logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ta’lim-tarbiya jarayonida algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirishning nazariy asoslar

Maktabgacha yoshdagi bolalarda ta’lim-tarbiya jarayonida algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirishning nazariy asoslar

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

432.740234375 KB
Ko'chirib olish
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ta’lim-tarbiya jarayonida algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirishning nazariy asoslar MUNDARIJA № Nomlanishi Bet KIRISH 4 I BOB . TA’LIMIY O‘YIN FAOLIYATI ORQALI TARBIYALANUVCHILARDA ALGORITMIK KO‘NIKMALARNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY JIHATLARI 1.1 T arbiyalanuvchilarda algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish da o‘yin faoliyatning nazariy jihatlari 9 1.2 T arbiyalanuvchilarda algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish ning bisqichlari 20 1-bob bo‘yicha xulosa 23 II - BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA TA ’ LIMIY O ‘ YINLAR ORQALI ALGORITMIK KO ' NIKMALARNI SHAKILLANTIRISHDA MANTIQIY TOPSHIRIQLAR YORDAMIDA O ' RGANISH 2.1 Mantiqiy topshiriqlar yordamida maktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko'nikmalarni shakillantrish yo’llari 24 2.2 Maktabga tayyorlov guruh bolalarida o‘yin usullarini o‘quv mashg‘ulotda qo‘llash orqali algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish 36 2.3 Maktabgacha yoshdagi bolalarda mantiqiy topshiriqlar orqali algoritmik ko‘nikmalarni shakillantrish bo'yicha ishlarni mazmuni tashkil etilishi 43 2- bob bo‘yicha xulosa 50 XULOSA 51 ILOVA 55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 58 3 KIRISH Mavzusining dolzarbligi va zarurati. Har bir mamlakatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy yuksalishi, jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olishi – bilimli, yuqori intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan yoshlarga bog‘liq hisoblanib, har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun sidqidildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni sifatli va mazmun jihatdan yuqori pog‘onalarga olib chiqish avvalo o‘qituvchi va tarbiyachi murabbiylar zimmasiga sharafli va ayni paytda mas’uliyatli vazifani yuklaydi. Hozirgi paytda yuz berayotgan globallashuv jarayoni va jamiyatni isloh etish sharoitida yangicha fikrlovchi shaxslarni tarbiyalash ta’lim tizimida ham jiddiy o‘zgarishlar kiritishni talab etadi. Muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev hozirgi kunda katta e’tibor qaratmoqda. Jumladan ta’lim sifati samaradorligini oshirish maqsadida ta’lim jarayoniga e’tiborni maktabgacha ta’lim tashkilotlaridan boshlashni atyib o‘tdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022- 2030- yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori yuqoridagi fikrlarning dalilidir. Unda berilganidek, maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk maktabda o‘qishga tayyorgarlik darajasini shakllantirish maqsadida tashkil etiladi. Ushbu ta’lim bolaning 6–7 yoshga to‘lguniga qadar oilada maktabgacha ta’lim tashkilotlari va mulk shaklidan qat’iy nazar, ta’lim tashkilotlarida olib boriladi. “Maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi”da maktabgacha ta’lim masalasi alohida yoritib o‘tilgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022- 2030- yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori va boshqa me’yoriy- huquqiy hujjatlar asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, unda respublikamizda maktabgacha ta’limni rivojlantirishning zamonaviy yo‘nalishlari o‘z aksini topgan. 4 Shuningdek, Konsepsiyada maktabgacha ta’limning asosiy ikkita – didaktik va metodik modellarining mohiyati ham chuqur va yetarlicha yoritib berilgan. Har ikkala model ham shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari nuqtayi nazaridan asoslab berilgan bo‘lib, ularning asosiy tamoyillari, ta’lim vositalari, bosqichlari hamda pedagog va bolalarning o‘zaro harakati turlari aniq ko‘rsatib berilgan. Bilim olishga intilish, ma’rifatli bo‘lish o‘zbek xalqi, millatining ruhiyatida ustuvor o‘rin tutuvchi omil sanaladi. Ma’rifatlilik – faqatgina bilim va malakaga ega bo‘lish emas, ayni vaqtda chuqur ma’naviy axloq hamdir. Bilimli, komil inson qiyofasida ana shunday xislatlarga ega shaxslar namoyon bo‘ladi. Bolalarning ma’naviy jihatdan barkamol bo‘lishini rivojlantirib borish yosh avlod tarbiyasida umumxalq ishidir. Ma’lumki, Vatan beshikdan boshlangani kabi, ta’lim-tarbiya ham beshikdanoq, xattoki, bola tug‘ilmasidanoq berila boshlanishi kelajakdagi ijobiy natijalarga sabab bo‘ladi. Mamlakatimiz yoshlariga erta ta’lim-tarbiya berish mas’uliyatini hozirda yurtimizda faoliyat yuritayotgan maktabgacha ta’lim tashkilotlari o‘z zimmasiga olgan. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bilimlarni berish shakli mashg‘ulotdir. Mashg‘ulotlar jarayonida bolaning nutqi rivojlanib, undagi grammatik va fonetik qirralari sayqallanib, til boyligi oshib borish bilan bir qatorda undagi psixologik va intellektual jihatlari rivojlanib boradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga ta’lim-tarbiya jarayonida algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish muh i m ahamiyatga ega chunki bolalarni tarbiyalashda ularni aqliy qobiliyatlarni rivojlantrishda algoritmik ko’nikmalarni shakllantrishimiz lozim, bola muayyan vazifani berganimizda avval maqsadga erishish uchun reja tuzishni, keyin reja asosida ishlash ko’nikmasini shakllantrishimiz, bunda bolaning so‘z boyligini oshirish, balki uning muloqot qobiliyatini rivojlantiradi, undagi bilish jarayonlarini shu jumladan bolaning tafakkurini o‘stirishda ham muhim vosita bo‘lib hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Ta’lim tarbiya jarayonida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirishni 5 ta’minlaydigan didaktik o‘yinlardan keng ko‘lamda foydalansh, yangicha o‘yinlar ishlab chiqish asosiy maqsad qilib qo‘yilgan. . Bitiruv malakaviy ishining vazifasi. Ta’lim-tarbiya jarayonida bolalar harakatlarni qanday tartibda amalga oshirilganiga qarab, ular o‘z faoliyatini qanday rejalashtirganligi, algoritmik ko‘nikmalari, kerakli natijaga erishish uchun o‘z ixtiyori bilan xatti-harakatlarini amalga oshirish ko‘nikmasi, erkin fikr yurita olish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi tarbiyalanuvchi bolalar, ularning ota-onalari, nashr etilgan ilmiy metodologik asarlar, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun mo‘ljallangan ta’limiy o‘yinlar qo‘llanmasi va maqolalardan iborat. Bitruv malakaviy ishining predmeti: maktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko‘nikmalari shakllantrish uchun didaktik o‘yinlardan foydalangan holda o‘quv mashg‘ulotlar usullarini ishlab chiqish. Bitruv malakaviy ishining ilmiy yangligi: maktabgacha yoshdagi bolalarda ta’limiy o‘yin faoliyatining chiziqli, tarmoqlanuvchi, davriy algoritm modullari muammoli ta’lim kontekstida evristik suhbatlar; qoidali, muammoli, to‘liq bo‘lmagan harakatlar to‘plamiga ega bo‘lgan ta’limiy-o‘yinlar; elementar algoritmik blok sxemalarni tuzish modellari kommunikativ va texnologik yondashuvlarga ustuvorlik berish orqali takomillashtirish Bitruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalari ning ilmiy ahamiyati shundan iboratki, a lgoritmik ko‘nikma tushunchasiga ta’limiy o‘yin faoliyati orqali shakllantirilishi natijasida aniqlik kiritildi, hamda uni turli sharoit va faoliyat turlarida qo‘llay olish yo‘llari tahlil qilindi. M aktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko‘nikmalar i shakllantiri li sh i darajalarini baholash mezonlari taklif etil gan bo‘lib , ular baholanayotgan ko‘nikmalarning bilish , regulyativ , muloqot bloklari bo‘yicha guruhlandi. Mavzuning o‘rganganlik darajasi. Hozirgi kunda maktabgacha yoshdagi bolalar algoritmik ko‘nikmalari shakllantrishda yanada yuqori talablar qo‘yilmoqda. Bu talablarga javob berish algoritmik ko‘nikmalari shakllantrishda 6 oid yangi izlanishlarni taqozo etadi. Shunday qilib, pedagogika ilmining hozirgi bosqichida maktabgacha katta yoshdagi bolalar algoritmik ko‘nikmalari shakllantrishga nisbatan qo‘yiladigan talablar bilan ushbu talablar ijrosi o‘rtasida ziddiyatlar namoyon bo‘lmoqda. Bugungi kunda umuman o‘yinlar maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyat turi ekanligi barchamizga ma’lum. Shu sababli, didaktik o‘yinlar maktabgacha ta'limda ta'lim-tarbiya sifatida keng qo‘llanilmoqda. Bolalar o‘yinining tartibli, davomli, uyushqoqli va aniq maqsadga qaratilgan holda tashkil etilishi, o‘tkazilishi va muayyan natija bilan yakunlanishi tarbiyaviy jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lib, bolalarda tashkilotchilik va tashabbuskorlik sifatlarini tarbiyalaydi, boshlangan ishini oxiriga yetkazish ko‘nikmalarini paydo qiladi, ularning irodali bo‘lib o‘sishlariga yordam beradi, ruhiy, aqliy rivojlantiradi. O‘yin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning asosiy faoliyat turi bo‘lganligi tufayli, u orqali bola shaxs sifatida shakllanadi. O‘yin bolaning kelajagidagi o‘quvi, mehnat faoliyati, kishilarga munosabatining qay darajada shakllanib borishini belgilaydi. O‘yin doimo haqiqiy hayotni aks ettiradi. Kelgusi o‘quv faoliyatiga ruhan, aqlan tayyorlab boradi. Ayni paytda o‘yin bola uchun ermak, quvonch manbai hamdir. Bolaning diqqati, xotirasi, ijodiy tafakkuri va tasavvurini xamda dunyoqarashini shakllantirishga, o‘stirishga xizmat qiladigan vositadir. Haqiqatdan ham, o‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni har tomonlama bilib olishga qaratilgan faoliyatidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning o‘yin faoliyati mazmun jihatdan har kungi vaziyatga qarab o‘zgarib turadi. O‘yin doimo o‘zgarib turganligi tufayli bola o‘ynab charchamaydi, zerikmaydi. Bolaning atrof muhitga kishilarga, narsalarga va o‘ziga bo‘lgan turli munosabatlari mazmun hamda shakl jihatdan har doim o‘zgarib turadigan o‘yin jarayonida namoyon bo‘ladi. Bolalarning turli ehtiyojlari, istak va qiziqishlari, qobiliyatlari hamda bir qancha shaxsiy fazilatlari o‘yin jarayonida bevosita rivojlanadi. O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun ahamiyati shundaki, bolalarning turli 7 sifat va fazilatlari o‘yin jarayonida faqat namoyon bo‘libgina qolmasdan, bunda sifat va fazilatlari mustahkamlanadi, o‘zlashtiriladi. Shuning uchun psixologiya nuqtai nazardan oqilona ya’ni to‘g‘ri tashkil qilingan o‘yin bola shaxsini har tomonlama o‘stiradi va shuning bilan birga bolaning butun psixik jarayonlarida – 8 sezish, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, xayol va irodani ildam rivojlanishiga yordam beradi. O‘yin o‘z mohiyati jihatidan katta kishilarning xatti-harakatlari va xulq- atvorlariga faol taqlid qilishdan iborat bo‘lishi tufayli bolalarda ma’naviy sifatlarning mustahkamlanishi uchun va odob – axloq qoidalarini bilib olishlari uchun keng imkoniyatlar beradi. Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin jarayonida tabiblik yoki muallimlik rolini bajarayotgan bo‘lsa, shu kasbga tegishli barcha sifatlarni namoyon qilishga intiladi. Ular o‘yinga juda berilib ketsalar, bajarayotgan rollariga xos sifatlar shunchalik samimiy, ijodiy tarzda namoyon bo‘ladi. Bolalar uchun o‘yin mazmunining hech bir chegarasi yo‘q. O‘yin jarayonida bola shaxsi faoliyat subyekti sifatida shakllana boshlaydi. O‘yin uzoq davrlardan beri mashhur olimlar, pedagog-psixologlar, faylasuflar, sotsiologlar, etnograflar va madaniyat arboblari diqqatini o‘ziga qaratib kelingan dolzarb mavzudagi muamolardan biridir. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, birinchi bobi ikki, ikkinchi bobi esa uch qisimdan iborat. Bundan tashqari xulosa va foydalanilga adabiyotlar ro‘yxati ham keltirilgan. Umumiy hajmi esa 63 bet. 9 I BOB. TA’LIMIY O‘YIN FAOLIYATI ORQALI TARBIYALANUVCHILARDA ALGORITMIK KO‘NIKMALARNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY JIHATLARI 1.1 T arbiyalanuvchilarda algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish da o‘yin faoliyatning nazariy jihatlari Maktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko‘nikmalarning shakllanishini nazariy jihatdan shakllanish imkoniyatlarini aniqlab, ushbu ko‘nikmalarni rivojlantirish bo‘yicha maqsadli ish olib borish lozim bo‘lgan yosh chegaralarini belgilab olish kerak bo‘ladi. Quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga olgan algoritmik ko‘nikmalarning tuzilishini: bilish, ya’ni aslida algoritmni bajarish, tuzish va o‘rganishda algoritmlardan foydalana olish qobiliyati, kommunikativlik, ya’ni bolaning algoritmik harakatlar jarayonida tengdoshlari va kattalar bilan o‘zaro aloqada bo‘lish va hamkorlik qilish qobiliyati, regulyativ, ya’ni belgilangan maqsadga erishish jarayonida o‘z harakatlarini tahlil qilish, tartibga solish, to‘g‘rilash, natijani baholash, didaktik vazifalarni bajara olish qobiliyati. Algoritmik ko‘nikmalar tarkibiga kiradigan maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ularning malakalarini shakllantirishning nazariy jihatlariga oid shartlarini tahlil qilamiz. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar guruhi-3 yoshdan 4 yoshgacha bo‘lgan bolalar guruhi. Ma’lum bir yoshga kelib bola mustaqil harakatlarga ehtiyoj sezadi va u asta-sekin oilada mustaqil bo‘lishga harakat qila boshlaydi [20]. Bu nafaqat atrofimizdagi olamni kuzatish, balki faol harakatlar uchun mos yoshdir. Bolalarning kattalar bilan birgalikdagi faoliyatida bola harakatning yangi uslub va usullarini o‘zlashtiradi. O‘yin faoliyatining syujeti oddiy hisoblansada, uning davomiyligi unchalik ahamiyatsizdek bo‘lsa-da, bola uchun yetakchi holatga aylanadi [21]. Bola o‘yinchoqlar yoki ularni almashtiradigan narsalar bilan o‘ynaydi. O‘yinlarni qoidalar bilan o‘ynash qobiliyati faqat shu yoshdan rivojlana boshlaydi. Ammo bolalar uchun algoritmlarga, kattalar yordamisiz, ularning boshqaruvisiz o‘z-o‘zidan o‘yindagi qoidalarga rioya qilish qiyin kechadi. Bola hali faoliyat maqsadini ushlab tura olmaydi, uzoq vaqt o‘ynaydi, u mustaqillikka 10 ehtiyoj sezadi, lekin o‘zi faqat algoritmik harakatlarning elementlarini sinashi va xato bilan bajarishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bola pedagog tarbiyachining rahbarligi ostida maqsadga muvofiq ta’limiy o‘yin faoliyatida stolda ovqatlanish qoidalarini, madaniy-gigiyena ko‘nikmalariga, ya’ni shaxsiy gigiyena vositalaridan foydalanish qoidalarini muvaffaqiyatli o‘rgana boshlaydi. Bola o‘z-o‘ziga xizmat qilish, boshqalarga hurmat bilan munosabatda bo‘lish, o‘zaro yordam berish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. O‘rganilgan me’yorlar va qoidalar u va tengdoshlarining harakatlarini baholash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘z-o‘zini hurmat qilish rivojlana boshlaydi, bu ko‘p jihatlarga, ya’ni pedagog tarbiyachining bahosiga bog‘liqdir. Maktabgacha yoshdagi bolaning xatti-harakati vaziyatga bog‘liq, garchi uning hatti-harakatlarini ongli ravishda boshqarishga urinishlar mavjud bo‘lsada [20]. Mashg‘ulotlarda ta’limiy o‘yin faoliyati orqali pedagog tarbiyachi bolalarni kelgusi faoliyatning maqsadini qabul qilishni va uni natija bilan bog‘lashni o‘rgatib boradi. Xulq-atvor meyorlari va qoidalarini o‘zlashtirish, ushbu yoshda maqsadni belgilash uchun taxminlarni shakllantirish kundalik hayotda ijtimoiy, axloqiy meyorlar, xulq-atvor qoidalariga rioya qilish muhimligini anglashga yordam beradi. Pedagog-tarbiyachi va tarbiyalanuvchi tengdoshlari bilan muloqot qilish jarayonida bolaning nutqi rivojlanadi, so‘z boyligi ko‘payadi, xotira va diqqati rivojlanadi, shuning uchun eshitilgan narsalarni tushunish va yodlash o‘z yoshiga nisbatan tezroq sodir bo‘lisha ham mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolaning nutqi grammatik jihatdan murakkab va ravon bo‘ladi. Tengdoshlari bilan kognitiv muloqotga bo‘lgan ehtiyoj rivojlanadi, bolaning savol berishi faollashadi. Biroq, bola hali ham kelgusi harakatlar haqida aytib bera olmaydi, o‘z faoliyatini, shu jumladan algoritmik nutqda ifoda eta olmaydi. Tarbiyachi o‘quv faoliyati jarayonida, sayr qilish paytida, maktabgacha yoshdagi bolalarni kuzatishni rivojlantiradi, ularni solishtirishga, obyektlarning xususiyatlarini tekshirishga, ularning belgilarini: shakli, rangi, o‘lchamlarini 11 farqlashni o‘rgatadi. Bola pedagog tarbiyachining tanlagan tavsiflari bo‘yicha narsalarni guruhlarga birlashtirish, ularni umumiy qabul qilingan qoidalar bo‘yicha nomlash qobiliyatini rivojlantiradi: kiyim-kechak, poyafzal, turli shakllar va shu kabilar. Bolaning uch-to‘rt yoshida vizual-faol fikrlash va tasavvurlarini rivojlanib borishi qayd etilgan [17]. Bolalar oddiy konstruksiyalar yordamida qurishni model bo‘yicha takrorlashni amalga oshirishlari mumkin, o‘rganilgan harakatlarni yangi vaziyatlarga o‘tkazish sinov va xatolar orqali sodir bo‘ladi. Kichik maktabgacha yoshda bolalar atrofdagi olamni u bilan to‘g‘ridan- to‘g‘ri yoki o‘zaro ta’sir o‘tkazish jarayonida o‘rganadilar, maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy bilish faoliyatining sababi hissiyot va idrokdir, ya’ni dunyoni hissiy aks ettirish jarayonlari orqali qabul qiladi. Ular izlanish faoliyatiga ega, ammo aksariyat bolalarda yaratuvchanlik va o‘zgartirishlik hali shakllanmagan bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning umumiy muammoni hal qilish bo‘yicha birgalikdagi harakatlari deyarli mumkin emas. O‘rta maktabgacha yoshdagi bollar guruhi, ya’ni to‘rt yoshdan besh yoshgacha bo‘lgan bolalar faolligini yuqoriligi bilan ajralib turishadi. Bu ularda hayotdagi mustaqil harakatlanishi va bilish faoliyatining yanada rivojlanishi amalga oshayotganligidan darak berishi ta’kidlangan [23]. Ushbu yoshdagi bolalarning harakatlari kichik maktabgacha yoshdagi bolalarga nisbatan ancha ishonchli va turli ko‘rinishlarga ega bo‘lib boradi, ular harakatga ehtiyoj sezadilar. Bolalarda faol motor harakatlari cheklansa hayajonlilik, injiqliklar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Mazkur yoshda bolalar turli xil ochiq o‘yinlar bilan mashg‘ul bo‘lib, o‘yindagi vazifalarni bajarishga intilishadi. O‘rta maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yinlarining mazmuni va syujeti jihatidan murakkablashadi, rollar soni ortib boradi [35, 196]. Bolalar o‘yindagi rollarini aniq aytib bera olishadi va unga muvofiq harakat qilishadi. Ta’limiy o‘yin – o‘rta maktabgacha yoshdagi bolalar guruhining asosiy faoliyatidir. Ta’limiy o‘yin faoliyatida bolalar turli xil o‘yinchoqlar, uni o‘rnini bosadigan narsalar, tanlangan rollarning ramzlari, kostyumlar uchun materiallarda ijodkorlikdan foydalanadilar. Ya’ni bu yoshda maktabgacha yoshdagi bolalarning belgili-ramziy 12 faoliyatini rivojlantirish uchun zarur shartlar mavjud bo‘lib, ular ijro etishda algoritmlarni sxema bo‘yicha o‘qishning vizual modellaridan yoki sxemalardan foydalanish qobiliyatini shakllantirishga yordam beradi. O‘rta maktabgacha yoshda tarbiyachining og‘zaki ko‘rsatmalari yordamida bolalar o‘zlarining e’tiborlarini yo‘naltirish qobiliyatini rivojlantiradilar, ammo diqqatni saqlash va uning konsentratsiyasini boshqarish vositalari tarbiyachiga tegishli bo‘ladi [22]. Xotira, nutq, diqqatni rivojlantirish, ma’lum bir oddiy qoidalarga, oddiy algoritmga rioya qilish qobiliyatini rivojlantirish uchun tarbiyachi ushbu yoshdagi bolalar o‘rganishi mumkin bo‘lgan tayyor tarkib va qoidalar bilan maxsus o‘yinlarni tashkil qiladi. 4-5 yoshgacha bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bolada umumiy qabul qilingan xulq-atvor qoidalari, shaxsiy gigiyena qoidalari va shu kabilarga qiziqishi ortadi. Mazkur yoshdagi bolada kattalar va qoidalar talablari kundalik hayotning zarur tarkibiy qismi sifatida tushuniladi va u to‘g‘ri fikrlaydimi, shuningdek, muhimmi? bola qoida harakatining “chegaralari” va “vaziyatlarini” aniqlaydi. Shunday qilib, bola yangi bilimlarni, o‘z faoliyati yoki tengdoshlari faoliyatini shaxsiy qadriyatlar, o‘rganilgan me’yorlar yoki hayotiy ehtiyoj nuqtai nazaridan baholashni o‘rganadi. Bu yoshda bolalarda hissiy sohani faol rivojlanayotganini, boshqalarga nisbatan hamdardlik, e’tibor va mehr tuyg‘usi paydo bo‘lishi hamda do‘stona muloqot tajribasini egallab borishi qayd etilgan [34]. Bola umumiy ish va o‘yin jarayonida kommunikativ muloqot, tengdoshlari va kattalar bilan o‘zaro ta’sir o‘tkazish hamda hamkorlik qilish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Faoliyatning kognitiv motivi yetakchiga aylanadi, bu maktabgacha yoshdagi bolalarning yangi bilimlarni o‘zlashtirishga ijobiy munosabatini yaratishga, bilim faoliyatiga qiziqishni shakllantirishga yordam beradi. Bolalarning amaliy intellektual faoliyatini rivojlantirish faol nutqdan foydalanish bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, u avvalo boshqalar bilan muloqotda o‘zini namoyon qiladi, so‘ngra uning faoliyati va uni rejalashtirish jarayonida bolaga yordam berish vositasiga aylanadi [36]. 4-5 yoshda bolalarning so‘z boyligi taxminan ikki ming so‘zga ko‘payadi, nutqning grammatik tomoni rivojlanib 13 boradi. Maktabgacha yoshdagi bola tengdoshlari va kattalar bilan suhbatda foydalanadigan iboralar yanada murakkablashadi, jumlalar batafsil va uzoqroq bo‘ladi. Tovushlarning talaffuzi yaxshilanadi. Bu yoshda bola pedagog-tarbiyachi va ota-onalar tomonidan o‘qilgan ertak va hikoyalarni osongina eslab qoladi, qofiya, she’riyatga qiziqish bildiradi. Bularning barchasi bolalar tomonidan eng oddiy algoritmlarni amalga oshirish bo‘yicha harakatlar ketma-ketligini nutqda aks ettirish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. O‘rta maktabgacha yoshdagi bolalarda harakatlarni muvofiqlashtirish yaxshilanib boradi. O‘rta maktabgacha yoshdagi bolalar guruhining katta maktabgacha yoshigacha o‘tish davriga kelib tushunchasi yanada rivojlanib borishi kuzatilgan [76]. Ular atrofdagi narsalarning shaklini aniqlashi, obyektni oddiy shakllarga ajratishi va aksincha, oddiy ma’lum shakllardan murakkab obyekt tuzishi mumkin. Bolalar obyektning biron bir xususiyati bo‘yicha ketma-ketlikni tuzishlari: hajm, rang, balandlik, uzunlik va shu kabilar haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar taqqoslash, tahlil qilish usullarini o‘zlashtiradilar, kuzatish qobiliyati yaxshilanadi. Shuning uchun ular obyektlarni bir vaqtning o‘zida ikki va uchta belgisini, ya’ni shakli, o‘lchami, rangi, materiali bilan tahlil qilishga, turli shunga o‘xshash belgilarni topishga qodir bo‘ladi. 4-5 yoshdagi bolalarning xotira qobiliyati ham ortadi, ularda ixtiyoriy yodlash shakllanadi. Bola buyum va narsalarning 7-8 nomini eslab qolishi, kichik she’rni yodlay olishi, pedagog tarbiyachi, ota-onalarning ko‘rsatmalarini eslab qolishi mumkin. Atrof-olamga qiziqish paydo bo‘ladi, fikrlash rivojlanadi, obyektlar orasidagi eng oddiy aloqalarni o‘rnatish qobiliyati namoyon bo‘la boshlaydi. Bolalar qiziqishni rivojlantiradilar, kattalarga ko‘plab savollar berishadi. Majoziy fikrlashni rivojlanishi davom etib boradi. Bolalar oddiy vazifalarni hal qilish uchun eng oddiy sxemalarni tushunishlari, modellardan foydalanishi, sxematik tasvirlardan foydalanishi mumkin, bu algoritmik faoliyat jarayonida zaruriy ko‘nikmadir. Bola ikkinchi kichik guruhga qaraganda kosmosga yaxshiroq yo‘naltirilgan. Bolalar obyektlarning fazoviy joylashishlarni baholay olishlari, 14 labirintlar bilan bog‘liq muammolarni hal qilishlari mumkin. Biroq, ular hali ham kuzatuvchi rolida harakat qila olmaydilar. Bolalarda tasavvur ham rivojlanib boradi. Diqqatning barqarorligi oshadi, maktabgacha yoshdagi bolalar o‘n besh, yigirma minut davomida har qanday harakatga diqqatni jamlay oladilar va uni bajarishda xotirada oddiy holatni saqlab qoladilar. Loyihalashtirish va rejalashtirish bo‘yicha ko‘nikmalar ushbu yoshda rivojlanib boradi. Shunday qilib, katta maktabgacha yosh guruhida bolalar chiziqli algoritmlarni, o‘rta guruhda o‘rganilgan elementar harakat algoritmlarini bajarishlari mumkin, shu bilan birga ularni ta’limiy-o‘yin faoliyati jarayonida va kundalik hayotda amalga oshirishning muhimligini anglay oladilar.. Hayotining beshinchi yilida bola o‘yin faoliyatida ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga berilishi kerak, vaziyat o‘zgarganda ba’zi bir qo‘shimcha shartlar (yangi rol, yo‘nalish, obyekt), bolaning ijodiy, nostandart vaziyatlarga ijodiy munosabatini yaratish, algoritmlarni yangi vaziyatlarga o‘tkazishga hissa qo‘shadigan voqelikni o‘rab turgan belgi obrazlari paydo bo‘ladi [34]. Shunday qilib, o‘rta guruhning oxiriga kelib, bola tahlil qilish kabi ba’zi mantiqiy harakatlarni bajarishga qodir, ammo u faqat kattalar rahbarligida farqlanadi va tasniflanadi. Mazkur yoshda bolalar o‘zlari to‘plagan ma’lumotni qabul qilib, qayta ishlashni o‘rgana boshlaydilar. Maktabgacha yoshdagi bola qoidalar bilan o‘yin o‘ynashga, oddiy algoritmlarni bajarishga va o‘z faoliyatini rejalashtirishga qodir. Ushbu yoshda bola eng oddiy sxemalarni tushuna oladi. U ta’limi o‘yin faoliyatida kattalar, tengdoshlari bilan muloqot va hamkorlik qilish zarurligini his qiladi. Katta maktabgacha yoshdagi guruh (5 yoshdan 6 yoshgacha). Hayotining oltinchi yilida bolalar va kattalar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi sodir bo‘ladi, ular turli xil faoliyatlarda rollarni amalga oshira boshlaydilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar rollarni taqsimlash va tanlangan rolga muvofiq ravishda o‘zlarining xulq-atvori hamda nutqlarini qurishdan oldin, o‘yin maydonini mustaqil ravishda tashkil qilishlari, syujetini va o‘yin jarayonini ixtiro qilishlari mumkin [37]. Ta’limiy o‘yin jarayonida bolalarning harakatlari o‘rtacha 15 guruhga qaraganda turlicha bo‘ladi, odatda unda ikkitadan beshtagacha bola ishtirok etishi mumkin. Qayd etilganlar qo‘yilgan maqsadga erishish uchun kichik guruhlarda birgalikdagi harakatlarni bajarish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Bola yaxshi va yomon ishlarni, ya’ni, yaxshi va yomonni ajrata boshlaydi, axloq to‘g‘risidagi ijtimoiy g‘oyalar unda shakllanadi, asta-sekin u o‘zini tutishini qoidalar va me’yorlar asosida tartibga sola boshlaydi [19]. Katta maktabgacha yoshdagi bola hissiy jihatdan muvozanatli bo‘lib, unda tez charchash sezilmaydi. Algoritmik ko‘nikmalarning tartibga soluvchi komponent takomillashib boradi. Nutqni yanada takomillashtirish amalga oshiriladi, o‘rta maktabgacha yoshdagi guruh bilan taqqoslaganda so‘z boyligi 1000-1200 so‘zga ko‘payadi. Fonetik eshitish rivojlanadi, she’r o‘qish yaxshilanadi. Nutq izchil, grammatik jihatdan to‘g‘ri taqdim etila boshlaydi. U kattalarning yordamisiz kichik ertak, badiiy asar mazmunini qayta hikoya qilishi, rasm asosida hikoya tuzishi va o‘z tengdoshlari va pedagog tarbiyachi uchun tushunarli bo‘lgan tilda tuzgan algoritmini tavsiflay olishi lozim. O‘rta maktabgacha yoshdagi bolalarda rang, shakl va o‘lchamlarni idrok etish yaxshilanishda davom etib boraveradi [18]. Bolalar nutqda to‘g‘ri foydalanadilar va narsa-buyumlarning shaklini ajrata biladilar. Obyektlarning muhim belgilari, sabab-oqibat munosabatlari, obyekt va hodisalar orasidagi makon bilan bog‘liq vaqtinchalik munosabatlar ajralib turadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun obyektlarning fazoviy joylashishini tahlil qilish hali ham qiyin kechadi. Olti yoshli bolalarning fikrlashi ham rivojlanib, maxsus o‘zgarishlar yuz berib, obrazli fikrlashda uchraydi [18]. Maktabgacha yoshdagi bolalar vizual reja yordamida nafaqat muammoni yechibgina qolmay, balki tekislikda obyektlarni o‘zgartiradilar, o‘zaro ta’sirining ketma-ketligini ko‘rsatib bera oladilar, tahlil qilinayotgan munosabatlarga asoslanib tushuntirishlar beradilar. Bolalar