logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqining o‘ziga xosligi va ular bilan olib boriladigan logopedik ishlar

Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqining o‘ziga xosligi va ular bilan olib boriladigan logopedik ishlar

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89.4990234375 KB
Ko'chirib olish
“ Mak t abgacha y oshdagi aqli zaif bolalar nut qining o‘ziga xosligi v a ular bilan olib boriladigan logopedik ishlar ” MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………… 4 I BOB. AQLI ZAIF BOLALARDA NUTQ BUZILISHI VA ULARNI ME ’ YORGA KELTIRISH XUSUSIYATI ……………………. 7 1.1. Aqli zaif bolalarda nutq buzilishi va ularda nutqning o ‘ ziga xos xususiyatlari ………………………………………………………………….. 7 1.2. Aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirish yo’llari ……………………... 1 5 II BOB . MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA OLIB BORILADIGAN LOGOPEDIK ISHLAR ……………………………………………………. 20 2.1. Maktabgacha yoshdagi a qli zaif bolalar nutqini rivojlantirish bo‘yicha olib boriladigan korreksion – pedagogik ishlar ……………………………… 2 0 2.2 Aqli zaif bolalarda yozma nutqning buzilishlarini to‘g‘rilash bo‘yicha logopedik ishlarning o‘ziga xos tomonlari ………………………………… 3 5 2.3. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqini o‘stirish o ’ yinlardan va badiy adabiyotdan foydalanish ……............................................................ 3 7 XULOSA VA TAVSIYALAR.................................................................. 42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………….. 44 1 KIRISH Kursni tugatish ishning dolzarbligi. Ijtimoiy moslashuv - jamiyatda qabul qilingan qadriyatlar, me'yorlar va xulq-atvor uslublarini o‘zlashtirish va qabul qilish tufayli shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga faol moslashishi. Aqli zaif bolalarni ijtimoiy moslashtirish va ularni mustaqil hayotga tayyorlash muammosi doimo dolzarbdir. Ta'limning tarbiyaviy va ijtimoiy maqsadlari, moslashuvchan qobiliyatlarni rivojlantirish, og‘ir aqliy zaif bolalar uchun ta'lim mazmunida eng muhim hisoblanadi. Maktab jamiyat va davlat oldida aqli zaif bolaning ta'lim va kasb-hunar ta'limiga bo‘lgan huquqlarini amalga oshirish, o‘quv (o‘qitish va tarbiya) jarayonini bilim qobiliyati, psixofizik va yoshiga muvofiq tashkil etish uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratish uchun javobgardir. G.M.Dulneva, J.I.Shif, V.G.Petrovalarning tadqiqotlarida sinfdan sinfga o‘tish bilan aqli zaif bolalar ta'lim va tarbiya ta'sirida ularning aqliy rivojlanishida ta'lim faoliyatini mustaqil tashkil etish yo‘lida sezilarli o‘zgarishlarni boshdan kechirishini isbotladi. Ular ko‘nikma va qobiliyatlarni rivojlantiradilar, intellektual faollikni rivojlantiradilar va ijtimoiy jihatdan ko‘proq moslashadilar. Aqli zaif bolalarning hammasi ham kattalardek ijtimoiy-iqtisodiy hayotga qo‘shilishga tayyor emas. Biroq, har qanday shaxs, shu jumladan rivojlanishida nuqsonlari bo‘lganlar, agar tegishli sharoitlar yaratilsa, rivojlanishi, mustaqil ravishda o‘zini o‘zi xizmat qilishi, o‘zini moddiy ta'minlashi va jamiyatga foyda keltirishi mumkin. Oila va maktabning vazifasi aqliy zaif bolalarni mustaqil hayotga tayyorlashdir. O‘qituvchilar dars berishda nazariy bilimlarning kundalik hayotdagi dolzarbligiga e'tibor berishadi. Umumta’lim fanlarida ta’lim jarayoni real hayot sharoitlariga yaqinlashtiriladi, hayotiy va mehnat vaziyatlari modellashtiriladi va ular faol amaliy faoliyat jarayoniga kiritiladi. Har xil turdagi rivojlanish buzilishlari bo‘lgan bolalarni sotsializatsiya qilish xususiyatlari: jismoniy va aqliy, asarlarida kontseptual darajada taqdim etilgan. 2 L.S.Vigotskiyning fikricha. muloqot ontogenezda ham, disontogenezda ham bolaning rivojlanishining eng muhim omilidir. L.S.Vigotskiyning ta'kidlashicha, "amaliy intellekt kompensatsiyani qo‘llash nuqtasi, boshqa intellektual funktsiyalarni tenglashtirish vositasi bo‘lishi mumkin". Aqli zaif bolalarning mehnat va ijtimoiy ko‘nikmalarni egallash qobiliyati ularning o‘rganish qobiliyatining asosiy mezoni hisoblanadi. O‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish ko‘nikmalarini egallash orqali bolalar atrofdagi dunyo haqidagi tushunchalarini kengaytiradilar, ular nutqini, hissiy idroklarini rivojlantiradilar, nozik vosita mahoratini va qo‘l-ko‘zlarni muvofiqlashtirishni yaxshilaydilar, harakatlar ketma-ketligiga rioya qilish, modelga e'tibor berish va boshqalar. og‘zaki ko‘rsatmalarga rioya qilish tavsiya etiladi. Aqli zaif bolalarni tarbiyalash va o‘qitish atrofdagi odamlardan (o‘qituvchi, tarbiyachi, ota-ona, mutaxassislar) pedagogik takt, pedagogik mahorat, sabr-toqat, matonat, topqirlikni talab qiladi. Maktabning maqsadi bu bolalarga hayotda mustaqillik va o‘zini o‘zi ta'minlashga yordam berishdir. Kursni tugatish ishning maqsadi: Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqining o‘ziga xosligi va ular bilan olib boriladigan logopedik ishlar o’rganish. Kursni tugatish ishning vazifalari: - aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini aniqlash; - aqli zaif bolalar nutqining o‘ziga xosligi va aqli zaif bolalarda uchraydigan nutq nuqsonlarini logopedik skrining metodikasi orqali aniqlashni takomillashtirish; - aqli zaif bolalarda yozma nutqning buzilishlarini to‘g‘rilash bo‘yicha logopedik ishlarning o‘ziga xos tomonlarini o’rganish; - maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqini o‘stirish o’yinlardan va badiy adabiyotdan foydalanish bo’yicha tavsiyalar ishlab ciqish; - maktabgacha ta’lim tashkiloti sharoitida aqli zaif bolalardagi nutq nuqsonlarini korreksiyalashga doir ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish. Kursni tugatish ishning ob’ekti : Aqli zaif bolalarda nutq kamchiliklarini bartaraf etishga korreksion-logopedik ta’sirni modellashtirish jarayoni. 3 Kursni tugatish ishning predmeti: aqli zaif bolalardagi nutq kamchiliklarini bartaraf etish korreksion-logopedik jarayonini modellashtirish shakllari, metodlari va vositalari. Kursni tugatish ishning tuzilishi va tarkibi: Kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 4 I BOB. AQLI ZAIF BOLALARDA NUTQ BUZILISHI VA ULARNI ME’YORGA KELTIRISH XUSUSIYATI 1.1. Aqli zaif bolalarda nutq buzilishi va ularda nutqning o‘ziga xos xususiyatlari Aqliy zaiflik - bu bolaning rivojlanishida kuzatiladigan ruhiy kasallik.Ushbu patologiya nima? Bu o'zgacha ruhiy holat. Bu markaziy asab tizimining past darajadagi faoliyati bo'lgan hollarda tashxis qo'yiladi, natijada kognitiv faollik pasayadi. Agar odamni aqli zaif deb aytsak, demak, bu uning "aqli oz" degani emas. Faqatgina psixikaning boshqa rivojlanishi tufayli shaxsiy xususiyatlar butunlay boshqacha bo'lib qoladi. Eng muhim og'ishlar jismoniy rivojlanish va aql-idrokda, xulq-atvorda, shuningdek iroda va hissiyotlarni boshqarishda kuzatiladi. Aqliy zaif bolalarning xarakteristikasi shuni ko'rsatadiki, ularning holati tug'ma yoki aqliy jarayonlarning erta yoshda kechikishi yoki ularning kam rivojlanganligi bilan izohlanadi. Bunday patologiyaning asosiy belgisi aniq intellektual buzilishdir. Qoida tariqasida, ular miya va asab tizimining shakllanishidagi uzilishlardan kelib chiqadi. Bunday bolalar psixikaning umumiy rivojlanishida orqada qolishidan tashqari, ular ijtimoiy buzilishlar bilan ham farq qilishadi. Ko'pincha, aqliy zaiflikni oligofreniya deb ham atashadi. Yunon tilidan tarjima qilingan ushbu so'z "aqldan ozish" degan ma'noni anglatadi. Bu aqliy qoloqlikning shakllaridan biri bo'lib, uning belgilari bolada nutqni rivojlantirish davridan oldin ham sezilib turadi. Aqli zaif bolalarda nutq buzilishi va ularni me’yorga keltirish xususiyati oliy nerv (asab) faoliyati hamda psixik rivojlanishning o‘ziga xos tomonlari bilan belgilanadi. Aqli zaif bolalarda bilish faoliyatining oliy shakllarini yaxshi rivojlanmaganligi fikrlashning yuzakiligi, nutqni sekin rivojlanishi va sifat jihatidan o ‘ziga xosligi, xatti-harakatini so ‘z orqali nazorat qilishni izdan chiqishi hissiy-irodaviy sohani to ‘laqonli emasligi kuzatiladi. 5 Analizatorlarning to’la, mukammal rivojlanmasligi asosida nutqning qator kamchiliklari yuzaga keladi . Aqli zaif bolalarda birinchi , alohida so’zlari 2 -3 yoshlarda , qisqa, kambag‘al grammatik gaplari 5 – 6 yoshlarda yuzaga kelar ekan. Oligofrenopedagogikadan ma‘lumki, aqli zaif bolalar yordamchi maktabklarga nutq jihatdan juda yomon tayyorgarlik bilan keladilar18. Bolalar ulg‘aygan sari narsa nomlarining ahamiyati ham o’sib aniqlanib boriladi. Yordamchi maktab 1– sinf o’quvchilari nutqidagi grammatik tuzilishlar takomillashmagan bo’ladi. Ularning jumlalari bir so’zdan, sodda so’zlardan iborat bo’ladi. O’z fikrlarini bayon qilishda juda qiynaladilar. Maktab yoshidagi aqli zaif bolalar nutqi 3–4 yoshli normal bolalar nutqini eslatadi. Bu bolalar o’z fikrlarini o’ylab tugatmasdan, yoza boshlaydilar. Shuning natijasida, gapning boshlanishi bilan tugashi orasida bog‘liqlik bo’lmaydi. Yordamchi maktab o’qituvchilari aqli zaif bolalarga yozish, o’qish malakalarini o’rgatishda ko’p qiyinchiliklarga duch keladilar. Aqli zaif bolalardagi fonematik eshitishning yomonligi, turli talaffuz kamchiliklari bolalarning yozish va o’qish faoliyatlariga ta‘sir qilmay qolmaydi. Aqli zaif bolalardagi ko’rish a‘zolari nuqsonlari ham o’z salbiy ta‘sirini o’tkazmay qolmaydi. Aqli zaif bolalar shaklan o’xshash harflarni bir–birlari bilan almashtirib yozadilar. Aqli zaif bolalar orasida ma‘lum analizatorlari ko’proq buzilgan bolalar ham uchrab turadi. Bunday mazmundagi kamchiliklarni individual – korreksion ishlar bilan bartaraf etib boriladi. Aqli zaif bolalar nutqidagi qator kamchiliklar o’z navbatida qator ruhiy jarayonlarga o’zining salbiy ta‘sirini o’tkazadi. Bunday salbiy ta‘sir birinchi navbatda tafakkur jarayonlariga tegishlidir. Umuman, nutqning yaxshi rivojlanmaganligi o’z navbatida tafakkurning rivojlanishiga salbiy ta‘sir etadi. Bu jarayon aksincha ham bo’lishi mumkin. Tafakkurning umumlashtirish jarayonlarining yomonligi, chegaralanganligi nutqning yaxshi shakllanishiga to’sqinlik qiladi. Bu kamchiliklar bir–birlarini to’ldiradilar. Aqli zaiflikni keltirib chiqargan gidrosefaliyada ba‘zan nutq yaxshi rivojlangandek tuyulsa-da, aslida unday emas. Bunday bolalar nutqida juda murakkab jumlalar, so’zlar bo’ladi. Ular nutqining grammatik tuzilishi ham juda mukammalligi bilan ajralib turadi. U bolalarning fikr yuritishlari nasihatgo’ydek 6 bo’lib tuyuladi. Nutqlarining mohiyatiga o’zlari yahshi tushunib etmaydilar. Bu bolalar nutqi yaxshi rivojlangan bo’lsa ham, aqli zaif bolalarning fikr yuritish quroli bo’la olmaydi. Aqli zaiflikdagi bunday o’ziga xos nutq juda kam uchraydi. Aqli za if bolalar uchun nutqning kech rivojlanishi xarakterlidir. Kuchli orqada qolish nutqqacha bo ‘Igan davrdayoq kuzatiladi. Agar go‘daklarda chug‘urlash 4 oyligidan 8 oyligigacha m e ’yorida paydo bo‘Isa, aqli zaif bolalarda esa bu holat 12—24 oylikgacha bo ‘Igan davrda namoyon bo ‘ladi. (I.V. Karlin. M. Strazulla.) Aqli