   3-4   sinf   darslarida   harakatli   o‘yinlar.   Mashqlarini   rivojlantirish   va
yuksaltirish   (gimnastika   mashg‘ulotlari)   engil   atletika,   sport   o‘yinlari
mashg‘hulotlaridir.   Tarbiyaviy   masalalarga   sog‘lom   o‘sishni   yo‘lga   qo‘yish
57 kiradi. Tarbiyaviy, sog‘lomlashtirish va o‘quv masalalari bir-biri bilan bevosita
bog‘liq.   Bu   masalalarning   echimi   o‘quv-tarbiyaviy   rivojlanishga   turli
tamoyillarini hisobga olish lozim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘z kuchiga
ishonish, dadillik, xushyorlikni rivojlantirishga «Quvnoq bolalar» o‘yini yordam
beradi. Bu o‘yinlar o‘yin qatnashuvchilaridan bilim va quntni talab qilib, ularni
jismonan   rivojlantiradi.   Elementar   o‘yinlar   alohida   tayyorgarlikni   talab
qilmaydi.   Lekin   ma’zdida   qiyin   harakatlarni   talab   qiladigan   o‘yinlar   bor.
Masalan,   agar  to‘p otishni,  uni  ushlab  olishni,  yuzma-yuz  kelganda  uni   otishni
bilmagan, tez harakat qilishni uni koordinasiya qilishni bilmagan o‘quvchilarga
«To‘p harakatchanga», «To‘p kapitanga» o‘yinini tavsiya qilish mumkin emas.
O‘yindagi   qiyin   mashqlar   alohida   mashg‘ulotlar   yordamida   o‘rganiladi.
Darsdagi   o‘yinlarni   o‘tkazishda   darsning   asosiy,   o‘quv   qo‘llanmalari,   o‘yinga
kiritadigan o‘yinining harakat turlari, fiziologik og‘irligi, ish turini hisobga olish
kerak. Jismoniy tarbiya darslarida o‘yinlar o‘rnini to‘g‘ri tanlab ular o‘rtasidagi
to‘g‘ri   metodikani   yo‘lga   qo‘yish   kerak.   Murakkab   mashg‘ulotlardan   keyin
engil mashlarni bajarish tavsiya etiladi. Hozirgina mashg‘ulotlarni bajarayotgan,
mushaklar   keyingi   mashqlarda   deyarli   qatnashmaydi,   yoki   engil   mashqlarni
bajarib,   yugurish,   sakrash,   to‘siqlar   bilan   bo‘lgan   o‘yinlardan   keyin   murakkab
harakatlarni   aniq   bajarishni,   muvozanatni   saqlashni   talab   qiladigan   mashqlarni
bajarish   tavsiya   etilmaydi.   Agar   mashg‘ulotlarning   asosiy   qismi   o‘yinlarga
bag‘ishlangan   bo‘lsa   harakatli   o‘yinlar   kam   harakat   bilan   ketma-ket   talab
qiladigan o‘yinlar bajarish lozim. Harakatli o‘yinlar darsning barcha qismlariga
kiritilgan.   Ularning   mazmuni   o‘quvchilarga   berilgan   topshiriqlarga   bog‘liq.
Darsning kirish qismiga kam  harakatli  va engil  o‘yinlarni kiritish kerak (guruh
saflan), (yiqilayotgan tayoq) va o‘rta marakkablikdagi o‘yinlarni kiritishadi: tez
yugurish bilan bog‘liq.
Asosiy   qismida   harakatli   o‘yinlar   ya’ni   yugurishda   chap   berib   to‘siqlarni
engish, kurash bilan harakatlanuvchi va harakatlanayotgan jismga.
Darsning   oxirgi   qismida   kam   va   o‘rtacha   harakatli   o‘yinlar,   ya’ni   aktiv
hordiqqa mo‘ljallangan o‘yinlar o‘tkaziladi. (kim keldi? guruh rostlan).
58 Vaqtdan   to‘g‘ri   foydalanishda   harakatli   o‘yinlar   o‘tkazish   metodikasi
jismoniy tarbiya darslarida metodikani tanlash imkoniyatini beradi.
Barcha o‘yin qatnashuvchilari bir xil og‘irligidagi topshiriq olishlari kerak.
S h uning   uchun   o‘yinga   barcha   qatnashuvchilarga   faol   bir   xil   qatnashishlari
uchun sharoit yaratish kerak.
Harakatli   o‘yinlar   quyidagi   tartibda   o‘ynaladi:   barcha   bir   xil   o‘yinga
qatnashchilari 2-3 guruhga bo‘linadi. Har bir guruh alohida o‘ynaydi.
Guruh bo‘lib ham o‘ynaladi: boshlovchi guruhni 2 ga bo‘ladi, ularga har xil
o‘yinlar beriladi. 
Guruh   bo‘lib   3-4   sinflardan   o‘ynaladi.   Qizlarga   «to‘pni   o‘tkazuvchiga
berma» (basketbol uchun), o‘g‘il bolalarga «doiradan to‘p» (futbol uchun) yoki
o‘g‘il   bolalarni   chiniqtirish   uchun   boshqacha   o‘yin   qizlar   uchun   harakatni
kuchaytirish   uchun   boshqa   o‘yin   qizlar   uchun   harakatni   kuchaytirish   uchun
boshqa   o‘in   tavsiya   etilad,   yoki   charchaganligi   tufayli   o‘yinni   o‘zgartirish
mumkin.
O‘yinlar   o‘quvchilarga   sog‘lomlashtirish   ta’sirini   o‘tkazishi   mumkin.
Shuning uchun ularni maydonchada o‘tkazish kerak. Agar ular xona yoki sport
zalda o‘tkazilsa bolalar salomatligi uchun gigienik shart-sharoit yaratish kerak. 
Asosiy   guruh   bolalari   shifokor   sinf   uchun   tavsiya   etgan   dasturlar   bilan
barcha   harakatli   o‘yinlarga   qatnashishlari   mumkin.   Qo‘shimcha   guruhga
kiritilgan   bolalar   harakatini   kamaytirish   ularning   xoxishlari   bilar
hisoblashmagan   holda   bo‘lsa   ham,   ularga   ko‘p   harakatni   talab   etmaydigan
jamiyatlarga   tegmaydigan   holda   sudya   yordamchisi   sifatiga   o‘yinga   jalb   qilish
mumkin.   Shuningdek,   nimjon   bolalarning   sog‘liqlarini   mustahkamlash   uchun
ularni harakatini o‘yinchilarga jalb qilish mumkin.
Harakatli   o‘yinlar   o‘qituvchi   tomonidan   bir   o‘quv   yiliga   mo‘ljallanib,   yil
fasillari topshiriqlariga qarab rejalashtiriladi.
O‘qituvchi o‘yinlarining soniga qarab ularni o‘zgartirish yoki ko‘paytirish:
maktab   sharoitiga   ko‘ra   geografik   tuzilishiga,   millati,   tayyorgarligiga   qarab,
o‘yin   o‘tkaziladigan   xona,   jihozlariga   qarab   o‘tkazishi   mumkin.   O‘yin   sonlari
59 reja   bo‘yicha   aniqlanadi.   O‘quv,   ish   shart-sharoitiga   qarab   ularni   o‘zgartirish
mumkin.   O‘yinchilarni   bir   o‘quv   yiliga   rejalashtirib   ularni   choraklarni   bo‘lishi
kerak.   1-4   choraklarda   maktablarda   o‘yinlar   maydonda     o‘tkaziladi,   shuning
uchun  rejaga  uzoqqa  otish   chopish  kabi  o‘yinlar  kiritiladi.  4  sinfdan  boshlab  1
va   4   chorakda   engil   atletika   bo‘yicha   mashqlar,   o‘qitish   jarayonining   o‘zagini
tashkil   qiladi.   Harakatli   o‘yinlar   esa   engil   atletikaning   ba’zi   bir   turlarini
mustahkamlashga   yordam   beradi.   Shu   maqsadda   uzoq   masoflaga   yurish,
yugurish   estafetalari,   sakrash,   uzoqqa   otish   o‘tkaziladi.   2-3   choraklarida
mashg‘ulotlar sport zallarida, xonalarda o‘tkaziladi.
Bu   vaqtda   muvozanatni   saqlash,   koordinasiyani   tarbiyalash,   va   boshqa
o‘yinlar o‘ynaladi.
Chorak oxirlarida nazorat  mashqlari  bajariladi. 1-2 sinflar  uchun bolalarni
ko‘pchilik   bo‘lib   o‘ynash,   chaqqonlik,   tezlik   va   boshqa   xislatlarini   aniqlash
o‘yinlari   o‘ynaladi.   1   chorak   boshida   yil   oxirida   o‘ynagan   o‘yinlar
mustahkamlanadi.   4   chorakda   shu   yil   davomida   o‘ynalgan   o‘yinlar
mukammallashib   borilib   mustahkamlanadi.   Chorak   davomida   darsdagi
rejalashtirilgan   o‘yinlarning   ketma-ketligi   va   takrorlanishi   ko‘zda   tutiladi.   Yil
boshida   har   bir   sinfda   engil   o‘yinlar   o‘ynalib,   yil   oxiradi   ular   murakkablashib
boriladi.   Yil   oxirida   o‘qituvchi   o‘tgan   muvzuning   sifatini   kuzda   tutib   keyingi
yilda rejalashtirishda shularni hisobga oladi.
60 II.BOB bo‘yicha xulosalar
Yuqorida   qayd   etilgan   jismoniy   tarbiya   dars   turlaridan   tashqari   darslar
tashkil   etilish   xarakteriga   ko‘ra   ham   turlanadi:   O‘qituvchi   dastur   materialini
maktabning   ahvoliga,   ob-havo   sharoitiga   muvofiq   ravishda   rejalashtirishga
alohida   e’tibor   beradi.   O‘qituvchi   darsga   tayyorlanish   jarayonida   metodik
adabiyotlar, boshqa pedagog o‘qituvchilarning tajribasi bilan tanishadi va barcha
ijobiy   narsalardan   o‘z   ishida   foydalanadi.   O‘qituvchi   navbatdagi   darsga
tayyorlanishda   oldingi   darslarning   yakunlarini   hisobga   olishi,   qaysi   materialni
takrorlash, yana qanday yangi materialni o‘rganishni belgilashi kerak.
Darsga   tayyorlanishda   reja   tuziladi   va   darsning   aniq   vazifalari
belgilanadi.Vazifalar aniq va tushunarli bo‘lishi lozim, masalan, “ Yon tomonga
qadamlab yoyilish bilan tanishtirish”, “Orqadan elkadan oshirish usulida kichik
to‘pni   uloqtirish   bilan   tanishtirish”,   “Hamma   o‘z   bayroqchasiga”,   “Tarqaling”
o‘yini   bilan   tanishtirish   va   boshqalar.   Bunday   ifodalar   alohida   mashq   turlari
bo‘yicha   dastlabki   darslarni   o‘tishda   ayniqsa   yaxshi   samara   beradi.   Darsning
boshlanishida “Balandlikka sakrashni qadamlash” usulida boshlash” degan ifoda
g‘oyat   aniq   bo‘ladi.   Mashg‘ulot   davomida   vazifa   quyidagicha   ifodalanadi:
“Yugurib kelib uzunlikka sakrashni davom ettirish”, “To‘pni nishonga uloqtirish
malakalarini   takomillashtirish”   ifodalari   ma’qul   keladi.   Agar   bir   turdagi
mashqlar   bir   necha   darsda   o‘tilsa,   “takrorlash”   ifodasi   qo‘llanishi   mumkin.
Lekin nima uchun va nima maqsadda takrorlanishi albattako‘rsatiladi. 
Har bir o‘yin xolisona hakamlikni talab qiladi. Agar o‘yinning qoidalariga
qanday rioya qilinayotganini diqqat bilan kuzatib turilmasa, o‘yin o‘z pedagogik
jihatini   yo‘qotadi.   Hakamlik   vazifasini   o‘yinchilardan   birontasi   bajarsa   yana
ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu o‘yinchilarda tashkilotchilik qobiliyatlarini
tarbiyalaydi.   O‘yinga   o‘yinchilar   hakamlik   qilgan   paytlarda   pedagogning   o‘zi
ham chetda turmasligi lozim. 
Rahbar-hakam   butun   guruhning   va   ayni   chog‘da   har   bir   o‘yinchining
harakatlarini   kuzatib   turishi   lozim.   Noto‘g‘ri   hakamlik   qilingan   yoki
guruhlarning birontasiga yon bosgan hakam o‘z obro‘sini yo‘qotadi, pirovardida
61 o‘yinchilar uning ko‘rsatmalariga ahamiyat bermay qo‘yadilar, intizom buziladi.
Xolisona hakamlik qilinganda esa o‘quvchilarning harakat malakalari, jismoniy
sifatlari, psixologik qobiliyatlari o‘sadi va takomillashadi. O‘yin bir necha marta
qaytarilganidan   yoki   belgilangan   vaqt   tugaganidan   so‘ng   o‘yin   to‘xtatiladi.
O‘yinchilar   charchab   qolmasidan,   o‘yinni   to‘xtatish   pedagogdan   katta   mahorat
talab qiladi. 
O‘yin   sonlari   reja   bo‘yicha   aniqlanadi.   O‘quv,   ish   shart-sharoitiga   qarab
ularni   o‘zgartirish   mumkin.   O‘yinchilarni   bir   o‘quv   yiliga   rejalashtirib   ularni
choraklarni   bo‘lishi   kerak.   1-4   choraklarda   maktablarda   o‘yinlar   maydonda
o‘tkaziladi, shuning uchun rejaga uzoqqa otish chopish kabi o‘yinlar kiritiladi. 4
sinfdan   boshlab   1   va   4   chorakda   engil   atletika   bo‘yicha   mashqlar,   o‘qitish
jarayonining   o‘zagini   tashkil   qiladi.   Harakatli   o‘yinlar   esa   engil   atletikaning
ba’zi   bir   turlarini   mustahkamlashga   yordam   beradi.   Shu   maqsadda   uzoq
masoflaga   yurish,   yugurish   estafetalari,   sakrash,   uzoqqa   otish   o‘tkaziladi.   2-3
choraklarida mashg‘ulotlar sport zallarida, xonalarda o‘tkaziladi.