turli xil vositalardan foydalanishlari mumkin: sxema, obyekt va hodisalarning rivojlanishi va o‘zgarishini, xususan fasllarning o‘zgarishi, kunning vaqti va shu kabi turli bosqichlarni aks ettiruvchi vizual modellardan foydalanishlari mumkin. Ularda og‘zaki-mantiqiy fikrlash takomillashishda davom etib boradi. Bolalar bir yoki 16 ikkita xususiyatiga ko‘ra obyektlarni umumlashtirish, tasniflash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. J. Piaje o‘z tadqiqotlarida ko‘rsatganidek, maxsus, maqsadga muvofiq ish olib borishda ushbu yoshdagi bolalar ba’zi harakatlar ketma-ketlikda sodir bo‘ladigan hikoyalar tuzishlari mumkin [42]. Diqqatning barqarorligi, o‘zgaruvchanligi kabi xususiyatlari ham yaxshilanishda davom etib boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatni taqsimlashlari va beixtiyoriy e’tibordan ixtiyoriy e’tiborga o‘tishlari mumkin [19]. Maktabgacha yoshdagi bolaning konstruktiv faoliyati pedagog tarbiyachi rejasi asosida, bola qanday tahlil qilishni bilsa shu sxema bo‘yicha davom etishi mumkin. Olti yoshli bolalar pedagog tarbiyachi rahbarligida tadqiqotchilik faoliyatida katta ishtiyoq bilan ishtirok etishadi. Shu bilan birga, ular mustaqil ravishda kognitiv vazifalarni belgilashlari, faoliyatning yaqinlashib natijasi hamda kuzatilayotgan hodisalarning sabablari to‘g‘risida turli xil farazlarni ilgari surishlari, o‘z taxminlarini kuzatish va tajribalar yordamida tekshirishlari mumkin. Bu algoritmik ko‘nikmalarni yanada takomillashtirishga, bilimlarni yangi, nostandart vaziyatlarga o‘tkazish qobiliyatini, shakllangan ko‘nikmalarni kundalik hayotda, keyingi ta’lim olish faoliyatida qo‘llashlariga yordam beradi. Shunday qilib, bola shaxsi, diqqati, xotirasi, xayoloti, tafakkuri, kognitiv, intellektual faoliyati fazilatlarining rivojlanishi bu yoshdagi bolalar nafaqat algoritmlarni, balki har xil sharoitlarni ham hisobga oladigan va ularga bog‘liq holda bajarishga qodir degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Bola ta’lim muammolarini hal qilish jarayonida mustaqil ravishda algoritmlarni tuza oladi, uni amalga oshirish davomida berilgan maqsadni ushlab tura oladi, yaratilgan oddiy algoritmda xato topadi va uni kattalar ko‘rsatmasi bilan tuzatadi. Maktabgacha yoshdagi bola yangi algoritmni yaratishga qiziqish bildirishi, uning bajarilishini nazorat qilishi va aks ettirishning eng oddiy harakatlarini amalga oshirishi mumkin. Bola uni amalga oshirish yoki yaratish bo‘yicha tengdoshlari bilan birgalikdagi tadbirlarni amalga oshirishi mumkin va ushbu faoliyat jarayonida umumiy natijaga e’tibor qaratiladi. 17 Bolalarning tayyorlov guruhida asta-sekinlik bilan ijtimoiy mavqei o‘zgaradi, ular boshlang‘ich sinfga o‘tishga tayyor bo‘lib boradilar. Bularning barchasi mustaqillik va tashabbuskorlikni rivojlantirish uchun sharoit yaratadi. Psixologlar maktabgacha yoshdagi bolalarga pedagog tarbiyachilardan imkon qadar kam yordam ko‘rsatishni maslahat berishadi va u minimal bo‘lishi kerak[33]. Qo‘llab- quvvatlash, tashabbus-bolaning o‘zi muammoli holatdan chiqish yo‘lini topishi uchun harakat qilishiga qaratilgan bo‘lishi lozim. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘yinlari o‘zlarining syujetlarida katta guruhga qaraganda ancha murakkablashib boradi, o‘yin faoliyatida ular muhim hayotiy vaziyatlarni aks ettiradi [18]. Bolalar nafaqat o‘zlarining rollariga qarab, balki ta’limiy o‘yin jarayonida sheriklarining harakatlariga qarab ham o‘zlarining o‘yin xatti-harakatlarini to‘g‘rilab borishlari mumkin. Shuningdek, agar vaziyatlar talab qilsa, eski rolni o‘ynashni unutmasdan, yangi rolni o‘ynashga harakat qilishlari ham mumkin. Bunda ta’limiiy-o‘yin maydoni ham murakkablashib, guruhda o‘yinning bir nechta markazlari paydo bo‘lishi mumkin, masalan, bir nechta xona yoki uy va ko‘cha, ularning har biri o‘z o‘yin harakatiga ega. Shu bilan birga, bolalar tayyorgarlik paytida ham yoki o‘yin paytida ham ijodiy yondashuvlari bilan ham ajralib turadilar. Ular atrofdagi narsa va buyumlar hamda o‘z qo‘llari yordamida o‘yin muhitini yaratadilar. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yinni muhokama qilishni bilishlari, o‘yinni boshlashdan oldin turli xil g‘oyalarni taklif qilishlari va o‘yin davomida o‘yin holatini o‘zgartirishlari mumkin. Maktabga tayyorgarlikning oxirida, o‘yin bolalar faoliyatining turli: bilim, kommunikativlik, nutq, badiiy, konstruktiv va shu kabi holatlarini birlashtiradi. Shunday qilib, bolalarda o‘yin jarayonini mustaqil ravishda tuzish, ma’lum algoritmni vaziyatga qarab o‘zgartirish qobiliyatlari takomillashib boradi. Ushbu yoshda bolalar tomonidan qoidalarni o‘zlashtirish, ularning harakatlarini o‘zaro bog‘lash qobiliyatini shakllantirish hamda ma’lum qoidalar bilan ishlash amalga oshadi. Maktabgacha yoshdagi bola, asta-sekin o‘z harakatlarini tartibga solishni, harakatlarni motivlarga bo‘ysundirishni, 18 tengdoshlari va kattalar bilan munosabatlarda o‘z irodasini ko‘rsatishni o‘rganadi [33]. Maktabga tayyorgarlik guruhidagi bola uchun atrofdagi tengdoshlarini va kattalarni baholashi muhim hisoblanadi, uning qadr-qimmati shaxsiy yutuqlarini tan olishiga qarab shakllanadi. Bolalar pedagog tarbiyachi bilan boshqa insonlarning harakatlari, fikrlari, motivlari, munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlarini birgalikda muhokama qilib borilishi ham alohida ahamiyat kasb etadi. Bularning barchasi maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy g‘oyalarini boyitadi, qadriyatlar tizimini yaratadi, u o‘zini tutish me’yorlarini o‘rganadi, o‘zining ichki dunyosini boyitib boradi. Bolaning nutqi yaxshilanishda davom etib tovush talaffuzi, gaplarining grammatik tuzilishi, uning ma’lumotlar zaxirasi ortib boradi [94]. Maktabgacha yoshdagi bolaning o‘z fikrini taqdim etishi avvalgi guruhga qaraganda yanada izchil bo‘lib boradi, umumlashtirish qobiliyati ularning nutqida, bayonotlarida ham namoyon bo‘ladi, bola sinonimlar, antonimlar, so‘zlarni bezatuvchi so‘zlarni faolroq ishlatadi, uni ifodali tarzda taqdim qiladi. Pedagog tarbiyachining maqsadga muvofiq ishi natijasida maktabgacha yoshdagi bolada tayyorgarlik guruhi yakuniga qadar so‘zlashuv nutqi, shuningdek monologik nutqining ayrim turlari rivojlanadi. Shunday qilib, ushbu yoshda bolalar suhbatdoshni tinglashlari, muzokara olib borishlari, harakatlarni taqsimlashlari, harakatlar algoritmini amalga oshirish yoki yaratish bo‘yicha o‘z tengdoshlari bilan birgalikdagi tadbirlar jarayonida maqsadni saqlab qolishlari va erishilishi kerak bo‘lgan natijaga e’tibor berishlari mumkin. Maktabga tayyorlash guruhida bolalarning bilim faoliyati ham murakkablashib boradi [33]. Ular bilishning turli usullari-kuzatish, o‘z-o‘zini kuzatish, obyektlarni tekshirish, oddiy o‘lchovlar, tajriba va mantiqiy amallar: tahlil, sintez, taqqoslash, tasniflash imkoniyatlariga ega bo‘lib boradilar. Xotira hajmi oshadi, ma’lumotni eslab qolish holatllari rivojlanadi, bolalar ongli ravishda vizual-majoziy vositalardan foydalanadilar, voqealar yoki harakatlar ketma- ketligini tiklashga yordam beradigan asosiy rejani tuzadilar. 19 Katta maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish faolligi oshib boraveradi. Ushbu yoshda bolalar oddiy muammoli vaziyatlarni mustaqil ravishda hal qila olishadi, suv, qum, yorug‘lik, magnitlar, lupalar, ta’limiy o‘yinlarda qatnashish, jumboqlarni yechish, model va sxemalar yaratish orqali dastlabki boshlang‘ich tajribalarini o‘tkazadilar. Bunda har bir bolaning kognitiv rivojlanishi pedagog tarbiyachi tomonidan doimiy nazorat qilinib borilishi lozim. U maktabgacha yoshdagi bolada kognitiv qiziqish bor-yo‘qligini, mustaqil ravishda xulosa chiqara oladimi, tajriba davomida olingan natijani isbotlay oladimi, e’tiborni saqlab qoladimi, eslab qoladimi yoki kerak bo‘lganda bolaning rivojlanishini to‘g‘ri yo‘sinda borishini kuzatishi kerak. Katta yoshdagilar bilan taqqoslaganda, ushbu yoshda maktabgacha yoshdagi bolalarning tasavvuri unchalik tez rivojlanmaydi [35]. Bu bolalarda televizor, ommaviy axborot vositalarini tomosha qilish va kompyuterdan foydalanish jarayonida shakllanadigan stereotipik fikrlash bilan bog‘liq. Diqqat ixtiyoriy bo‘lib qoladi, ular o‘ttiz daqiqa davomida biron bir mashg‘ulotni bajarishda o‘zlarining ixtiyoriy e’tiborlarini diqqat bilan amalga oshirishlari mumkin. Maktabga tayyorgarlik guruhi yakunida bolalar obyektlarni, ularning tasvirlarini, binolarni, inshootlarni tahlil qilishning umumlashtirilgan usullarini o‘zlashtirdilar. Ular har qanday narsaning shaklini aniqlay olishi mumkin, u oddiy shakllardan yangi shakl yasashi mumkin. Ushbu yoshdagi bolalar boshqa bolalarga rahbarlik qilishga harakat qilishlari mumkin. Ta’lim-tarbiya jarayonida pedagog tarbiyachi maktabgacha yoshdagi bolalar mustaqil ish olib borishi uchun ular tushunadigan sxemalar, vizual modellar, rasmlar, xaritalardan foydalanadi. Ushbu yoshda bolalar mustaqil harakat qilishni yaxshi ko‘radilar va ularning aqliy jarayonlari o‘zidagi ijodkorlikni rivojlantirishga qodir bo‘ladi. Pedagog tarbiyachi tomonidan o‘quv, teatr, badiiy, tasviriy, mehnat va ta’limiy-o‘yin faoliyatida ijodiy vaziyatlarni yaratishi ijodiy yondashuvga bo‘lgan qiziqishning shakllanishiga yordam beradi. Aynan shunday faoliyat jarayonida bolaning o‘zi uni amalga oshirish uchun maqsad, usul, harakatlar shakli va ketma-ketligini belgilaydi. 20 Maktabga tayyorgarlik guruhida bolalarning xotirasi, diqqat-e’tiborini, fikrlash qobiliyatini rivojlantirish tufayli ular ta’limiy-o‘yin faoliyati, yurish jarayonida olgan algoritmik ko‘nikmalarini birlashtiradilar. Bola har qanday algoritmni ongli ravishda bajarishga, o‘rganilgan qoidalarni hisoblash faoliyati, obyektlarni o‘lchash, obyektlarning shakli va o‘lchamlari bilan harakatlar, vaqtinchalik munosabatlar jarayonida qo‘llashga qodir. Har qanday turdagi algoritmlarni amalga oshirish va tuzishda mustaqil harakatlarining ulushi bosqichma-bosqich o‘sishi kuzatiladi. Bu esa ularni amalga oshirish jarayonida bitta emas, balki bir nechta shartlarni hisobga olish kerakligi bolada faollik, tashabbuskorlik, qat’iyatlilik va mustaqillikni namoyon eta oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘zlarining maqsadlarini belgilash, boshqarish, tuzatish va aks ettirish qobiliyatini yaxshilaydilar. Algoritmlarni amalga oshirishda yoki yaratish bo‘yicha umumiy ish jarayonida bola tengdoshlari va kattalar bilan o‘zaro aloqada bo‘lishga qodir. U allaqachon maqsad va olingan natija o‘rtasidagi aloqani o‘rnatishi, yangi bilimlarni, yaratilgan yoki o‘rganilgan algoritmni shaxsiy qadriyatlar, axloqiy meyorlar nuqtai nazaridan baholashi mumkin. 1.2 T arbiyalanuvchilarda algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish ning bosqichlari Maktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirishni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, kichik maktabgacha yoshidagi bolalar hali algoritmlarni o‘zlashtirishga qodir emaslar, ular uzoq vaqt davomida maqsad va faoliyat rejasini saqlab qololmaydilar, ko‘rsatmalarga aniq amal qilishadi va algoritmik faoliyat asoslari ular uchun qiyin kechadi. Shuning uchun, bu yoshda, faqat ushbu ko‘nikmalarni shakllantirish bo‘yicha tayyorgarlik ishlarini olib borish kerak xolos. Algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish bo‘yicha maqsadli ish o‘rta maktabgacha yoshdagi guruhdan boshlanishi va uch bosqichni o‘z ichiga olishi kerak: - birinchi bosqich (o‘rta guruh), uning asosiy vazifasi algoritmlarni bajarishga o‘rgatish jarayonida bolaning ko‘nikmalarini shakllantirish; 21 - ikkinchi bosqichda-katta maktabgacha yoshda - tarmoqlanuvchi, davriy algoritmlarni bajarishni, didaktik-ta’limiy vazifalarni, o‘yinlarni, mustaqil faoliyatni hal qilish jarayonida mustaqil ravishda tuzishni o‘rganadilar; - uchinchi bosqich-maktabga tayyorgarlik guruhida – shakllantirilgan algoritmik ko‘nikmalar har qanday algoritmni ongli ravishda bajarishni, ta’limiy- o‘yin faoliyati maqsadini belgilash, boshqarish, tuzatish va aks ettirish qobiliyatini shakllantirish jarayonida mustahkamlanadi. Algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirishning har bir bosqichida ta’limiy-o‘yin faoliyatida kerakli darajaga erishish uchun pedagog tarbiyachi algoritmik ko‘nikmalar tarkibiga kiradigan barcha komponentlarni ishlab chiqish bo‘yicha maqsadga muvofiq ish olib borishi kerak. Ta’limiy-o‘yin faoliyati bolalarda ta’limni amalga oshirish va ularni rivojlanishini ta’minlashi uchun pedagog tarbiyachi uni nazorat qilib borishi kerakli vaziyatlarda o‘yinni boshqarib borishi kerak bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘yin va ishdan tashqari, ta’limiy faoliyatlarini ham rivojlantirish lozim [18]. Bunday bilimlarni faqat o‘z-o‘zidan olingan bilimlardan farqli o‘laroq, ta’limiy-o‘yin faoliyatida, bolalarning kattalarni kuzatuvlarida, maktabgacha yoshdagi bolalarning tengdoshlari va pedagog tarbiyachii bilan muloqot qilish jarayonida o‘zlashtirgan bilimlaridan farqli o‘laroq o‘rganish mumkin. Bolada pedagog tarbiyachi taklif qilgan narsalar ustida ishlash, uning ko‘rsatmalariga amal qilish qobiliyati rivojlanadi, bu esa ta’lim faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni rivojlantiradi. Harakatlar ketma ketligini qayd etib yozib borish, hisoblash, taqqoslash-bola amalda muvaffaqiyatli ishlatishi mumkin bo‘lgan o‘lchovlar, muammolarni nafaqat ta’lim-tarbiya maskanida, balki boshlang‘ich maktabda o‘rgatishga ham imkon beradi. Harakatlar algoritmlarini bajarish, tuzish jarayonida bolada umumlashtirilgan usullarni shakllantirish: maqsadni belgilash, rejalashtirish, rejani amalga oshirish, aks ettirish bo‘yicha ham ishlash kerak. Shunda u o‘z faoliyatida tarbiyaviy, ta’limiy xatti-harakatlarini amalga oshirishi mumkin bo‘ladi, ya’ni ta’lim faoliyati uchun zarur shart-sharoitlar shakllanadi. 