zaif bolalarda nutq rivojining sezilarli ortda qolishi iboraviy nutq paydo bo‘lishida ko‘rinadi. Bunda birinchi so'zlarni bayon qilish bilan iboraviy (birikmani) nutq orasidagi oraliq vaqt ham, normalrivojlangan bolalarga nisbatan uzoqroq bo'ladi. Aqli zaif bolalarda nutqning buzilishi logopediya doirasida M. Xvatsev, R.Ye. Levina, G.A. Kashe, D.I. Orlova, M.A. Savchenko, Y.F.Sobottovich, R.I. Lalayeva, K.K. Karlin tomonidan o'rganilgan. Bu tadqiqotlar natijasiga ko'ra yordamchi maktabning boshlang'ich sinflarida aniq nuqsonlar 40-60% bolalarda kuzatilar ekan. S.Y.Rubinshteynning fikricha, aqli zaif bolala rd a nutq rivojlanmasligining sababi "miya po'stlog'i faoliyatining zaifligi, barcha analizatorlarda yangi differensial aloqalarning sekinlik bilan ishlab chiqilishidadir”. Nutqiy eshitish analizatorlari doirasida differensial shartli aloqalarning asta rivojlanishi munosabati bilan aqli zaif bola ancha vaqt nutq tovushlarini ajrata olmaydi, atrofdagilar aytgan so‘zlarini aniq anglamaydi. Motorikannng, shu jumladan, nutqiy motorikaning rivojlanishi aqli zaif bolalarda sekinlik bilan kechadi. Nutqiy harakatlarning aniqligi ikki tomonlama nazorat orqali ta’minlanadi. Eshitish singari kinestetik nazorat ham noaniq bo‘lib rivojlanadi. Aqli zaif bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish jarayonida 1. S.Ya. Rubishiteyin (Psixologiya umstvenno otstalogoshkolnika. — M.1970- S106.) V.G. Petrova ularning nutq buzilishlarisabablari hisoblangan ko‘pgina 7 faktorlar yig‘indisini, ajratib, aqli zaif bolalar nutqining buzilishi va anomal rivojlanishning asosiy sababi bilish faoliyatining rivojlanmaganligidir, deb e ’tirof etadi. Analitik-sintetik faoliyat darajasining pasayishi nutq tovushlarini differensiallashtiruvchi murakkab psixik (ruhiy) faoliyat, fonematik qabul qilishning buzilishida namoyon bo‘ladi. Bilish faoliyatining buzilishi tilning semantik tomondan o ‘zlashtirishda qiyinchiliklaiga olib keladi. Shuning uchun, aqli zaif bolalar semantik jihatdan murakkab bo‘lgan so‘zlarni(mavhum, umumlashgan) va grammatik shakllarni (masalan, maqsad va sabab, ergash gapli qo'shma gaplar) qiyinchilik bilan egailaydilar. Analitik-sintetik faoliyatning umumiy ravishda rivojlanmay qolishi sababli, til umumlashmalarining shakllanishi, til qoidalariningo‘zlashtirilishi me’yorda rivojlangan bolalarga nisbatan o ‘Iaroq, qiyinchilik bilan kechadi. Atrofdagi olam haqidagi tasawuming cheklanganligi, nutqiy aloqaning zaifligi, qiziqishning yetilmaganligi, nutqiy munosabatga bo'lgan talabning pasayishi aqli zaif bolalarda nutq rivojlanishining sekinlashishi bilan ifodalanadi. Bular bilan bir katorda ularda nutq buzilishlariga olib keluvchi boshqa faktorlar ham sabab bo‘ladi, ya’ni nutq apparati tuzilishdagi kamchiliklar natijasida rinolaliya, mexanik dislaliya; bosh miya po‘stloq osti qismining ba’zi bo‘limlarini zararlanishi okibatida yuz beradigan organik duduqlanish va dizartriya. Aqli zaif bolalarda nutqning buzilishi tizimli (sistemali) xarakterga ega. Ularda nutqiy faoliyat bilan bog‘liq barcha harakatlarning u yoki bu darajada shakllanmaganligi namoyon bo‘ladi-ki, bular motivatsiyaningzaifligi, nutqiy munosabatga boigan talabning pasayishi, nutq faoliyatini programmalashtirishning qo'pol buzilishi, nutqiy harakatlarning ichkiprogrammasi, nutqiy programmaning qo‘llanishi, nutq ustidan nazorat,oldindan o‘ylangan natijani taqqoslash operatsiyalarini buzilishi kabilardir. Aqli zaif bolalarda nutqiy bayon qilish turli darajada buziladi (mazmunan, til jihatidan, sensomotor darajada). Eng rivojlanmaganlarimurakkab darajalar 8 (mazmun, tilga oid) hisoblanadi. Ular yuqori darajadashakllangan tahlil harakatlari, sintez, umumlashmalikni talab etadi. Bunday bolalarda nutqning sensomotor darajasi turlicha kechadi. Yuqori sinflarga borib ko‘pchilik o‘quvchilarda nutqning fonetik nuqsonlari, motor darajalarining buzilishlarining yo‘qolishi ro‘y beradi. Shu bilan bir vaqtda bu bolalarda til va semantik darajalarning rivojlanishi me’yorga (normaga) yetmay qoladi. Aqli zaif bolalarda nutqning buzilishi turli ko'rinishlarda bo‘ladi vaularni tahlil etishda differensial yondoshishni talab etiladi. Simptomatika (kasallik belgilarining yig‘indisi) va nutq buzilishining mexanizmi faqatgina miya sistemasining umumiy rivojlanmay qolishidagina emas, balki, nutqqa bevosita aloqador boigan sistemaning lokal patologiyasi tomonidan belgilanadi. Bu esa aqli zaif bolalarda nutq buzilishlari ko‘rinishini yanada murakkablashtiradi. Shu sababli oligofreniyaning ikki guruhi ajratibko‘rsatiladi (G.Ye. Suxaryova, R.I. Belova- David): l)nutq rivojlanmagan oligofreniya; 2)nutq kamchiliklari bilan murakkablashgan, atipikoligofreniya. Normal bolalardagi singari, aqli zaif bolalarda ham nutq buzilishining barcha shakllari uchraydi (dislaliya, rinolaliya, dizartriya, alaliya,disleksiya, disgrafiya, duduqlanish, afaziya va boshqalar). Nutq buzilishi tizimining strukturasida semantik nuqson (defekt) asosiy o'rinni egallaydi. Aqli zaif bolalarda nutq buzilishi o‘zining uzoq vaqt saqlanishi bilan xarakterlanadi va yordamchi maktablarning yuqori sinflargacha boigan davr oraligida saqlanib, qiyinchilik bilan bartaraf qilinadi. Aqli zaif bolalar talaffuzidagi nuqsonlar – nutqning to‘liq rivojlanmaganligining ko‘rinishlaridan biridir. Meyorida rivojlanayotgan bolalarda kuzatiladigan talaffuz nuqsonlaridan farqli aqli zaif bolalarda uchraydigan talaffuz kamchiliklari boshqa, ancha murakkab, shuning uchun ham bartaraf etish qiyin bo‘lgan sabablarga ega bo‘ladi. Ularning asosida bola tomonidan ona tilini tovush tomonini o‘zlashtirishning sekinlashganligi yotadi. 9 Aqli zaif bolaga eshitilishi bo‘yicha o‘xshash fonemalarni ajratish va so‘zning tovush tahlilidagi qiynchiliklardan namoyon bo‘ladigan fonetiko- fonematik buzilishlar xosdir. Bular talaffuz nuqsonlarini keltirib chiqaradi. Haqiqatdan, o‘xshash tovushlarni etarlicha aniq ajrata olmasdan bola ularni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rgana olmaydi, chunki mustaqil ravishda o‘zining talaffuzini nazorat qilish, takomillashtira olmaydi. So‘zning tovush tahlili va sintezning nuqsonlari o‘z navbatida ularning tuzilishini egallab olishga to‘sqinlik qiladi. So‘zlarda tovushlarni tashlab ketish, o‘rnini almashtirish, shuningdek, so‘zni oxirigacha aytmaslikka olib keladi. Aqli zaif bolalarda nutqning fonematik nuqsonlari turlicha namoyon bo‘ladi. Ba’zi bolalarda ular yaqqol namoyon bo‘ladi. Bolalar ba’zi tovushlarni umuman talaffuz etmaydilar (Sh, R, K va boshqalar), bir qator tovushlarni noaniq talaffuz etadilar (L, Z, B), artikulyatsiyasi va eshitishi bo‘yicha o‘xshash tovushlar almashtiriladi. Aqli zaif bolalarning ba’zilarda tutilib gapirish kuzatilib, bu nuqson tovushlar talaffuzining buzilishlari yoki boshqa nutq nuqsonlari bilan birgalikda kelishi mumkin. SHubxasiz, talaffuz kamchiliklari aqli zaif bolalarda meyorida rivojlanayotgan bolalarga qaraganda ko‘proq uchraydi. G.A.Kashening ma’lumotiga ko‘ra, rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarining 60% da u yoki bu darajadagi talaffuz nuqsonlari kuzatiladi. Tovushlar talaffuzidagi nuqsonlar bartaraf etilganidan so‘ng ham aqli zaif bolalar tovushlarni alohida talaffuz eta olsalar ham bu tovushlarni mustaqil so‘zlashishda qo‘llay olmaydilar. Chunki, alohida tovushlarni talaffuziga qaraganda tovushlardan o‘zining faol nutqida foydalanish haqiqatdan murakkab faoliyatdir. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan aloqa qilishda ular nutqining etarlicha ifodali emasligi ko‘zga tashlanadi. Og‘zaki nutqning fonetik ifodaliligining asosiy vositasi bo‘lib jumlani aksentli ajratish va jumlaning intonatsiyasi xizmat qiladi. Aqli zaif bolalarning og‘zaki nutqida ifodali vositalar juda zaif bo‘ladi. Ularning nutqi monotonligi, intonatsiyasiz keraksiz pauzalar 10 bilan xarakterlanadi. Alohida hollardapotologik sekinlashgan, past yoki tezlashgan, qo‘zg‘algan bo‘ladi. Aqli zaif bolalarda so‘zlar boyligi odatda juda sekinlashgan bo‘lishi kuzatiladi. Ular ko‘pincha doimo uchraydigan, yaxshi tanish bo‘lganpredmetlarning nomlarini ham bilmaydilar. Lug‘at zaxirasining kamligi rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga o‘z fikrini, his tuyg‘u va istaklarini aniq ifodalashga to‘sqinlik qilibgina qolmasdan, balki bir qator hollarda ularga qaratib so‘zlangan nutqni tushunishlariga halaqit beradi. Bir tomondan predmetlar ikkinchi tomondan so‘zlar o‘rtasidagi munosabatlarning o‘ziga xosligi aqli zaif bolalarda kuzatiladigan predmetlararo differensiatsiyasi haqida ma’lumot beradi. Aqli zaif bolalarning ko‘pchiligi turli - tuman predmetlarni nisbatan oson tanib nomlaydilar. Ammo obektlarning xususiyatlari o‘rtasida o‘xshashlik mavjud xollarda ularni nomlashda aqli zaif bolalar keskin qiyinchilikka uchraydilar. Bunday xususiyatlar asosida bolalar tafakkur jarayonlari,xususan analiz va sintezning o‘ziga xosligi yotadi. Atrofdagilarning etarlicha aniq idrok eta olmay, anglay olmasdan aqli zaif bolalar predmetlarni differensiatsiyalab nomlaydilar va umumlashgan, mavhum nomlar bilan chegaralanib qoladilar. Ma’lumki, bolalar tanish so‘zlarni ancha oson talaffuz qiladilar va ajratadilar. Demak, so‘zning ahamiyati bolaning fonematik eshitishni yo‘naltirish va tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi. Umumiy rivojlanishdagi nuqsonlar aqli zaif bolalar tomonidan atrofdagilar pretmetlarni nomlab yoki harakatlarni bajarayotib talaffuz etayotgan so‘zlarni tushunishga to‘sqinlik qiladi. Me’yorida rivojlanayotgan maktabgachagacha yoshdagi bolada nutq hayotiy tajribani bevosita anglantirish, atrofdagilar bilan aloqa qilish bilan chambarchas bog‘liq shakllanadi. Bolaning faol amaliy va bilim faoliyati uning tasavvurlari doirasini kengaytiradi, unda yangi ehtiyoj va qiziqishlarni paydo bo‘lishiga turtki beradi. Bu esa o‘z navbatida bolada kattalar bilan nutqiy aloqa qilish zaruriyatini keskin oshishiga olib keladi. 11 Kattalar bilan aloqa qilish orqali bola o‘zining lug‘atini boyitadi, so‘zlarning yangi ma’nolarini bilib oladi, so‘z birikmalarini o‘zlashtiradi, so‘ngra ulardan o‘z istaklari, hislari, boshqa odamlarga munosabatini va hokazolarni ifoda etish uchun foydalanadi. Kichik yoshdagi aqli zaif bolalarda ham nutqning rivojlanishi albatta uning hayotiy tajribasini oshishi va atrofdagilar bilan aloqa qilish bilan bog‘liq. Ammo psixikaning umumiy rivojlanmay qolganligi ularda tajribani kengayishi sekin va nuqsonli kechadi. Nuqsonli rivojlanayotgan amaliy va bilish faoliyati ko‘p hajmdagi turli tasavvurlar tez to‘plash uchun etarlicha asos bo‘la olmaydi va bolada yangi ehtiyoj hamda qiziqishlarni paydo bo‘lishiga imkon yarata olmaydi. 