62 III-BOB  Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan
tashqari mashg‘ulotlarda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni
o‘rgatish uslubiyati
Sog‘lom   avlodni   tarbiyalash,   rivojlantirishga   ustuvor   ahamiyat
berilayotganligi,   jismoniy   madaniyat   va   sportni   rivojlantirishning   har
tomonlama mukammal  qonuniy va tashkiliy asoslab  yaratilganligi  tufayli  sport
o‘quvchi-yoshlar   o‘rtasida   sog‘lom   turmush   tarzini   shakllantirish,   ularni
jismoniy   hamda   ma’nan   barkamol   etib   tayyorlashda   asosiy   omilga   aylanib
bormoqda.
O‘quv ishlari   –   o‘quvchi jismoniy tarbiyasini tashkillashning asosiy shakli
bo‘lib,   maktab   jismoniy   tarbiya   tarzida   uyushtiriladi.   Dars   –   jismoniy   tarbiya
mashg‘ulotlarining   tizimli   shakli   bo‘lib,   bir   xil   yoshdagi,   bir   xil   kontigentdagi
bolalarga   belgilangan   vaqt   ichida   dastur   mavzularini   o‘qitish   jarayoni
tushuniladi .
Maktab   darsi   jismoniy   mashqlar   bilan   shug‘ullanish   mashg‘ulotlarning
alohida shakli bo‘lib u umumta’lim maktablari, akademik, kasb-hunar litseylari,
Oliy   o‘quv   yurtlari,   kollej,   gimnaziya   va   boshqa   o‘quv   muassasalardagi
mashg‘ulotlardan o‘zining maqsadi va vazifalari bilan farqlanadi.
Jismoniy tarbiya jarayoni bir yillik emas. Mazmuni va tashkillanishini turli
tumanligi   bilan   xarakterlanadigan   mashg‘ulotlar,   darslar   turkumi   orqaligina
tarbiyaning bu yo‘nalishida ma’lum natijalarga erishishni  maqsad qilib qo‘yish
mumkin.   Har   bir   darsda   alohida   vazifalar   hal   qilinadi.   Oldin   o‘qitilgan
(o‘rgatilgan)ni va keyin o‘qitiladigan mavzulari bir biri bilan harakatning ayrim
yoki   bo‘laklari   bilan   albatta   bog‘lanishi   va   tuzilishi   bilan   farqlanadi   hamda
belgilangan tizim asosida olib boriladi.
Jismoniy   tarbiya   darslarining   xarakterli   tomoni   shundaki,   u   maxsus
tayyorgarlikka   ega   bo‘lgan   mutaxassis   tomonidan,   jismoniy   rivojlanganligi   va
tayyorgarligi   taxminan   bir-biriga   yaqin   kontigent   bilan   bir   necha   yilga
mo‘ljallangan   dastur   asosida   hamda   ma’lum   tizimga   solingan   jadval   asosida
tashkillanadi.   Darslar   umumiy   jismoniy   tarbiya,   kasb-hunar   jismoniy
63 tayyorgarligi   va   sport   ixtisosligini   yo‘lga   qo‘yish   maqsadida   o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlarning tizimli va nisbatan tejamli, samarali shaklidir.
Jismoniy   mashqlar   bilan   shug‘ullanish   mashg‘ulotlarning   boshqa   tipik
formalari   o‘zining   davriyligi,   tizimli   emasligi,   faqat   bir   marotabaliligi,
individualligi   bilan   darslardan   tubdan   farqlanadi.   Ko‘pincha   mashg‘ulotlarning
Yuqorida   qayd   qilingan   shakllari   darsni   to‘ldiradi   va   uni   xususiy   va   umumiy
vazifalarini to‘ldirishda qo‘shimcha rol o‘ynaydi. Lekin ular aholini fizkulptura
bo‘yicha   ma’lum   darajadagi   talablarni   to‘la   qondirib   mustaqil   ahamiyat   kasb
etadi.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining maqsadi-ta’lim sohasini tubdan isloh
qilish,  uni    o‘tmishdan  qolgan  mafkuraviy qarashlar   va  sarqitlardan  to‘la  xalos
etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida,  yuksak ma’naviy va axloqiy
talablarga   javob   beruvchi   Yuqori   malakali   kadrlar   tayyorlash   Milliy   tizimini
yaratishdir. 
Jismoniy   tarbiya   darslari   muayyan   umumiy   va   xususiy   vazifalarga   ega
bo‘lishi; umumiy vazifalar barcha dars yoki darslar turkumi jarayonida, xususiy
vazifalar   esa   alohida   olingan   bir   dars   mobaynida   hal   qilinishi;   dars   usuliy
tomondan   va   tarbiyaviy   jihatdan   to‘g‘ri   tashkil   qilinishi;   oldingi   o‘qitilgan
materiallarni   mashg‘ulotlarda   izchil   davom   ettirish   va   ayni   paytda   ular   yaxlit
tugallangan,   muayyan   darajada   bo‘lg‘usi   darsning   vazifasi   va   mazmuni   bilan
bog‘lanishi;   o‘quvchilarning   tarkibi,   ularning   yoshi,   jinsi,   jismoniy   rivojlanishi
va   jismoniy   tayyorgarligi   har   tomonlama   jismoniy   rivojlanish,   sog‘likni
mustahkamlash,   qaddi   qomatni   shakllantirishdek   tarbiyalash   uchun   yordam
beruvchi   mashqlar   va   o‘yinlarni   to‘g‘ri   tanlash;   darsni   o‘quvchilar   uchun
qiziqarliligi ularni harakat faoliyatga daovat ettishi; jismoniy tarbiya darsi o‘quv
kuni   tarkibidagi   boshqa   darslar   bilan   muvofiq,   uzviy   olib   borilishidek   talablar
jismoniy tarbiya darsining asosiy talablaridir.
64 3 . 1  Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan
tashqari mashg‘ulotlarida harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni
o‘rgatish uslubiyati
Jismoniy   tarbiya   tizimi   mazmun   va   mohiyat   jihatdan   jismoniy   madaniyat
harakatining   asosini   tashkil   etadi.   Ya’ni   jismoniy   mashqlarning   turlari   va
ko‘llanilish   sohalari   mazkur   tizimning   birinchi   yo‘nalishi   hisoblansa,   ularni
amalga oshiruvchi keng tarmoqli tashkilotlar esa ikkinchi yo‘nalishni bildiradi.
Demak,   jismoniy   tarbiya   tizimi   ijtimoiy-tarbiyaviy   va   tashkiliy   hamda
boshqaruv xususiyatlarga ega bo‘lishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fanida jismoniy tarbiya tizimining
eng Yuqori bosqichi deb jismoniy tarbiya vositasi e’tirof etiladi.
Jismoniy   tarbiya   vositalarining   muhim   turlaridan   biri   harakatli   o‘yinlar
mazmun va maqsad jihatdan o‘z maqomiga ega.
Harakatli   o‘yinlar   jismoniy   tarbiya   amaliyotida   quyidagi   yo‘nalishlardan
iborat, ya’ni:
- jamoali (komandali) o‘yinlar;
- ommaviy (ko‘pchilik ishtirokida) o‘yinlar;
- yakka yoki juft holdagi o‘yinlar;
- estafetali o‘yinlar (asosan guruh va jamoa shaklida o‘ynash).
Mazkur   yo‘nalishdagi   o‘yinlarda   qo‘llaniladigan   ba’zi   birlarini   na’muna
qilib   ko‘rsatish   mukin:   jamoali   o‘yinlarga   "kartoshka   ekish",   "to‘pni   doiraga
qo‘y", "oq terakmi, ko‘k terak" kabilar misol bo‘la oladi. Ommaviy ravishdagi
harakatli o‘yinlar "Bo‘ri zovurda", "Yomg‘ir", "Kalxat keldi" va h.k.
Juft holda yoki bir kishi bo‘lib o‘ynaladigan harakatli o‘yinlar "Uchinchisi
ortiqcha", "Bo‘sh joy", "Xo‘rozlar jangi" kabilardir.
Estafetali   o‘yinlar,   ko‘pincha,   jamoa   shaklida   o‘tkaziladi.   Bunda   to‘plar,
arg‘amchi,   chambarak   va   boshkd   asbob-uskunalar,   buyumlardan   keng
foydalaniladi.
Harakatli   o‘yinlarning   mazmun   va   maqsadi   quyidagi   pedagogik
tamoyillarga amal qilishni talab etadi:
65 1. Ijrochilarning yoshi.
2. O‘yinchilarning jinsi.
3. Jismoniy jihatdan tayyorgarlik darajasi.
Ma’lumki,   bu   talablar   o‘quvchi-yoshlarning   jismoniy   jiqatdan
rivojlanishida anatomik, fiziologik va psixologik jihatlar e’tiborga olinadi.
Ta’kidlash   lozimki,   jismoniy   madaniyat   harakati   tizimi   keng   tarmoqlidir.
Ya’ni   mehnatkash   ishchi   va   ziyolilar,   o‘quvchi-yosh-lar   va   talabalar   hamda
maktab   yoshigacha   bolalar   tarbiya   muassasalari,   shuningdek,   aholi   istiqomat
joylari,   sog‘lomlashtirish   markazlari,   istirohat-ko‘ngil   ochish   bog‘lari   kabi
jamoalar   turli   davlat   va   jamoat   tashkilotlari   tizimining   asosini   tashkil   etadi.
Deyarli barcha tarmoqlarda harakatli o‘yinlar u yoki bu shaklda mazmun topadi
va   amalda   qo‘llaniladi.   Bog‘cha   bolalari,   o‘quvchi-yoshlar   va   talabalar   davlat
dasturi asosida jismoniy tarbiya darslarida harakatli o‘yinlar olib boriladi.
Jismoniy   madaniyat   harakatining   boshqa   tarmoqlarida   esa   turli   an’anaviy
bayramlar,   sport   musobaqalari   jarayonida   u   yoki   bu   shaklda   harakatli
o‘yinlardan foydalaniladi.
Milliy harakatli o‘yinlarning beqiyos ko‘pligi turli tarmoqlardagi ommaviy
tadbirlarning   mazmuniga   qarab   qo‘llanilishini   ta’minlaydi.   M:   qishloq
sharoitida   kurashlar,   ot   o‘yinlari,   "chillik",   "oq   suyak",   "cho‘pon",   "orqang
quydi",   "qirq   tosh",   "kuloq   cho‘zma",   "xo‘rozlar   jangi",   "piyoda   ko‘pkari"
"tortishmachoq" kabi harakatli o‘yinlarga alohida e’tibor beriladi.
S h aharlar   sharoitida   esa   ko‘proq   to‘pli   o‘yinlar,   estafetalarga   qiziqish
kuchli bo‘ladi.
Harakatli   o‘yinlar   sport   mashg‘ulotlarida   ham   maqsadli   ravishda   ko‘p
qo‘llaniladi.   Ya’ni   sport   turlariga   qarab,   jismoniy   sifatlarni   rivojlantirishda
xizmat qiluvchi harakatli o‘yinlar tanlab olinadi. Masalan: og‘ir atletika, kurash
va   boks   kabi   sport   turlarida   kuch,   tezlik,   epchillikni   ta’minlovchi   harakatli
o‘yinlarga "Arqon tortishish", "Bilak kuchini sinash", "Arqonda osilib chiqish",
"Xo‘rozlar jangi" va h.k. mos keladi.
66 Sport   o‘yinlari   turlari,   engil   atletika,   gimnastika,   suvda   suzish   kabi   sport
turlari mashg‘ulotlarida tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik kabi jismoniy sifatlar
asosiy   mazmunlarni   tashkil   etadi.   Shu   sababdan   bu   sohalarda   "kim   chaqqon",
"to‘pni   savatga   tushir",   "qopqon",   "qarmoq",   "ovchilar   va   o‘rdaklar"   kabi
o‘yinlar va estafetali o‘yinlardan maqsadli foydalanadilar.
Bolalar   bog‘chalari,   o‘quv   yurtlari,   aholi   istiqomat   joylari,   istirohat
bog‘lari,   sog‘lomlashtirish   markazlarida   harakatli   o‘yinlarni   tashkil   qilishning
asosiy   maqsad   va   vazifalari   shundaki,   aholining   salomatligini   yaxshilash,
ularning jismoniy kamolo-tini o‘stirish, soglom turmush tarzida zavqli damlarni
ko‘payti-rishga qaratiladi. Ular haqida keyingi boblarda alohida to‘xtalinadi.
''Jismoniy   sifatlar   (tezlik,   kuchlilik,   chidamlilik,   egiluvchanlik   va   h.k.)
tushunchasi   jismoniy   tarbiya   mutaxassislari,   shu   sohadagi   talabalar   hamda
ko‘pchilik sport ixlosmandlariga ma’lum. S h u tufayli ularga batafsil to‘xtalishga
hojat bo‘lmasa kerak.
Jismoniy   sifatlarni   tarbiyalashda   xizmat   qiluvchi   muhim   o‘yinlarning
ahamiyati haqida dalillar keltirish maqsadga muvofiqdir.