22 Psixik harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasiga ko‘ra, P.Y. Galperin, N.F. Talizinalar bolalarda faoliyatning asosiy turlarini ishlab chiqish, harakatlar algoritmlarini o‘qitish, uchinchi turdagi indikativ asoslardan (harakatlarning to‘liq oriyentatsion asoslaridan) foydalanish zarur deb bilishadi [42]. Keyinchalik, ta’lim olish jarayonida yangi algoritmlarni tahlil qilish amalga oshiriladi, pedagog tarbiyachi shart-sharoitlar yaratib, algoritmni bajarishda mos yozuvlar punktlarini aniqlaydi, maktabgacha yoshdagi bolalarni qadamlarni, algoritmik amallari ketma-ketligini mustaqil ravishda belgilashga undaydi va uning rahbarligida olingan algoritmni muammolarni yechish, bajarish uchun qo‘llaydi. Harakatlar algoritmi o‘rganilganda, pedagog tarbiyachi uni qo‘llash uchun yangi shartlardan foydalanadi, algoritmni bolalar faoliyatining boshqa turlariga, ta’lim sohalariga o‘tkazishni amalga oshiradi. Ijodkorlikni rivojlantirish uchun sharoit yaratilishi-nafaqat yangi narsa yaratiladigan jarayon, balki uning natijasida insonning o‘zi ham o‘zgaradigan jarayondir. 23 I bob bo‘yicha xulosa Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, MTT tarbiyalanuvchilarida turli faoliyatlarni shakllantirish hamda hozirgi zamonda ta’lim va tarbiyaga bo‘lgan talablarga asoslanib, maktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirishni ta’minlovchi uchta bosqich aniqlandi. Ushbu ko‘nikmalarni shakllantirish bo‘yicha maqsadli ish o‘rta guruhdan boshlanishi lozim ekan. Ta’riflangan natijalar yaratiladigan modelni taqdim etish uchun tayanch vazifasini bajarib, ulardan foydalanish maktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko‘nikmalarini shakllantirishni ta’minlaydi. Bolaning kognitiv qobiliyatlari rivojlanishi bilan uning kontseptual tushunchasi va mantiqiy bilish jarayonlari asta-sekin yaxshilanadi. Ushbu taraqqiyot faol o‘zaro ta'sir va ishtirok etish orqali sezilarli darajada tezlashadi. Ushbu kognitiv rivojlanish ularning dunyo haqidagi tasavvurlarini kengaytiradi, ularga o‘z nuqtayi nazarlarini samarali shakllantirish va asoslash imkonini beradi. Ilmiy izlanishlarga moyillik bolani mantiqiy asosga tayangan holda mashg ‘ulotlar dagi vazifani iroda bilan hal qilishga moyilligini oshiradi. Mantiqiy muammolar miyangizni mashq qilishning juda yaxshi usuli. Mantiqiy fikrlash juda murakkab jarayon bo‘lib, uning davomida miyangiz elektr impulslarini bir hududdan ikkinchisiga uzatadi va qanchalik ko‘p o‘ylasangiz, miyangiz shunchalik faol va moslashuvchan bo‘ladi. 5-6 yoshli bolalar kognitiv rivojlanish bosqichi. Ushbu bosqichda bola allaqachon mantiqiy fikrlash bilimiga ega. Bu Piaget tomonidan taklif qilingan kognitiv nazariyaga mos keladi. Bu yoshda bolalarda saralash, o‘lchash, hisoblash, tasniflash, bog‘lanish va xulosa chiqarish ko‘nikmalari allaqachon mavjud. 24 II-BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA TA’LIMIY O‘YINLAR ORQALI ALGORITMIK KO'NIKMALARNI SHAKLLANTIRISHDA MANTIQIY TOPSHIRIQLAR YORDAMIDA O'RGANISH 2.1 Mantiqiy topshiriqlar yordamida maktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko'nikmalarni shakllantrish yo‘llari Taklif etilgan tadqiqot uchta turli usullarda o ‘ tkazildi: Aniqlash eksperimenti-bu bosqich besh yoshdan olti yoshgacha bo ‘ lgan bolalarda algoritmik ma'lumotlarni qayta ishlash bo'yicha asosiy kompetentsiyani aniqlash uchun dastlabki baholashni o'z ichiga oladi. Formativ eksperiment-bu bosqich mantiqiy o‘yinlardan foydalangan holda, tadqiqot guruhda ma'lumotlarni algoritmik qayta ishlash ko ‘ nikmalarini takomillashtirishga qaratilgan faoliyatini ishlab chiqish va amalga oshirishni o ‘ z ichiga oladi; Nazorat eksperimenti-ushbu bosqich ta'lim aralashuvidan keyin algoritmik ishlov berishdagi muvaffaqiyatni o ‘ lchash uchun keyingi baholashni o ‘ z ichiga oladi. Tadqiqot Samarqand viloyati, Nurobod tumani, Nurbuloq shahrida joylashgan 6- sonli maktabgacha ta’lim tashkilotida o‘tkazildi. Tadqiqot uchun besh yoshdan olti yoshgacha bo ‘ lgan qirq nafar bola tanlangan. Bu guruh ikki guruhga bo ‘ lingan: 20 nafar bola tajriba guruhga, yana 20 nafari nazorat guruhiga kiritilgan. Xususan, dastlabki diagnostika bosqichi uchun reja ishlab chiqilgan bo ‘ lib, u 1-jadvalda keltirilgan diagnostika batafsil tavsiflangan. Bu ularning asosidagi algoritmik mashqlarni shakllantirish uchun fundamental asos bo ‘ lib xizmat qildi. 25 Tadqiqotni mantiqiy o ‘ yinlar yordamida maqsadlar va vazifalarini tasavvur qilaylik (1-rasm). 1-rasm Aniqlovchi eksperimentning diagnostik xaritasi, tadqiqotining maqsad va vazifalari quyidagi rasmda keltirilgan (2-rasm). Diagnostik vazifalar Natifalar 1-diagnostik mashq “Qanday raqam yo‘qoldi?” Xotira, solishtirish. 2 -diagnostik mashq “Juftini top ” Diqqat, solishtirish, chaqqonlik. 3-diagnostik mashq “Toping va nom bering” Farqlash, solishtirish. 4-diagnostik mashq “Kattalik ” Kuzatish, farqlash, solishtirish. 5 -diagnostik mashq “Sonni nomla ” Diqqat, fikrlash 2-rasm Tarbiyalanuvchilar bilan ushbu o‘yinlarni o‘ynash orqali fikrlash, solishtirish, farqlash ko‘nikmalari hosil bo‘ladi. O‘yinlarni o‘ynalish tartibi va har bir bolaning ushbu o‘yinlarda qayd etgan natijalari quyidagicha: 1. Diagnostik mashq “Qanday raqam yo‘qoldi?” 26Eksperimental tadqiqotning maqsadlari T adqiqotning maqsadi mantiqiy o‘yinlar yordamida 5-6 yoshli bolalarda algoritmik ko ‘ rsatmalarning rivojlanish darajasini aniqlashdir. Mantiqiy o‘yinlarni bajargandan so ‘ ng, algoritmik ko ‘ rsatmalarning rivojlanish darajasini qayta diagnostika qilish.Mantiqiy o ‘ yinlarni o ‘y nash orqali 5-6 yoshli bolalar uchun algoritmik ko ‘ rsatmalar ishlab chiqish va amalga oshirish5-6 yoshli bolalarda algoritmik mantiqiy o‘yinlar yordamida rivojlanish darajasining birlamchi tashxisini o ‘ tkazing Pedagog har bir guruhga raqamlarni 0 dan 5 gacha tartib bilan joylashtirishni taklif etadi. Keyin bir bola qatoridagi sonlarni joyini o ‘ zgartiradi. Guruhdagi qolgan bolalar qatorda nima o ‘ zgarganini aytadi [18:9]. Natijalarni baholash tartibi: -Rivojlanishning yuqori darajasini ko ‘ rsatadigan 3 ball mustaqil ravishda qog‘ozchalarni to ‘ g ‘ ri ketma-ketlikda joylashtira oladigan va ularning joylashishini asoslay oladigan bolalarga beriladi . - Rivojlanishning o‘rtacha bosqichini aks ettiruvchi 2 ball ya’ni kattalarning yordamisiz to ‘ g ‘ ri joylashtirgan va ularning ketma-ketligini ko ‘ rsatmalar bilan tushuntirgan yoki qog‘ozchalarni bir tartibda joylashtirish uchun yordamga muhtoj bo ‘ lgan, lekin keyinchalik mantiqiy bilimlar asosida mustaqil ravishda tushuntira oladigan bolalarga beriladi. – Rivojlanish darajasi past bo ‘ lgan bolalarga 1 ball qo ‘ yiladi, ular kattalarning yordamga qaramay qog‘ozchalarni sekin tartibga soladi, lekin ularning tartibini sabablarini asoslay olmaydi. Yig‘ilgan ma’lumotlar asosida “ Qanday raqam yo ‘ qoldi?” matematik o‘yini yordamida tajriba va nazorat guruhlari o‘rtasidagi (3-rasm) qiyosiy tahlilni ko‘rib chiqamiz. 27YuqoriO ‘ rtachaPast 5%10% T G N G30% 25%40% 20% 0% 60% 70%80% 60% Chizmada ko‘rsatilgan natijalarga ko‘ra tajriba guruhida bolalar “Qanday raqam yo‘qoldi?” o‘yini yordamida algoritmik natijalarning % ko‘rsatgichlari (3-rasm) tahlili shuni ko ‘ rsatadiki, mantiqiy o‘yinlar yordamida guruhda: 30% bolalar (6 kishi) yuqori darajani namoyish etdilar, ularning aksariyati 60% (12 kishi) o ‘ rtacha darajani namoyish qilishdi, va ularning ozchiligi 10% (2 bola) past natijani namoyish qildilar. Madina 3 ball to ʻ pladi , Asilbek o ʻ ziga taqdim etilgan raqamning tartibi haqida o ʻ z tushunchasini bildirdi , raqamlar ketma – ketligini tez aniqladi va tuzdi . N azorat guruhida algoritmik ko ‘ rsatmalarni o ‘ zlashtirish darajasi boshqacha natijalarni qayd etildi : tarbiyalanuvchilarning 25 foizi (5 bola ) yuqori darajani , 70 foizi (14 bola ) o ‘ rtacha darajani ko ‘ rsatdi va faqat 1 bola 5% ( bir bola ) past darajani ko ‘ rsatdi . Rasulbek past darajali natijani qayt etdi, Jasur raqamlarning teskari tartibini ham aytib o‘tdi. 2-Diagnostik mashq “Juftini top”. Raqamlar yozilgan qog ‘ ozchalar va doiracha chizilgan qog ‘ ozchalar. Har bir jamoada o ‘ zining stoli bor. Bir stolda raqamli qog ‘ ozchalar, ikkinchisida doirachali qog ‘ ozchalar qo ‘ yiladi. Bolalar pedagog ishorasi bilan stoldagi qog ‘ ozchalarni oladilar, o ‘ zining juftini topishga harakat qiladilar. Keyin hamma juftlar to ‘ g ‘ ri topilganligi tekshiriladi [18:9]. Natijalarni baholash tartibi: Ushbu baholash davomida bolalardan faqat solishtirish va diqqat emas, tezkorlik bilan bajarish qobiliyati ham hisobga olinadi. Tarbiyalanuvchilar orasida qaysi bola 60 soniyada raqamlarni bir tartibda joylashtirsa 10 ball oladi. Bu ko ‘ rsatkichlar rivojlanishning eng yuqori darajasini ko ‘ rsatadi. 60 sekundan 90 sekundgacha bo ‘ lgan vaqt oralig ‘ ida topshiriqni mohirona bajargan tarbiyalanuvchilar 8 dan 9 ballgacha bo‘lgan ball bilan ko‘rsatilgan yuqori darajadagi rivojlanishga ega deb e'tirof etiladi. 28 Bundan tashqari, 90-120 soniya ichida vazifani bajarganlarga tarbiyalanuvchilar 6 dan 7 ballgacha bo ‘ lgan o‘rtacha rivojlanish darajasi ko‘rsatadi. Vazifani bajarish uchun ikki daqiqadan ikki yarim daqiqagacha vaqt sarflagan bolalar o ‘ rtacha rivojlanish darajasiga ega deb tasniflandi va 4 dan 5 gacha ball oldi. 1 dan 3 ballgacha bo'lgan ball rivojlanishning past darajasi, bu ikki yarim daqiqadan uch daqiqagacha yoki undan ko'proq vaqtni o'z ichiga olgan muammoni hal qila olmaslik va raqamlarni to‘g‘ri juftlay olmaslikni o'z ichiga oladi. “Juftini top” o‘yini yordamida algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasini diagnostika qilish natijalari. Mantiqiy o‘yinlarlar yordamida tajriba va nazorat guruhlarida tajriba natijalari 4-rasmda keltirilgan. 4- rasmda “Juftini top” o‘yini yordamida algoritmik ko‘nikmalarni qay darajada shakllanganligini ko‘rishimiz mumkin. Tajriba guruh bolalarining natijalaridan (4-rasm) ko ‘ rinib turibdiki, guruhda bolalar raqamlarni tartiblashda tezkorlik va chaqqonlik bilan yondashadilar, farqlash va solishtirish ko‘nikmalari hosil bo‘ladi, ular natijalari quyidagicha: 40% (8 bola) yuqori darajani, tarbiyalanuvchilarning ko‘pchiligi 50% (11 bola) o ‘ rtacha natijani va 29 PastO'rtach aa aaaийYuqoriий0% 5%5% 20% 10% T G N G40% 30% 40%40%50% 55%55%60% ozchilik 5% (1 bola) past natijalarni namoyish etdi. 9 ball jamg‘argan bolalar yuqori darajali natijani qayd etgan hisoblanadi. Bola o‘yinga o‘zgacha qiziqish, chaqqonlik va tezkorlik bilan yondashadi, har bir raqamni sinchiklab tahlil qilib, javoblarini o‘ylab, o‘yinni 1 daqiqa 6 soniyada bajardi. Aksincha, 5 ball jamg ‘ argan bolalar o ‘ rtacha natija hisoblanadi. Raqamlarni tartiblash jarayonida tasvirlarni uzoq vaqt davomida o ‘ ylash va obyektlarni qayta-qayta aniqlash bilan tavsiflanadi, natijada tugatish vaqti 2 daqiqa 8 soniyani tashkil etdi. Taqqoslash uchun nazorat guruhining natijalar taqsimoti ko ‘ rsatildi, unga ko‘ra: 55% (11 bola) yuqori darajaga erishdi, 40% (8 bola) o ‘ rtacha deb baholandi va bitta holat 5% ( 1 bola) da past daraja qayd etildi. Tarbiyalanuvchilardan yuqori ball olgan (10 ball) bolalarda algoritmik ko ‘ rsatmalarni o ‘ zlashtirishning ilg ‘ or darajasi shakllanganligi ma’lum bo‘ldi. Bola vazifani 46 soniyada bajardi, rasmlarga qaradi, tezda raqamlarni noto‘g‘ri tartibini topdi va sababini aytdi. 3-Diagnostik mashq “Toping va nom bering“ O‘yin orqali ma ‘ lum o ‘ lcham va rangdagi geometrik shaklni tezda topish qobiliyatini mustahkamlash. O ‘ yinning borishi: Bolaning oldidagi stolda har xil rang va o ‘ lchamdagi geometrik shakllar chalkash holda yotqizilgan. Tarbiyachi har xil geometrik shakllarni ko ‘ rsatishni so ‘ raydi, masalan: katta doira, kichkina ko ‘ k kvadrat va boshqalar. Ushbu o‘yin yordamida algoritmik ko ‘ rsatmalarning rivojlanish darajasini aniqlaymiz [18:20]. Ishtirokchilarga rasm taqdim etiladi va saralash vazifasi bajarish bo ‘ yicha ko ‘ rsatmalar beriladi. Ular tasvirni diqqat bilan o ‘ rganishlari va tasvirlangan shakllarni iloji boricha ko ‘ proq turli guruhlarga ajratishlari kerak. Keyin har bir guruhdadigi tarbiyalanuvchilar shakllarni sanab o ‘ tishlari va ularning guruhlanishini asoslaydigan umumiy mavzuni aytishlari kerak. Shakllarni bir nechta guruhlarga bo ‘ lish kerakligini hisobga olgan holda, o‘yinning davomiyligi uch daqiqa deb belgilangan. 30 Natijalarni baholash tartibi: Eng yuqori ball 10 ball deb olinadi. Guruhlarda har bir shaklning rangi, shakli, hajmini to ‘g‘ri ta’riflab berishlari kerak bo‘ladi. Shakllarning rangi, hajmi va shaklini ikki daqiqada topgan bolalarga 8 dam 9 ballgacha, ikki daqiqadan ham ertaroq shakllarni to‘g‘ri ta’riflagan bolalarga 10 ball ya’ni yuqori natija qayd etiladi. Ikki yarim daqiqa ichida o‘yinni tamomlagan bolalar 6 dan 7 ballni, o ‘ rtacha rivojlanish darajasini ko ‘ rsatadi. Uch daqiqa o‘rtacha rivojlanish darajasini ko ‘ rsatgan bolalarga 4 dan 5 gacha ball belgilanadi. 1 dan 3 ballgacha bo ‘ lgan ball olgan bola belgilangan vaqt ichida faqat bitta belgini guruhlarga ajrata olsa rivojlanishning past darajasini aks ettiradi. Algoritmni o ‘ zlashtirish darajasini diagnostik baholash natijalarini “ Toping va nom bering ” mantiqiy o‘yini yordamida nazorat va tajriba guruhlarida natijalarni aniqlash bosqichida 5-rasmda keltirilgan. Tajriba guruhining natijalari % ko‘rinishida ( 5- rasm) tasvirlangan. 5- rasmda ko ‘ rsatilgan natijalar mantiqiy o‘yinlar yordamida guruh ishtirokchilarining obyektlar va rasmlarni tasniflash qobiliyatini o ‘ rganish darajasi ko ‘ rsatadi. Ushbu guruhda bolalarning 35% ( 7 nafar ) bola yuqori darajaga tenglashtirilgan holda mahoratini ko ‘ rsatgan bo ‘ lsa, 55% bolalarning ko ‘ pchiligi (11 nafar) o ‘ rtacha mahorat ko ‘ rsatdi. 