12 1.2. Aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirish yo’llari Aqli zaif bolalar nutqining rivojlanishi bu sog‘lom bolalar nutqining rivojlanishidan juda farq qiladi. Bunday tashxisga ega bo‘lgan bolalarda nutqning kechikishi go‘daklik davridan boshlanadi, Aqli zaif bolalarning katta qismi 3-4 yoshda yoki undan keyin gapira boshlaydi. Shunga ko‘ra, aqli zaif bolada nutqning barcha tarkibiy qismlarining jiddiy tizimli rivojlanmaganligi kuzatiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, aqliy zaiflikning bir necha turlari mavjud bo‘lib, ular bir-biridan bilish faoliyati darajasida ham, yetakchi nuqson mavjudligida ham farqlanadi: shunga ko‘ra, aqliy zaif bolalarda nutqning buzilishi sezilarli darajada o‘zgargan bo‘ladi. Yengil darajadagi aqliy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqi sog‘lom b olalar nutqidan unchalik farq qilmasa, o‘rta darajadagi aqliy zaif bolalar nutqi, shuningdek, og‘ir va chuqur darajadagi aqli zaif bolalarda juda muhim muammo hisoblanadi. Shu bilan birga, aqliy zaifligi bo‘lgan bolalarning quyidagi nutq xususiyatlarini aniqlash mumkin: 1. Nutq buzilishlari tizimli xarakterga ega, ular nutqning barcha komponentlarida (tovush, bo‘g‘in, fonemik, leksik-grammatik, tempo-ritmik) mavjud bo‘lib, bundan tashqari, yozish va o‘qish bilan bog‘liq muammolar ham yuzaga keladi; 2. Bolalarda nutqning tovush va bo‘g‘in tuzilishida buzilishlar mavjud; yengil shakllarda, bu, masalan, bir nechta tovushlarning yo‘qligi, buzilishi yoki aralashishi, og‘ir shakllarda - bolaning boshqalarga aytganlarini tushuna olmaslik bilan sezilarli darajada buzilgan artikulyatsiyada namoyon bo‘ladi; 3. Bog‘langan nutqda bolalar, qoida tariqasida, kam lug‘atga ega, nutqning grammatik tuzilishini o‘zlashtirishda qiynaladilar, shuningdek, tizimli nutqda katta muammolarga duch kelishadi; 4. Passiv lug‘at, nutqning semantik jihati va lingvistik ma'no buzilgan; Aqliy zaiflikning eng og‘ir shakllarida so‘z boyligi birdan 1-10 ta so‘zlar bilan chegaralanadi; 13 5. Fonematik eshitish ko‘pincha buziladi; ovozli tahlil va sintezni o‘zlashtirish sezilarli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi va shunga mos ravishda savodxonlikni o‘zlashtiradi; aqli zaiflikning chuqur shaklida og‘zaki nutqni umuman tushuna olmaydi; 6. Fikrlashning buzilishi, diqqatning pasayishi va boshqalar tufayli aqli zaiflikning og‘ir shakllarida nutq juda kam rivojlanadi, u kommunikativ funktsiyani bajara olmaydi. Aqli zaif bolalar uchun nutqini korreksiyalash quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilishi kerak: • Nutq motivlarini shakllantirish va rivojlantirish; • Nutq bilan bog‘liq yuqori aqliy funksiyalarni rivojlantirish va uning mavjudligini aniqlash. Aqliy zaiflikning og‘ir shakllarida bola nutqsiz muloqot qilish, imo-ishoralar va muayyan xatti-harakatlardan foydalanishga odatlanib qoladi; Shunga ko‘ra, bolada nutqni asosiy aloqa vositasi sifatida ishlatish zaruriyatini shakllantirish uchun ishlash juda muhimdir. Nutq - bu fikrlash, idrok etish (shu jumladan eshitish, ko‘rish), diqqat, xotira kabi boshqa funksiyalar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan aqliy jihatdan bolalarda yuzaga keladigan nutqning tizimli rivojlanmaganligi ustida ishlash uchun bir nechta mutaxassislarni birlashtirish kerak: • Neyropsixolog "miya" bilan shug‘ullanadi, nutq uchun imkoniyatlar va shart-sharoitlarni yaratadi, kompensatsiya mexanizmlarini faollashtirish uchun vosita dasturi va hissiy integratsiya yordamida rivojlantirish; idrok (nutqning eshitish, ritmik komponenti, fonematik eshitish), nutqning tartibga soluvchi komponenti va umuman barcha faoliyat bilan ishlaydi; O‘z navbatida, yozish va o‘qish buzilishlarining oldini olish yoki tuzatishni amalga oshiradi; • Logoped bevosita nutq tuzilmalari, artikulyatsiya apparati (tovush, savodxonlik, leksik va grammatik tuzilish, bog‘langan nutqni qurish) bilan ishlaydi; 14 • Aqliy zaiflikning chuqur va og‘ir shakli bo‘lsa, tuzatish ishlariga defektolog, nevrolog, jismoniy tarbiya mutaxassisi va boshqalar jalb qilinishi kerak. Korreksion mashqlar dasturi faqat mutaxassis tomonidan tuziladi; Kognitiv funktsiyalar va nutqni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni mustaqil ravishda bajarish nafaqat foydasiz bo‘lishi mumkin (tizim yo‘qligi, har bir mashqning maqsadini va ushbu mashqlarga qaratilgan nuqsonning mohiyatini tushunmaslik tufayli) salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Nutq bilan ishlash, yuqorida aytib o‘tilganidek, bir nechta sohalarda darslarni o‘z ichiga oladi. Ba'zi nutq nuqsolari, masalan, dizartrik komponentli, vosita funksiyalarini dinamik, statik, harakatning fazoviy tashkil etilishini rivojlantirish, nutqning artikulyatsiyasi, ritmik va intonatsion tuzilishini, to‘g‘ri nafas olish, fonatsiya kinesteziyasini rivojlantirish uchun mashqlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Og zaki nutq yozma nutqdan quyidagilar bilan faraq qiladi:og zaki nutq-ʻ ʻ tovush nutq, yozma nutq esa grafik nutqdir. Og zaki nutqda innotatsiya mimika, ʻ imo-ishora artikulatsiyadan keng foydalanib eshitish sezgisi asosiy rol o ynaydi. ʻ Aqli zaif bolalarni yozma nutqlari - murakkab ruhiy faoliyatidir. Aqli zaiflik bolalarning so zlarini tovush tomonidan tahlil qila olishlari grammatik qonun- ʻ qoidalarni muvaffaqiyati egallashlarida asosiy vositadir. Aqli zaif bolalar bilan aloqa qilishda ular nutqining yetarlicha ifodali emasligi ko zga tashlanadi. Og zaki ʻ ʻ nutqning fonetik ifodaliligining asosiy bo lib jumlanining intonatsiyasi xizmat ʻ qiladi. Aqli zaif bolalarning og zaki nutqida ifodali vositalar juda zaif bo ladi. ʻ ʻ Ularning nutqi monotonligi intonatsiyasiz keraksiz pauza bilan harakat qiladi. Og zaki nutqdan yozma nutqqa o tish-bolalarni nutqining rivojlanishida yangi ʻ ʻ davridir. Yozma nutq esada esa ko rish va motor harakat sezgisi asosiy rol ʻ o ynaydi.Yozma nutq nutqni aniqroq idrok qilishga yordam beradi.Aqli zaif ʻ bolalarda so z boyligi juda sekinlashgan bo lishi kuzatiladi. Ular ko pincha doimo ʻ ʻ ʻ uchraydigan yaxshi tanish bo lgan predmetlarni nomini ham bilmaydi. So zdagi ʻ ʻ tovushlarni farqlamasdan ularni ajratmasdan,bolalarni o qish va yozishga, ʻ 15 keyinchalik to g ri yozishga o rgatish mumkin emas.shuning uchun birinchiʻ ʻ ʻ o rinda og zaki nutqi yaxshi rivojlansagina yozma nutqi ham shakllanadi. ʻ ʻ Aqli zaif bolalarda nutqning buzilishi tizimli xarakterga ega. Ularda nutqiy faoliyat bilan bog liq barcha harakatlarining u yoki bu darajada shakllanmaganligi ʻ namoyon bo ladi-ki, bular mativatsiyaning zaifligi, nutqiy munosabatga bo lgan ʻ ʻ talabning pasayishi, nutq faoliyatini programmasi, qo pol buzilishi, nutqiy ʻ harakatlarining ichki dasturi nutqiy programmaning qo lanishi nutq ustidan nazorat ʻ oldindan o ylangan natijani taqqoslash operatsiyalarini buzilishi kabilaridir. Aqli ʻ zaif bolalarda nutqiy bayon qilish turli darajada buziladi masalan, mazmunan til jihatdan sensomotor darajadada shular jumlasidandir. Eng rivojlanmaganlari murakkab darajalari ( mazmun, tilga oid) hisoblanadi. Aqli zaif bolalarda nutqning buzilishi turli ko rinishlarda bo ladi va ularni turli tahlil qilishda differensial ʻ ʻ yondoshishni talab etadi. Simptomatika kasallik belgilarining yig indisi va nutq ʻ buzilishining mexanizmi faqatgina miya sistemasining umumiy rivojlanmay qolishidagina emas, balki, nutqqa bevosita aloqador bo lgan sistemasining ʻ lokalpatologiyasi tomonidan belgilanadi. Bu esa aqli zaif bolalarda buzlishlari ko rinishini yanada murakkablashtiradi. Shu sababli oligofreniya ikki guruhi ʻ ajratub ko rsatiladi. ʻ 1) Nutq rivojlanmagan oligofreniya 2) Nutq kamchiliklari bilan murakkablashgan, atipik oligofreniya. Nutq nuqsonlarining kelib chiqish sabablari mutaxasislar shunday ta’rif beradi: nutqning o z vaqtida rivojlanmasligi yoki keskin sekinlashuvining sabablari ʻ juda ko p ekanligini aniqlashgan va uch davrga bo lishgan ʻ ʻ 1. Homiladorlik davri ( perinatal davri ); 2. Tug ruq davri (natal davri); ʻ 3. Tug ruqdan keyingi davr (postnatal davr); ʻ 1. Homilalik davrida turli xil kasaliklarni boshdan kechirish homila toksikozi gepoksiya yoki kislorod yo qotish, qon bosimining oshishi homilador ʻ ayol va homilador qon guruhining mos kelmasligi kabilardir. Homiladorlik davrida 16 sigaret alkologik va giyohmandlik moddalarini iste’mol qilish ayrim dori- darmonlarni qabul qilish juda qattiq ta’sir qiladi. 2. Tug ruq davrida akusherlik patologiyalari ya’ni tosh suyaginingʻ kichkinaligi homilaning kindik o qiga o ralishi. Tug ruqdan oldin suv ketishi ʻ ʻ ʻ homilaning noto gri joylashishi tug ruq jarayonida bosh miyaning jarohatlanishi ʻ ʻ tugruq jarayonidagi asfiksiya natijasida bolaning ko karib tug iladi. ʻ ʻ 3. Tug ruqdan keyingi davr- 1yoshdan 3yoshgacha bo lgan davrda bosh ʻ ʻ miyadan turli xil jarohatlarni olish bosh miyadagi infeksiyalar turli xil yuqumli kasaliklar sababli yuzaga keladi. Nutq nuqsonlarni ta’rif berishda birinchi navbatda bolaning ruhiy, aqliy va eshitirish idroki tekshirib olinadi. Nutq nuqsonlari og ir-yengilligiga qarab ʻ guruhlarga bo linadi. ʻ Aqli zaif bolaning ota-onalari uzoq, mashaqqatli mehnat va mutaxassislarning tavsiyalariga amal qilish kerakligini tushunishlari kerak. Bundan tashqari, bolaga jamiyatga moslashishga imkon beradigan sharoitlarni yaratish kerak. 17 II BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA OLIB BORILADIGAN LOGOPEDIK ISHLAR 2.1. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqini rivojlantirish bo‘yicha olib boriladigan korreksion – pedagogik ishlar Ma’lumki, imkoniyati cheklangan bolalarning bir qismini aqli zaif bolalar tashkil etadi. Aqli zaif bolalarda birlamchi nuqson oqibatida nutq nuqsoni ikkilamchi nuqson sifatida namoyon bo‘ladi. Bu esa, ularni ta’lim olishlari bilan bir qatorda ijtimoiylashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. SHu sababli, bu toifa bolalarning nutqini rivojlantirish samaradorligini innovatsion texnologiyalarni va zamonaviy talablarga javob beradigan korreksion-pedagogik ishlar tizimini ishlab chiqishni taqozo qiladi. Aqli zaif bolalarda uchraydigan nutq nuqsonlarining aksariyati murakkab nutq nuqsonlari bo‘lib, bu nuqsonlarni bolalarning imkoniyatlari darajasidagi qiziqarli texnologiyalar asosida bartaraf etish lozim. Korreksion–logopedik ish deganda mavjud nutq nuqsonlarini bartaraf etishga qaratilgan maxsus usul va tadbirlar majmui tushuniladi. Korreksion ish tizimini ishlab chiqishda, albatta avvalo, nuqsonning o‘ziga xosligi, uni keltirib chiqaruvchi sabablarni o‘rganib, bu toifa bolalarni shaxs sifatida tarbiyalash, nuqsonlarni bartaraf qilishga yo‘naltirilgan maxsus usullar, tadbirlar, texnologiyalardan foydalaniladi. Ularni tanlashda aqli zaif bolalarning yosh va individual xususiyatlari hisobga olinadi. Korreksion-logopedik ish tizimida aqli zaif bolalarning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda quyidagi tamoyillarga tayaniladi: - bolani shaxs sifatidagi qadr-qimmatini va uni o‘ziga xosligini tan olish tamoyili-bunda bolani boricha qabul qilish va shunga asoslangan holda yondoshish ko‘zda tutiladi; - differensial yondoshuv tamoyili, bu tamoyil bolaning barcha hususiyatlarini: uni ishchanlik qobiliyati, motor xususiyatlarini rivojlanganlik darajasi, nutq buzilishlarining