Tezlikni   tarbiyalashag   xos   harakatli   o‘yinlar   To‘pli   estafeta   o‘yinlari,
to‘siqliklardan   tez   sakrab   yoki   yugurib   o‘tish   o‘yinlari   ("Quvnoq   startlar"
televizion   o‘yinlariga   e’tibor   bering),   "quvlashmachoq",   "bekinmachoq",   "kim
tez", "to‘p kapitanga" kabi harakatli o‘yinlarda tez yugurish talab etilib, burilish,
to‘xtab   yana   yugurish   kabi   harakatlar   ko‘p   takrorlanadi.   Natijada,
shug‘ullanuvchilar   ko‘rish,   eshitish   sezgi   a’zolari   hamda   butun   gavda
a’zolaridagi   suyak,   mushak   tizimlarining   harakatchanligini   ishga   soladi.   S h u
orqali   jism   tezlik   bilan   harakat   kilishga   qodir   bo‘ladi.   Shu   tufayli   o‘yinlarni
tanlash, tashkil  qilish jarayonlarida shug‘ullanuvchilarning yoshi, salomatligiga
qarab o‘yin joylariga ham e’tibor berish kerak. 1
Boshlangich   sinf   o‘quvchilarining   jismoniy   tarbiya   mashg‘ulotlarida
h arakatli   o’ yinlarini   tashkil   kilish   yo‘llari.   Boshlangich   sinf   bolalari   uchun
1
67 harakatli   o‘yinlarning   deyarlik   barcha   to‘plamlarida   turli-tumam   o‘yinlar
mazmun topgan. Ulardan ba’zi birlarinigina namuna sifatida keltiriladi.
I-II- sinflar uchun
Tegib   ketma   —   mazmuni:   boyaalar   teng   ikki   guruhga   bo‘linib,   qatorda
(oldinma-ketin tizilish) turishadi. Oldingi bolaning oyok uchlari yaqinida ikkita
chiziq (start chizigi) chiziladi va ularning qarshisida 10-15 qadam narida kichik
bayroqchalar (biron buyum) tikib qo‘yiladi, har bir bayroq yonida bittadan bola
turib, u yon-bu yonga sekin yurib harakat qiladi. O‘qituvchining buyrug‘i bilan
qatordagilar   navbatma-navbat   yugurib,   bayroqchaii   aylanib   qaytishi   va
navbatdagi bolani kaftiga urishi lozim, Bayroqchadan aylanayotganda u erdagi
bolaga   tegib   (turtib)   ketmasligi   uchun   burilish   yoki   uni   ham   aylanib   o‘tishi
lozim.   Agar   unga   biron   joyi   tegib   ketsa   yuguruvchiga   bitta   jarima   ochko
beriladi.   Jamoada   (komanda)   uchta   jarima   bo‘lib,   uyinni   avval   tugatsada,   u
yutqazgan hisoblanadi.
O‘yin shartlari: o‘qituvchining ruxsatisiz yoki yugurib kelgan bolaning qo‘li
tegmasa   ham   avval   yugurib   ketmaslik,   surinib   yiqilganda   ham   tezda   turib
o‘yinni davom ettirish, bayrok oldidagi bolani ataylab itarmaslik lozim. O‘yinda
qoidaga   to‘la   rioya   qilgan   va   tez   yurgan   bolani   hamda   yutgan   jamoani
rag‘batlantirish lozim.
Bu   o‘yin   chaqqonlik,   epchillik,   hushyorlik   kabi   sifatlarni   tarbiyalashda
xizmat qiladi.
To‘pni savatga tashla estafetasi - mazmuni bolalar jamoalarga (xar birida 5-6
ta)   bo‘linadi.   Belgilangan   chiziqda   bolalar   basketbol   (rezina   to‘p)   to‘gshni
ushlab  turishadi.  Ularning  qarshisida   5-6  m. narida  savatcha  (chambarak doira
chizig‘i) bo‘ladi. O‘ q ituvchining ruxsati (signal) bo‘yicha to‘plarni otib savatga
tushirish  lozim. Bunda  oyoqlar  elka  kengligida  yozilishi  va  to‘pni  ikki  qo‘llab
ushlab   otiladi.   To‘pni   otganlar   qator   orqasiga   o‘tadi.   Savatga   kim   ko‘p   to‘pni
tushirsa o‘sha jamoa yutgan hisob-lanadi.
68 O‘yin qoidalari:  ruxsatsiz avval yugurish, chiziqdan chiqib bir-birini itarish
mumkin   emas.   To‘plarning   uzoq q a   dumalab   ketmasligi   uchun   har   bir   savat
yonida boshqa bolalar turadi va to‘plarni jamoalarga kaytaradi.
O‘yinga yakun:  to‘pni  to‘g‘ri  ushlab, savatga aniq tushirganlar  va mo‘ljalni
yaxshi olganlar, yutgan jamoalar rag‘batlantiriladi. 2
Kim  bir oyoqda tez yuguradi   — mazmuni:  bolalar  ikki  jamoaga  bo‘linib,
start   chizig‘idan   orqada   qatorda   turishadi.   Oldinda   5-6   m   narida   to‘ldirilgan
(biron   buyum)   to‘p   turadi.   O‘qituvchining   signalidan   keyin   qator   boshidagilar
bir oyoqlab-hakkalab yuguradi va to‘pni navbatdagi sherigiga olib kelib beradi.
U esa to‘pni o‘z joyiga qo‘yib qaytadi va yana navbatdagining kaftiga qo‘l bilan
uradi. S h u tariqa o‘yin davom etadi. O‘yinni 2-3 marta takrorlash mumkin.
O‘yin   qoidasi:   ruxsatsiz   yugurish   va   chiziqdan   chiqish   man   etiladi.
Yugurayotganda   yiqilsa   yoki   ikki   oyoqlab   hakkalasa   jarima   ochko   beriladi.
To‘gt   dumalab   ketib,   joyidan   ko‘zg‘almasligi   uchun   uni   extiyot-sekin   ko‘yish
lozim.
Uyinni   jarimasiz   (kam   jarima)   va   oldin   tugatgan   jamoa   g‘olib   hisoblanadi.
Harakatlarni aniq bajarganlar va g‘oliblar rag‘batlantiriladi.
O‘yin chaqqonlik, epchillik, tezlik, hushyorlik kabi fazi-latlarni tarbiyalashga
qaratilganligi bilan alohida o‘rin tutadi. 3
III-IV siniflar uchun “Zavurdagi bo‘ri” -  mazmuni: zal (maydon) o‘rtasida
oraligi 5-6 m ikkita chiziq chiziladi. Ularning birida (qo‘ra) "echkilar" saf tortib
turishadi.   Ikkinchisnda   (zovur,   shar)   2-3   ta   "bo‘ri"   turadi.   O‘qituvchining
ruxsati   bilan   "echkilar"   zovur   orqasidagi   o‘tloqqa   o‘tlashga   yoyiladi.   Zovurga
etgan yoki unga yaqinlashganda "bo‘rilar" hamla qiladi. Echkilar o‘z qo‘rasiga
(joyi)   kaytib   kiradi.   Bo‘riga   tutilganlar   zovurda   qoladn.   O‘yin   2-3   marta
takrorlanadi   va   bo‘rilar   almashtirilib   turiladi.   Bo‘riga   tutilmaganlar   yutgan
hisoblanadi.
2
  Usmonxo‘jayev G.S. “1001 o‘yin” T.Meditsina 1999 y.
3
  Usmonxo‘jayev G.S. “1001 o‘yin” T.Meditsina 1999 y.
69 O‘yin qoidalari: hamma birdek o‘tloqqa yoyilishi shart. Echkilar belgilangan
joydan   boshqa   erga   kochmasligi   lozim.   Bir-birini   bo‘riga   ataylab   itarmaslik
lozim.
O‘yin   yakuni:   echkilarni   ko‘p   tutgan   bo‘rilar   va   tutilmagan   echkilar
rag‘batlantiriladi.   O‘yinda   bo‘ri   kabi   hamla   (hujum)   qilish,   echki   kabi   sakrab,
shoxlab   qochish   harakatlarini   yaxshi   ijro   etganlar   alohida   ko‘rsatiladi.   O‘yin
hushyorlik, chaqqonlik kabi sifat va fazilatlarni tarbiyalaydi. 4
uzatib turadilar. Kaftlar Yuqoriga qaragan holda bo‘lishi lozim. (3-rasm). 
3.2. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan   tashqari
mashg‘ulotlarini  tashkil etish usullari   bo‘yicha tatqiqotlardan
olingan   xulosalar
Umumiy o`rta ta`lim maktabida darsdan tashqari otkaziladigan mashg`ulotlar ni
tashkil etish bugungi kunda deyarli kam tashkil qilinishini ko`rish mumkin aslid
umumta`lim   maktablarida   darsdan   keying   mashg`ulotlarni   tashkil
etishdanmaqsad   shuki   sinf   o`quvchilaridan   iqtidorli   o`quvchilarni   saralab   olish
va ular ustida indevidula ishlashdan iboratdir bu bilab fan o`qituvchisiningvasinf
o`qi=uvchisini   sport   malakasi   shakillanib   boradi   bugungi   kunda   sport
maktablarida   seliksiyani   tashkil   qilishga   bo`lga   ehtiyoj   tobora   kuchayib
bormoqda   sport   turlari   bo`yicha   yuqori   natijaga   ega   bo`lgan   maktab
o`quvchilarini zahira tayyorlovchi BO`SM ga yo`naltirish   biz jismoniy tarbiya
mutaxassislarining   zimmasidadir   Agar   biz   mutaxassislar   darsdan   keying
mashg`ulotlarni to`g`ri tshkil qilib maktab o`quvchilaridan iqtidorli o`qvchilarni
saralab   olib   darsdan   keying   mashg`ulotlarni   tashkil   qilsak   yuqori   maliakali
sportchilarga   zahira   tayyirlshda   o`maklashishimiz   mumkin   bo`ladi   2000-yilda
tdbiq   qilingan   Alpomish   va   Barchinoy   maxsus   test   miorlaridan   foydalangan
holda   dars   mashg`ulotlarida   Alpomish   va   Barchinoy   maxsus   test   talabini
bajargan   o`quvchilarni   saralab   olsak   va   darsdan   keying   sport   turlari   bo`yicha
mashg`ulotlarni  tashkil  qilsak sportni  yanada rivojlantirishga o`z ko`magimizni
4
  Usmonxo‘jayev G.S. “1001 o‘yin” T.Meditsina 1999 y.
70 qo`shgan   bo`lamiz   Umumta`lim   maktablarida   bugungi   kunda   darsdan   keying
mashg`ulotlarni   tashkil   qilish   ayrim   xollarda   amalga   oshirilmoqda   ayrim
xollarda buni teskarisi bo`lmoqda. Biz bu masalaga oydinlik kiritish maqsadida
Samarqand   shahar   Qorosuv   maskanida   joylashgan   80-81-maktablarini   tadqiqit
obikti   sifatida   tanlab   oldik   birgina   81-maktab   misolida   oladigan   bo`lsak   bu
maktabda jismoniy tarbiya bo`yicha 7 nafar mutaxassis  o`qituvchi faoliyat olib
borishini  guvohi bo`ldik darsdan keying mashg`ulot jarayoni esa quydagi sport
turlari   bo`yicha   amalga   oshirilib   kelayotganligini   kuzatdik.   Biz   magistrlik
dissertatsiya   mavzuimizni   aynan   umumiy   o`rta   ta`lim   maktablarida   darsdan
keyingai mashg`ulotlarni tashl]kil etish uslubiyatiga oydinlik kiritish maqsadida
ushbu   ikkita   maktab   (80-81)   ushbu   ikkita   maktabda   tadqiqot   ishlarini   amalga
oshirdik  biz   birinchi   navbatda   maktabda   faoliyat   yuritayotgan   jismoniy   tarbiya
mutaxassislrining   ish   foliyati   bilan   qiziqdik   va   quyidagi   savolnoma   bilan
murojaat qilib ularning fikr va mulohazalarni o`zgandik 
So’rovnoma natijalari
T/R Jami so’raluvchilar soni 11 100 %
1 Ilmiy darajalilar - -
2 Oliy malumotlilar 11 100%
3 O’ra maxsus (o’qituvchilar) - -
Berilgan savollarga murabbiy o’qituvchilarning javoblari natijalari foiz
hisobida  
Siz   darsdan   keyingi   sport   turlari   bo’yicha   mashg’ulotlarini   tashkil   etishga
qanday qaraysiz, sizningcha bu kerakmi ? 
T/R Javoblar Tanlangan javoblar (%)
1 Ha 9(82)
2 Yo’q 1(9)
3 Ba’zida 1(9)
71 Darsdan   keyingi   sport   to’garaklariga   hamma   o’quvchilarni   jalb   qilish
mumkinmi ?
T/R Javoblar Tanlangan javoblar (%)
3 Faqat iqtidorli o’quvchilarni 2  ( 18 )
4 Alpomish   va   barchinoy   talabani
bajargan o’quvchilarni   1  ( 9 )
5 Qiziquvchi o’quvchilarni   1  ( 9 )
6 Barchasi tog’ri 7(64)
Mutaxassislar   fikrini   yanada   keng   o ’ rganish   maqsadida   ochiq   so ’ rovnoma
o ’ tkazildi . 
Siz   darsdan   keyingi   sport   turlari   bo’yicha   mashg’ulotlarini   tashkil   etishga
qanday   qaraysiz ?   s avoliga   ishtirokchilar   turli   darajadagi   javoblarni   berishgan . 