10% ( 2 nafar) bola past natijani qayd etdi. 3160% 50% 55%55% 40% 30% 20% 10% 0% 40% 35% T G N G 10% 5% Yuqori O ‘ rtacha Past Masalan, 10 ball qayd etgan bolalar rasmlardan doiralar, kvadratlar va uchburchak kabi turli xil geometrik shakllarni aniqlab, ular shakli va ranglarining xilma-xilligi, jumladan qizil, ko ‘ k, sariq va oq va farqli o ‘ lchamlari bilan ajralib turadi. Aksincha, 6 ball to ‘ plagan Muborak har bir shaklni rang guruhlariga: qizil, oq, ko ‘ k va sariq rangga, so ‘ ngra shakli bo ‘ yicha: uchburchaklar, kvadratlar, doiralarga ikki yarim daqiqada sinchkovlik bilan ajrata oldi. Taqqoslash uchun nazorat guruhida 40% (8 nafar) bola yuqori natijani ko ‘ rsatdi, 55% (11nafar) bola o ‘ rtacha qobiliyatni namoyish etdi va faqat 5% (1 bola) past qobiliyatlar toifasiga kirdi. Rasmlarni tasniflash qobiliyati past ko‘rsatgichni ko'rsatgan Rayxona bor-yo ‘ g ‘ i 3 ball to ‘ plagan, u shunchaki shakllarni rangi bo ‘ yicha ajratdi. Ushbu ma’lumotlar tajriba va nazorat guruhlarida mantiqiy o‘yinlarni tasniflash qobiliyatining turli darajadagi rivojlanganligini ko ‘ rsatadi. 4-diagnostik mashq “Kattalik” Ushbu uslub algoritmik ko ‘ rsatmalarning rivojlanish darajasini-harakatlar ketma-ketligini aniqlashga qaratilgan. O ‘ yin "Bir xil shakldagi obyektni toping". Guruhlardan bir nafar yetakchi tayinlanadi unda qog ‘ ozga chizilgan geometrik shakllar bo‘ladi: aylana, kvadrat, uchburchak, tasvirlar, to'rtburchak va boshqalar. U bolaga rasmlardan birini, masalan, doirani ko ‘ rsatadi. Bola bir xil shakldagi obyektni nomlashi kerak [18:21]. Natijalarni baholash tartibi: -Rivojlanishning yuqori darajasini ko ‘ rsatadigan 3 ball mustaqil ravishda shakllarga o‘xshash obyektlarni topa oladigan va ularni asoslay oladigan bolalarga beriladi . - Rivojlanishning o‘rtacha bosqichini aks ettiruvchi 2 ball yoki kattalarning yordamisiz to ‘ g ‘ ri o‘xshash obyektlarni topgan va ularning o‘xshashlik tomonlarini mustaqil ravishda tushuntira oladigan bolalarga beriladi. – Rivojlanish darajasi past bo ‘ lgan bolalarga 1 ball qo ‘ yiladi, ular o‘xshash obyektlarni hammadan keyin topadi, lekin ularning qanday jihatlari 32 o‘xshashini aniqlay olmaydi. “Kattalik” o‘yini orqali erishilgan natijalar 6-rasmda ko‘rsatilgan. 6-rasm- Tajriba guruhida “Kattalik” o‘yini orqali algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasini diagnostika qilish %i aniqlangan. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, 20 nafar tarbiyalanuvchilardan 10 nafari (50%) algoritmik ko‘nikmalar hosil qilishning yuqori darajasini ko‘rsatgan bo'lsa, 8 nafar tarbiyalanuvchilar (40 %) o ‘rta natijani, 2 nafar tarbiyalanuvchi (10%) berilgan vazifalarni bajarishda past qobiliyatlarni namoyish etdi. Mantiqiy o‘yinlar yordamida guruhdagi sezilarli o‘zgarish, kattalar yordamisiz harakat qilish, barcha shakllarni o‘lchamiga qarab to‘g‘ri tartibda joylashtirish orqali mukammal kognitiv ketma-ketlik qobiliyatini namoyish etdi. O‘yinda to‘liq qatnashgan bolalar uch ball to‘playdi va mashg‘ulot bo‘yicha yuqori natijalarga erishganlar toifasiga kiritiladi. Nazorat guruhining natijalari algoritmik natijalarning notekis taqsimlanishini ko‘rsatdi, tarbiyalanuvchilarning yarmi (20 tadan 10 tasi, 50% ga to‘g‘ri keladi) yuqori darajaga erishdi. Qolgan ishtirokchilar kompetentsiya bo‘yicha bo‘linishini ko‘rsatdi, 8 nafari (40%) o‘rta darajaga erishdi va ozchilik 2 nafari (10%) quyi darajaga tushdi. Nazorat guruhidan Muborakning natijalari diqqatga sazovor 33 PastO'rtachaYuqori0% 10%10% 10%30% 20% 40%40% 40% 50%50%60% 50% bo‘ldi. U shakllarni to‘g‘ri ketma-ketlikda joylashtira olgan bo‘lsa-da, o‘zining uslubiy yondashuvining sabablarini aniq tushuntira olmadi, bu esa uni ketma-ket vazifalarni bajarishda o‘rtacha darajada ekanligini bildirdi. Ammo shakllarni to‘g‘ri guruhlarga ajratdi, ranglarni aytdi, shallarning hajm ketma – ketligini to‘g‘ri tuza oldi. 5-Diagnostik o‘yin “Sonni nomlang”. O‘yinchilar bir-biriga qarama-qarshi. Qo‘llarida to‘pi bo‘lgan bolalar to‘pni uloqtirishadi va har qanday raqamni aytishadi, masalan, 3. Bola to‘pni ushlab, qo‘shni raqamlarni topishi kerak – 2 va 4 [18:20]. Ushbu o‘yin algoritmik ketma – ketlikni, diqqat va fikrlashlarning rivojlanish holatini aniqlash uchun mo‘ljallangan. Ishtirokchilar bir-biriga to‘pni uzatayotdanda bolalardan diqqat talab qilinadi, to‘pni olgandan so‘ng esa tezlik bilan qo‘shni raqamlarni aytishi kerak bo‘ladi. Bir qator shunga o‘xshash mashg‘ulotlarni bajarish orqali biz muammolarni hal qilishda individual yondashuv rivojlanmoqda degan xulosaga kelishimiz mumkin. Natijalarni baholash tartibi: Tarbiyalanuvchilarga beshtadan raqamlar aytiladi, ular qo‘shni raqamlarni nechtasini topa olganligiga qarab ball beriladi. – Raqamlarning to‘rtta beshtasini topgan bolaga 3 ball ya’ni yuqori darajasi beriladi;. – Raqamlarning ikkita uchtasini topgan bolaga 2 ball ya’ni o‘rta darajasi beriladi; – Raqamlarning bittasini topgan bolaga 1 ball ya’ni past natija beriladi. “Sonni nomlang” o‘yini yordamida tajriba va nazorat guruhlarida qiyosiy natijalarni ko‘rib chiqamiz ( 7 – rasm) 34 “Sonni nomlang” o‘yini yordamida tajriba guruhida diagnostik d araja natijalari foizlarda aniqlangan. 7-rasmda keltirilgan ma‘lumotlarni tekshirish orqali tarbiyalanuvchilar mantiqiy o‘yinlar yordamida 4 nafari bola (guruhning 20 foizini tashkil qiladi) algoritmik ko‘rsatmalar yuqori darajada rivojlanganligini ko‘rsatdi. Aksincha, 13 nafar bolalar (65%) o‘rtacha darajani va 3 nafar bolalar (15%) algoritmik ko‘rsatmalarda past darajada namoyish etdi. Taqqoslash uchun nazorat guruhining ko‘rsatkichlarini ko‘rib chiqamiz: 5 nafar bola (25%) yuqori ball oldi, shuningdek 13 nafar bola (65%) o‘rtacha ball va 2 nafar bola (10%) past ball to‘pladi. Past ball olgan bolalar raqamlarning bittasini topgan, ikkinchisini aytishda ikkilangan past ball olgan bolalarda o‘z fikrlarini nutqda erkin qo‘llay olmaganliklari sababli ballar past natijani qayd etdi. Ilova A, A.1 va A.2 jadvallarida biz tadqiqotning dastlabki bosqichida qo‘llanilgan turli o‘yinlar yordamida olingan diagnostika natijalarini umumlashtiramiz. Dastlabki bosqichni tugatgandan so‘ng, mantiqiy o‘yinlar yordamida tajriba guruhning 30 foizini va nazorat guruhining 25 foizini tashkil etuvchi ishtirokchilarning muhim qismi berilgan obyektlarning bir nechta xususiyatlarini muvaffaqiyatli farqlashdi, bu ularga ushbu obyektlarni samarali ajratish va tasniflash imkonini berdi. Bu ularning ko‘rib chiqilayotgan obyektlar orasidagi munosabatlarni tezda tushunish va farqlash qobiliyatini ko‘rsatadi. 35 PastO ‘ rtacha Yuqori0% 10% 10% 15%20% 20% T G N G25%60% 50% 40% 30% 65%65%70% Ishtirokchilar tartiblangan ketma-ketliklarni yaratish uchun zarur bo‘lgan xususiyatlarni ajratib olish mahoratini va ketma-ket tartiblash algoritmini bajarish malakasini namoyish etdilar. Bundan tashqari, ular turli obyektlarning muhim xususiyatlarini aniqlash va o‘z qarorlarining mantiqiy asoslarini aniq ifodalash qobiliyatini namoyish etdilar. Barcha harakatlar mustaqil ravishda, ko‘rsatmalarsiz amalga oshirildi, bu bizga ushbu yutuqlarni algoritmik ko ‘ rsatmalarning yuqori darajada ishlab chiqilganligi bilan bog ‘ lash imkonini beradi. Dastlab mantiqiy o‘yinlar yordamida tajriba guruhda 60% bolalar, nazorat guruhida esa 70% natijani qayd etdilar. Bolalar raqamlar ketma-ketligini bilsalar ham ba’zida adashtilar, raqamlarni tartiblay olmadilar. Keyinchalik bolalar obyektlar o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatish bilan shug‘ullandi, umumlashtirish ko‘nikmalarini namoyish etdi, garchi uzoq muddat davomida xatolarini tafakkur qilolmasalar ham, keyinchalik tushunchalarini umumlashtirishga harakat qilishdi. Ularning ketma-ketlik xususiyatini aniqlash qobiliyati qayd etildi, lekin ular o‘z harakatlarini oqlamagan holatlar ham bo‘ldi va ba'zida tarbiyachining yordamiga tayanildi. Mantiqiy o‘yinlar yordamida tajriba guruhidagi bolalarning atigi 10 foizi va nazorat guruhidagi bolalarning 5 foizi past darajaga ega deb tasniflangan. Ushbu tadqiqotda maktabgacha yoshdagi bolalar orasida obyektlarni ajratish va tasniflash uchun ma'lum bir xususiyatlarni tanlagan holda ajratish namunasi paydo bo'ldi. Bu xatti-harakatlar ongli ravishda talab qilinadigan mantiqiy o‘yinlar, ularning o‘ynalish tartibi, o‘yinlarning natijalari uchun ishlab chiqilgan ballar yordamida o‘tkazildi. Bolalar kamdan-kam hollarda obyektlarning muhim xususiyatlarini aniq ajratadilar, ko'pincha mayda tafsilotlar ham bolalarning fikrini chalkashtirib yuborishlari kuzatilgan. Bundan tashqari bu bolalar kamdan-kam hollarda o‘z harakatlarini sababini keltirib berganlar. Shuning uchun olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, taxminan 80% bolalar past ko‘rsatish 36 yoki algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirishning o‘rtacha darajasi , bu algoritmni ishlab chiqish bo‘yicha ish mazmunini ishlab chiqish zarurligini ta'kidlaydi. 2.2 Maktabga tayyorlov guruh bolalarida o‘yin usullarini o‘quv mashg‘ulotda qo‘llash orqali algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish Psixologiya, ta'lim nazariyasi va malaka oshirish bilan bog‘liq tadqiqot usullarini o‘z ichiga olgan ilmiy adabiyotlarni ko‘rib chiqqandan so‘ng tadqiqot bosqichimizning dastlabki natijalarini hisobga olgan holda, maktabgacha yoshdagi bolalarda mantiqiy fikrlash jarayonlarini rivojlantirish ularning rivojlanish bosqichiga mos keladigan maqsadli ta'lim yondashuvini ishlab chiqishni talab qilishi ayon bo‘ldi. Tajribamizning maqsadi 5-6 yoshli bolalarda mantiqiy o’yinlardan foydalangan holda muammolarni hal qilish faoliyatiga jalb qilish orqali algoritmik ko‘rsatmalarni ishlab chiqish. Ushbu tadqiqot Samarqand viloyati, Nurobod tumani, Nurbuloq shahrida 6-sonli Davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti o‘rta yoshdagi bolalar ishtirokida o‘tkazildi. Bu bosqichda biz tanlangan bolalar guruhini mantiqiy o‘yinlar yordamida mashg‘ulotga jalb qildik. Bizning yondashuvimiz mantiqiy o‘yinlar yordamida algoritmik ko‘nikmalarni qay darajada shakllanayotganligini aniqlash. Bizning tadqiqotimiz fikrlash ko‘nikmalarini egallash, bolalarning kundalik faoliyatida va og‘zaki malumot almashinuvlarida fikrlash qobiliyatini oshiradi degan ishonchga asoslangan edi. Shundan so‘ng biz mantiqiy muammolarni hal qilishni rag‘batlantirish, shu orqali ularning mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan talimiy o‘yinlarini yaratdik va amalga oshirdik. To‘rt kishidan iborat yaqin guruhlarda o‘ynalgan ushbu o‘yinlar ishtirokchilar uchun hayajon va intellektual qiyinchilik uyg‘unligini ta'minladi. Keling, endi biz ushbu o‘yinlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz, “Do‘stimga yordam bering” o‘yiniga alohida e'tibor qaratamiz, bunda 37 bolalar qahramonimizga o‘sib borayotgan mantiqiy qobiliyatlari yordamida turli xil bayonotlarning to'g'riligini baholashga yordam berish topshirilgan. Hammasi atirgullarmi? Hamma gular uyda o‘sadimi? Hamma gular hushbo‘ymi? Hamma gullarga suv kerakmi? Hamma gullar chiroylimi? Hamma gullar bu yerda bormi?. Ush bu bo‘lib o‘tgan o‘quv mashg‘ulotlarida bolalar, ayniqsa, mashg‘lotdagi fantastik qahramoni bilan muloqotda bo‘lganlarida, ayniqsa faol bo‘lishdi. Guruhda qizg‘in muhokama bo‘lib o‘tdi, unda “Barcha gullar atirgullar qatoriga kiradimi?” degan savol qo‘yildi. Ruslan o‘z fikrini shunday izohladi:barcha gullarni atirgullar deb tasniflash mumkin degan fikr noto‘g‘ri. Gullar shohligi xilma-xil bo lib, moychechak, lola va boshqalarni o z ichiga oladi. Adiba esa buʻ ʻ fikr to‘g‘riligini hamma gullarni atirgullar de atash mumkinligini aytdi. Keyin “Shakllar boshqotirmasi” mavzusida mashg‘ulot o‘tkazildi. Ushbu o‘yinda bolalar rasmdagi shakllarni hajm, rang, shakl bo‘yicha ajrata olishlari kerak. Buning uchun tasvirlangan mantiqiy jumboqni yechishlari lozim. (8-rasmga qarang). 38 “Shakllar boshqotirmasi” o‘yini O‘yin uchun taklif qilingan savollar : Hammasi kvadrat shaklmi? Hamma doiralar yashil rangmi? Hammasi uchburchak shaklmi ? Hamma doiralar ko ‘ k r ang mi ? Hamma uchburchak qizil rangmi? “Shakllar boshqotirmasi” deb nomlangan mashg ‘ ulotida tarbiyalanuvchilar ajoyib ishtiyoq ko‘rsatdilar, mashg‘ulot davomida shakllar, ranglar, hajm haqida bilimlarga ega bo‘lishdi va bolalarga ushbu shakllarning rangi, hajmi va shakli haqida savollar berishdi. "Hamma geometrik shakllar kvadrat shaklidami?" deb Donyorga savol berildi, u rasmda nafaqat kvadrat balki, uchburchak va doira ham bor deb javob berdi. Keyinchalik tegishli so‘rovga javoban Nilufar doiralarning xilma-xilligini ta'kidlab, ularni ko‘k, qizil va yashil ranglarda mavjudligini ta'kidladi. Shunga o‘xshash tarzda Jasurga: “Hamma shakllar asosan uchburchak shaklmi?” deb savol berilganda Jasur “Shakllar orasida faqat uchburchak emas, kvadrat va doira shakli ham bor” deb javob berdi. “Kimning kiyimi?”deb nomlangan mashg‘ulotning asosiy maqsadi kiyik- kechaklar haqidagi bilimlar asosida to‘g‘ri va yolg‘on ma’lumotlarni qamrab olgan holda to‘g‘ri ma’lumotlar tuzish qobiliyatini rivojlantirish edi. Hamma kiyimlar bosh kiyim deb ataladimi ? Qo‘lqop oyoqqa kiyiladimi ? Hamma kiyimlar oyoq kiyim deb ataladimi ? Sharf boshga o‘raladimi? 