simptomatikasi va mexanizmlarini ko‘zda tutadi; 18 - bolaning kuchli rivojlangan tomonlariga tayanish tamoyili -bu toifa bolalar his-tuyg‘ular, ko‘rgazmali–harakatli idrok,taktil sezuvchanlik, imitatsion (taqlidchanlik) qobiliyatlarining sezilarli saqlanganligi bilan xarakterlanadi. - analizatorlarni predmetlar va ko‘rgazmali illyustratsiyalarga yuqori darajada qaratish; - Tizimli yondashuv tamoyilida-nutq buzilishlarini har tomonlama to‘liq o‘rganish va ta’sir etishni ko‘zda tutadi. Bu tamoyillar aqli zaif bolalarda nutq kamchiligining tuzilishini tushunish, buzilish etiologiyasi, mazmuni, aloqalarini aniqlash, etakchi buzilishlarni ajratib ko‘rsatish, tashxis qilish, oldini olish va bartaraf etishning ilmiy asoslangan tizimi uchun muhim ahamiyatga ega. Pedagogik ish tizimining asosiy metodlari-ko‘rgazmali, amaliy, og‘zaki metodlari hisoblanadi. Bu metodlar nutqiy materialni egallashni engillashtiradi, nutqiy ko‘nikma va malakalarning aniq, tushunarli o‘zlashtirilishini ta’minlaydi hamda logopedik ishning samaradorligini oshiradi. Korreksion pedagogik ish tizimi bolalarning nutqiy imkoniyatlaridan kelib chiqib, sub’ektning ob’ektga,ob’ektning ob’ektga (o‘quvchi-o‘qituvchi,o‘quvchi-o‘quvchi) ta’siri shaklida tashkil etilishini ko‘zda tutadi. Bu tizimda defektolog-logoped, tarbiyachi, ota-onalar va logoped,aqli zaif bola asosiy ishtirokchi bo‘lib, bunda barcha e’tibor bolaga qaratiladi. Korreksion-pedagogik ishning mazmuni ta’lim samaradorligini oshirishni tashkil etish maqsadida aqli zaif o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‘qitishni o‘yinli tashkil etishni ko‘zda tutadi . Ma’lumki, nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalardagi kabi aqli zaif bolalarda ham turli xil darajadagi motor buzilishlar kuzatiladi. SHu sababli korreksion- pedagogik ish tizimida bolalarda motor sohalarini rivojlantirilishiga alohida e’tibor beriladi. 19 Umumiy motorika: bunda harakatlarning kinetik asosini rivojlantirish, dinamik va statik koordinatsion harakatlar, ko‘ruv fazoviy praksisni rivojlantirish ko‘zda tutiladi. Mayda motorika: barmoqlarning kinetik-kinestetik harakatlarini rivojlantirish, bir harakatdan boshqa harakatga o‘tish tezligini rivojlantirish, barmoqlarning fazodagi harakatlari va ko‘ruv praksisini rivojlantirish amalga oshiriladi. Artikulyasion motorikani rivojlantirish: artikulyasion a’zolarni va til harakatlarini rivojlantirish (kinetik), artikulyasion a’zolar holatini his etish (kinestetik), mimik muskullarni rivojlantiruvchi harakatlardan iborat bo‘ladi. Aqli zaif bolalar nutqini rivojlantirish bo‘yicha olib boriladigan korreksion – pedagogik ishlar innovatsion texnologiyalar orqali tovushlar talaffuzi, fonematik idroki, so‘zlarni tovush-bo‘g‘inli analiz-sintez qilish qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘yicha ishlarda ko‘ruv tayanchi ijobiy his-tuyg‘ular va motivatsiyalarni hosil qilishga qaratiladi. Bu esa, bolalarning o‘z kuchlariga ishonchini, faolligini orttirib, o‘qitish samaradorligi oshirilishiga yordam beradi. Aqli zaif bolalarda tovush talaffuz buzilishini to‘g‘rilash, normal rivojlangan bolalarga nisbatan ancha uzoq davom etadigan jarayondir. Ular bilan olib boriladigan ish shartli refleks aloqalari hosil bolishining qiyinligi tufayli, yangi tovush shakllanishining sekinlashishi va uzoq davom etishini keltirib chiqaradi. Asab (nerv) jarayonining inertligi, sekinlashish va asabiy kuchayishning o‘ta buzilishi, eski-oddiy aloqalardan yangilariga o‘tishdagi bir xillikni ko‘rsatishda namoyon bo‘ladi. Buning natijasida u yoki bu tovushni noto‘g‘ri talaffuz qilish uzoq vaqt saqlanib qoladi. Yangi tovushni nutqqa kiritish, ya’ni avtomatizatsiya bosqichi uzoq vaqtni talab qiladi. Ba’zida bir tovushni me’yoriga yetkazish uchun 3-5 mashg‘ulotning o‘zi kifoya qiladi, lekin uni avtomatizatsiyalash 1-1,5 yilda nihoyasiga yetadi. Buning asosiy sababi, aqii zaif bolalardagi oliy nerv faolyatining o‘ziga xos tomonlari, o‘z nutqi va to ‘g‘ri talaffuz qilish ustidan nazorat yo‘qligi hisoblanadi. Aqli zaif o‘quvchilarda nutq tovushlarini buzib talaffuz qilish bilan bir qatorda tovushlarni almashtirib qo‘llash sezilarli darajada uchraydi. Tovush 20 talaffuz qilishning monomorf buzilishida tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish tovushlarni almashtirishga qaraganda sezilarli darajada, taxminan 2,5 martaga ziyodroq bo'ladi. Polimorf buzilishda esa tovushlarni almashtirish va tovushlarni buzib talaffuz qilish nisbatan bir xil miqdorda uchraydi. Aqli zaif bolalarda tovush talaffuzidagi buzilishlarning navbatdagi o‘ziga xosligi, mustaqil nutqdagi o‘xshash bo‘lgan, aniq, ravshan articulator qurilmalarning foydalanishida namoyon bo‘ladi. D.l.Orlovaning ma’lumotlariga ko‘ra, yordamchi maktablarning 1-sinfida tovushlarni mustaqil nutqda talaffuz qila olmaslik va undan to‘g‘ri foydalana bilmaslik ko‘proq tarqalgan. Birinchi o ‘quv yili davomida tovushlarni almashtirilishning yoyilishi (tarqalish) 3 martagacha kamayadi. (1-sinfda 34, 5%, 2 sinfda 8,7%). Bu esa shundan guvohlik beradiki, bolalarda tovushlarni to ‘g‘ri talaffuz qilishni shakllantirish uchun (tovushlaming artikulator qurilmalarini to‘g‘ri shakllantirish uchun) bir o‘quv yilining o ‘zi ham kifoya qilar ekan. 2-sinf o ‘quvchiIarining mustaqil nutqida tovushlarni n o to ‘g ‘ri qo'llash va ularni boshqa tovushlar bilan aralashtirish ortadi. Mustaqil nutqda tovushlarni to‘g‘ri qo‘llash aqli zaif bolalarda murakkab tarzda namoyon bo'ladi. Ularni bartaraf etish sekinlik bilan kechadi. Tovushlarni talaffuz qila olish malakasi o‘rtasidagi tafovutlar va shu tovushlarni nutqqa qo'llash ularga xosdir. Quyi sinflaming aqli zaif o ‘quvchilarida tovush talaffuz qilishning keskin o‘zgarishlari seziladi. Yordamchi sinflarning 1—2-sinflarida tovushlaming bir necha guruhidagi o ‘zgarishlar birgina guruhdagi tovush o'zgarishlariga qaraganda 2 marta ko'proq kuzatiladi. Ikkinchi va uchinchi guruhga oid tovush buzilishlari (sirg‘aluvchi, shovqinli, rv a /) yuqori darajada bo‘ladi. To‘rtinchi va beshinchi guruh tovush buzilishlari nisbatan kamroq uchraydi. 3-sinfdan boshlab bir yoki ikkita guruh tovushlar buzilishi ko‘proq yoyilgan bo‘ladi. Yuqori sinflaming ko'pchilik o'quvchilarida tovush hosil qilishdagi nuqsonlar faqat bir guruh tovushlardagina kuzatiladi. Tovushlarni ko‘plab almashtirib qo‘llash nafaqat nozik motorik differensiatsiya qiyinchiliklaridan kelib chiqadi, balki, tovushlarni eshitish 21 differensiatsiyasining buzilishi, tovushlarni to‘g‘ri tanlash operatsiyasiningshakllanmaganligi bilan belgilanadi. Aqli zaif bolalarda tovush talaffuz qilishlarining yana bir o ‘ziga xos tomoni bu buzilishlar variativ, ya’ni turli ko‘rinishda bo‘ladi. Biiginao‘sha tovushni bola ba’zi vaqtda to ‘g‘ri talaffuz qiladi, ba’zida talaffuz qilmaydi, yoki buzib talaffuz qiladi. Bu so‘z hosil qilgan tovush-bo‘g‘in tuzilishidan kelib chiqadi va tovushning so‘zdagi o‘rni bilan belgilanadi. Sodda so‘zlar boshida bola tovushni to‘g‘ri talaffuz qila oladi, aksincha, murakkab so‘zlarda ketma-ket kelgan undoshlarda tovush tushirib qoldirishi mumkin. Tovush talaffuzining buzilishi, ayniqsa, tovushlarni almashtirish, normal bolalardan ko‘ra ko‘proq aqli zaif bolalar yozuvida aks etadi. Bu ko‘rinish awalo, tovush almashtirish holatlariga taalluqlidir. Aqli zaif bolalarda tovushlar talaffuzining buzilishi shartli ravishda polimorf hisoblanadi. Masalan, bir bolaning o ‘zida ham, nutq motorikasining rivojlanmay qolishi, ham eshitish differensiatsiyasi va artikulatsion apparatning tuzilishidagi buzilishlar ro‘y beradi. Tovushlar talaffuzining aqli zaif bolalarda buzilishi simptomatikaning chidamliligi bilan xarakterlanadi. So‘zlarda tovush-bo‘g‘in strukturasining buzilishi aqli zaif bolalarda ko‘p uchramasada, yordamchi maktablarning 1—2- sinflarida uchraydi va o‘ziga xoslik bilan xarakterlanadi.Tovush-bo‘g‘in strukturasining buzilishi, bo‘g‘inlar strukturasining ketma-ketligida ham, alohida bo‘g‘inda ham ro‘y berishi mumkin. Biror-bir bo‘g‘in strukturasining buzilishi undoshlarning yonma-yon kelishi bilan xarakterlanadi. Yonma-yon undoshlar ishtirok etgan bo‘g‘inga nisbatan bo‘g‘inlari ko‘p bo‘lgan sodda so‘zlar ko'proq o'zgarishga uchramaydi. Undosh tovushlarni tushirib qoldirish, ular ketma-ket kelgan so‘zlarda, so‘z boshida, o‘rtasida yoki oxirida bo‘lishidan qat’i nazar ko‘proq tarqalgan. Aqli zaif bo‘lgan bolalar ko‘proq ketma-ket kelgan undoshlami fonetik jihatdan o‘xshash bo‘lgan undosh bilan almashtirib yuboradilar. Odatda, so'zdagi 22 undoshlar ketma-ket kelganda, birinchi turgan tovushni almashtirish ro‘y beradi, ayniqsa, bu so‘z artikulatsiyasiga ko‘ra murakkab so‘z bo‘lsa, (tramvay-tlamvay, artist-atist, kostyum-koxtyum). Tovush almashtirish ko‘proq akustik yoki artikulator-akustik o ‘xshashliklarning belgilariga kora namoyon bo‘ladi (sh-x, t-s, k -p, k-t, r-l). Tovush almashtirishning ozgina qismigina artikulator o‘xshashliklar tufayli ro‘y beradi. Ketma-ket kelgan undoshlarni noto‘g‘ri talaffuz qilishning sababi bo‘lib, so'zdagi undoshlami noaniq eshitib farqlay bilish hisoblanadi. So‘zlardagi bo‘g‘in strukturasining buzilishi hatto butun bir bo‘g‘in tushirib qoldirishda ham namoyon boiadi (televizor — tvizor, qo‘lbolabala). Bo‘g‘in tushirib qoldirish asosan so‘z boshida va o‘rtasida yuz beradi (kitob-tob, qo‘zichoq-zichoq, mashina-shina, ayiqcha-iqcha). Bo‘g‘in strukturasining buzilishi faqatgina 3-5 murakkab so‘zlardan boshlab, ko‘proq yonma-yon kelgan undoshlarda yuz beradi. Bolalarga tanish bo'lgan va tez-tez foydalanib turiladigan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlar, kam foydalaniladigan hamda yaxshi tanish bo‘lmagan so‘zlarga nisbatan kamroq buzib talaffuz qilinadi. Aqli zaif bolalaming nutqi ko‘p hollarda ma’nosiz, tushunarsiz va emotsional bo‘yoqsiz bo‘ladi. Ba’zilarida nutq sekinlashgan, ba’zilarida esa tezlashgan, shu bilan birga, bolalarining ovozi past, ba’zilarining ovozi chinqiroq boladi. Ayniqsa, Daun kasalligi bilan og‘rigan bolalarda nutqning buzilishi yaqqol namoyon bo‘ladi. Nutq tezligi past bo‘lishi, o‘ta kuchli ruhiy holatdagi duduqlanish kuzatiladi. Bunday bolalarda disfoniya — ovoz o'zgarishi keng tarqalgandir. Ovoz past va bo‘g‘iq; nafas olish, ovoz, artikulator apparatining koordinatsiyasi buzilgan bo‘ladi. Tovushlar taiaffuzidagi nuqsonlarni to‘g ‘rilashni aqli zaif bolalaming idrok qilish faoliyatining rivojlanishi bilan boglash, qiyoslash, analiz va sintezning harakatlari bilan bog‘lash lozim. T o ‘g‘ri talaffuzdagi buzilishlarni to‘g‘rilashdagi logopedik ishlarda qiyoslash usulini keng Mqollaniladi. Masalan, tovushni to 23 ‘g‘rilash bosqichida to ‘g‘ri va noto‘g‘ritalaffuz qiyoslanadi. Avtomatizatsiya bosqichida shu tovushning o‘zi fonetik jihatdan bir-biridan uzoq boigan tovushlar bilan qiyoslanadi. Korreksiya (to‘g‘rilash) jarayonida tovush miqdoriga nisbatan turli so‘zlarning tovush tuzilishi qiyoslanadi. Asosiy diqqat-e’tibor umumiy va nutqiy materialning rivojlantirilishiga, eshitish qobiliyatining, xotiraning shakllantirilishiga, ya’ni aqli zaif boigan bolalardagi tala ffuz qilish buzilish la rin in g b a rch a sabablarini normallashtirishga qaratiladi. Talaffuzdagi buzilishlaming korreksiyasida diqqat-e’tibor so‘zning tovush tarkibi haqidagi aniq tasawurga ega bolishga, so‘zdagi tovushni ajrata bilishga, nutq tovushlarning ma’no bildiruvchi vazifalarini aniqlashga qaratiladi. Yordamchi maktabda logopedik ish bilan savodga o'rgatish o‘rtasida o‘zaro uzviy aloqa amalga oshiriladi. Tovushni to ‘g‘ri talaffuz qilish ustidagi ish bolani shu tovush ifodalagan harfni o‘zlashtirishga tayyorlaydi. Boshqa tomondan harfni o'rganish esa tovushni nutqqa mustahkamlash uchun grafik tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Bola harfni o‘rganishdan awal, tovushni to‘g‘ri talaffuz qila bilishi, uni nutqda ajrata olishi kerak. Aqli zaif o‘quvchilarda talaffuz buzilishlarini to ‘g‘rilash davrida ulardagi psixik jarayon kechishining o‘ziga xos tomonlarini hisobga olish zarur (tempning sekinlashishi, diqqat-e’tiborni bir joyga yig‘a olmaslik va boshqalar). Yordamchi maktablarda talaffuzdagi nuqsonlarni bartaraf etish yuzasidan olib boriladigan logopedik ishlaming o‘ziga xos tomonlaridan yana biri ishni yakka tartiblashtirish hisoblanadi. 