Mazkur   savolga   o ’ qituvchilardan   biri   darsdan   keying   mashg ’ ulotlarni   tashkil
qilishda   faqat   tanlov   asosida   tanlanlab   olingan   o ’ quvchilarni   jalb   qilish
kerakligini   va   shu   tariqa   mashg ’ ulotni   tashkil   qilish   mumkinlgini   aytib   o ’ tdi ,
yana   bir   murabbiy   o ’ qituvchi   bu   faqat   vaqtni   olishini   aytdi   sababi   bolaning   o ’ zi
darsdan   keying   mashg ’ ulotga   o ’ qituvchini   izlab   kelmas   ekan   mashg ’ ulotni
tashkil   qilish   o ’ rinsiz   ekanligini   aytib   o ’ tdi ,   yana   bir   o ’ qituvchi   esa   har   bir
o ’ qituvchi   darsdan   keying   mashg ’ ulotni   tashkil   qilishi   kerakligini   sababi   shu
bilan   ham   o ’ quvchini   bo ’ sh   vaqti   mazmunli   o ’ tadi   qolaversa   o ’ qituvchining
kasbiy   mahorati   ham   toblanib   borishini   aytib   o ’ tdi .   Nostandart   maydon   va
jihozda   mashg ’ ulot   o ’ tkazish   hozirgi   zamon   talabi   ekanligini   aytdi ,   yana   bir
murabbiy   esa   bu   savolga   sportchilarni   tayyorlashda   birinchi   navbatta    sharoitdan
kelib   chiqish   va   shu   sharoitga   mos   ravishda   mashg ’ ulot   rejalarini   ishlab   chiqish
kerakligini   aytdi ,   savolga     murabbiylardan   biri     esa   mashg ’ ulot   vaqtida
sportchini   ish   qoblyatiga   qarab   usullarni   tanlash   kerakligini   bu   holat   sportchida
zerikish   alomatlarini   yuzaga   chiqarmasligini   va   sportchida   hohsh   va   qiziqishni
72 uyg ’ otishini   aytib   o ’ tdi ,   murabbiylardan   biri ,   darsdan   keying   mashg ’ ulot
jarayonida   ko ’ proq   sportchining   fikrlashiga   ta ’ sir   etuvchi   usullarni   qo ’ llash
lozimligini   va   bu   bilan   sportchi   har   bir   mashqni   bajarishda   ongli   ravishda
yondoshib ,   mashqlar   texnikasini   to ’ g ’ ri   bajarishga   harakat   qilishini   ta ’ kidlab
o ’ tdi ,   yana   bir   murabbiy   mashg ’ ulotlarni   tashkil   qilishda   nostandart   jihozlardan
foydalanish   kerakligini   takidlab   o ’ tdi ,   yana   bir   murabbiy   esa   mazkur   savolga
javob   tariqasida   mashg ’ ulotlarni   tayyorlov ,   asosiy ,   yakuniy ,   qismlarida   ham
mashg ’ ulot   turiga   mos   ravishda   milliy   harakatli   o ’ yinlardan   foydalanish
sportchilarda   qiziqish   yuqori   darajada   oshishini   ta ’ kidlab   o ’ tdi ,   ayrim
murabbiylar   esa   mashg ’ ulot   jarayonlarini   tashkil   qilishda   aylanma   metodlardan
foydalanish   kerakligini   va   bu   bilan   sportchilarni   qay   darajada   jismoniy
imkoniyati   past   va   yuqoriligini   aniqlash   kerakligi   to ’ g ’ risidagi   fikrni   bildirgan ,
mazkur   savol   yuzasidan   tashkil   qilingan   so ’ rovnomaga   murabbiylar   o ’ zlarining
mustaqil   fikrlarini   bildirishga   harakat   qilishdi .  Murabbiylardan   yana   biri   savolga
sportchilarni   tayyorlashdan   oldin   ularga     nazariy   ma ’ lumot   va   bilim   berish
kerakligini   aytdi   va   bu   bilan   sportchlar   1- navbatda   mashg ’ ulot   yuklamalarini
nazariy   jihatdan   o ’ rgansalar   har   bir   yuklamaga   ongli   munosabatda   bo ’ lishini
aytib   o ’ tdi ,   mazkur   savol   yuzasidan   yana   bir   murabbiy     jihozlar   bilan   ko ’ proq
ishlash   kerakligini   aytib   o ’ tdi ,  yana   bir   murabbiy   savolimizga   ilmiy   yondashuvni
taklif   qildi ,   uning   fikricha   mashg ’ ulot   meyorlarini   bilishda   va   sportchilarga
berishdan   oldin   shu   yuklamalarni   ilmiy   jihatdan   o ’ rganib   keyin   sportchiga
berish   kerakligi   hususida   o ’ z   fikrini   aytdi ,   mazkur   savol   yuzasidan
murabbiylardan   biri   mashg ’ ulotlarga   noananaviy   usullarni   kiritish   uchun
ko ’ proq   horijiy   mutaxassislar   bilan   hamfikrda   bo ’ lish   va   tajriba   almashish
taklifini   kiritib   o ’ tdi ,  murabbiylardan   yana   biri   mashg ’ ulot   davomida   beriladigan
mashg ’ ulot   yuklamalarini   sportchi   imkoniyatiga   qarab   qo ’ llash   kerkaligini   aytib
o ’ tdi ,   yana   bir   murabbiy     sportchini   imkoniyatiga   qarab   yuklama   meyorini
oshirib   borish   kerakligini   aytib   o ’ tdi ,   mazkur   savolga   murabbiylardan   biri
sportchini   mashg ’ ulotga   qiqizishini   ta ’ minlash   sportchida   mashg ’ ulotni
bajarishga   bo ’ lgan   hohsh   yuqori   darajada   bo ’ lishini   aytib   o ’ tdi ,
73 murabbiylarimizdan   yana   biri   sportchilarni   qiziqishi   va   hohshi   to ’ g ’ risidagi
fikrini   bildirib   o ’ tdi ,   murabbiylardan   ikki   nafari   bu   savolga   bir   hil   javobni
berishdi ,   ularning   fikricha   mashg ’ ulot   davomida   o ’ yin   usulidan   foydalanish
sportchilarda   zerikishni   yo ’ qotishini   aytib   o ’ tdilar ,   murabbiylardan   biri
mashg ’ ulotni   har   bir   elementini   qismlarga   bo ’ lib   sportchilarni   jihozlarda
ishlatish   kerakligi   fikrini   bildirdi ,   mazkur   savol   yuzasidan   murabbiylardan   biri
sport   mashqini   bajartishda   vaqt   mazmunli   o ’ tishi   uchun   sport   mashg ’ ulotiga
yangi   usullarni   kiritish   lozimligini   aytdi ,   murabbiylardan   biri   savolga
sportchilarni   tayyorlashda   ko ’ proq   individual   tayyorgarlikka   alohida   e ’ tibor
qaratish   lozimligi   fikrini   aytdi ,   murabbiylardan   biri   sportchilarni     tanlash
jarayonlari   mashg ’ ulotdan   oldin   eng   asosiy   hisoblanish   fikrini   maqulladi ,
savolga   murabbiylardan   biri   sportchini   tayyorlashda   uning   ishtimoiy   holati   bilan
qiziqish   sportchilarni   faqat   mashg ’ ulot   bilan   emas   uning   o ’ qishi   kundalik
hayotida   sodir   bo ’ layotgan   ishlarni   o ’ rtoqlashishga   o ’ rgatish   sportchi
professional   qilib   tarbiyalashda   asosiy   mezon   bo ’ lib   hisoblanishini   aytdi ,
mazkur   savol   yuzasidan   murabbiylarimizdan   yana   biri   sport   mashg ’ ulotlarini
tashkil   qilishda     individual   tayyorgarlik   texnikasiga   yangicha   yondoshish
kerakligi   fikrini   aytdi ,  bunda   bizga   chet - el   tajribalaridan   foydalanish   kerakligini
aytib   o ’ tdi .   Yuqoridagi   aytilgan   fikrlar   darsdan   keying   sport   mashg ’ ulotlarini
tashkil   qilish   va   maktab   o ’ quvchilarni   qayta   tayyorlash   borasida   yangicha
usullardan   foydalanish   yoki   murabbiy   o ’ qituvchilarning   javoblaridagi   aytilgan
fikrlarni   inobatga   olgan   holda   darsdan   tashqari   mashg ’ ulot   jarayonida   asosiy
e ’ tiborni   nimalarga   qaratish   lozimligi   xususida   murabbiylarning   fikr   va
mulohazalari   o ’ rganildi .   Bu   fikrlarning   qanchalik   to ’ g ’ ri   ekanligi   biz   o ’ tkazgan
so ’ rovnoma   natijalariga   ko ’ ra   aniqlandi . 
Darsdan   keyingi   sport   to ’ garaklariga   hamma   o ’ quvchilarni   jalb   qilish
mumkinmi ? ,   savoliga   ishtirokchilar   tomonidan   o ’ ziga   xos   javoblar   berilgan .
Berilgan   javoblar   mazkur   masala   bo’yicha   yaxlit   va   umumlashgan   tasavvur
hosil qilish imkonini beradi.
74 Mazkur   savolga   murabbiylardan   biri   mashg’ulotni   samarali   tashkil   qilishda
texnik-taktik   tayyorgarligini   inobatga   olishga   alohida   ahamiyat   qaratish
lozimligini   aytib   o’tdi,   murabbiylardan   yana   biri   mashg’ulotni   samarali
bo’lishida   sportchi   imkoniyatini   inobatga   olish   lozimligini   aytib   o’tdi,   ayrim
murabbiylar esa   sportchilarni tayyorlashda reja puxta ishlangan bo’lishi kerak,
anashundagina   mashg’ulot   samarali   tashkil   qilinadi   deya   javob   berishdi,
muarbbiylardan biri mashg’ulotda  aniq maqsad hissini sportchilarda tarbiyalash
kerakligi   fikrini   olg’a   surdi,   yana   bir   nurabbiy   mashg’ulot   rejasini   puxta
tayyorlash   kerak   deya   javob   berdi,     murabbiylardan   biri   mazkur   savolga
mashg’ulot   jarayonida   sport   jihozlari   yetarli   bo’lishi   lozim   deya   javob   berdi,
murabbiylarimizdan biri savolga birinchi navbatta mashg’ulot  samarali  bo’lishi
uchun   mashg’ulot   yuklamalarini   bajarishda   sportchilarda   qiziqish   bo’lmog’i
kerak, bu esa o’z navbatida murabbiyning qoblyatiga bog’liq deya javob berdi,
murabbiylardan   yana   biri   mashg’ulot   jarayonida     vaqt   va   mazmun   jihatdan
mosligi   va   mashg’ulotlarning   sistematik   tarzda   ketma-ketligi   rejalashtirilishi
hamda     o’rgatishda   detallarga   bo’lib   o’rgatish   mashg’ulotni   samarali   tashkil
qilishiga   katta   yordam   berishini   aytib   o’tdi,   mazkur   savol   yuzasidan
murabbiylardan   biri   sportchilarni   mashg’ulot   davomida     kompleks   (har
tomonlama)   tayyorlash   kerakligi   fikrini   bildirdi,   murabbiylardan   biri   esa   bu
savolga   individual   tayyorgarlikka   alohida   e’tibor   berish   mashg’ulotni   samarli
tashkil   bo’lishida   katta   yordam   berishini   aytib   o’tdi,   mazkur   savol   yuzasidan
murabbiylardan   biri   jihozlardan   foydalanishni   to’g’ri   tashkil   qilish   kerakligini
aytib   o’tdi,   murabbiylarimizdan   biri   savolga   sportchilarni   imkoniyatiga   mos
ravishda mashg’ulot tashkil qilinsa samara berishini aytib o’tdi, murabbiylardan
biri   mazkur   savol   yuzasidan   mashg’ulot   samarali   o’tishida   jihozlardan   to’g’ri
foydalanishni  o’rgatish mashg’ulotning bosh o’zagi ekanligini aytib o’tdi, yana
bir   murabbiy   mashg’ulot   samarali   o’tishida   jihozlarning   yetarli   bo’lishi   eng
asosiy  hisoblanadi  deya  javob berishdi, murabbiylardan yana  biri  mashg’ulotni
samarali  tashkil  qilishda sportchilarni qiziqtiraolish mashg’ulot samaradorligini
bir   muncha   oshirishini   aytib   o’tdi,   murabbiylardan   biri   savolga   mashg’ulot
75 jarayonida   har   bir   sportchining   individual   hususiyatlariga   e’tibor   berish
kerakligini aytib o’tdilar, murabbiylardan yana biri mashg’ulot samarali bo’lishi
uchun   jihoz   yetarli   darajada   bo’lishi   kerakligini   aytib   o’tdi.   Murabbiylarda
tomonidan   bildirilgan   fikrlarni   bi-biriga   qanchalik   o’xshashligi   yuqoridagi
javoblardan ma’lum, biz murabbiylarning fikrlarini yanada chuqurroq o’rganish
uchun   aniq   javoblar   olishga   harakat   qildik.   Mazkur   savol   yuzasidan
murabbiylardan biri mashg’ulot rejasi qanchalik puxta ishlansa shuncha samarali
bo’lishini aytib o’tdi, murabbiylardan yana biri mashg’ulotni samarali o’tishida
jihozlarni   yetarli   bo’lishi   kerakligi   to’g’risidagi   javobni   berdi,   murabbiylardan
biri   mashg’ulot   yuklamalarini   bajartirishda     texnikaga   alohida   e’tibor   berish
kerakli   hususidagi   javobni   berdi,   murabbiylardan   yana   biri   mazkur   savol
yuzasidan   jihozlarning   yetarli   bo’lishi   kerakligi   to’g’risidagi   fikrni   bildirdi,
ayrim   murabbiylar   individual   tayyorgarlikka   alohida   e’tibor   berish   kerakligi
tog’risidagi javobni berishdi, murabbiylardan biri bu savolga sportchilarni ruhiy
holatiga   alohida   e’tibor   berish   mashg’ulot   samaradorligini   ta’minlashini   aytib
o’tdi, mazkur  savolga murabbiylardan biri mashg’ulot samarali tashkil  qilishda
asosiy   e’tiborni   harakatli   o’yinlarga   qaratish   kerakligi   to’g’risida   aytib   o’tdi,
murabbiylardan   biri   yuqoridagi   savolga   sportchilarni   mashg’ulot   vaqtida
ko’proq   mustaqil   shakldagi   mashg’ulotlar   ya’ni,   sportchilarni   hohishiga   qarab
yuklamalarni   berishni   tavsiya   etdi,   ayrim   murabbiylardan   biri   bu   savolga
sportchilarni   mashg’ulot   vaqtida   jismoniy   tayyorgarligiga   e’tibor   qaratish
mashg’ulotni   samarasiga   alohida   ta’sir   qilishini   aytib   o’tdilar,   murabbiylardan
biri   bu   savolga   mashg’ulot   jarayonida   yuklamalarni   ortib   borishini   yo’lga
qo’yish   kerakligini   aytdilar,   yana   bir   murabbiylarimizdan   biri   mashg’ulotni
samarali   tashkil   qilishda   jihozlarni   yetarli   bo’lishiga   etibor   qaratish   lozimligini
takidlab   o’tdilar,   murabbiylardan   biri   mazkur   savolga   mashg’ulot   jarayonida
signalli   mashq   sistemasidan   foydalanish   mashg’ulotlarni   samarali   o’tishini
ta’minlaydi   deya   javob   berdi,   yana   bir   murabbiylarimizdan   biri   bu   savolga
mashg’ulot   jarayonlarida   har   bir   mashqlarni   texnikasini   detallarga   bo’lib
o’rgatish mashg’ulot  samarasini  kafolatlashini  aytib o’tdi,   bu savolga yana bir
76 murabbiyimiz   mashg’ulotda   taxnikani   detallarga   bo’lib   o’rgatish   orqali
sportchilarda texnika bo’yicha ham nazariy tushuncha va amaliy texnikaga ham
ega   bo’lishini   takidlab   o’tdi,   mazkur   savolga   murabbiylardan   biri   mashg’ulot
jarayonini   tashkil   qilishda   sport   turining   maxsus   mashqlari   alohida   e’tibor
qaratish   mashg’ulot   samarasini   kafolatlashini   aytib   o’tdilar,   murabbiylardan
yana   ikki   nafari   bir   hil   javoblarni   berishdi,   mashg’ulot   samarali   o’tishi   uchun
jihozlar  yetarli  bo’lishini takidlab o’tdilar, mazkur savolga murabbiylardan biri
umumiy   jismoniy   tayyorgarlikni   to’g’ri   tashkil   qilish   mashg’ulot   samarasini
kafotlashini takidlab o’tdilar.