39 Hamma kiyimlar shimlar deb ataladimi? Hamma kiyimlar fodbolkalar deb ataladimi? Bunday yondashuv bolalarni turli xil muammolarni hal qilish faoliyatiga faol jalb qiladi. Uchinchi so‘rovga javoban Kamola ma’lumotni noto‘g‘ri ekanligini ta’kidladi. Uning fikricha shim kiyim toifasiga kirganligi sababli, boshqa kiyimlarni ham shim deb ta’kidlash mumkinligini aytib o‘tdi. Aksincha, Malika birinchi bayonotning to‘g‘riligiga e'tiroz bildirgan holda, kiyim-kechak bosh kiyimdan ko‘proq narsani o‘z ichiga olganligini ta'kidladi; bunga futbolkalar, shimlar, ko‘ylaklar va yubkalar kiradi deb javob berdi. Bizning tatdiqotimizda maqasad bolalarda mantiqiy o‘yinlar orqali algoritmik ko‘nikmalarni, algoritmik taffakurni shakllantirish hisoblanadi. Uchinchi so‘rovga javoban Kamola ma’lumotni noto‘g‘ri ekanligini ta’kidladi. Uning fikricha shim kiyim toifasiga kirganligi sababli, boshqa kiyimlarni ham shim deb ta’kidlash mumkinligini aytib o‘tdi. Aksincha, Malika birinchi bayonotning to‘g‘riligiga e'tiroz bildirgan holda, kiyim-kechak bosh kiyimdan ko‘proq narsani o‘z ichiga olganligini ta'kidladi; bunga futbolkalar, shimlar, ko‘ylaklar va yubkalar kiradi deb javob berdi. Bolalarga uy va yovvoiy hayvonlar haqida savollar bilan “Hayvonlar do ‘stimiz” o‘yini. Hamma hayvonlar mushuk deb nomlanadimi? Mushukalar uy hayvonimi? Mushuklar yovvoiy hayvonmi? Hamma hayvonlar it deb nomlanadimi? Itlar uy hayvonimi? Itlar yovvoiy hayvonmi? Hayvonlar, yovvoiy hayvonlar va uy hayvonlari haqida tarbiyalanuvchilarning fikrlarini eshitamiz. Nurbek barcha to rt oyoqlilar hamʻ 40 yovvoyi hayvon emasligi haqida qarama-qarshi fikrini bildirdi va yovvoyi hayvonlarga sher, yo‘lbars, qoplon kabi hayvonlarni misol keltirdi, bu orqali mushuklar yovvoyi hayvon degan fikrni noto‘g‘ri ekanligini ta’kidladi. Olim esa hamma hayvonlarni itlar deb atash mumkinligini, sababi ularning barchasi sher, yo‘lbars, bo’ri to‘rt oyoqda yurishini ayt . Ularning ovqatlanishda, tashqi morfalogik ko‘rinishlaridagi o‘xshashlikdan kelib chiqib shunday javobga to‘xtalganini aytdi. Keyingi o‘yinimiz idishlar va ularning vazifalar haqidagi “Oshxona jihozlari” o‘yini. Hamma si sanchiqimi? Hamma idishlar likopchami? Hamma idishlar piyolami? Hammasi qoshiqlarmi? Hamma idishlar choynakmi? Hamma idishlar kosami? Tarbiyalanuvchilar bilan may oyida o‘tiladigan idishlar mavzusida bolalarning idishlarni nomlari va nima maqsadda ishlatilishi yuzasidan bilimlarini bilish uchun ularga shunday savollar bilan murojaat qilamiz. Madina ta'kidlaganidek, sanchqi va qoshiqlarning ovqatlanishdagi vazifasi bitta bo‘lib, ular asosan temirdan, kichik yoshdagi bolalar uchun rezina ko‘rinishida bo‘ladi. Alisher esa kosani idish emas deb ta’kidladi, payola kosaning ham o‘rnida qo‘llanilsa bo‘ladi deb ta’kidladi. Keyingi o ‘yinimiz bolalarning asosiy faoliyatida kerakli bo‘ladigan “O‘yinchoqlar” haqida. O‘ yinchoqlarning hammasi qo‘g‘irchoqmi? O‘ yinchoqlarning hammasi ayiqchami? O‘ yinchoqlarning hammasi kemachami? O‘ yinchoqlarning hammasi mashinachami? 41 O‘ yinchoqlarning hammasi koptokmi? O‘ yinchoqlarning hammasi shiqildoqmi? O‘yinchoqlar tasnifi haqidagi munozarada Abror “O‘ yinchoqlarning hammasi qo‘g‘irchoqlar” degan fikrga qo‘shilib, ushbu tasnifning to‘g‘riligini tasdiqladi. Doniyor esa “O‘ yinchoqlarning hammasi qo‘g‘irchoqlar ” degan javobga qarshi fikr bildirib, o‘yinchoqlarning har biri bir-biridan o‘ynalishida farq qilishini aytib o‘tdi. Koptok bilan futbol o‘ynash mumkinligini, ammo qo‘g‘irchoq bilan futbol o‘ynab bo‘lmasligini aytdi. Hamma devanlar mebelmi? Hamma mebellar yog‘ochdanmi ? Hamma mebellar kravatmi? Mebellar ichida shkaf bormi? Shkaflar nimadan tayyorlangan? Bu mebellar uyimizda bormi? Ushbu “Uy jihozlari” deb nomlangan o ‘yin orqali bolalarda uyimizda mavjud mebellarni farqlash, ularni nomlanishi haqida savollar bilan murojaat qilindi. Diyora “ Hamma devanlar mebel” degan fikrga qo‘shilib, ushbu fikrning to‘g‘ri ekanligini tasnifladi. Shu jumladan “ Hamma mebellar yog‘ochdanmi ? degan savolga javoban uy jihozlarining aksariyati yog‘ochdan ya’ni daraxt, terak, qayrog‘ochlarning tanasidan yasaladi deb ta’kidlab o‘tdi. Nodira esa Diyoraning fikriga qo‘shilmadi, chunki u uyda mavjud bo‘lgan stol, stullar, shkaflar va kreslolarning barchasini mebellar deb atash kerakligini aytib o‘tdi. Mana shunday savollar orqali bolalarda fikrlarini nutqda ifodalash, o‘z fikrlarini bildirish, qarshi fikr bildirish ko‘nikmalari paydo bo‘ladi. Bu o‘yin orqali bolalar uyida mavjud bo‘lgan mebellarni qanday nomlanishini va nimalardan tayyorlanishini o‘rgatishimiz mumkin bo‘ladi. Mebellarni uyning qayeriga joylashtirish kerak ekanligini bilib olishadi. 42 Hamma daraxtlar qayin daraxtimi? Hamma daraxtlar archa daraxtimi? Hamma daraxtlar mevali daraxtimi? Archalar ham daraxtimi? Hamma daraxtlar manzarali daraxtimi? Hamma daraxtlar terak daraxtimi? Tabiat bilan bog ‘liq bolgan “Daraxlar” o‘yinida Muxlisa “Hamma daraxtlar qayin daraxtimi” degan savolga javoban, daraxtlarning barchasini qayin daraxtlar deb atash to‘g‘ri emasligini aytib o‘tdi, daraxtlarning barchasiga nom berilganligi, xususan: terak, eman, qayin, qarag‘ay, tol va chinor kabi keng turdagi daraxt turlarini aytib o‘tdi. Bu xilma-xillik fikrni qayta ko‘rib chiqishga turtki bo‘ldi. Ushbu fikr almashuvi yosh ishtirokchilarning fikrlash mahoratini sezilarli darajada oshirdi. Keying vazifa yanada katta qiyinchilik tug‘dirdi. “Yozgi salat” deb nomlangan ushbu mashg‘uloti bolalarni yozgi salat pamidor va bodiring tayyorlash ketma-ketligiga qaratilgan, shu orqali ularning mantiqiy fikrlash jarayoni va qaror qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlanganligini ko‘rish mumkin. Salatni tayyorlashda avval nimani solishni xohlaysanmi? Salatni tayyorlashda avval pamidorni solishni xohlaysanmi? Salatni tayyorlashda bodiringni solish kerakmi? Salatni tayyorlashda avval bodiringni solishni xohlaysanmi? Salatni tayyorlashda pamidorni solish kerakmi? Dastlabki so‘rovga javoban Aziza yozgi salatini tayyorlashning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan pomidorning yetarli zaxirasi borligini ta'kidladi. Keyingi savolga javob berar ekan do‘stlari Nafosat va Lobarning salatga kerakli sabzavotlari yo‘qligini, shuning uchun u salat tayyorlay olmaganini ta'kidladi. 43 Nasiba salat tayyorlashda pomidor va bodringlar yetarli ekanligini, salatni tayyorlashda avval pomidor keyin bodring, piyoz va tuz solishini aytib o‘tdi. “Hisoblash mashinasi” bunda bolalar chiziqli algoritmga asoslanib va taklif qilingan ketma-ketlikda birlikni qo‘shish va ayirish bo‘yicha natijani raqam ko‘rinishida olishlari kerak edi. Biz bolalarni chiziqli algoritm bilan tanishtirdik va uni blok-sxema yordamida qanday qurish mumkinligini ko‘rsatdik va keyin bolalar juft bo‘lib ishlashdi va so‘ngra bitta qo‘shish va ayirish bo‘yicha hisoblash ko‘nikmalarini mashq qildilar. Lekin bolalar bilan birgalikda birdan beshgacha bo‘lgan raqamlar bilan ishladik. Biz ushbu tatqiqot bosqichimiz orqali bolalarda kognitiv markazlarni mantiqiy o‘yinlarlar va didaktik o‘yinlar bilan boyitdik. Guruh ichida bir yoki ikkita xususiyatga asoslangan ketma-ket harakatlarni talab qiladigan mantiqiy o‘yinlar to‘plami yaratildi . Tadqiqot davomida biz ushbu mantiqiy o‘yinlar va didaktik o‘yinlar maktabgacha yoshdagi bolalarning faoliyatida asosiy rol o‘ynashini payqadik. Ular bolalarni ovunchoqligi bilan qiziqtirdilar va shu bilan birga maktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko‘rsatmalarni ishlab chiqishga hissa qo‘shdilar. Bizning tadqiqotimiz 5-6 yoshli bolalar tomonidan algoritmik buyruqlarni ishlab chiqish va mantiqiy o‘yinlar orqali o‘rganishdan iborat. Shu maqsadda biz harakatlar va qarorlari ketma-ketligini takomillashtirish va algoritmik muhitni boyitish uchun mo‘ljallangan mantiqiy vazifalar va didaktik o‘yinlarni ishlab chiqdik. 2.3 Maktabgacha yoshdagi bolalarda mantiqiy topshiriqlar orqali algoritmik ko‘nikmalarni shakillantrish bo'yicha ishlarni mazmuni tashkil etilishi Dastlabki mantiqiy o‘yinlar yordamida darajalarni aniqlash bosqich tugagandan so‘ng, keyingi nazorat bosqichi amalga oshirildi. Ushbu bosqichning maqsadi mantiqiy muammolardan foydalangan holda 5-6 yoshli bolalarda algoritmik ko‘nikmalarni tushunishdagi taraqqiyotni baholash edi. 44 Nazorat bosqichida oldingi diagnostika bosqichida qo‘llanilgan o‘yin metodlari takrorlandi. Xususan, bu “Qanday raqam yo ‘qoldi?” [18:9] diagnostika vazifasini bajarishni o‘z ichiga oladi . "Qanday raqam yo‘qoldi?" o‘yini yordamida baholangan algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasi nazorat va tajriba guruhlari natijalari 9-rasmda ko‘rsatilgan. “ Qanday raqam yo ‘ qoldi ” o ‘ yini yordamida nazorat guruhining diagnostik mahoratlari va algoritmik ko ‘ nikmalarining % ko ‘ rsatgichlari 9- rasmdan ko ‘ rinib turibdiki , tajriba guruhida 9 nafar bola (45%) algoritmik ko ‘ rsatmalarning yuqori darajada rivojlanganligini , 11 nafar bola (55%) esa o ‘ rtacha darajani ko ‘ rsatdi . Aksincha , nazorat guruhida yuqori darajadagi 6 bola (30%) va o ‘ rtacha darajali 14 bola (70%) taqsimlandi . Ta ' kidlash joizki , tajriba guruhida didaktik o ‘ yinlar joriy etilgandan so ‘ ng , shakllanish bosqichida 15% ga o ‘ sish kuzatildi . Dastlabki aniqlash bosqichiga nisbatan algoritmik ko ‘ rsatmalarda yuqori natijalarga erishgan bolalarning soni o ‘ sganini ko ‘ rish mumkin . Ushbu kuzatishlarda algoritmik ko‘nikmalarning past darajalari yo‘qligini ta'kidlash muhimdir. Keyingi diagnostik mashq “Juftini top” o‘yini orqali hosil bo‘lgan natijalar bilan tanishamiz. “Juftini top” o‘yini yordamida baholangan algoritmik 4580 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0% 70 % 55 % 45 % 30 % T G N G 0 % 0 % YuqoriO ‘rta низкий ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasi nazorat va tajriba guruhlari natijalar 9- rasmda ko‘rsatilgan. “Juftini top” o‘yini yordamida [18:9] nazorat guruhining diagnostik mahoratlari va algoritmik ko‘nikmalarining % ko‘rsatgichlari 9-rasmdan ko‘rinib turibdi. 9-rasmda algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasi natijalari ko‘rsatilgan, “Juftini top” o‘yini yordamida rivojlanish darajalari mantiqiy o‘yinlar yordamida tajriba va nazorat guruhlari bir–biri bilan taqqoslandi. Mantiqiy o‘yinlar yordamida guruhda algoritmik ko‘rsatmalarni ishlab chiqishda sezilarli o‘sish qayd etildi: bolalarning 75 foizi (15 kishi) yuqori natijalarni ko‘rsatdi, 25% (5 bola) esa o‘rtacha darajani ko‘rsatdi. Aksincha, nazorat guruhida bolalarning 60 foizi (12 kishi) yuqori, 40 foizi (8 bola) o‘rtacha darajani ko‘rsatdi. Shakllantirish bosqichidagi aralashuvdan so‘ng, dastlabki aniqlash bosqichiga nisbatan algoritmik ko‘rsatmalarni ishlab chiqishda yuqori darajaga erishgan mantiqiy o‘yinlar yordamida guruhdagi bolalar sonining 35% ga sezilarli o‘sishi kuzatildi. Bu yaxshilanish yaqqol namoyon bo‘ldi, chunki bu maktabgacha yoshdagi bolalar begona obyektni tezroq aniqlashdi va u haqida 4680% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 75 % 60 % 40 % 25 % T G N G 0% 0% YuqoriO ‘ rtaнизкий tushunchalari bo‘lishi uchun mantiqiy asoslarni shakllantirishga muvaffaq bo‘lishdi. Shunisi e'tiborga loyiqki, algoritmik retseptlarni ishlab chiqishning past darajasi hech bir guruhda kuzatilmagan. Uchinchi diagnostik mashq “Toping va nom bering” o‘yini [18:20] orqali hosil bo‘lgan natijalar bilan tanishamiz. “ Toping va nom bering” o‘yini yordamida baholangan algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasi nazorat va tajriba guruhlari natijalar 10-rasmda ko‘rsatilgan. “Toping va nom bering” o‘yini yordamida nazorat guruhining diagnostik mahoratlari va algoritmik ko‘nikmalarining % ko‘rsatgichlari 10 -rasmdan ko‘rinib turibdi. 10-rasmda algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasi natijalari ko‘rsatilgan, “Toping va nom bering” o‘yini yordamida rivojlanish darajalari mantiqiy o‘yinlar yordamida tajriba va nazorat guruhlari bir – biri bilan taqqoslandi. Mantiqiy o‘yinlar yordamida guruhda algoritmik ko‘rsatmalarni ishlab chiqishda sezilarli o‘sish qayd etildi: 50% (10 bola) yuqori darajani ko‘rsatdi, qolgan 50% esa algoritmik ko‘nikmalar rivojlanishining o‘rtacha 47YuqoriO'rtaPast 0%0%20% 10% 0% T G N G40% 30% 45% 50%50% 50% 55%60% darajasini ko‘rsatdi. Nazorat guruhida bir oz boshqacha natijalar qayd etildi: 45% (9 bola) yuqori darajaga erishdi, qolgan 55% (o'n bir bolalar) o‘rtacha darajani qayd etdi. Natijalar hisoblanganda mantiqiy o‘yinlar yordamida yuqori darajaga nazorat guruhiga nisbatan tajriba guruhida o‘zgarishlar kuzatilgan. Tajriba guruhida 15% ga o‘sish ifodalandi. Shunisi e'tiborga loyiqki, dastlab past darajali deb tasniflangan bolalar rivojlanish bosqichida o‘rta darajaga o‘tgan. Keyingi diagnostik mashq “Kattalik” o‘yini [18:21] orqali hosil bo‘lgan natijalar bilan tanishamiz. “Kattalik” o‘yini yordamida baholangan algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasi nazorat va tajriba guruhlari ko‘rsatgichlari umumlashtirildi 11-rasmda ko‘rsatilgan 11-rasmda algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasi natijalari ko‘rsatilgan, “Kattalik” o‘yini yordamida rivojlanish darajalari mantiqiy o‘yinlar yordamida tajriba va nazorat guruhlari bir – biri bilan taqqoslandi. Mantiqiy o‘yinlar yordamida guruhda algoritmik ko‘rsatmalarni ishlab chiqishda sezilarli o‘sish qayd etildi. 11-rasmdan ko‘rinib turibdiki, mantiqiy o‘yinlar yordamida guruhda muhim qismi, 80% (16 bola) yuqori darajani, qolgan 20% (4 bola) algoritmik ko‘rsatmalarning o‘rtacha rivojlanish darajasini ko‘rsatdi. Aksincha, 4890% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 80% 55% 45% T G N G 20% 0% 0% YuqoriO ‘rta Past nazorat guruhida kichikroq foiz, 55% (11 bola) yuqori darajani ko‘rsatdi va 45% (9 bola) o‘rtacha darajaning 15% ga o‘sishini ifodalaydi. Shunisi e'tiborga loyiqki, dastlab past darajali deb tasniflangan bolalar rivojlanish bosqichida o‘rta darajaga o‘gan.Bu mantiqiy topshiriqlar yordamida guruhda yuqori darajaga 40% ga sezilarli o‘sishni ko‘rsatadi, dastlabki natijalar bilan keyingi natijalar solishtirilganda nazorat guruhidagi 5% (1 bola) o‘sish kuzatilgan. Beshinchi diagnostik mashq “Sonni nomla” o‘yini [18:20] orqali hosil bo‘lgan natijalar bilan tanishamiz. “Sonni nomla” o‘yini yordamida baholangan algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasi nazorat va tajriba guruhlari natijalar 12-rasmda ko‘rsatilgan. 12-rasmda algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish darajasi natijalari ko‘rsatilgan, “Sonni nomla” o‘yini yordamida rivojlanish darajalari mantiqiy o‘yinlar yordamida tajriba va nazorat guruhlari bir – biri bilan taqqoslandi. Mantiqiy o‘yinlar yordamida guruhda algoritmik ko'rsatmalarni ishlab chiqishda sezilarli o'sish qayd etildi. 