0‘ziga xoslik rejalashtirishda ham o ‘z aksini topadi. Normal bola uchun qiyinchilik tug‘dirmaydigan har qanday masala, yordamchi maktablarda iloji boricha oddiylashtirilishi lozim. Logoped bu o‘ziga xoslikni talaffuzdagi kamchiliklarni to ‘g‘rilashdagi ishning har bir bosqichida hisobga olishi darkor. Yordamchi maktablarda talaffuz buzilishlarini bartaraf etishning dastiabki bosqichi uzoq davom etadi va sifat jihatdan boshqa mazmun kasb etishi bilan xarakterlanadi. Umumiy nutqiy motorikani rivojlantirish, eshitish va xotirani 24 mustahkamlash ustida ishlar olib boriladi. Nutqiy nafas olish, uzoq nafas chiqarib turishni shakllantirish zarur. Bular o‘yin ko'rinishidagi mashqlarda o‘tkaziladi. Uzoq vaqt nafas chiqarishga ovoz tembri, balandligi, kuchini rivojlantirish maqsadida, ovoz mashqlarini kiritish lozim. Keyinchalik oddiy artikulator mashqlar kiritiladi. Aqli zaif bolalarda artikulator motorikani rivojlantirish ikki yo‘nalishda olib boriladi: harakatning knetik asosini rivojlantirish va articulator harakatning kinestetik asoslarini rivojlantirish. Kinestetik holatni rivojlantirishda ish ko'zgusiz olib boriladi, o‘quvchilar lablar holatini takrorlaydi, logopedning nutqiy yo‘riqnomasi asosida til holatini passiv 0 ‘zgartirishini qaytaradi. Bolalarni eshitib nutqiy birliklarni ajratishga o‘rgatiladi. ("qani kim qichqirayapti?", "top-chi ovoz qayerdan kelayapti?" kabi o‘yinlar). Shuningdek, o‘quvchilarni so'zlar tartibini eslab qolishni, bo‘g‘inlami awal rasmlar asosida keyin ularsiz qaytarishga o'rgatiladi. Dastiabki, bosqichda tovush analizi va sintezining elementar shakllarini rivojlantirish amalga oshiriladi. Bolalar undosh va unli tovushlarni ajratib ko‘rsatishni o‘rganadilar. Aqli zaif bolalarda tovushni yo‘lga qo‘yish aralash usullarda amalga oshirilad i. Yordamchi maktablarda nutq tovushlarini avtomatizatsiyalashtirish uzoq davom etadigan bosqich hisoblanadi. Bu bosqichda so‘zdagi tovushni ajratib ko‘rsatish, boshqa tovushlarga nisbatan uning o'mini belgilash, tovush analizi va sintezining murakkab shakllariustida ish olib boriladi. Aqli zaif bolalar so‘zdagi tovush o‘rnini yaxshi belgilay olmaydilar, shuning uchun o‘z vaqtida artikulator a’zolarini tovushni talaffuz qilishga tayyorlay olmaydilar. Ayniqsa, bu hoi tovush so‘z o‘rtasida yoki oxirida kelganda yaqqol seziladi. Tovushlarni avtomatizatsiyalashtirish jarayonida nutqning ohangini rivojlantirish ustida ishlash tavsiya etiladi. Bo‘g‘indagi urg‘u, so‘z urg‘usi ustida bog‘lanishli nutqda intonatsiya ustida ishlash lozim bo'ladi. Bu bosqichning o‘ziga xos tomoni darslami rejalash, mavzularni taqsimlash hisoblanadi. Mashg‘ulotlar aniq rejalashtiriladi, bu rejada nutqiy material topshiriqlarini asta-sekin 25 murakkablashtirish maqsad qilib qo‘yiladi. Masalan, bo‘g‘inlardagi S tovushni avtomatizatsiyalashtirishda mashg'ulotlaming mavzusi quyidagicha (1 sinO: ochiq bo‘g‘inlarda (tovush so‘z boshida); teskari bo‘g‘inlarda as, os, us, is; yopiq bo‘g‘inlarda (tovush bo‘g‘in boshda) sol, sot, sak; yopiq bo‘g‘inda (tovush bo‘g‘in oxirida):los, kos, kas; undoshlar yonma-yon kelganda: ska, ost, osk. Tovushlar differensiatsiyasi logopedik ishlarning zaruriy bosqichi hisoblanadi. 0 ‘rta maktablarda bu ishlar faqat og‘zaki nutqda tovushlar o‘mi almashgandagina olib boriladi. Yordamchi maktablarda esa bu qadar og'zaki nutqda tovush buzib talaffuz etilganda ham olib borilishi zarur. Bu yozma nutqda ko‘plab harflar o‘mini almashtirishga olib keluvchi nutq tovushlarini nutqiy- eshitish differensiatsiyasining rivojlanmay qolishidan kelib chiqadi. Tovushlarni chegaralash (belgilash) ishlari 2 yo‘nalishda olib boriladi: 1) tovushlarni talaffuz qilish differensiatsiyasini aniqlash; 2) nutq tovushlarini eshitish differensiatsiyasini rivojlantirish, ayniqsa, fonetik jihatdan yaqin bo‘lgan tovushlar ustida ishlash. Aqli zaif bolalar so‘z boyligining o‘ziga xos tomonlari ko‘plab mualliflar diqqat-e’tiborini o ‘ziga jalb qilgan. Ular, idrok qilish faoliyatidagi buzilishlar passiv va aktiv lug‘atlaming shakllanishida o ‘z izini qoldiradi, deb e ’tirof etganlar. Aqli zaif bolalarda lug‘at boyligining kambag‘alligi, so‘zlardan noto‘g‘ri foydalanish, passiv lug‘atning aktiv lug‘atdan ustun bo‘lishi va so‘zlami mazmunga qarab ishlatishdagi qiyinchiliklar sezilib turadi. Bu bolalarda so‘z boyligi kambag‘alligining muhim sabablari bo‘lib, ularning aqliy rivojlanishining pastligi, atrofdagi olam haqida bilim va tasawurlarining cheklanganligi, verbal xotiraning zaifligi, ijtimoiy va nutqiy munosabatga bo'lgan talabning pastligi, qiziqishlarning shakllanmaganligi hisoblanadi. Bolalar lug‘atida aniq ma’noli otlar ustunlik qiladi, umumlashma xarakterdagi so‘zlar ishtirok etmaydi (mebel, idish, poyafzal, kiyim). 26 Aqli zaif bolalaming faol lug‘atida hayvonlar harakatini anglatuvchi ko‘plab fe’llar ishtirok etmaydi (sakraydi, emaklaydi, uchadi). 1—2-sinf o'quvchilari "qurbaqa kelyapti" ”ilon kelyapti", "qushcha kelyapti", kelyapti deb gapiradilar. Aqli zaif bolalar soni jihatdan ko‘p bo‘lmagan predmet belgisini bildirgan so‘zlardan: rang (qizil, ko‘k, yashil), maza-ta'm (shirin, achchiq) foydalanadilar. Belgi jihatdan qarama-qarshi ma’noli bo‘lgan so‘zlardan esa juda kam foydalanadilar (uzun-qisqa). N.V. Tarasenkoning ma’lumotlariga ko‘ra quyi sinflaming aqli zaif o‘quvchilari insonlaming ichki fazilatlariga oid sifatlarni ham iste‘mol qiladilar. Quyi sinf aqli zaif o ‘quvchilarining lug‘atida ravish so‘z turkumiga oid so‘zlar juda ham cheklangan. So‘z va iboralarni noto‘g‘ri qo‘llash tez-tez uchraydi. Semantik o‘xshashligiga ko‘ra so‘zlami almashtirish ustunlik qiladi. Tarqoq, ma’nosi kengaygan so‘zlarni almashtirish hodisasi xarakterlidir (sakrayapti, o ‘rmalayapti kelyapti). Bir turdagi, ko‘rinishdagi so‘zlami almashtirish kuzatiladi. Masalan, botinka so‘zi bilan bolalar (etik, tufli, kalish so‘zlarini qo‘llaydi); ko‘ylak so‘zi bilan kofta, kurtka so‘zlari qoilanadi. Aqli zaif bolalarda so‘zlarni qo‘llashdagi noaniqliklarning sabablari bo‘lib differensiatsiyaning predmetlami ajratishdagi qiyinchiliklar hisoblanadi. Aqli zaif o ‘quvchilarning differensial tormoz jarayoni zaifligi oqibatida predmetlar orasidagi farqlarga qaraganda, ularning o ‘xshashliklarini osonroq qabul qiladilar, shuning uchun ular o‘xshash predmetlarning umumiy va aniq belgilarini o‘zlashtiradilar. Shunday umumiy va aniq belgilar bo‘lib, predmetlar bajaradigan vazifa bo‘lishi mumkin (qoshiq, sanchqi). Predmetlar orasidagi farq o ‘zlashtirilmaydi, ulami aniq belgilash esa chegaralanmaydi. Logopedik-korreksion (to‘g‘rilash) ta ’sir qilish jarayonida lug‘at boyligini oshirish, so‘z ma’nosini aniqlash, semantik maydon va leksik tizimni shakllantirish bo‘yicha ish olib boriladi. Sifatlar, fe’llar va predikativlug‘at alohida e’tiborga molik bo'ladi. 27 Yordamchi maktablarning quyi sinflarda olib boriladigan ishlar o‘yinlardan foydalanilgan holda, ko‘proq iste’mol qilinadigan fe’llar hisobiga lug‘atni boyitish bilan boshlanadi ("Kim qanday ovoz beradi", "Kim qanday ovqatlanadi" va hokazo). Sifatlarni egallash rang, shakl, hajmni anglatuvchi so‘zlardan boshlanadi. Keyinchalik balandlik, qalinlik, uzunlik, kenglik, og‘irlik va mazani anglatuvchi o'zlashtirish davom ettiriladi. Keyinroq otlardan yasalgan sifatlarni o‘rganish ustida ishlar olib boriladi. Shuningdek, semantik jihatdan murakkab bo‘lgan so'zlar —sifatlar o‘zlashtiriladi (masalan, insoniy fazilatlarni anglatuvchi sifatlar). Predikativ lug‘atni rivojlantirish bilan bir vaqtda nominativ lug‘atni boyitish bo'yicha ishlar davom ettiriladi. Umumlashtiruvchi xarakterga ega bo‘lgan so‘zlarni o‘zlashtirish alohida ahamiyatga ega. Ular bolalaming analitik-sintetik va umumlashtirish operatsiyalarining rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Lug‘atni boyitish olmoshlar, son, ravish va boshqa so‘z turkumlari hisobiga ham amalga oshiriladi. Aqli zaif bolalaming lug‘atini boyitishda sinonim so‘zlarni aniqlab o‘rganish ham tavsiya etiladi. Yordamchi maktablarda so‘z ma’nolarini aniqlash ustida olib boriladigan ish, atrofdagi predmet va hodisalar haqidagi tasawurlar bilan uzviy bog'liq. Predmetlami tasniflash (turlarga ajratish) nutqdan tashqari boigan (nutqiy boMmagan) reja asosida (masalan, rasmlami ikki guruhga bo‘lib ajratish), shuningdek, nutqdan foydalanilgan holda olib boriladi. Masalan, ko‘rsatilgan barcha predmetlami bir nom bilan aytish. Bolalarni turli toifadagi predmetlami o‘rganishi va o‘zlashtirishlariga yordam beradigan yozma ma’lumotlar va rasmlar tavsiya etiladi. So‘z ma’nosi ustida, uning aniq ma’nosidan asta-sekinlik bilan grammatik ma’nosiga olish va uni o‘zlashtirisbga alohida o ‘rin ajratiladi. Aqli zaif o‘quvchilarda nutqning grammatik qurilishini rivojlantirish jarayonida nutqiy nuqson strukturasini, semantik jihatdan yaqin bo‘lgan shakllar differensiatsiyasining qiyinchiliklarini e’tiborga olish zarur. Yordamchi maktablarda nutqning grammatik shakllanishi bo‘yicha ontogenetik tamoyillardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Normal bolalar 28 maktabgacha boMgan davrda o‘rganadigan ko‘pgina grammatik shakllarni, aqli zaif bolalar quyi sinflarda ham o‘zlashtirmay qoladilar. Grammatik shakllar ustidagi ishlar konkretlilikdan obstraktlilikka (mavhumlilikka), semantik jihatdan sodda bo‘lgan so‘zlardan murakkab so‘zlarga o'tish sifatidan amalga oshiriladi. Kelishiklar ustida olib boriladigan logopedik ishlar: birlikdagi va ko‘plikdagi bosh kelishikni, tushum qaratqich, jo ‘nalish, o‘rin payt va chiqish kelishigining ko'plik shakli konstruksiyalarini differensiatsiyalash tavsiya etiladi. Fe’lga oid so‘zlarning o'zgarishi funksiyasining rivojlanishi, dastlab hozirgi zamonda keyinroq o‘tgan zamonda (son, shaxs, o'zgarishlar) va