Murabbiy   o’qituvchilardan   olingan   so’rovnoma   natijalariga   ko’ra   bu   savolga
ham   murabbiy   o’qituvchilar   o’zlarining   fikr   va   takliflarini   birma-bir   aytib
o’tishgan.   Darsdan   keyingi   sport   turlari   bo’yicha   mashg’ulotlarni   tashkil   qilish
borasida   o’quvchilarni   qaysi   jihatlariga   alohida   e’tibor   berish   biz   o’tkazgan
so’rovnoma natijalariga ko’ra aniqlandi.
Darsdan   keying   mashg’ulotlarni   samarali   tashkil   qilishda   asosiy   e’tiborni
yuqorida aytilgan fikrlarga tayangan holda tashkil qilish samarali ekanligi e’tirof
etilgan.   Darsdan   keying   mashg’ulotlarni   tashkil   qilish   va   o’quvchilarni
tayyorlashda mashg’ulot jarayoni darsdan keyin 1-o’rinda turishi bizga ma’lum
ammo   mashg’ulotni   qay   darajada   tashkil   qilish   bu   murabbiyning   mahoratiga
bog’liq   ekanligi   va   buning   uchun   murabbiylar   nimalarga   ahamiyat   qaratishi
so’rovnoma natijalariga ko’ra aniqlandi.
Mutaxassislarning fikriga ko’ra darsdan keyingi mashg’ulot jarayonlarini tashkil
qilishda maktab o’quvchilaridan sportga qiziqadigan va alpomish va barchinoy
test   talablarini   yaxshi   bajargan   o’quvchilarni   jalb   qilish   orqali   yuqori   malakali
sportchilarga zaxira tayyorlash jarayonini amalga oshirishishini takidlab o’tdilar.
Bu   orqali   BO’SM   murabbiy   o’qituvchilarini   seleksiya   o’tkazilishiga   ehtiyoj
sezilmasligi   aytib   o’tildi.Tanlab   olingan   tadqiqot   obekti   sifatida   80-81-
maktablarning 11 nafar o`qituvchilaridan 4 nafari xozirda sport turlari bo’yicha
darsdan tashqari mashg’ulot jarayonlarini amalga oshirib kelmoqda shundan 81-
77 maktab   o`qituvchisi   Ahmedova   Diyora   yengil   atletika   sport   turi   bo’yicha   18
nafar maktab o’quvchilariga mashg’ulot jarayonini haftasiga 3 kun tashkil qilib
kelmoqda, shu maktabdan yana bir o’qituvchi Shurayev Elmurod voleybol sport
turi   bo’yicha   darsdan   keyin   20   nafar   maktab   o’quvchilariga   haftasiga   4   kun
mashg’ulot   jarayonlarini   tashkil   qilib   kelmoqda   biz   mashg’ulot   jarayonlarini
tashkil   qilish   samaradorligini   aniqlash   maqsadida   shug’ullanuvchi   maktab
o’quvchilarininh jismoniy imkoniyati bilan qiziqdik. 
Biz   maktab   o’quvchilarini   darsdan   tashqari   mashg’ulotlarni   tashkil   qilish
jarayonida   maktab   o’quvchilarining   jismoniy   imkoniyatini   aniqlash   maqsadida
2000 yilda hayotga tadbiq qilingan “Alpomish va Barchinoy ”maxsus testlaridan
yoshga   nisbattan   sinov   topshirish   testlarini     ishlab   chiqib   maktab
o’quvchilarining   darsdan   keyingi   mashg’ulotga   qatnashadigan   o’quvchilar
hamda   umuman   mashg’ulotga   qatnashmaydigan   o’quvchilar   o’rtasida   meyor
talablarini olib ko’rdik. Tadqiqot natijalariga ko’ra quyidagilar aniqlandi.
81-maktabda sportning yengil atletika turi bilan shug’ullanuvchi 18 nafar
o’quvchining jismoniy imkoniyatini aniqlash bo’yicha o’tkazilgan tadqiqot
natijalari
78 O’quchchining 
F.I.SH 30 metrga
yugurish
(soniya
xisobida)  60 metrga
yugurish
(soniya
xisobida)  Turgan joyda uzunlikka
sakrash
(metr xisobida) 150 gramli tennis
to’pini uloqtirish
(metr xisobida)Um
um
iy natija
3 urinishdan eng yaxshi
natija olinadi 3 urinishdan eng yaxshi
natija olinadi
Natij
a baho Natija baho 1 2 3 baho 1 2 3 baho
1 Ahrorova Bahora 5,33 5 10.68 5 1,79 1,75 1,80 5 40 35 40 5 5
2 Bahriddinov 
Arslonbek 4,38 4 9,87 4 1,76 1,78 1,70 4 45 48 46 5 4,25
3 Baxtiyorova 
Farzona 5,48 4 10,91 5 1,71 1,73 1,68 5 30 35 32 5 4,75
4 Esonov Alisher 4,10 5 8,66 5 1,85 1,83 1,86 5 50 45 48 5 5
5 Fozilov 
Kamoliddin 4,50 4 9,45 4 1,73 1,77 1,76 4 40 45 44 5 4,25
6 G`    a   furov Jamshid    4,25 5 8,76 5 1,83 1,80 1,80 5 42 46 45 5 5
7 Ibragimova Anora 5,80 3 11,72 3 160 167 163 4 28 25 31 4 3,5
8 Ibragimova 
Charos 5.43 4 11,03 4 1,58 1,60 1,60 3 30 31 34 4 3,75
9 Ikromov 
Sanjarbek 4,50 4 9,25 4 1,65 1,69 1,60 4 40 44 39 4 4
10 Islomov Fayozjon 4,06 5 8,39 5 1,74 1,77 1,81 5 42 45 40 5 5
11 Jumaqulova 
Adiba 5,39 4 11.04 4 1,70 1,65 1,76 5 32 30 34 4 4,25
12 Maxmudova 
Zarnigor 5.09 5 11,28 5 176 168 177 5 33 30 30 4 4,75
13 Mirzayeva 
Guljaxon 5,88 3 12,00 3 1,55 1,61 1,60 3 27 29 30 4 3,25
14 Nurmuxammedov
Bexruzbek 4,44 4 9,93 4 1,80  1,85 1,72 5 31 37 34 4 4,25
15 Saidov Dilshod 4,67 4 9,53 4 1,75 1,70 1,70 4 40 45 46 5 4,25
16 Tursunova 
Mohisiymo 5,47 4 11,41 4 1,60 1,65 1,68 4 25 23 20 3 3,75
17 Xurramov 
Ziyodulla 4,08 5 8,64 5 1,88 1,90 1,85 5 44 47 45 5 5
18 Shodiqulov 
Asliddin 4,42 4 9,38 4 1,78 1,70 1,75 4 33 35 38 4 4
O’rtacha 4,22 4,27 4,38 4,45 4,33
         
                                                                                      
81-maktabning 7-8-sinif o’quvchilaridan mashg’ulot jarayonlariga
muntazam qatnashmaydigan o’quvchilarning jismoniy imkoniyatini
aniqlash bo’yicha o’tkazilgan tadqiqot natijalari
79 O’quchchining 
F.I.SH 30 metrga
yugurish
(soniya
xisobida)  60 metrga
yugurish
(soniya
xisobida)  Turgan joyda uzunlikka
sakrash
(metr xisobida) 150 gramli tennis
to’pini uloqtirish
(metr xisobida)Um
um
iy natija
3 urinishdan eng yaxshi
natija olinadi 3 urinishdan eng
yaxshi natija olinadi
Natij
a baho Natija baho 1 2 3 baho
1 2 3 baho
1 Alikulov Asilbek 4,58 4 9.88 4 1,73 1,78 1,71 4 43 45 41 5 4,25
2 Axmadova Moxigul 5,81 3 11,65 3 1,38 1,40 - - 22 25 27 3 2,25
3 Badalova Gulsara 6,00 3 11,91 3 1,63 1,60 1,67 4 30 34 33 4 3,5
4 Bakirov Elshod 4.63 4 9,77 4 1,65 1,70 1,63 4 37 40 38 4 4
5 Berdirasulov Azizbek 4,72 4 9,89 4 1,73 1,70 1,67 4 40 42 39 4 4
6 Faxriddinov Faruz 5,08 3 10,71 3 1,65 1,68 1,64 3 35 38 40 4 3,25
7 Hamdamova Sevinch 5,90 3 11,97 3 161 166 160 4 21 25 27 3 3,25
8 Hamrayev        Shuxratbek    4.23 5 8,68 5 1,76 1,79 1,75 4 42 46 46 5 4,75
9 Ibodullayev Ulug'bek 4,61 4 9,75 4 1,78 1,82 1,76 5 40 42 44 4 4,25
10 Maxmadaliyev 
Murodjon 5,06 3 10,92 3 1,71 1,75 1,76 4 41 39 43 4 3,5
11 Murodov Sunnat 4,79 4 10,08 3 1,64 1,67 1,61 3 30 37 35 4 3,5
  12 Narzullayeva 
Fayziniso 5.46 5 10,73 5 1,70 1,68 1,71 5 25 30 28 4 4.75
13 Narzullayeva Laylo 5,81 3 11,60 3 1,65 1,60 1,62 4 28 31 33 4 3,5
14 Normuratova 
Mashxura 5,90 3 11,91 3 1,57 1,61 1,50 3 20 23 26 3 3
15 Nuriddinov Ozodbek 4,87 4 9.97 5 1,78 1,75 1,77 4 40 43 41 4 4,25
16
Rahmatova Dilshoda 5,50 4 11,81 3 1,63 1,67 1,61 4 28 31 30 4 3,25
17 Saidmorodov Fayoz 4,64 4 9,68 4 1,77 1,80 1,75 5 34 33 36 4 4,25
18 Shirinqulova 
Shoxsanam 5,52 4 11,09 4 1,66 1,68 1,63 4 30 28 31 4 4
O’rtacha 3,72 3,55 3,77 3.94 3 ,74
         
                                                                                    
Olingan   tadqiqot   natijalari   shuni   ko`rsatdiki   darsdan   tashqari   sport
to’garaklariga   muntazam   qatnashgan   o`quvchilar   qatnashmagan   o’quvchilarga
nisbatan   ancha   jismoniy   jihatdan   rivojlanganligi   ko`zga   tashlandi.   Haftasiga
o`tiladigan   2   soat   jismoniy   tarbiya   darsi   bilan   o`quvchilarni   harakat   faoliyatini
yaxshi rivojlantirib bo`lmaydi. Olingan tadqiqot huddi musoboqa tarzida tashkil
80 qilindi,   o’quvchilar   bunda   darsdan   keying   mashg’ulot   jarayonlariga
qatnashadigan   o’quvchilardan   jismoniy   imkoniyati   past   ekanligini   o’tkazilgan
tadqiqot   jarayonida   ko’rib   turdi   ular   his   qildiki   mashg’ulot   jarayonlariga
boradigan   o’rtoqlaridan   ancha   ort   ekanligini   tushunib   yetdilar.   Oradan   2   hafta
o’tgach   mashg’ulot   jarayonlarini   kuzatishga   brogan   vaqtimda   Axmedova
Diyorada   shug’ullanuvchilar   soni   11   taga   ko’payganligi,   Shurayev   Elmurotda
o’quvchilarning soni 13 taga ko’payganligini ko’rdim. Bundan ko’rinib turibdiki
biz o’tkazgan tadqiqot samarasi 2 haftadayoq ko’zga tashlangani ma’lum bo’ldi.