12-rasmdan ko‘rinib turibdiki, tajriba guruhida kognitiv qobiliyatlarning taqsimlanishi kuzatilgan: 40% (8 bola) yuqori darajadagi qobiliyatlarni, 60% (12 bola) esa algoritmik ko‘rsatmalarning o‘rtacha rivojlanish darajasini ko‘rsatdi. Nazorat guruhi quyidagicha taqsimotni ko‘rsatdi , 30% (6 kishi) ozchilik algoritmik ko‘nikmalar rivojlanishining 4980% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 70% 60% 40% 30% T G N.G 0% 0% YuqoriO ‘rta Past yuqori darajasini ko‘rsatgan bo‘lsa, ko‘pchilik, 70% (14 kishidan iborat) algoritmik o‘yinlar rivojlanishining o‘rtacha darajasini ko‘rsatdi. Mantiqiy muammolar va didaktik o‘yinlarni ishlab chiqish va amalga oshirgandan so‘ng mantiqiy o‘yinlar yordamida guruhda o‘tkazilgan so‘rov sezilarli yaxshilanishni ko‘rsatdi, bu ularning avvalgi ko‘rsatkichlariga nisbatan 20% ga yaxshilangan natijalar erishgan bolalar sonining ko‘payganidan dalolat beradi. Tadqiqotdan so‘ng nazorat guruhida 5% o‘sish kuzatildi. Tadqiqotlar tarbiyalanuvchilarda fikrlash, muammoli vazifalarni ketma- ketlik va miqdoriy ko‘rsatkichlarga e'tibor qaratgan holda faoliyat olib borishlari, mashg‘ulotlarda bolalar faoliyatida samaradorligini ta'kidlaydi. Bunday yondashuv bolalarning kognitiv qobiliyatlarini sezilarli darajada mustahkamladi va algoritmik ko‘rsatmalarni o‘zlashtirishning yuqori darajalariga erishgan ishtirokchilar soni 30% ga oshdi. Shunisi e'tiborga loyiqki, 5-6 yoshli bolalarda mantiqiy yo‘l bilan algoritmik ko‘rsatmalarni ishlab chiqish bo‘yicha ishlarni tashkil etgandan so‘ng, birorta ham bola rivojlanish darajasi past bo‘lgan bola sifatida tasniflanmagan. Dastlabki tadqiqotda past darajani qayd etgan bolalar keying bosqichda o‘rtacha natijaga ko ‘ tarildilar . Shunday qilib, 5-6 yoshli bolalarda mantiqiy o‘yinlar orqali algoritmik ko‘rsatmalarni ishlab chiqish, mantiqiy muammolarni hal qilish uchun zarur bo‘lgan didaktik o‘yinlar to‘plamidan foydalangan holda tashkil etilsa, o‘yinlar mavzuni boyitib, rivojlantirilsa samaraliroq bo'ladi. Yo‘qolgan raqamlarni topish bilan bog‘liq mantiqiy topshiriqlar bolalarda alohida qiziqish uyg‘otdi. Yoshga qarab, biz uchta qator raqamlarda yetishmayotgan raqamni topish, bir va ikkita xususiyatga asoslangan farqlarni qidirish kabi mantiqiy o‘yinlardan foydalandik. Bunday mantiqiy o‘yinlar ko‘rsatmalar asosida bolalarga taklif qilindi. 50 II bob bo‘yicha xulosa Xulosa qilib, mantiqiy o‘yinlarni hal qilishda algoritmik ko‘rsatmalardan foydalanish harakatlar yo‘nalishini o‘zlashtirishga yordam beradi; bola o‘yinlarning javobini amaliy ravishda izlash, tahlil qilish qobiliyatini o‘zlashtiradi va umumlashtirish ko‘nikmalari hosil bo‘ladi.Mantiqiy o‘yinlar yordamida ishlash, shuningdek, algoritmlardan foydalanish o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshirishi ta'kidlandi, chunki mantiqiy muammolarni hal qilishda algoritm tanlangan yo‘lning to‘g‘riligini kuzatish va baholash uchun yordam bo‘lib, intellektual ko‘nikmalarni vaziyatdan o‘tkazish imkoniyatini ko‘rsatadi. ikkinchisi, tarbiyalanuvchilar va tarbiyachi-pedagoglar o‘rtasidagi hamkorlikni osonlashtiradi, uning muvaffaqiyatini oshiradi. Shu sababli, bu bolalar aqliy operatsiyalar uchun zarur bo‘lgan asosiy ko‘nikmalarga ega bo‘lishiga qaramay, bunday kompleksning rivojlanishi kognitiv jarayonlar hali ham vaqt va boshlang‘ich harakat talab qiladi.Maqsadli o‘qitish strategiyalari bolalarning analitik fikrlash, sintez, qiyosiy baholash va vazifalarni ketma-ketligi kabi fikrlash qobiliyatlarini o'zlashtirishini yaxshilashi mumkin. Mantiqqa asoslangan muammolar nafaqat qiziqarli, balki tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lib, bolalarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini yaxshilashga va muvaffaqiyatga katta tezlik va aniqlik bilan erishishga imkon beradi. Mantiqiy o‘yinlar yordamida ish jarayonida, shuningdek, algoritmlardan foydalanish o‘ziga bo'lgan ishonchni oshirishi ta'kidlandi, chunki mantiqiy muammolarni hal qilishda algoritm tanlangan yo‘lning to‘g‘riligini kuzatish va baholash uchun yordam bo'lib, intellektual ko‘nikmalarni uzatish imkoniyatini ko‘rsatadi, bir vaziyatdan ikkinchisiga o'tadi, tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorligini osonlashtiradi, uning muvaffaqiyatini oshiradi. 51 XULOSA Ushbu ishda olib borilgan tadqiqot natijalariga asoslanib, quyidagi asosiy xulosa va takliflarni aytish mumkin. Bolaning kognitiv qobiliyatlari rivojlanishi bilan uning kontseptual tushunchasi va mantiqiy bilish jarayonlari asta-sekin yaxshilanadi. Ushbu taraqqiyot faol o‘zaro ta'sir va ishtirok etish orqali sezilarli darajada tezlashadi. Ushbu kognitiv rivojlanish ularning dunyo haqidagi tasavvurlarini kengaytiradi, ularga o‘z nuqtayi nazarlarini samarali shakllantirish va asoslash imkonini beradi. Ilmiy izlanishlarga moyillik bolani mantiqiy asosga tayangan holda mashg ‘ulotlar dagi vazifani iroda bilan hal qilishga moyilligini oshiradi. Mantiqiy muammolar miyangizni mashq qilishning juda yaxshi usuli. Mantiqiy fikrlash juda murakkab jarayon bo‘lib, uning davomida miyangiz elektr impulslarini bir hududdan ikkinchisiga uzatadi va qanchalik ko‘p o‘ylasangiz, miyangiz shunchalik faol va moslashuvchan bo‘ladi. 5-6 yoshli bolalar kognitiv rivojlanish bosqichi. Ushbu bosqichda bola allaqachon mantiqiy fikrlash bilimiga ega. Bu Piaget tomonidan taklif qilingan kognitiv nazariyaga mos keladi. Bu yoshda bolalarda saralash, o‘lchash, hisoblash, tasniflash, bog‘lanish va xulosa chiqarish ko‘nikmalari allaqachon mavjud. “Bilish jarayonida 5-6 yoshli bolalarda matematik tushunchalar va taqqoslash, umumlashtirish, aniqlashtirish, mavhumlashtirish, tahlil qilish, sintez qilish, tasniflash, sistemalashtirish, analogiya va qatorlashtirish kabi bog‘langan algoritmik ko‘rsatmalarni shakllanadi. 5-6 yoshli bolalar uchun materialni modellashtirish (konstruksiya) va grafik modellashtirish (chizma, diagramma) optimal hisoblanadi [28]. Shu sababli, bu bolalar aqliy operatsiyalar uchun zarur bo‘lgan asosiy ko‘nikmalarga ega bo‘lishiga qaramay, bunday kompleksning rivojlanishi kognitiv jarayonlar hali ham vaqt va boshlang‘ich harakat talab qiladi. 52 Maqsadli o‘qitish strategiyalari bolalarning analitik fikrlash, sintez, qiyosiy baholash va vazifalarni ketma-ketligi kabi fikrlash qobiliyatlarini o'zlashtirishini yaxshilashi mumkin. Mantiqqa asoslangan muammolar nafaqat qiziqarli, balki tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lib, bolalarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini yaxshilashga va muvaffaqiyatga katta tezlik va aniqlik bilan erishishga imkon beradi. Oldinga qo'yilgan gipotezaning ishonchliligini tekshirish uchun uch bosqichdan iborat mantiqiy o ‘yinlar yordamida tadqiqot o'tkazildi: – aniqlovchi eksperiment-5-6 yoshli bolalarda algoritmik ko'rsatmalarning rivojlanish darajasini birlamchi diagnostika qilish; – shakllantiruvchi eksperiment-5-6 yoshli bolalarda mantiqiy masalalarni yechish orqali algoritmik ko'rsatmalarni ishlab chiqish va amalga oshirish; – nazorat eksperimenti-mantiqiy o‘yinlar bajarilgandan so'ng algoritmik ko'rsatmalarni ishlab chiqish darajasini takroriy diagnostika qilish. Tatqiqot Samarqand viloyati Nurobod tumani Nurbuloq shahri 6-sonli maktabgacha ta’lim tashkilotida olib borildi. Tadqiqotda 40 tarbiyalanuvchi ishtirok etdi: tajriba guruhda 20 bola, nazorat guruhida 20 bola. Tadqiqotning maqsadi 5-6 yoshli bolalarda algoritmik ko'rsatmalarning rivojlanish darajasini aniqlashdir. Tadqiqotning aniqlash bosqichida olib borilgan ishlar natijasida biz mantiqiy o‘yinlar yordamida guruhdagi bolalarning 30 foizi va nazorat guruhidagi bolalarning 25 foizi taqqoslash va tasniflash uchun obyektlarning bir nechta xususiyatlarini aniqlay olganligini ta'kidladik. Ular obyektlar orasidagi munosabatlarni tezda o‘rnatishi mumkin. Mavzular harakatlar ketma-ketligini qura oladi va tartiblash algoritmini o‘zlashtiradi. Shuningdek, ular buyumlarning eng muhim belgilarini takidlash qobiliyatiga ega bo‘lishdi. Barcha mashg‘ulotlar tarbiyachilarning yordamisiz mustaqil ravishda bajarildi. Biz ularni algoritmik ko'rsatmalar rivojlanishining birinchi (yuqori) darajasi deb tasnifladik . 53 Mantiqiy topshiriqlar yordamida guruhdagi bolalarning 60% va nazorat guruhidagi bolalarning 70% o'rtacha darajaga aniqlangan. Ushbu darajadagi maktabgacha yoshdagi bolalar taqqoslash va tasniflash uchun barcha xususiyatlarni emas, balki faqat bir nechtasini aniqlashga qodir (masalan, faqat rang va shakl (va o'lcham ham kerak)). Maktabgacha yoshdagi bolalar obyektlar orasidagi munosabatlarni topadilar, umumlashtirishni biladilar, lekin uzoq vaqt o'ylashadi. Ba'zan ular umumlashtirishda xato qilishadi. Shuningdek ular ketma-ket rejalarni tuzish, belgisini ajratib olishga qodir. Ular kamdan-kam hollarda o'z harakatlarining sabablarini ko'rsatadilar. Ba'zida ular tarbiyachining yordamiga murojaat qilishadi. Biz mantiqiy o‘yinlar yordamida tajriba guruhdagi bolalarning 10 foizini va nazorat guruhidagi bolalarning 5 foizini past darajaga ega deb tasnifladik. Maktabgacha yoshdagi bolalar, qoida tariqasida, obyektlarni solishtirish va tasniflash uchun faqat bitta xususiyatni tanlashadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar, qoida tariqasida, obyektlarni solishtirish va tasniflash uchun faqat bitta xususiyatni tanlashadi. Bu bolalar ob'ektlarni umumlashtirishga qodir. Ular o‘ylagandan keyingina javob berishadi. Obyektlarning asosiy belgilari deyarli ajratilmaydi. Boshqa so‘zlar asosiy belgilar hisoblanadi. Uchinchi darajadagi bolalar o'z harakatlarining sabablarini keltirmaydilar. Shunday qilib, olingan ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, bolalarning 80 foizi algoritmik ko'rsatmalarning rivojlanishining past va o'rtacha darajasiga ega, bu esa keying tajribalarni isjlab chiqishni talab qiladi. Tadqiqot jarayonida ilgari surilgan tajribalarni tasdiqlash yoki rad etish, didaktik o'yinlar to'plamini ishlab chiqish va amalga oshirish, ularda mantiqiy muammolarni hal qilish va rivojlanayotgan predmet-fazoviy muhitni ushbu o'yinlar bilan boyitish zarur. Mantiqiy o‘yinlar yordamida bolalarda to‘g‘ri reja tuzish va bajarayotgan ishini oxirigacha yetkazish ko‘nikmalarini shakllantira. 54 Nazorat eksperimenti aniqlovchi eksperiment metodologiyasiga o'xshash tarzda amalga oshirildi. Shunday qilib, nazorat eksperimenti natijalari shuni ko‘rsatdiki, bolalar harakatlar ketma-ketligini, umumiylik va mavjudlik bilan ishlagan va yetishmayotgan raqamni topish uchun mantiqiy muammolarni hal qiladi, mantiqiy muammolar va didaktik o'yinlarni ishlab chiqish va amalga oshirgandan so'ng, maktabgacha yoshdagi bolalarning natijalari 30%ga ko‘aydi, bolalar yuqori rivojlanish darajasiga ega bo'la boshladilar. Algoritmik ko'rsatmalar rivojlanishining past darajasi endi hech qanday bolada kuzatilmaydi. Past darajaga ega bo'lgan bolalar, shakllantiruvchi tajriba bosqichidan so'ng, algoritmik ko'rsatmalarning o'rtacha rivojlanish darajasiga ega bo'la boshladilar. Shunday qilib, 5-6 yoshli bolalarda mantiqiy o‘yinlar orqali algoritmik ko‘rsatmalarni ishlab chiqish jarayonida siz maktabgacha yoshdagi bolalar bilan maxsus didaktik o'yinlar to'plamidan foydalangan holda mashg'ulotlarni tashkil qilsangiz bu o‘yin qiziqroq va samaraliroq bo'ladi. 55 ILOVA A Natijalar tahlili A.1-jadval – Tajriba guruhining mantiqiy o‘yinlar yordamida aniqlangan diagnostik natijalari. Tarbiyalanuvchilarn ing F.I “Qanday raqam yo ‘qoldi?” “Juftin i top “Toping va nom bering” “Kattalik” “Sonni n omla” Ergashev Azizjon O'rtacha Yuqori O'rtacha O'rtacha O'rtacha Ovg'onov Aktam Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori O'rtacha Pardayev Aziz Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Egamberdiyeva Iroda O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Ovg'onov O'ktam O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Murodov Shoxrux O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Qisqa Siddiqov Umidjon Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Shodiyeva Iroda O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Turayev Ruslan O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Nomozov Shaxboz O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Elmurodova Zulayxo Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Sidikov Ozodjon Qisqa O'rtacha Qisqa O'rtacha Qisqa Bahodirova Sitora O'rtacha O'rtacha O'rtacha Yuqori O'rtacha Shodiyev Ismoilxon O'rtacha O'rtacha Yuqori Yuqori O'rtacha Samandarov Jaloliddin O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Suyarova Yulduz O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Sayfiyev Alisher Qisqa O'rtacha Qisqa O'rtacha Qisqa Hasanova Azizabonu O'rtacha Yuqori O'rtacha O'rtacha O'rtacha Azamatov Nodirjon Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Hasanova Afsonabonu Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori O'rtacha A Ilovaning davomi 56 A.2- jadval – Aniqlovchi eksperiment bosqichida nazorat guruhining diagnostika natijalari. Tarbiyalanuvchilarni F.I “Qanday raqam yo ‘qoldi?” “Juftini top “Toping va nom bering” “Kattalik” “Sonni n omla” Abdullayeva Kamola O'rtacha Yuqori O'rtacha Yuqori O'rtacha Murodov Abdulaziz Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori O'rtacha Hamrayeva Xafiza O'rtacha Yuqori O'rtacha O'rtacha O'rtacha Siddiqova Iroda O'rtacha O'rtacha Yuqori Yuqori O'rtacha Olimov Muhammad Ali O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Azamqulova Adiba Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Hamrayeva Lola O'rtacha Yuqori O'rtacha O'rtacha O'rtacha Ergashev Bekali Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Sirojov Marjona O'rtacha O'rtacha O'rtacha Yuqori O'rtacha Ortiqova Dilafruz O'rtacha O'rtacha Yuqori Yuqori O'rtacha O'ktamova Zarrina O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'tamurodova Bahora Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Yo'ldoshova Muxlisa O'rtacha Yuqori O'rtacha O'rtacha Qisqa Saidazimova Laylo O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Mo'minova Hulkar O'rtacha O'rtacha Yuqori Yuqori O'rtacha Shomirzayeva Gulzina O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha O'rtacha Ubaydullayev Laziz O'rtacha Yuqori O'rtacha O'rtacha O'rtacha Ortiqov Azamat Qisqa O'rtacha Qisqa O'rtacha Qisqa Samanov Alibek Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori Hasanov Sindor O'rtacha Yuqori O'rtacha O'rtacha O'rtacha Ilova B “ Kattalik “ mantiqiy o‘yinida foydalanish uchun tasvirlar. 