nihoyat, zamon shakli jihatdan murakkabroq bo‘lgan kelasi zamonda o‘tkaziladi. So‘z yasalishini shakllantirish bo‘yicha olib boriladigan ishlar, aqli zaif o ‘quvchilarda uzoq davom etadigan, qiyin kechadigan jarayon hisoblanadi. Uni ot so‘z turkumiga oid so‘zlarning kichraytirish, erkalash shakllarini va boshqa ot yasovchi usullarni o‘rganishdan boshlash lozim. Keyinchalik otlardan sifat yasalishi va qarindosh boMgan so‘zlami o ‘rganish bo‘yicha ishlar olib boriladi. Gap qurilishini shakllantirishda asosiy e’tibor nutqiy bayon qilishni o‘z ichiga olgan semantik munosabatlarni o'rganishga qaratiladi. Dastlab gap oddiy munosabatlar hisobiga kengayadi (qiz gul uzyapti), keyin lokativ (bolalar maktabga ketyapti), keyinchalik esa — atributiv (bu onamning sumkasi, onam qizil sumka olib yuradi). Gap bo‘yicha olib boriladigan quyidagi ishlar tartibi tavsiya etiladi:awalo sodda yig‘iq, sodda yoyiq va nihoyat qo‘shma gaplar. Mustaqil nutq ustida olib boriladigan ishlar, dastlab dialogik material, situativnutq, keyinroq esa — monologik nutq ustida olib boriladi. Mustaqil nutqni rivojlantirish jarayonida asosiy e’tibor bog‘lanishni bayon qilishni rejalashtirishga qaratiladi. Mustaqil nutqni grammatik jihozlash ustida ham ish olib borish zarur. Mustaqil matn ustida ish olib boriladigan ishiarga quyidagi tavsiyalar beriladi: qisqa illustratsiyali matnni qayta so'zlash, ko‘rgazmalikka 29 tayangan holda uzun matnni qayta so‘zlab berish, sujetli rasmlar turkumi asosida qisqa himoyalash va berilgan mavzu asosida mustaqil so‘zlash. Aqli zaif bolalarda bog‘lanishli nutqni rivojlantirish analiz, sintez, qiyoslash, umumlashtirish va ayniqsa, ichki rejalashtirishni qayta ishlash bilan uzviy bog'langan bo‘lishi kerak. Mustaqil bayon qilishning har bir harakat (operatsiyasi) dastlabmustaqil oddiy topshiriqlar asosida shakllanadi va asta-sekin bog‘lanishlimatn bunyod bo'lishida bir butun jarayonga aylanadi. Aqli zaif bolalarda o‘qish jarayonini egallash sekinlik bilan boradi vama’lum o‘ziga xos qiyinchiliklar bilan xarakterlanadi (M.F. Gnezdilov,V.G. Petrova). Normadagi singari o‘qishni egallash jarayonida aqli zaifbolalar o ‘sha bosqichlardan o ‘tadilar. Lekin G.Ya.Troshinningma’lumotlariga ko‘ra bu bolalar o'qish pog‘onalarini normal o'quvchilargaqaraganda 3 marta uzoqroq vaqt ichida egallaydilar. Aqli zaif bolalarda o‘qish jarayonining har bir bosqichi ma’lum bir qiyinchiliklari bilan xarakterlanadi. Xususan, o ‘rganilgan harf aqli zaif 1-sinf o'quvchisi uchun baribir qiyinchiliklar tug‘diraveradi. Bu uning fonematik idrokining rivojlanmaganligi, ko‘rish analizi va sintezining shakllanmaganligi bilan bog‘liq. Aqli zaif bolalar uchun tovushlarni bo‘g‘in holiga keltirish juda murakkab masala boMib hisoblanadi. Fonematik analiz vazifasi aqli zaif o ‘quvchilar ongida katta qiyinchiliklar bilan shakllanadi, ular uchunbo‘g‘in haqidagi umumiylashgan tasawur ham murakkab hisoblanadi. So‘zlarni o ‘qish jarayonida, idrok qilishning differensiyalashmaganligi oqibatida aqli zaif bolalar uchun so‘zlardagi asosiy "hal qiluvchi” harflar yo‘q demak. Aqli zaif bolalarda tovush-bo‘g‘inni sintez qilish qobiliyatiko‘pincha past bo‘ladi, o'qilgan so‘zni tushunish va tanib qolishsekinlashadi. Matn va gaplami o'qish bundan ham ko‘proq qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Aqli zaif bolalarda o ‘qish jarayonida mazmunga tushunib yetishqanday rol o‘ynaydi, degan savol bo‘yicha turli fikrlar mavjud. Masalan,G.Ya. Troshin, aqli zaif bolalarda normal bolalarga qaraganda so‘zlamitahminiy o ‘qish ko‘proq 30 kuzatiladi, deb e’tirof etadi. M.F. Gnezdilovningfikricha esa aqli zaif bolalarda o'qish jarayonida tushinib yetish juda zaif namoyon bo‘ladi. Ikkala muallif ham normadagiga nisbatan, o‘qish jarayonida yo‘l qo‘yiladigan xatolar ko‘pligini e ’tirof etadilar.1—2-sinf o ‘quvchilarining aqli zaif o‘quvchilari orasida ko'pchilikbolalar, o ‘qish jarayonida takrorlanaveradigan xatolarga moyilligikuzatiladi. R.I. Lalayeva, K. Averino-Jakke ma’lumotlariga ko‘ra, aqlizaif 1-sinf o‘quvchilarining 65—70% ida disleksiya aniqlanadi. Aqli zaif o‘quvchiiardagi disleksiya simptomatikasi o‘zining turli ko‘rinishlari bilan,o‘qishdagi xatolar turg'unligi bilan xarakterlanadi. Bu bolalarda o‘qishdagi xatolarni quyidagi ko'rinishlarda keltirish mumkin: 1) harflarni o‘zlashtirmaslik; 2) harflab o'qish; 3) so‘zning tovush va bo‘g‘in strukturasini buzish; 4) o‘qilganni tushunishdagi buzilishlar; 5) o'qish jarayonidagi agramatizmlar (grammatik savodsizlik). Aqli zaif bolalarda harflarni o‘zlashtira olmaslik turli darajada namoyon boiadi: bir necha harflardan 20—25 harfgacha o‘zlashtira olmaslik aniqlanadi. Keyingi holatda faqatgina unli tovushlarni anglatuvchi ( a,o,o ‘)va cho‘ziq undoshlar ( sh,s,x ) o‘zlashtiriladi. Ba’zi bir hollarda harflar umuman aytib berila olinmaydi, yana ba’zi birlarida esa boshqalari bilan almashtiriladi. Ko‘proq almashtiriladiganlari quyidagilar: d-l, x-k, j- z , g-t, g-x, j-sh , d-t, r-l. Almashtirilib yuboriladigan g-k, j- z , d-t, r-l kabi tovushlarni fonetik jihatdan o ‘xshash bo‘lganliklari bilan tushuntirish mumkin. G-t, t-g, k –l k abi almashtirishlarni esa grafik belgilariga ko‘ra o ‘xshash bo‘lganliklari bilan tushuntirish mumkin. D-l, h-k larning almashtirilishi sabab bo‘lib, bir necha belgilarning o ‘xshashligi hisoblanadi. D va L harflari nafaqat grafik jihatdan, balki, artikulatsiyasiga ko‘ra ham o‘xshash tovushlardir. Grafik jihatdan o‘xshash bo‘lgan X va K tovushlari o‘zining ohangi va grafik artikulatsiyasi bilan o'xshashdir. Yordamchi maktablarning 1-sinflarida o ‘qishdagi buzilishlar bilan 51%, 2- sinfda esa 6,6% o ‘quvchi aniqlanadi. Harflab o‘qishning turli variantlari aniqlanadi. Ba’zi bir hollarda bolalar bo‘g‘inlab o ‘qiy olmaydi va harflarni birma- 31 bir aytadi. Bolalaming bir qismi harflab o‘qilgan matn va gaplarning mazmunini tushunib yetadi, boshqalarida esa harflab o‘qilganni tushunmasligi aniqlanadi. 1-sinf o‘quvchilari orasida o ‘qishdagi buzilishlarga ega bo‘lgan o'quvchilarning 49% ida harflab o‘qish kuzatiladi, 2-sinfda esa 26% bolalarda harflab o‘qish aniqlanadi. Shuningdek, xarakteriga ko‘ra turli bo‘lgan tovush-bo‘g‘in strukturasidagi ko‘plab buzilishlar aniqlanadi. 1-sinfda so‘zlarni buzib o'qish 38% o'quvchida, 2-sinfda 10% o‘quvchida aniqlandi. Yordamchi maktablarning quyi sinflarida matnlarni tez va ravon (so‘zlami butunligicha yoki bo‘g‘inlarga bo‘lib) o‘qiydigan o'quvchilar bor, lekin ular o ‘qilganni yaxshi tushunmaydilar, so‘zlami to‘g‘ri o‘qigach, shunga taalluqli rasmlar bilan solishtira olmaydilar. Matnni o'qigach esa berilgan savollarga javob berishda qiynaladilar. Matndagi gaplarni, so‘zlarni tushunishdagi qiyinchiliklar o‘qishdagi buzilishga ega bo'lgan birinchi sinf bolalarining 17%ida aniqlanadi. Disleksiyasi boMgan 2-sinfdagi 60% bolalar o'qilganning mazmunini tushunishga qiynaladilar. 2-sinfda o'qilayotgan matnni tushunishdagi buzilishlar miqdori keskin ortadi, chunki ko‘pchilik bolalar, o ‘qishning 2-yilida matnni o'qishga go‘yo "texnik jihatdan" tayyorlangan bo‘ladi. Bolalar umumiy sonining ortishi bilan birga, o ‘qilayotgan matnni tushunishdagi buzilishlar bilan qiynalayotgan bolalar soni ham ortadi. 0‘qishning sintetik usullari bosqichida, ayniqsa, yordamchi maktablaming 3- sinfidan boshlab, aqli zaif o'quvchilarda agramatizmlar kuzatila boshlaydi. Ular so‘zlar morfologik strukturasining buzilishida, qo‘shimchalarda va shu qo‘shimchalami o ‘qish jarayonidagi tushunib yetishda namoyon bo‘ladi. Aqli zaif o'quvchilarda diskleksiyaning turli ko‘rinishlari - optik, fonematik, semantik, agramatik ko‘rinishlari kuzatiladi. Aqli zaif o‘quvchilarda disleksiya asosan birinchi-ikkinchi sinflar bilar. murakkab ko'rinishlar namoyon bo‘iadiki, bular ko‘plab funksional sistemalarning global rivojlanmaganligi, idrok qilish faoliyatining rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. 32 2.2. Aqli zaif bolalarda yozma nutqning buzilishlarini to‘g‘rilash bo‘yicha logopedik ishlarning o‘ziga xos tomonlari M.Y.Xvatsev, D.I.Orlova va V.V.Voronkovalaming ma’lumotlariga ko‘ra, aqlan normal rivojlangan bolalarga nisbatan aqli zaif o‘quvchilarda yozuvning buzilishi ko‘proq qayd qilinadi. Aqli zaif o'quvchilarda disgrafiyaning (grafikaning buzilishi) simptomatikasi, yozuvdagi turli xatolar sonining ko‘pligi bilan xarakterlanadi (V.V.Voronkova, D.I.Orlova va boshqalar). Ular bolalarda disgrafiya, keng tarqalgan orfografik xatolar bilan birgalikda kuzatiladi. Bu til qonuniyatlarini yuqori darajada o‘zlashtirish, ko‘plab qoidalardan foydalanish zaruriyatini talab etadi. Nutq rivojlanishidagi buzilishlar, bir tomondan, yozma nutqni egallashdagi qiyinchiliklar bilan, boshqa tomondan, orfografik qoidalardan foydalanishdagi qiyinchiliklar bilan birga kuzatiladi. Aqli zaif o‘quvchilarda disgrafiya ko‘proq murakkab ko‘rinishda kuzatiladi. Aqli zaif bolalarda disgrafiya simptomatikasining keng tarqalganiligi va o ‘ziga xosligi, idrok qilish faoliyatining rivojlanmaganligi, og‘zaki nutqning buzilishi, til umumlashmalarining shakllanmaganligi, nutqeshitish,ko‘rish analizatorlari faoliyatining buzilishlari bilan bog‘liq. Shuningdek, yozuv harakat strukturasining buzilishlari ham o‘z aksini topadi. Aqli zaif bolalarda analitik-sintetik faoliyatining buzilishi so'zning morfologik strukturasini, tovush va gap strukturasini analiz qilishda ham namoyon bo‘ladi. So‘zning tovush-bo‘g‘in strukturasi haqidagi noaniq tasawurlar ko'plab harflar tushib qolishiga, o ‘rnining almashuviga olib keladi. So‘zning morfologik strukturasi haqida aniq tasawurga egabo'lmaslik ko‘plab agramatizmlar, sufiks va qo‘shimchalar, ayniqsa, mustaqil yozuvda xatolarga yo‘l qo‘yishga zamin yaratadi. Gap strukturasi analizining buzilishi, so'zlarning tushirib qoldirishda, qo'shib yozib yuborishda ko‘rinadi. Ko‘plab xatolarga yo‘l qo‘yilishi shu aqli zaif bolalaming nutq tovushlari talaffuzidagi nuqsonlari bilan bog‘liq. 33 Aqli zaif o ‘quvchilarda yozma nutqdagi buzilishlarni bartaraf etishda oliy nerv faoliyatining o ‘ziga xos tomonlarini, aqli zaif bolalarni psixopatologik o‘ziga xosliklarini ham hisobga olish zarur. Shu munosabat bilan yordamchi maktabda o ‘qish va yozuv buzilishlarini korreksiyalash (to‘g‘rilash), idrok qilish faoliyatining, qiyoslashning, analiz va sintezning rivojlanishi bilan uzviy bogMangan bo‘lishi kerak. Masalan, fonetik jihatdan yaqin bo‘lgan tovushlarni qiyoslashdan keng foydalaniladi (akustik, artikulator — akustik, disgrafiya, fonematik disleksiya), shuningdek, gap qurilishining analizi, so'zningtovush bo‘g‘in strukturasining analizi va ko‘rish analizi — sintezidanham keng foydalaniladi. Yordamchi maktabda yozma nutq buzilishlarini bartaraf qilishda turlipsixik funksiyalarni, eng kichik shakllaridan boshlab, rivojlantirish zaruriyati tug'iladi. Xususan, fonematik analiz va sintezning rivojlantirilishi unli tovushni boshqalari doirasida ajratib ko‘rsatishdan boshlanadi. 