III-BOB  bo‘yicha xulosalar.
Ijtimoiy-ma’naviy   turmush   sog‘lom   turmush   tarzining  tarkibiy  qismi   desa
bo‘ladi.   Chunki   unda   inson   hayoti,   mehnati,   oilaviy   munosabatlar,   kiyinishi,
so‘zlashish san’atga qiziqish, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish kabi
juda   ko‘p   ehtiyojiy   faolyatlar   yumushlar,   hatti-harakatlar,   o‘zaro   bog‘langan
bo‘ladi. 
Ijtimoiy   turmush   madaniyat   gashtini   suruvchilar   quyidagilarni   odat   qilib
oladi, ya’ni: 
-To‘yimli ozuqa, mevalarni tanlab iste’mol qilish;
-Dam   olish   kunlari,   bo‘sh   vaqtlar   va   bayramlarda   teatr,   kino,   konsert,
futbol, turli musiqalar, to‘ylarga borish;
-Mavsumiy   va   muhitlarga   (to‘y,   turli   marosim,   mehmondorchilik   va
hokazo) qarab kiyinish;
-Oilaviy   bo‘lib   o‘yin   maydonlariga   muntazam   borish,   Tennis,   badminton,
futbol harakatli o‘yinlar o‘ynash;
-Suv omborlari, istirohat bog‘lariga borib ko‘ngil ochish, dam olish, suzish;
-Y a qin   qarindoshlar   va   qadrdonlardan   xabar   olish,   ularni
mehmondorchilikka taklif etish;
Mahalla, qo‘ni-qo‘shnilar bilan yaqin aloqadorlik qilish; 
-Har kuni ertalab gimnastika qilish, turli o‘yinlarni bajarish va hokazo;
81 Sog‘lom   turmush   tarzini   kechirish   uchun   intiluvchi   kishilar   kun   sayin
ko‘paymoqda.   Ular   farzandini   sport   bilan   shug‘ullanish.   Ertalab   va   kechki
paytlarda gimnastika mashg‘uloti bilan bir qatorda qiziqarli harakatli o‘yinlarni
bajarishga da’vat etadi.
Ijtimoiy-ma’naviy   turmush   sharoitidagi   harakatli   o‘yinlardan   maqsadli
foydalanish,   bunda   mavjud   bo‘lgan   o‘yin   to‘plamlarini   (kitoblar)   yig‘ish
lozimdir. Har bir oila barcha kishilarining birgalikda shug‘ullanishi, o‘ynashlari,
ahillik,   mehribonlik,   qadrlash,   hurmat   kabi   ijobiy   fazilatlarni   mustahkamlash
bilan   bir   qatorda,   ularning   jismonan   sog‘lom,   baquvvat   bo‘lishlari,   hatto
chiniqishlarini   ta’minlaydi.   Shu   sababdan   harakatli   o‘yinlar   (arg‘amchida
sakrash,   ko‘z   bog‘lash,   bekinmachoq,   to‘pli   estafeta   va   hokazo.)   hamda   sport
o‘yinlarining   qismlari   (element)   bilan   shug‘ullanishni   odat   tusiga   aylantirishi
lozim. 
Eng   muhimi   esa   “Quvnoq   startlar”   televizion   o‘yinlaridagi   mashq
harakatlarni takrorlash, “Navro‘z”, “Mustaqillik kuni” bayramlari hamda boshqa
ommaviy-madaniy   sport   tadbirlaridagi   har   xil   harakatli     o‘yinlarni   tomosha
qilish, ularni amalda bajarish, yaxshi samara berishi aniqdir. 
Yana bir tomoni shundaki ba’zi ijodkorlar, san’atkorlar, nashriyot va bank
xodimlari   imkoniyat   darajasida   sportning   u   yoki   bu   turi   bilan   muntazam
shug‘ullanishi natijasida o‘zlari tashkil etgan qiziqarli sport musobaqalarida faol
qatnashmoqda.   Ularning   ba’zilari   hatto   mahalla,   bolalar   sporti   va   boshqa
jamg‘armalarga moddiy yordam ko‘rsatishmoqda.
AMALIY TAVSIYALAR
Umumiy   o’rta   ta’lim   maktablarida   o’tkaziladigan   darsdan   tashqari
mashg’ulotlarni   tashkil   etish   usullarini   takomillashtirish   jarayonlarini   kuzatish,
ilmiy   pedagogik   tahlil   etish,   mazkur   masala   bo’yicha   faoliyat   yurituvchi
82 mutaxassislar   fikrlarini   o’rganish   dissertatsiya   ishi   oldiga   qo’yilgan   maqsadni
amalga oshirishga imkon berdi.
Adabiyotlardagi   ilmiy   ma’lumotlar,   so’rovnoma   natijalari   va   mashg’ulot
hamda   darsdan   keyin   sport   to’garaklari   faoliyatini   kuzatish   ushbu   mavzu
bo’yicha yaxlit tasavvur hosil  qilish imkoniyatini  yaratdi. Umumiy o’rta ta’lim
maktablarida   o’tkaziladigan   darsdan   tashqari   mashg’ulotlarni   tashkil   etish
usullarini   takomillashtirish   usullari   murakkab   pedagogik   jarayon   hisoblanadi.
Darsdan   keyin   o’quvchilarni   sportga   jalb   qilish   va   ularni   tayyorlashda   bunday
yondashuv o’zida bir qancha omillarni birlashtiradi.
Umumiy   o’rta   ta’lim   maktablarida   o’tkaziladigan   darsdan   tashqari
mashg’ulotlarni   tashkil   etish     va   o’quvchilarni   tayyorlashda   quyidagi   usullarni
tavsiya etamiz:
1. Maktab   o’quvchilari   o’rtasida   seleksiya   o’tkazish   va   iqtidroli
o’quvchilarni   tanlash   jarayonlarini   takomillashtirish   zarurati   mavjud.   Bu
jarayonda   albatta,   ilmiy   yondashuv   va   puxta   o’ylangan   maqsadli   reja
zarur.
2. Rejalashtirish jarayonlarini takomillashtirish, bunda, yillik, yarim yillik va
qisqa   muddatga   mo’ljallangan   rejalarni   mukammal   darajada   ishlab
chiqish lozim. Rejalar sportchi imkoniyatlariga to’la mos kelishi kerak.
3. Darsdan   keyingi   to’garak   jarayonida   bir   butun   dars   mashg’ulotini
muayyan   qismlarga   bo’lib   o’rgatish   va   bu   faoliyatni   mashg’ulotning
birlamchi vazifasi sifatida amalga oshirish lozim.
4. Maktab   o’quvchilarini   harakat   faoliyatini   doimiy   ravishda   mashg’ulot
jarayonida   nazorat   qilish,   sportchilar   qo’zg’alish   jarayonini   tezlashtirish
maqsadida   signal   vositasidan   foydalanish   kerak.   Bunda   sportchiga
odatdagidan   ko’ra   boshqacharoq   qo’zg’alish   ryaksiyasini   beruvchi
signallar berish lozim.
5. Tayyorgarlik   jarayonida   turli   jihozlardan   (rezina,   arqon,   o’g’irlik,   va
hokoza)   foydalanish   kerak.   Asosan   sportchining   musoboqa   faoliyatida
83 yuzaga   keladigan   qarshilikni   shakllantiruvchi   vositalar   va   jihozlar
qo’llash lozim.
6. Tayyorgarlik jarayonini bir butun deb tushunish, uning barcha qismlarini
bir-biriga   bog’lash   lozim.   Shuningdek   o’quvchilarning   ijtimoiy   holati,
turmush tarzi va uning qiziqishlari inobatga olinishi kerak.
7. Darsdan   keyingi   mashg’ulotlar   jarayonida   o’quvchi   imkoniyatlarini   va
uning   ko’rsatgichlarini   muntazam   oshirib   borish   kerak.   Yuklamalar   va
o’quvchilar oldiga  qo’yilayotgan vazifalar barqaror ravishda o’sib borishi
lozim.
8. Tayyorgarlik jarayonida o’quvchilar mashg’ulotlarni o’zlashtirishi, uning
jismoniy, texnik, taktik va ruhiy imkoniyatlari va ularning o’sishi doimiy
nazorat qilib borilishi lozim.
XULOSA 
Olingan   tadqiqot   natijalari   taqqoslanganda   tajriba   guruhi   o‘quvchilari
nazorat guruhi o‘quvchilariga nisbatan jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha natijalari
ancha o‘sishga ega bo‘ldi, u shundan dalolat beradiki qo‘llanilgan engil atletika
yo‘nalishidagi   harakatli   o‘yinlar   o‘quvchilarni   jismoniy   tayyorgarlikni
84 oshirishda   o‘z   samarasini   berdi.   Jismoniy   tayyorgarlik   bo‘yicha   tadqiqotgacha
olingan birinchi natijalari ikkala sinfda ham bir-biridan qolishmaydigan darajada
ya’ni o‘rtacha ko‘rsatkichdan past edi. Mashg‘ulotlarda qo‘llanilayotgan mashq
me’yorlari   9-10   yoshdagilarga   to‘g‘ri   kelmas   edi.   Ikkinchi   marta   olingan
tadqiqotda   shug‘ullanuvchilarni   natijalari   ko‘zga   ko‘rinarli   darajada   farq
ko‘rindi.   Qizlar   guruhidagi   o‘quvchilarni   jismoniy   tayyorgarligi   ko‘rsatkichlari
chorak   oxirida   oldingi   ko‘rsatkichlardan   farqi   yo‘qligi   aniqlandi,   o‘quvchilarni
harakat   faolligi,   koordinatsiyasi,   yugurish   texnikasini   bajarishlari   o‘sha
holatdaligi   aniqlandi.   Ayrim   holatlarda   natijalar   yaxshiligi   ham   kuzatildi,   bu
ayrim   o‘quvchilarni   jismoniy   tarbiyaga   qiziqishi   sababli   harakat   faolligi
orqalidir,   ammo   tezkor   kuch   sifatlari   yaxshi   rivojlanmagan.   Darslarda   harakat
faolligi   kamayganligi   ushbu   sifatlarni   rivojlanishida   to‘sqinlik   qilayotgani
aniqlandi.   Shu   bilan   birga   haftasiga   2   marta   o‘tkaziladigan   jismoniy   tarbiya
darslari   o‘quvchilarni   jismoniy   tayyorgarligini   rivojlanishiga   keraklicha   ta’sir
etmaydi. 
O‘g‘il   bola   guruhi   sinfida   harakatli   o‘yinlar   qo‘llanilgandan   so‘ng   qisqa
vaqt   ichida   ko‘rsatkichlar   dinamikasi   sezilarli   darajada   ijobiy   o‘zgarganligi
kuzatildi.   O‘quvchilarni   test   natijalarini   barchasida   ko‘rsatkichlarni   barchasi
“yaxshi”   va   “a’lo”   baholarga   to‘g‘ri   kelishi   aniqlandi.   Birinchi   chorakda
natijalar   “qoniqarli”,   ya’ni   “3”   bahoga   baholangan.   Ayrimlari   “yaxshi”-   “4”
baho   bilan   baholangan   (4-jadval).   30   m   masofaga   Yuqori   startdan   yugurishda
ko‘rsatkichlar 0,4 sek. (soniyaga) bir chorak uchun bu Yuqori natija hisoblanadi.
O‘g‘il   bolalarda   turgan   joydan   uzunlikka   sakrashda   ham   natija   8   sm   ga   oshdi.
Kizlar   guruhida   esa   5   sm   ga   yomonlashdi.   Tennis   koptogini   uloqtirishda   ham
yaxshilandi.   O‘g‘il   bola   guruhi   natijalariga   ko‘ra   tezkor   kuch   sifatlari
o‘quvchilarda   ancha   oshganligi   ma’lumdir.   Jismoniy   tayyorgarlik   bo‘yicha
natijalar   tahlili   shuni   ko‘rsatdiki,   3-sinf   o‘quvchilarida   dars   jarayonida
qo‘llanilgan   harakatli   o‘yinlar   o‘z   ta’sirini   ko‘rsatdi   va   samara   berdi.   Bunda
ularning   tezkor-kuch   sifatlari,   yugurishda   harakat   tezligi,   texnikasi,   harakat
koordinatsiyasi   va   mashqlarni   to‘g‘ri   bajarishi   ancha   yaxshilandi.   Ushbu
85 tadqiqot   natijasiga   ko‘ra,   o‘rtacha   ko‘rsatkichlarni   o‘sish   dinamikasi   tajriba
guruhida foiz hisobida yaxshi samara berganligini ko‘rish mumkin. S h u sababli
engil   atletika   yo‘nalishidagi   harakatli   o‘yinlarni   maktablarda   qo‘llash   tavsiya
etiladi. O‘yinlar orqali maktab o‘quvchilarida qiziqish ortib, jismoniy tarbiyaga
mehr   qo‘yishdi,   hamda   o‘z   salomatliklarini   mustahkamlashda   muhim   o‘rin
tutadi. 
1. Adabiyotlar tahlil qilinganda shu narsa ma’lum bo‘ldiki, jismoniy tarbiya
tizimida   maktablarda   jismoniy   tarbiya   darslarida   hamda   o‘quvchilarni   darsdan
tashqari   sog‘lomlashtirishda   va   sport   to‘garaklarida   harakatli   o‘yinlar   katta
amaliy   ahamiyatga   egadir.   Jismoniy   tarbiya   darslarida   harakatli   o‘yinlarni
qo‘llanilishi   o‘quvchilarni   sog‘ligini   mustahkamlashda,   harakatchanlikni   va
jismoniy rivojlanishini samaradorligi vositasi hisoblanadi. 
2.   Pedagogik   kuzatishlar   shuni   ko‘rsatdiki,   harakatli   o‘yinlarni   jismoniy
tarbiya   darslarida   va   tanaffuslarda   qo‘llash   orqali   ta’lim   berish,   tarbiyalash   va
sog‘lomlashtirish vazifalarini maktab dasturi asosida hal etishga yordam beradi.
O‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra harakatli o‘yinlarni o‘ynashda shug‘ullanuvchilarni
jinsiga qarab guruhlarga va jamoalarga bo‘lish ma’qul bo‘ldi.
3.   Olib   borilgan   ishni   tahliliga   ko‘ra   qisqacha   uslubiy   ko‘rsatmani,   ya’ni
bizni   qo‘llagan   o‘yinlarni   o‘quvchilarga   berish   uslubiyatini   jismoniy   tarbiya
o‘qituvchilariga   tavsiya   etamiz.   Olib   borilgan   yo‘nalish   bo‘yicha   yanada
ko‘proq   ilmiy   tadqiqotlarni   olib   borish   hamda   o‘yinlar   orqali   har   xil   sifatlarni
rivojlantirish,   bolalar   uchun   harakatli   o‘yinlarni   yangi   variantlarini   ishlab
chiqishni   taqazo   qiladi.   Hamda   har   xil   sinf   o‘quvchilari   uchun   harakatli
o‘yinlarni o‘tkazish bo‘yicha bayram dasturini tuzish kerakdir. 
Maktabda dars oldidan o‘tkaziladigan gimnastika har kuni birinchi soatdan
oldin   o‘tkaziladi.   O‘quvchilarga   gimnastika   qildirishdan   asosiy   maqsad,   bir
tomondan, ularning sog‘lig‘ini mustahkamlash bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘quv
materiallarining   puxta   o‘zlashtirilishiga   erishishdir.   Darsdan   oldin
o‘tkaziladigan gimnastika o‘quvchilarning diqqatini bir erga to‘playdi va ularni
darsga tayyorlaydi. 
86 Darsdan oldin bajariladigan gimnastikani har bir maktabda o‘tkazish shart.
Maktab   direktori   va   jismoniy   tarbiya   o‘qituvchisi   bu   tadbirni   yaxshi   o‘ylab
yo‘lga   qo‘yish   uchun   butun   o‘qituvchilar   jamoasini,   jismoniy   tarbiya   jamoasi,
o‘quvchilar,   jismoniy   tarbiya   faollari   va   ota-onalarning   hamkorligini   amalga
oshirmoqlari   lozim.   Jismoniy   tarbiya   o‘qituvchisi   darsdan   oldin   gimnastika
mashqlarini   o‘tkazish   uchun   eng   yaxshi,   ilg‘or   o‘quvchilardan,   jamoatchi-
instruktorlardan   o‘ziga   yordamchilar   faolini   tayyorlashi,   ularga   dars   paytlarida
o‘tkaziladigan mashqlar kompleksini o‘rgatishi lozim. 
Inson   bolalikdan   turli   yo‘nalishdagi   harakat   malakalarini   ongsiz   va   ongli
tarzda   bajaradi.   Natijada   shu   harakatlar   ma’lum   jismoniy   sifatlar   (kuch,
tezkorlik,   chaqqonlik,   chidamkorlik,   egiluvchanlik)   tusida   rivojlana   boradi.
Sekin-asta hayotiy zarur harakat malakalari (yurish, yugurish, sakrash, to‘xtash,
osilish va h.) sayqal topadi. 
Mutaxassislarning   fikriga   asosan   shu   jismoniy   sifatlar   va   hayotiy   zarur
harakat malakalari harakatli o‘yinlar yordamida yanada samaraliroq rivojlanishi
isbotlab berilgan. Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, turli bosqichdagi
ta’lim   maskanlarida   ushbu   muammoga   har   doim   ham   rejali   va   ilmiy   jihatdan
yondoshilmaydi.   Jismoniy   mashqlarni   to‘g‘ri   qo‘llash,   ularni   bolalar   qanday
o‘zlashtirayotganligini   nazorat   qilib   borish   shu   bolalardagi   jismoniy   sifatlarni,
uning   qaddi-qomati,   jismoniy   va   funksional   taraqqiyoti   to‘g‘ri   yo‘nalishda
tarbiyalanib borishga imkon yaratadi. 
Ma’lumki,   insonning   jismoniy   sifatlari   uning   tug‘ilishidan   boshlab
shakllana   boradi.   Lekin,   uning   bolaligida   shu   sifatlar   qanday   darajada
shakllanishi,   oddiy   yoki   murakkab   harakatlarni   o‘zlashtirib   olishi   nafaqat   uni
o‘sib   yashab   kelayotgan   muhitga   bog‘liq,   balki   bolaning   muayyan   sifatini
qanday vositalar yordamida rivojlantirish bilan belgilanadi. Chunki, har bir sport
turining   o‘ziga   xos   va   o‘ziga   mos   xususiyatlari   mavjudligi   tufayli   bir   sport
turida   ko‘proq   kuch-tezkorlik   sifati   ustun   tursa,   ikkinchi   bir   sport   turida
chidamkorlik   sifati   etakchi   rolni   o‘ynaydi   yoki   uchinchi   bir   sport   turida
egiluvchanlik sifati asosiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Ammo, qayd etilgan fikrdan
87 muayyan   sport   turida   ma’lum   jismoniy   sifat   juda   zarur,   boshqasi   esa   muhim
emas degan xulosa kelib chiqmaydi. Aksincha, har bir sifatning muayyan sport
vaziyatida   ozmi-ko‘pmi,   lekin   muhim   «ulushi»   mavjud   bo‘ladi .   Albatta,   engil
atletikani rivojlantirish tayyorgarlikning qaysi  bosqichida amalga oshirilishidan
qat’iy   nazar   bu   masala   umumiy   va   maxsus   jismoniy   tayyorgarlik   jarayonini
qanday   darajada   rejalashtirilishiga   bog‘liq.   SHuning   uchun   ushbu   jarayonning
malakali   sportchilarni   tayyorlashdagi   ahamiyati,   qolaversa   asosiy   o‘yin
malakalarini   ijro   etish   samarasi   sakrovchanlik   va   sakrash   chidamkorligiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri   bog‘liqligi   haqidagi   ma’lumotlar   tahlili   alohida   ahamiyatga
egadir.
Ma`lumki,   jismoniy   tarbiya   darslari   bo‘yicha   tasdiqlangan   o‘quv   rejasiga
engil   atletika   mustaqil   fan   sifatida   kiritilgan,   nazariy   va   amaliy   darslar   barcha
sinflarda   rejalashtirilgan.   Akademik   darslarda   ham   darsdan   tashqari
o‘tkaziladigan   mashg`ulotlarda   ham   jismoniy   sifatlarni   rivojlantirish,   sport
malakalariga   o‘rgatish   ustuvor   jihatdan   engil   atletika   orqali   hal   qilinishi
qo‘yilgan maqsadlarga tezkor va samarali erishish imkoniyatini yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   S h .M.Mirziyo y evning   2017   yil
3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari   to‘g‘risida”   gi   PQ-3031   sonli   qarori   «O‘zbekiston   ovozi»   gazetasi,
2017 yil 4 iyun.
88 2. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Sh.M.Mirziyoyevning   2018   yil   5
martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan
takomillashtirish   chora   -tadbirlari   to‘g‘risida”gi   PF-5368-   sonli   qarorlarida.
“ Ommaviy   sport   tadbirlarini   yanada   kuchaytirish   tadbirlari   to‘g‘risida”   gi
O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Ma h kamasining   2003   yil   4   noyabr   qarori.
Xalq so‘zi 2003 yil 5 noyabr.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 9 martdagi, ”O‘zbekiston
sportchilarini  2020  yilda  Tokio  shahri   (Yaponiya)   da  bo‘lib  o‘tadigan  XXXII
yozgi   Olimpiya   XYI   Paralimpiya   o‘yinlariga   tayyorgarlik   ko‘rish   to‘g‘risida”
gi PQ -2821-sonli qarori. “Xalq so‘zi” gazetasi, 2017 yil 10 mart, 3,4-bet.
4. Shavkat Mirziyoyev. Jizzax shahrida bo‘lib o‘tgan “Barkamol avlod” sport
o‘yinlari qatnashchilariga  yo‘ llangan tabrik. 2017 yil 25 may. Milliy taraqqiyot
yo‘ limizni   qat’iyat   bilan   davom   ettirib,   yangi   bosqichga   ko‘taramiz.
1-tom. Toshkent “O‘zbekiston” 2017 yil, 413-417-betlar.
5. O‘zbekiston   Respublikasining   Vazirlar   Mahkamasining   «O‘zbeksitonda
jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi
qarori 1999 yil 27 may 
6. O‘zbekiston   Respublikasi   «Bolalar   sportini   rivojlantirish   jamg‘armasini
tuzish to‘g‘risida» gi Farmoni 24 sentyabr 2002 yil.
7. A.N Normurodov «Engil atletika» ToshDShU. nash. 2002yil 
8. I.Niyozov «Engil atletika» Farg‘ona 2005 yil 
9. .   Boshlang‘ich   sinflarda   jismoniy   tarbiya,   o‘quv   qo‘llanma.   T.,
"O‘qituvchi", 1996. 
10. A.   Abdullayev   Jismoniy   tarbiya   vositalari.   O‘quv   qo‘llanma.   Farg‘ona,
1999.
11. Tursunov U. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. O‘quv qo‘llanma.
Qo‘qon. 1992 y.
12. Usmanxo‘jayev.   Boshlang‘ich   sinflarda   jismoniy   tarbiya,   .   T.,
"O‘qituvchi", 1996.
89 13. To‘xtaboyev   N.T.   Magistr.dis.   T;   2003y.   13-15   yoshli   sportchilarni
chidamliligini tarbiyalash. 8,23bet.
14. Usmonxo‘jayev G.S. “1001 o‘yin” T.Meditsina 1999 y.
15. Usmonxo‘jayev  G.S. “Harakatli o‘yinlar” T.Meditsina 1999 y.
16. Qoraboyev U. “O‘zbek xalq o‘yinlari” Toshkent 2001y 
17. Xo‘jayev P. Jismoniy tarbiya. Sinflar uchun darslik. -T.: 2008.
18. Ahmedov F., Atamurodov Sh., Boshlang‘ich sinflarda jismoniy madaniyat
darslari. Uslubiy qo‘llanma. -T.: Turon zamin zi yo  2017, 140-b.
19. T .S.  Usmonxo‘jayev , «Sog‘lom bola – el boyligi» T. Yangi asr avlodi 2005
y.
20. T.S.   Usmonxo‘jayev ,   O.Tursunov   «Jismoniy   tarbiya   nazariyasi   va
uslubiyati» T. «O‘qituvchi» 2004 y.
21. F.Q.Axmedov.   Harakatli   o‘yinlarni   tashkil   qilish   va   o‘rgatish   yo‘llari.   T.
2009.
22. E.Ermatov.   Harakatli   o‘yinlarni   o‘rgatish   uslubiyati.   Uslubiy   qo‘llanma.
Samarqand, 2010 y.
23. T.S.   Usmonxo‘jayev,   F.Xo‘jayev.   Harakatli   o‘yinlar.   1-sinf   o‘quvchilari
uchun metodik qo‘llanma.  Toshkent, «O‘qituvchi», 1997 y.
24. T.S. Usmonxo‘jayev, M.M.Rahimov, A.N.Abdiyev. O‘zbek xalq harakatli
o‘yinlari. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari   uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent,
«O‘qituvchi», 2004 y. 
25. T.S.Usmonxo‘jayev,   I.I.Burnashev,   H.A.Meliyev,   B.B.Qipchoqov.   500
harakatli o‘yinlar.O‘quv-uslubiy qo‘llanma. T., «Bekinmachoq-plyus», 2010 y.
26. Kerimov F. A. Sport fani: Muammolar va istiqbollar. // Pedagogik ta’lim/.
(Ilmiy nazariy va metodik jurnal). №5 Toshkent 2003, 3-6 b.
27. Salomov   R.S.,   Ruzioxunova   M.M.   «Jismoniy   tarbiya   nazariyasi   va
uslubiyati». Toshkent – 1995, 85-b.
28. T.S. Usmonxo ‘ jayev   I.I.Burnashev,   X.A.Meli ye v   B.B.Kipchakov   “500
harakatli o‘yinlar” Uslubiy qo‘llanma. 2011 y.
90 29. Salomov   R.S.,   Sayitmetova   Z.T.   «Jismoniy   tarbiya   darslari   va
mashg‘ulotlarida   individual   pedagogik   –   psixologik   tadbirlar»,   Toshkent   2001,
Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 98-100 b.
30. B.B.Kipchakov   Quyi   sinf   o‘quvchilari   jismoniy   tarbiyasida   yakkakurash
elementlari   bo‘lgan   harakatli   o‘yinlarni   o‘tkazish   usuliyati   Uslubiy   qo‘llanma.
2011. Toshkent.
31. Umumiy o‘rta ta’limning jismoniy tarbiya fanidan davlat ta’lim standarti va
o‘quv dasturi .  (1-9 sinf). Toshkent-2017 yil. 
32. B.B.Kipchakov   Jismoniy   madaniyat   darslarida   yakkakurash   elementlari
bo ‘ lgan   harakatli   o ‘ yinlar .  Monografiya.  «ITA-PRESS» bosmaxonasi. Toshkent.
2015 y.