0‘qish va yozuvdagi buzilishlarni bartaraf qilish, og‘zaki nutq buzilishlarini sistema sifatida to‘g‘rilash bilan uzviy bog‘liq ravishda o‘tkaziladi. Aqli zaif o‘quvchilarning o‘qishdagi buzilishlari 1-sinfaayoq, ya’niyozuv jarayonining 2-sinfdagi buzilishlaridan oldin namoyon bo‘ladi. Buni aqli zaif bolalarda o‘qish jarayoniga qaraganda kechroq o‘zlashtiriladigan yozuv jarayonining murakkabligi bilan tushuntirish mumkin. Shu sababli yordamchi maktabda logopedik ishni o‘qishdagi buzilishlarni to ‘g‘rilashdan boshlash lozim. Bir vaqtning o‘zida disgrafiya profilaktikasini amalga oshirib borish zarur, chunki, disgrafiya bilan dileksiya mexanizmi ko‘p tomondan bir-biriga o'xshash. Shunday qilib, yordamchi maktabda logopedik ishlar ko'plab o‘ziga xosliklar bilan xarakterlanadi, bular oliy nerv faoliyati, aqli zaif bolalaming psixologik o'ziga xos tomonlari, shuningdek, bu bolalarda nuqsonlar strukturasi, mexanizmlari, simptomatikalaridan kelib chiqadi. 34 2.3. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqini o‘stirish o’yinlardan va badiy adabiyotdan foydalanish Maktabgacha ta’lim muassasalarida aqli zaif bolalarning nutqini shakllantirish va o‘stirishga qaratilgan korreksion-rivojlantiruvchi ishlarda didaktik o‘yinlar orqali, aqli zaif bolalar nutqining eng asosi funksiyasi, ya’ni faoliyatni regulyatsiyalovchi funksiyasi, muloqot (kommunikativ, bilish) shakllanadi va rivojlanadi. Aqli zaif bolalarning nutqini o‘stirishda didaktik o‘yinlar ta’limiy (kattalar amalga oshiruvchi), korreksiyalovchi (bolaning rivojlanishiga ta’sir etuvchi) xarakterga ega bo‘ladi. Didaktik o‘yinlar aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirishning barcha vazifalarini yechishda qo‘llash mumkin. Ular lug‘atni aniqlashtiradi va kengaytiradi, so‘zlarni hosil qilish va o‘zgartirishda, bog‘langan nutqni shakllantirishda qo‘llash mumkin. Didaktik o‘yin grammatik malakalarnimustahkamlashda samarali vosita hisoblanadi. O‘tkazilishining hissiyligi, bolalarning qiziqishi orqali o‘zlashtirilgan malakalarni mustahkamlash uchun ko‘p marotaba takrorlashga imkon yaratadi. Yuqorida bayon etilganlarning barchasi maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda nutqni rivojlantirish jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish muammosining dolzarbligini ko‘rsatadi. Shuningdek, aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirishda didaktik o‘yinlarni qo‘llashga qaratilgan o‘zbek tilida tadqiqotlar olib borilmaganligini ham mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi. Nutqni rivojlantiruvchi didaktik o‘yinlar hamda didaktik o‘yinlar qatnashgan samarador mashg‘ulot ishlanmalarni yaratish hozirgi zamon talabi bo‘lganligi uchun mavzuimizni dolzarb deb hisoblaymiz. Ma’lumki, MTTning katta guruhida tarbiyalanuvchi yengil darajadagi aqli zaif bolalar predmetlarni birlik va ko‘plikdagi holatini farqlashda qator qiyinchiliklarga duch keladilar. Ushbu qiyinchiliklarni bartaraf etish maqsadida “Bitta va ko‘p”didaktik o‘yinini tavsiya etamiz. O‘yin maqsadi: bolalarni ma’lum bir predmetlar bilan tanishtirish,hamda mustaqil ravishda birlikdagi otdan ko‘plik otini hosil qilishga o‘rgatish. Kerakli jihozlar: koptoq, chelak, kubik, qo‘g‘irchoq, qalam. (imkoni boricha predmetlarni har doim almashtirib turish taklif etiladi. Bunday usuldan foydalanish lug‘at boyligini yanada kengaytiradi). O‘yinning 35 borishi: o‘yin rasmlar asosida olib boriladi. Biroq aqli zaif bolalar rasmdagi farqni tez ajratib olish qobiliyatiga ega emaslar. Shuning uchun ularga, real ko‘rinishga ega predmetlarni bittasini (misol uchun chelak, qo‘g‘irchoq yoki kubik) ko‘rsatiladi, so‘ngra xuddi shu predmetlar turgan stollarga diqqati jalb etiladi. Bolaning aynan defektolog ko‘rsatgan, nomlagan va bolaga nomlattirgan predmetning 5-6 tasi turgan stolning yoniga borishi taklif etiladi. Bola predmetni “Bu kubik” deb nomlaydi. So‘ng kubiklar turgan stolning yoniga boradi va “bu kubiklar” deb aytadi. Qo‘lidagi kubikni kubiklar qatoriga qo‘shib qo‘yadi. O‘yinda topshiriqni to‘g‘ri bajargan bola shu stol atrofida o‘tiradi. Qolganlar esa toki topshiriqni to‘g‘ri bajarmagunlaricha turadilar. Shunday qilib, barcha predmetlar birma-bir o‘z stolidan joy oladi. Bu o‘yinda bolalar bir qator predmetlar bilan tanishadi, defektolog o‘z hohishiga qarab navbatma-navbat predmetlarni almashtirib borishi mumkin. Maqsad bolalar ushbu predmetlar bilan tanishishi, ularni ko‘plikdagi holatini alohida nomlash kerakligini anglashi, -lar qo‘shimchasini faol nutqida qo‘llashni o‘rganishidir. Bu o‘yinda bolalar nafaqat leksik va grammati tomonidan o‘z nutqini mukammallashtirib boradi, balki harakat qilgan odam rag‘batlantirishga ega bo‘lishini ham tushunadi. Har bir narsani to‘g‘ri qilsa biron natijaga erishishi mumkinligini anglab boradi. Bolaning har bir kichkinagina bo‘lsa ham yutug‘ini rag‘batlantirish yodingizdan chiqmasligi lozim. Xuddi shu o‘yindan umumiy motorika va koordinatsiyani rivojlantirish ham mumkin. Chunki motorika qanchalik rivojlansa, insonning nutqi ham shunchalik rivojlanadi, mukammallashib boradi. Shunga o'xshagan didaktik o‘yinlar orqali nutqida kamchiligi bor bolalarni nutq kamchiligini bartaraf etish mumkin. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar uchun hikoyalar, ertaklar aytib berish yoki suratlarga qarab ertak o’ylab topish katta samara beradi. O’qituvchi nutq o’stirish darslarini shunday o’tish kerak-ki, o’quvchining o’z tasavvur olamlarida bu narsalarni hayolan hosil qilishlari kerak. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar uchun yaratilgan kitoblarda atrofimizdagi bizni o’rab turgan yashil va jumboqli tabiatni asrab-avaylashga, hayovonot dunyosini bilishga va sevishga, murg’ak 36 qalblarini mehrga to’ldiradi, onglarini rivojlantiradi. Shular asosida o’quvchining lug’at boyligi ortadi va nutqini o’stiradi. Qiziqarli ertaklar o’quvchiga yaxshi ta‘sir qiladi va yaxshi-yomonni farqlashga o’rgatadi. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning og’zaki nutqini rivojlantirish yoki o’stirishda ertak, afsona, dostonlarning roli katta. Bunday asarlarda so’zlar aniq, sermazmun, to’g’ri, jumlasi sodda va o’quvchi xotirasiga qabul qila olishiga mo’ljallangan qilib yoziladi. O’qituvchi nutq o’stirish darslarida shunday adabiyotlardan foydalanishlari darkor. Hozirgi chop etilayotgan deyarli barcha kitoblar o’quvchining qanday yoshda ekanligini hisobga olgan holda tuzilgan hamda ertakning mazmunini tushunishga yordam berish bilan birga nutq madaniyatining tarkib topishida ham o’z ta‘sirini ko’rsatadi. Umumiy va maxsus pedagogikadagi mavjud ilmiy tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, meyorida rivojlanayotgan bolalarning kamolot bosqichi davrlarini, nuqsonga ega bo’lgan tengdoshlari ham, albatta bosib o’tadilar, lekin bu jarayonlar ularda kechikibroq kechadi. Ruhiy va jismoniy kamchiligiga ko’ra ijtimoiy hayotdagi faoliyatining cheklanganligi bolalikdan nogironlik deb ataladi. Meyordagi va nogiron shaxsning zamon talabi darajasidagi rivoji uchun nutqning ahamiyati beqiyos, kattadir. Chunki nutq - kishilararo aloqa quroli, barcha sohalarda qudratli muomala vositasi, fikrlashning ichki mexanizmidir. Maxsus pedagogika fanida nutq va tafakkur birligi tamoyili intellektni baholashning bosh mezoni sifatida ommaviy tarzda tan olinishi bejiz emas. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar lug’atini boyitish, nutqining ravon, silliq va ta‘sirchanligini ta‘minlashda o’quvchilar badiiy asarlar ustida ishlash juda yaxshi natija beradi. Defektolog biror bir badiiy asarni o’qishda uning mazmunini, o’quvchining yoshiga mosligini, so’zlarning soddaligiga va o’quvchining ongiga qanday ta‘sir qilishini inobatga olmog’i shart. Bunda o’qitilayotgan badiiy asarning ayrim so’z va iboralar bilan ishlash, bir tomondan, badiiy asarning mazmunini oson hamda to’liq o’zlashtirishga yordam bersa, ikkinchi tomondan o’quvchilar lug’atini 37 boyitish, undagi hodisalarni anglash ko’nikmalarini tarbiyalaydi, so’z va gaplarni o’zida o’zlashtirishga imkon yaratadi. Logoped mashg`ulotlarni o`rkazishda bolalarga hikoyalar o`qib berish kerak. Aqli zaif bolalarda leksikaning buzilishining asosiy xususiyati ularda idrokning yetarli emasligi, analiz – sintez qilishning passivligi, so‘zlarni bir – biridan farqlashni buzilishidan deb bilsak bo‘ladi. Aqli zaif bolalarni nutqini grammatik buzilishidagi quyidagilar uchraydi. Aqli zaif bolalarda mustaqil fikr bayon qilishga o‘tish qiyin hisoblanadi. Mustaqil nutqning rivojlanmay qolishida diologning to‘liq shakllanmaganligi muhim hisoblanadi. Hikoya qilishda, mantiqiy tartib, qismlar orasidagi aloqa buzilgan. Ularning nutqida matnlarni bayon qilishda bir butunlik, so‘zlarni, iboralarni bir – biriga bog‘liqligi yetishmaydi. Aqli zaif bolalarda bog‘lanishli nutqning shakllanishidagi ortga qolish sabablaridan biri ularning nutqiy aktivligi ( faolligi ) juda zaif va tezda holdan toyishi hisoblanadi. Aqli zaif bolalarda bog‘lanishli fikr bayon qilishning o‘ziga xosligi topshiriqning harakteridan, mustaqil fikr bayon shaklidan kelib chiqadi. Mustaqil hikoya qilishga aqli zaif bolalarda, qayta so‘zlab berishlarida matnning ko‘pgina muhim qismlarini tushirib qoldiradilar. Ko‘pgina matnda bo‘lmagan voqea – hodisalarni, detallarni qo‘shib yuboradilar. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirish – juda jiddiy ilmiy-metodik muammo bo‘lib, ushbu muammmoga psixologikpedagogik adabiyotlarda katta ahamiyat berilgan. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirish muammosiga qaratilgan tadqiqotchilarning ishlarini tahlili ham muammoning muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. Aqli zaif bolalar nutqining rivojlanishini tadqiqoti bilan shug‘ullangan barcha tadqiqotchilar aqli zaiflarda intellekti birlamchi saqlanib qolgan tengdoshlariga qaraganda juda ko‘p nutqiy kamchiliklar tarqalganligini ko‘rsatadilar va ularni korreksiyalash va bartaraf etishning samarali yo‘llari, voistalaridan biri didaktik o‘yinlar ekanligi ta’kidlaganlar. O‘yinda, ayniqsa,didaktik o‘yin orqali bolalar yangi bilimlar, tushunchalar, ko‘nikma va malakalarni egallab oladilar, nutqi shakllanadi va rivojlanadi. Bularning barchasi biz tomonimizdan maktabgacha yoshdagi aqli zaif 38 bolalarda nutqni rivojlantirish jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish yo‘llarini tadqiq etish zaruriyatini keltirib chiqardi. 39 XULOSA Xulosa qilib aytish mumkinki, intellektual rivojlanishda alohida ehtiyojli bolalarning aksariyati, to‘g‘ri tarbiyalangan holda, atrof olam bilan yetarli darajada munosabatda bo‘lishlari, mustaqil yashashlari va hatto mehnat qilishlari mumkin. Maxsus maktabgacha tarbiya pedagogikasining asosiy vazifasi aqli zaif bolalar bilan korreksion-tarbiyaviy ishlar tizimi ustida ish olib borishdir. Korreksion tarbiyaviy ishlar mazmuniga ruhiy va jismoniy rivojlanish nuqsoni bor bolalarning psixikasidagi turli etishmovchiliklarni tuzatish, ya‘ni ularni aqliy rivojlantirish ularning bilish faoliyatini tuzatish, ularning nutq va tafakkurini o’stirishdan iborat. Rivojlanishida nuqsoni bolalarni o‘qitishda ta’lim faoliyat va o‘quv qiziqishlarini tarbiyalash katta kuch-quvvat talab qiladi, xususan aqli zaif bolada ta’lim olishning tor, chegaralangan motivlari bo‘ladi. Bolalar faqat ota-onasini xafa qilmaslik uchun sinfda obro‘ga ega bo‘lish, tarbiyachidan maqtov eshitish uchun ta’lim oladilar. Korreksion rivojlantiruvchi vazifalar rivojlanishidagi nuqsonni bartaraf qilishga yunaltirilgan ijtimoiy ishni o‘tkazilishini taqozo etadi. Bolalarning nutqini rivojlantirishga aqliy faoliyatini faollashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Korreksion rivojlantiruvchi vazifalar tarbiyachi tomonidan bolalarning doimiy bilim olish asoslarida amalga oshiriladi. Ta’limiy, tarbiyaviy, va korreksion rivojlantiruvchi vazifalar uzviy bog‘langan xolda olib boriladi. Aqli zaif bolalar ta’lim-tarbiyasining barcha bosqichlarida guruh a’zolari bilan olib boriladigan yalpi mashg‘ulotlar etakchi o‘rinni egallab, tarbiyachi va surdopedagoglar tomonidan 6-8 nafar boladan iborat guruh bilan olib boriladi. Ushbu mashg‘ulotlarda tarbiyalanuvchilar amaliy faoliyatining tashkil etilishi turli ko‘nikma va malakalarning egallanishiga, yangi ma’lumot olish hamda mavjud bilimlarning mustahkamlanishiga, me’yordan o‘zgacha bo‘lgan rivojlanish xususiyatlarining korreksiya qilinishiga qaratilishi lozim. Dastlab faol fikrlashni talab etuvchi nutq o‘stirish, eshitish idrokini rivojlantirish va talaffuz malakalarini shakllantirish, oddiy matematik tasavvurlarni rivojlantirish mashg‘ulotlariga, 40 so‘ngra harakat hamda emotsional faollikni talab etuvchi o‘yin, rasm, musiqa, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining o‘tkazilishiga e’tibor qaratildi. 41 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. PQ-3261. 2017 yil 9 sentyabr. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida. PQ-3305. 2017 yil 30 sentyabr. 3. Zabramnaya S.D. Bolalarning aqliy rivojlanishining psixologik-pedagogik diagnostikasi / S.D. Zabramnaya. – M.: Ta’lim, 1995 yil. 4. Maller A.R. Tsikoto G.V. Og‘ir aqliy nuqsonlari bo‘lgan bolalarni tarbiyalash va o‘qitish. M., 2003 yil. 5. V.A. Kalyagin, T.S. Ovchinnikova. Logopsixologiya. –M.: Akademiya, 2006. 6. Mamaychuk I.I. Psixologicheskaya pomo щ detyam s problemami v razvitii. –SPb.: Rech.- 2001. 7. Muminova L.R., Ayupova M.YU. Logopediya. –T.: O‘qituvchi, 1993. 8. Muminova L.R., Amirsaidova Sh., Abidova N va boshq. Maxsus psixologiya. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2013. 9. Nurkeldiyeva D.A, Chicherina Y.E.”Ilk maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarni psixologik, pedagogik va logopedik tekshirish” - T.: “Yangi asr avlodi” 2007 Internet resurslari: 1. . http://www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi xukumati portali. 2. http://www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlar milliy bazasi sayti. 3. www.ziyonet.uz – Axborot ta’lim portali. 42

“ Mak t abgacha y oshdagi aqli zaif bolalar nut qining o‘ziga xosligi v a ular bilan olib boriladigan logopedik ishlar ” MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………… 4 I BOB. AQLI ZAIF BOLALARDA NUTQ BUZILISHI VA ULARNI ME ’ YORGA KELTIRISH XUSUSIYATI ……………………. 7 1.1. Aqli zaif bolalarda nutq buzilishi va ularda nutqning o ‘ ziga xos xususiyatlari ………………………………………………………………….. 7 1.2. Aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirish yo’llari ……………………... 1 5 II BOB . MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA OLIB BORILADIGAN LOGOPEDIK ISHLAR ……………………………………………………. 20 2.1. Maktabgacha yoshdagi a qli zaif bolalar nutqini rivojlantirish bo‘yicha olib boriladigan korreksion – pedagogik ishlar ……………………………… 2 0 2.2 Aqli zaif bolalarda yozma nutqning buzilishlarini to‘g‘rilash bo‘yicha logopedik ishlarning o‘ziga xos tomonlari ………………………………… 3 5 2.3. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqini o‘stirish o ’ yinlardan va badiy adabiyotdan foydalanish ……............................................................ 3 7 XULOSA VA TAVSIYALAR.................................................................. 42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………….. 44 1

KIRISH Kursni tugatish ishning dolzarbligi. Ijtimoiy moslashuv - jamiyatda qabul qilingan qadriyatlar, me'yorlar va xulq-atvor uslublarini o‘zlashtirish va qabul qilish tufayli shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga faol moslashishi. Aqli zaif bolalarni ijtimoiy moslashtirish va ularni mustaqil hayotga tayyorlash muammosi doimo dolzarbdir. Ta'limning tarbiyaviy va ijtimoiy maqsadlari, moslashuvchan qobiliyatlarni rivojlantirish, og‘ir aqliy zaif bolalar uchun ta'lim mazmunida eng muhim hisoblanadi. Maktab jamiyat va davlat oldida aqli zaif bolaning ta'lim va kasb-hunar ta'limiga bo‘lgan huquqlarini amalga oshirish, o‘quv (o‘qitish va tarbiya) jarayonini bilim qobiliyati, psixofizik va yoshiga muvofiq tashkil etish uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratish uchun javobgardir. G.M.Dulneva, J.I.Shif, V.G.Petrovalarning tadqiqotlarida sinfdan sinfga o‘tish bilan aqli zaif bolalar ta'lim va tarbiya ta'sirida ularning aqliy rivojlanishida ta'lim faoliyatini mustaqil tashkil etish yo‘lida sezilarli o‘zgarishlarni boshdan kechirishini isbotladi. Ular ko‘nikma va qobiliyatlarni rivojlantiradilar, intellektual faollikni rivojlantiradilar va ijtimoiy jihatdan ko‘proq moslashadilar. Aqli zaif bolalarning hammasi ham kattalardek ijtimoiy-iqtisodiy hayotga qo‘shilishga tayyor emas. Biroq, har qanday shaxs, shu jumladan rivojlanishida nuqsonlari bo‘lganlar, agar tegishli sharoitlar yaratilsa, rivojlanishi, mustaqil ravishda o‘zini o‘zi xizmat qilishi, o‘zini moddiy ta'minlashi va jamiyatga foyda keltirishi mumkin. Oila va maktabning vazifasi aqliy zaif bolalarni mustaqil hayotga tayyorlashdir. O‘qituvchilar dars berishda nazariy bilimlarning kundalik hayotdagi dolzarbligiga e'tibor berishadi. Umumta’lim fanlarida ta’lim jarayoni real hayot sharoitlariga yaqinlashtiriladi, hayotiy va mehnat vaziyatlari modellashtiriladi va ular faol amaliy faoliyat jarayoniga kiritiladi. Har xil turdagi rivojlanish buzilishlari bo‘lgan bolalarni sotsializatsiya qilish xususiyatlari: jismoniy va aqliy, asarlarida kontseptual darajada taqdim etilgan. 2

L.S.Vigotskiyning fikricha. muloqot ontogenezda ham, disontogenezda ham bolaning rivojlanishining eng muhim omilidir. L.S.Vigotskiyning ta'kidlashicha, "amaliy intellekt kompensatsiyani qo‘llash nuqtasi, boshqa intellektual funktsiyalarni tenglashtirish vositasi bo‘lishi mumkin". Aqli zaif bolalarning mehnat va ijtimoiy ko‘nikmalarni egallash qobiliyati ularning o‘rganish qobiliyatining asosiy mezoni hisoblanadi. O‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish ko‘nikmalarini egallash orqali bolalar atrofdagi dunyo haqidagi tushunchalarini kengaytiradilar, ular nutqini, hissiy idroklarini rivojlantiradilar, nozik vosita mahoratini va qo‘l-ko‘zlarni muvofiqlashtirishni yaxshilaydilar, harakatlar ketma-ketligiga rioya qilish, modelga e'tibor berish va boshqalar. og‘zaki ko‘rsatmalarga rioya qilish tavsiya etiladi. Aqli zaif bolalarni tarbiyalash va o‘qitish atrofdagi odamlardan (o‘qituvchi, tarbiyachi, ota-ona, mutaxassislar) pedagogik takt, pedagogik mahorat, sabr-toqat, matonat, topqirlikni talab qiladi. Maktabning maqsadi bu bolalarga hayotda mustaqillik va o‘zini o‘zi ta'minlashga yordam berishdir. Kursni tugatish ishning maqsadi: Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqining o‘ziga xosligi va ular bilan olib boriladigan logopedik ishlar o’rganish. Kursni tugatish ishning vazifalari: - aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini aniqlash; - aqli zaif bolalar nutqining o‘ziga xosligi va aqli zaif bolalarda uchraydigan nutq nuqsonlarini logopedik skrining metodikasi orqali aniqlashni takomillashtirish; - aqli zaif bolalarda yozma nutqning buzilishlarini to‘g‘rilash bo‘yicha logopedik ishlarning o‘ziga xos tomonlarini o’rganish; - maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqini o‘stirish o’yinlardan va badiy adabiyotdan foydalanish bo’yicha tavsiyalar ishlab ciqish; - maktabgacha ta’lim tashkiloti sharoitida aqli zaif bolalardagi nutq nuqsonlarini korreksiyalashga doir ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish. Kursni tugatish ishning ob’ekti : Aqli zaif bolalarda nutq kamchiliklarini bartaraf etishga korreksion-logopedik ta’sirni modellashtirish jarayoni. 3

Kursni tugatish ishning predmeti: aqli zaif bolalardagi nutq kamchiliklarini bartaraf etish korreksion-logopedik jarayonini modellashtirish shakllari, metodlari va vositalari. Kursni tugatish ishning tuzilishi va tarkibi: Kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 4

I BOB. AQLI ZAIF BOLALARDA NUTQ BUZILISHI VA ULARNI ME’YORGA KELTIRISH XUSUSIYATI 1.1. Aqli zaif bolalarda nutq buzilishi va ularda nutqning o‘ziga xos xususiyatlari Aqliy zaiflik - bu bolaning rivojlanishida kuzatiladigan ruhiy kasallik.Ushbu patologiya nima? Bu o'zgacha ruhiy holat. Bu markaziy asab tizimining past darajadagi faoliyati bo'lgan hollarda tashxis qo'yiladi, natijada kognitiv faollik pasayadi. Agar odamni aqli zaif deb aytsak, demak, bu uning "aqli oz" degani emas. Faqatgina psixikaning boshqa rivojlanishi tufayli shaxsiy xususiyatlar butunlay boshqacha bo'lib qoladi. Eng muhim og'ishlar jismoniy rivojlanish va aql-idrokda, xulq-atvorda, shuningdek iroda va hissiyotlarni boshqarishda kuzatiladi. Aqliy zaif bolalarning xarakteristikasi shuni ko'rsatadiki, ularning holati tug'ma yoki aqliy jarayonlarning erta yoshda kechikishi yoki ularning kam rivojlanganligi bilan izohlanadi. Bunday patologiyaning asosiy belgisi aniq intellektual buzilishdir. Qoida tariqasida, ular miya va asab tizimining shakllanishidagi uzilishlardan kelib chiqadi. Bunday bolalar psixikaning umumiy rivojlanishida orqada qolishidan tashqari, ular ijtimoiy buzilishlar bilan ham farq qilishadi. Ko'pincha, aqliy zaiflikni oligofreniya deb ham atashadi. Yunon tilidan tarjima qilingan ushbu so'z "aqldan ozish" degan ma'noni anglatadi. Bu aqliy qoloqlikning shakllaridan biri bo'lib, uning belgilari bolada nutqni rivojlantirish davridan oldin ham sezilib turadi. Aqli zaif bolalarda nutq buzilishi va ularni me’yorga keltirish xususiyati oliy nerv (asab) faoliyati hamda psixik rivojlanishning o‘ziga xos tomonlari bilan belgilanadi. Aqli zaif bolalarda bilish faoliyatining oliy shakllarini yaxshi rivojlanmaganligi fikrlashning yuzakiligi, nutqni sekin rivojlanishi va sifat jihatidan o ‘ziga xosligi, xatti-harakatini so ‘z orqali nazorat qilishni izdan chiqishi hissiy-irodaviy sohani to ‘laqonli emasligi kuzatiladi. 5

O'xshashlar

Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyatida didaktik o’ylarning tarbiyaviy ahamiyati
HOZIRGI ZAMON BOLALAR SHE’RIYATINI O‘RGATISH OQALI MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NUTQINI O‘STIRISH
Oilada olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI AXLOQIY TARBIYASI