33. Abdulla y ev   A.,   S h .Xonkeldi ye v.   Jismoniy   tarbiya   nazariyasi   va
metodikasi.  Darslik - T.: 2013 yil. 462 b.
34. Axmedov   F .,   Atamurodov   Sh .,   Boshlang ‘ ich   sinflarda   jismoniy   madaniyat
darslari .  Uslubiy qo‘llanma. T.: Turon zamin ziyo 2017. – 140 b.
35. Maxkamjonov K., Xo‘jayev F., Jismoniy tarbiya. 4-sinf o‘quvchilari uchun
o‘quv qo‘llanma.  T.: 2017. -173 b.
36. Xo‘ja ye v   F.   Jismoniy   tarbiya   2-sinf   o‘qituvchilari   uchun   metodik
qo‘llanma. T.: “Tafakkur nashriyoti”, -2015.-165 b.
37. Hasanboyev   J.,   To‘raqulov   X   va   boshqalar.   Pedagogika   fanidan   izohli
lug‘at.  T.: “Fan va texnologiya”, 2009, 672 b
38. T.S.Usmonxo‘jayev,   X.Meliyev   «Milliy   harakatli   o‘yinlar»   T.
«O‘qituvchi» 2000 y.
39. Y.M.Masharipov, A.T.Toshpulatova  «O‘zbekistonda Jismoniy tarbiya va
sportni yanada rivojlantirish istiqbollari» O‘ZDJTSU 2019 yil, 649-650-651-652
b
40. U.S.Dusanov,   A.T.Toshpulatova   “Ta’lim   tizimida   innovatsion   islohatlar:
Olimlar va yoshlar nigohida” Respublika ilmiy amaliy onlayn konferensiyasi.
2020 yil O‘zMU, FDU, UDU.164-165-166 b
41. http://www.twirpx.com     – adabiyotlarning elektron varianti.
91 42. http://www.ziyonet.uz     - adabiyotlarning elektron variantlari
43. http://www.referat.ru     - referat va elektron darsliklar
44. http://www.SamDU.uz     - adabiyotlarning elektron variantlari
45. www.istedot.uz     - e    lektron variantlari
46. www.edu.uz     -     elektron variantlari 
47. www.sport.uz     -     elektron variantlari
48. www.ziyoUz.uz     -     elektron variantlari
49. www.matbuot.zn.uz     -     elektron variantlari
92

“Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkaziladigan darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish usullarini takomillashtirish uslubiyati” MUNDARIJA Kirish 7-20 I Bob I BOB Jismoniy tarbiya,uning sog‘lom avlodni shakllantirishdagi t o‘ tgan o‘rni 21-28 1.1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari jismoniy intelektual resuslarini shakillantirish masalalari 28-31 1. 2 O‘quvchi jismoniy tarbiyasining asosiy shakllari va mashg‘ulot formalari 32-41 1. 3 O‘quvchilar jismoniy tarbiyasining o‘quv ishlari shakli 42-44 II Bob II BOB Umumta’lim maktablari o‘quvchi yoshlarini jismoniy tarbiya darsini tashkillash va o‘tkazishning usuliy asoslari 45-51 2.1 Jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkillash usuliyati 52-56 2.2 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari mashg‘ulotlarini rejalashtirish 57-62 2.1.2. Darsda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish uslubiyati 6 3 -65 II bob bo’yicha xulosa 65-67 III Bob. III-BOB Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari mashg‘ulotlarda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish uslubiyati 68-69 3.1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari mashg‘ulotlarida harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish uslubiyati 70-75 3.2 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari mashg‘ulotlarini tashkil etish usullari bo‘yicha tatqiqotlardan olinga xulosalar 75-85 3 .1 Amaliy mashg’ulotlar uchun dasturiy materiallar 6 1 -6 5 III bob bo’yicha xulosa 86-87 Tavsiyalar 88-89 Xulosa 90-93 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 94-97 1

Kirish Mustaqil O‘zbekistonning ravnaq topishi, taraqqiyoti yo‘lida uni katta iqtisodiy va ijtimoiy to‘siqlardan muvaffaqiyatli o‘tishi va insoniy natijalarga erishishida yosh avlod, mehnatkash fuqarolarning nafaqat aql-idroki, balki ularning salomatligi, jismoniy barkamolligiga ham bevosita bog‘liqdir. Shuni ham aytish kerakki, insonning salomatligi, serg‘ayrat bo‘lishi, jismoniy kamolotga erishishi faqatgina uni turmush tarzi, mehnat va uy-ro‘zg‘or faoliyati bilan ta’minlaydi. Balki har bir xalqni o‘z tarixiy, madaniy, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotiga xos bo‘lgan mazkur xalq tomonidan kashf etilgan milliy o‘yinlar, sayllar, urf-odatlar va sport turlari vositalari yordamida ham amalga oshiriladi. Inson hayotga mustaqil qadam qo‘yishi bilan eng avvalo sog‘lom bo‘lish va uzoq, mazmunli umr ko‘rishni asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Bunda tabiat in’om etgan noz ne’matlardan foydalanish, ijtimoiy mehnat qilish, sog‘lom turmush tarziga, madaniyatiga ega bo‘lish, oilada bolalarni jismoniy va axloqiy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalash ustuvor jarayon hisoblanadi. Insonlar qaysi qit’ada, qaysi davlatda yashamasin va millatidan qat’iy nazar sog‘lom yashash va uzoq umr ko‘rish niyatida bo‘ladi. Ularning ijtimoiy turmush sharoiti va mehnat jarayonida barcha madaniy tadbirlar qatorida jismoniy tarbiya va sport muhim o‘rin egallaydi. Oila, tarbiya va o‘ q uv muassasalarini jismoniy tarbiyasi? tasavvur qilish qiyin. Shuningdek, sog‘lomlashtirish markazlari, dam olish maskanlari va, ayniqsa, sport inshootlarida turli-tuman ommaviy sport tadbirlarini tashkil qilish jahon xalqlarining milliy an’analariga aylanib ketgan. Insoniyat taraqqiyoti va ijtimoiy hayotining turli davrlarida o‘yinlar muhim o‘rin tutgan. O‘yinlar yordamida insoniyat o‘sgan, ulg‘aygan, chiniqqan, jismonan baquvvat bo‘lgan, aqlan, ruhan rivojlangan, ma’naviy kamol topgan. Madaniy merosimizning uzviy va ajralmas qismi bo‘lgan, avlod- ajdodlarimizga asrlar mobaynida ruh, jon va sog‘liq ato etib kelgan xalq 2

o‘yinlarini tiklash va ulardan samarali foydalanish - milliy qiyofamiz, ma’naviyatimiz va qadriyatimizni yuksaltirish demakdir. Xalq o‘yinlari yangi sog‘lom avlodni shakllantirishda ham o‘ta muhim o‘rin tutgan i ularni biz ko‘z qorachig‘idek asrashimiz, e’zozlashimiz va ulardan oqilona foydalanishimiz zarur. Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi; Yangi jamiyat qurishda jismoniy tarbiya harakati o‘z oldiga quyidagi muhim vazifalarni qo‘ygan: yosh o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash hamda sog‘ligini mustahkamlash va eng asosiysi jismoniy tarbiya va sportni ommaviy rivojlantirishdir. Hukumatimiz tomonidan hozirgi kunda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishda katta ishlarni amalga oshirdi. Shuni aytish lozimki, ushbu qilingan ishlardan biri bu bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzilishidir. Yosh o‘sib kelayotgan avlodni har tomonlama barkamol inson qilib tarbiyalashda hamda yangi demokratik davlat qurishda muhim ahamiyatga egadir. Ko‘pgina olimlar va oliy maktab pedagoglari fikrlariga ko‘ra (R.S.Salamov, 2009), o‘quvchi yoshlar jismoniy tarbiyasi bilan bog‘liq ko‘rsatib o‘tilgan muammolarni hal etishda Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida darsdan tashqari vaqtda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarning innovatsion shakllarini ishlab chiqish hamda asoslab berish, darsdan tashqari vaqtda omm a viy sport turlarini rivojlantirish bo‘yicha o‘quvchilarga o‘z-o‘zini boshqarish faoliyatini kuchaytirish ancha istiqbolli yo‘nalish hisoblanadi. Umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida jismoniy tarbiyani tashkil etishning shunday shakllarini izlash zarurki ular o‘quv soatlari miqdorini oshirmagan holda o‘quvchilar harakat faolligini orttirishga imkon bersin. Biroq umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida asosiy va belgilangan hujjatlar, shuningdek davlat ta’lim standartlari bilan ta’minlangan jismoniy tarbiya o‘quv jarayonidan farqli o‘laroq, darsdan tashqari ishlar tashabbuskorlik harakati sifatida uyushtiriladi. Garchi olimlarning (D.J.Sharipova, 2005; A.N.Abdiyev, 2006; I.A.Koshbaxtiyev, 2007; A.K.Atoyev, 2008; T.S.Usmonxo‘jayev , 2009; R.S.Salamov, 2009) uni takomillashtirishning turli muammolari qiziqtirsa ham 3

o‘quvchilarning darsdan tashqari jismoniy tarbiyasini tashkil etishning ilmiy modeli mazkur pedagogik jarayon to‘g‘risidagi muayyan bilimlar tizimi ham ishlab chiqilmagan. Bunday modelning yo‘qligi darsdan tashqari vaqtda o‘quvchilarni jismoniy tarbiyalashning bir qator tashkiliy va uslubiy muammolari o‘z yo‘nalishi, mazmuni, rejalashtirilishi, nazorat qilinishi va shuningdek, tadbiq etish mexanizmiga oid masalalar hal etilishini ancha murakkablashtiradi. Shu nuqtai nazardan mavjud kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan ilmiy- uslubiy yondoshish natijasida umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchi yoshlarining darslarni mukammal o‘zlashtirish va salomatligini yaxshilash maqsadida darsdan tashqari vaqtlarda o‘quvchi yoshlarni jismoniy tarbiya bilan shug‘ullantirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti; Tadqiqot ob’ekti. Tadqiqot obekti qilib Samarqand shahridagi 80-81-sonli umumiy o‘rta ta’lim maktab lari tadqiqot obyekti sifatida olindi. Tadqiqot predmeti . Umumiy o‘rta ta’limi muassasalari o‘quvchilarini jismonan barkamol, baquvvat, chaqqon, sog‘lom, kuchli va qiyinchiliklarga bardosh bera oladigan qilib tarbiyalash, hayotiy muhim harakat, ko‘nikma va malakalarini (yurish, sakrash, uloqtirish, osilish, tirmashib chiqish, suzish, tepalikka chiqish va tushish, sayyohlik asbob va anjomlari bilan ishlash) tashkil toptirish; Tadqiqot maqsadi va vazifalari; Jismoniy tarbiya va sport - xalq umumiy madaniyatining ajralmas bir qismi, mamlakatdagi har bir fuqoroning jismoniy hamda ma’naviy takomillashishini ta’minlovchi asosdir. Yosh avlodni milliy g‘oya negizida ma’naviy–axloqiy jihatdan tarbiyalash, shubhasiz, jismoniy va ruhiy salomatligini muhofaza qilish hamda mustahkamlashni, sog‘lom turmush tarzi asoslarini shakllantirishni ham nazarda tutadi. O‘quvchi yoshlarda faol hayotiy qarashlar, odob-axloq, olijanoblik va yaxshilikning yuksak g‘oyalarini tarbiyalash jarayonida jismoniy tarbiya va 4

sportning vosita, shakl hamda usullaridan foydalanish ustuvor jihatlardan biri bo‘lib qolish kerak. Harakat faolligi etishmovchiligi o‘sib kelayotgan organizmning ko‘pgina fuksiyalarida salbiy iz qoldiradi, bu turli kasalliklarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. Katta aqliy yuklamalar natijasida harakat faolligi tanqisligining qonuniy natijasi o‘quvchi yoshlarning jismoniy tayyorgarligi va salomatligining yomonlashuvi hisoblanadi, bu ularning darslarni o‘zlashtirishiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilar salomatligi darajasining pastligi, qoniqarsiz harakat faolligi – juda ko‘p uchraydigan hodisa, shuning uchun ham u jismoniy tarbiya mutaxassislari, pedagoglar, shifokorlar, psixologlar xullas o‘quvchi yoshlarning harakat faolligi tanqisligi muammosini hal etishga intilayotgan hamda sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning ishonchli usullarini topishni o‘z oldiga maqsad qilib quygan turli soha kishilari diqqat-e’tiborini jalb etadi (D.J.Sharipova, 2005; T.S.Usmonxo’jayev, 2009). Qator mualliflarning fikriga ko‘ra, umumiy o‘rta ta’limi muassasalari uchun jismoniy tarbiya bo‘yicha mavjud dastur o‘quvchilarning harakat faolligi talablarini qondira olmaydi, bu ulardagi jismoniy rivojlanish darajasining pastligi hamda funksional tayyorgarlikning etishmovchiligi bilan tasdiqlanadi (I.A.Koshbaxtiyev, 2007; R.S.Salomov, 2009). Jismoniy tarbiya sohasining ayrim mutaxassislari yuzaga kelgan bunday vaziyatdan chiqish yo‘llarini izlar ekanlar, umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida majburiy jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari hajmini oshirishni taklif etadilar (A.N.Abdiyev, 2006; A.K.Atoyev, 2008). Biroq bu yo‘l to‘g‘ri kelmaydi, chunki u jadal sur’atlar bilan sport inshootlari qurilishiga, professional xodimlar tayyorlashga, oliy kasbiy ma’lumotga ega bo‘lgan mutaxassislarni etishtirish bo‘yicha o‘quv rejalarini jiddiy o‘zgartirishga qaratilgan yirik moddiy va moliyaviy mablag‘larni talab etadi. 5