57 Chizma B.1 “Toping va nom bering “ matiqiy o‘yinida foydalanish uchun tasvirlar. 58 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. O‘quvchi huquqlari to‘g‘risida konvensiya. “O‘quvchi huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. – T.: Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi, 2008. 2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 13-maydagi «Maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi 391-sonli qarori. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 - yil 10 - dekabrdagi “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-1875-son li qarori. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrda qabul qilingan «2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ -2707- sonli qarori. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 - yil 7 - fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar Strategiyasi to‘g‘risida » gi PF-4947-son li Farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 2017 - y. 6-son, 70-modda. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentyabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida ”gi PF-5198-son li Farmoni . 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentyabrdagi “ O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida ”gi PQ-3305-sonli Qarori. 8. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining «Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan Davlat dasturini bajarish bo‘yicha ishlab chiqilgan chora-tadbirlar rejasi». 9. “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi Qonun”. 16. 12. 2019 - y. O‘RQ-595-son. 59 10. Maktabgacha ta’lim vazirligining 2018 - yil 18 - iyundagi 1-MH-son li buyrug‘i bilan tasdiqlangan «O‘zbekiston Respublikasining ilk va m aktabgacha yoshdagi o‘quvchilar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari”. 11. O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi. Toshkent 2019 - yil 8 - may PQ-4312-son. 12. “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi, Toshkent. 2018 - y. 13. “Ilm yo‘li” variativ dastur ( 6 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan o‘quvchilarni maktabga tayyorlash) – Toshkent. 2019 - y. 14. Mirziyoyev Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 15. Mirziyoyev Sh. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza. 2017 - yil 14 - yanvar. – Toshkent . “O‘zbekiston”, 2017. 16. Mirziyoyev Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // “Xalq so‘zi” gazetasi, 29-dekabr, 2018-y. II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar 17. Mardonov E., Ostonov Q., Imomqulova O., Kodirov J. “Formirovanie matematicheskix predstavleniy u doshkolnikov” deb nomlanag uslubiy qo‘llanama// Samarqand davlat universitetining 2021-yil 18-sentyabdagi 2-sonli qaroriga asosan 19/5-sonli nashr ruxsatnomasi). 18. Mardonov E. , Kodirov J. , Sodikova Yu. “Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida matematik o‘yinlarni tashkil etish” deb nomlanagan o‘quv qo‘llanama// Samarqand davlat universitetining 2022-yil 29-apreldagi 10-sonli qaroriga asosan 527-sonli nashr ruxsatnomasi). 60 19. Berdaliyeva G. A. Maktabgacha ta’lim muassasalari nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish metodikasini takomillashtirish. Ped. f. b. f. d. (PhD) ilmiy darajasini olish uchun diss. avtoreferati. – Toshkent: MTMRMQTMOI, 2019. 20. Berdiyeva M. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarini pedagogik qo‘llab-quvvatlash asosida intellektual imkoniyatlarini rivojlantirish mexanizmlari // ped. f. b. f. d. (PhD) ilmiy darajasini olish uchun diss. –Toshkent: MTMRMQTMOI, 2020. 21. Djurayeva B. R., Tojiboyeva H. M., Nazirova G. M. Maktabgacha ta’lim yoshidagi o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishning zamonaviy tendensiyalari // Toshkent, - O‘z PFITI. – 2015. 22. Djurayeva B. R., Umarova X. A., Tojiboyeva H. M., Nazirova G. M. «Maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonining sifati va samaradorligini takomillashtirishning pedagogik tizimi» / monografiya // Toshkent, “Real print”. – 2017. 23. Dilova N. G‘. Maktabgacha ta’lim jarayonida tarbiyalanuvchilarni o‘zaro hamkorlik muhitiga olib kirish imkoniyatlari // Maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonining sifati va samaradorligini takomillashtirish: muammo va yechimlar. Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. Toshkent – O‘z PFITI, 2017 . 24. Knut D. E. Iskusstvo programmirovaniya. – M. : Vilyams, 2002. –.T. 1 : Osnovn ы ye algoritm ы . – 720 s. 25. Kodirova F. R., M. Fayzullayeva, M. Rustamova. «Tayyorlov guruh tarbiyachilari uchun nutq o‘stirish mashg‘uloti ishlanmalari» (metodik qo‘llanma) - T.: 2010. 26. Kodirov J. A. , Mardanov E., Ostonov Q. Innovative methods for forming concepts of object size and measurement of sizes in preschool children. Middle european sciyentific bulletin. 61 27. Kodirov J. A. Methodology of developing algorithmic skills through mathematical images in preschool children. International Journal on Integrated education. e-ISSN : 2620 3502. 28. Kodirov J. A. Ways toform algorithmicskillsin preschool children in theprocessofmathematical education. International Multidisciplinary Sciyentific Conference on Ingenious Global Thoughts Hosted from KualaLumpur,Malaysia https://conferencepublication.com May 31 st 2021. 29. Kodirov J. A. Ta’limiy o‘yin faoliyatida algoritmik ko‘nikmalarni shakllanishda ta’minlaydigan o‘qitish metodikasi Bosma PEDAGOGICAL SCIENCES AND TEACHING METHODS: a collection scientific works of the International scientific conference (15 November, 2021) - Copenhagen:2021. ISSUE 7. 30. Kodirov J. A. Ta’limiy o‘yin faoliyatida algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish bosqichlari. Bosma EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH Innovative Academy Research Support Center.www.innacademy.uz Volume 1 Issue 8, November 2021. 31. Kodirov J. A. Stages of developing algorithmic skills in educational game activities. European Scholar Journal (ESJ) Available Online at: https://www.scholarzest.com Vol. 2 No. 10, October 2021, ISSN: 2660-5562.pp. 32. Mirdjalilova S. S. Vnedreniye alternativnыx form podgotovki detey k shkole // “Maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonining sifati va samaradorligini takomillashtirish : muammo va yechimlar ” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. -T.: O‘zPFITI 2017 yil 15 sentyabr. 33. Mirashirova N., Irgasheva N. Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun psixologlarni tayyorlash. // Maktabgacha ta’lim j., – T., 2007. 34. Muxina, B. C. Vozrastnaya psixologiya: fenomenologiya razvitiya, detstvo, otrochestvo: ucheb. dlya studentov vuzov. – M. : Akademiya, 2000. 35. Nazirova G. M. Tizimli yondashuv asosida maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik jarayonlarni takomillashtirish // ped.f.b.f.d. (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss. Toshkent: MTMRMQTMOI, 2019. 62 36. Nemov R. S. Psixologiya: ucheb. dlya studentov vuzov : v 3 kn. / R. S. Nemov. – M. : VLADOS, 1997. – Kn. 2 : Psixologiya obrazovaniya. – 496 s. 37. Nurmatova M. Sh. Xasanova Sh. T. Rasm buyum yasash va o‘quvchilarni tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi. “Cho‘lpon” T.:2010. 38. Ot rojdeniya do shkol ы : primer. osnov. obrazovat. programma doshkol. obrazovaniya / N. A. Arapova-Piskareva, [i dr.] ; pod red. N. 184 Ye. Veraks ы , T. S. Komarovoy, M. A. Vasilyevoy. – M. : MOZAIKA-SINTEZ, 2014. 39. Pedagogicheskiy terminologicheskiy slovar [Tekst]. – SPb. : Ros. nas. b- ka.2006. 40. Pedagogik atamalar lug‘ati. /Tuzuvchilar: R. X. Djurayev, O‘. Q. Tolipov, R. G. Safarova va boshq.- T.: “Fan” nashriyoti, 2008. 41. Pedagogika ensiklopediya. 1-jild / tuzuvchilar: jamoa. – Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2015. 42. Piaje J . Moralnoye sujdeniye u rebenka Izdatelstvo: «Akademicheskiy proyekt» 2015 g. ISBN: 978-5-8291-1832-7. 43. Rahimova R. Tarbiyachiga ming bir maslahat. // Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. - Toshkent , 2007. 44. Sodiqova Sh.A. Maktabgacha pedagogika. T.: “ Tafakkur bo‘stoni ” . 2013. 45. Sulaymonov A. va b. Maktabgacha ta’lim muassasalarida applikasiya mashg‘ulotlari. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2014. 46. Tojiboyeva H. M. Maktabgacha ta’lim muassasasi va oila o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish masalalari // Ta’limning uzviyligi va uzluksizligini ta’minlash – soha taraqqiyotining muhim mezoni: Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari (6-kitob). Toshkent, TDIU, 2015. 47. Turg‘unov S. T, Axmadjonova N. M. Maktabgacha ta’lim muassasalarida boshqaruv faoliyati algoritmi. // “Xalq ta’limi”. – Toshkent, 2012. 48. Fayzullayeva M., Z. Rahimova, M. Rustamova Maktabgacha yoshdagi o‘quvchilarning nutqini o‘stirish // Tayyorlov guruhi uchun mashg‘ulotlar ishlanmasi. Toshkent, 2011. 63 49. Shodiyev R. D., Oripova N. X., Yoziyeva U. L. Yoshlarni umummilliy qadriyatlarga xos tarbiyasini shakllantirish texnologiyasi. O‘quv uslubiy qo‘llanma. Qarshi. 2016. III. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar 50. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. A - D /5 jildli. Birinchi jild. A.Madvaliyev tahriri ostida. – T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. 51. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Ye–M / 5 jildli. Ikkinchi jild. A.Madvaliyev tahriri ostida. – T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. 52. http://www.voppsy.ru/issues/1987/871/871089.htm 53. http://fikr.uz/blog/Fikr_maktabgacha_talim/7611.html 64

Maktabgacha yoshdagi bolalarda ta’lim-tarbiya jarayonida algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirishning nazariy asoslar MUNDARIJA № Nomlanishi Bet KIRISH 4 I BOB . TA’LIMIY O‘YIN FAOLIYATI ORQALI TARBIYALANUVCHILARDA ALGORITMIK KO‘NIKMALARNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY JIHATLARI 1.1 T arbiyalanuvchilarda algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish da o‘yin faoliyatning nazariy jihatlari 9 1.2 T arbiyalanuvchilarda algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish ning bisqichlari 20 1-bob bo‘yicha xulosa 23 II - BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA TA ’ LIMIY O ‘ YINLAR ORQALI ALGORITMIK KO ' NIKMALARNI SHAKILLANTIRISHDA MANTIQIY TOPSHIRIQLAR YORDAMIDA O ' RGANISH 2.1 Mantiqiy topshiriqlar yordamida maktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko'nikmalarni shakillantrish yo’llari 24 2.2 Maktabga tayyorlov guruh bolalarida o‘yin usullarini o‘quv mashg‘ulotda qo‘llash orqali algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish 36 2.3 Maktabgacha yoshdagi bolalarda mantiqiy topshiriqlar orqali algoritmik ko‘nikmalarni shakillantrish bo'yicha ishlarni mazmuni tashkil etilishi 43 2- bob bo‘yicha xulosa 50 XULOSA 51 ILOVA 55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 58 3

KIRISH Mavzusining dolzarbligi va zarurati. Har bir mamlakatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy yuksalishi, jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olishi – bilimli, yuqori intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan yoshlarga bog‘liq hisoblanib, har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun sidqidildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni sifatli va mazmun jihatdan yuqori pog‘onalarga olib chiqish avvalo o‘qituvchi va tarbiyachi murabbiylar zimmasiga sharafli va ayni paytda mas’uliyatli vazifani yuklaydi. Hozirgi paytda yuz berayotgan globallashuv jarayoni va jamiyatni isloh etish sharoitida yangicha fikrlovchi shaxslarni tarbiyalash ta’lim tizimida ham jiddiy o‘zgarishlar kiritishni talab etadi. Muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev hozirgi kunda katta e’tibor qaratmoqda. Jumladan ta’lim sifati samaradorligini oshirish maqsadida ta’lim jarayoniga e’tiborni maktabgacha ta’lim tashkilotlaridan boshlashni atyib o‘tdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022- 2030- yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori yuqoridagi fikrlarning dalilidir. Unda berilganidek, maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk maktabda o‘qishga tayyorgarlik darajasini shakllantirish maqsadida tashkil etiladi. Ushbu ta’lim bolaning 6–7 yoshga to‘lguniga qadar oilada maktabgacha ta’lim tashkilotlari va mulk shaklidan qat’iy nazar, ta’lim tashkilotlarida olib boriladi. “Maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi”da maktabgacha ta’lim masalasi alohida yoritib o‘tilgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022- 2030- yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori va boshqa me’yoriy- huquqiy hujjatlar asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, unda respublikamizda maktabgacha ta’limni rivojlantirishning zamonaviy yo‘nalishlari o‘z aksini topgan. 4

Shuningdek, Konsepsiyada maktabgacha ta’limning asosiy ikkita – didaktik va metodik modellarining mohiyati ham chuqur va yetarlicha yoritib berilgan. Har ikkala model ham shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari nuqtayi nazaridan asoslab berilgan bo‘lib, ularning asosiy tamoyillari, ta’lim vositalari, bosqichlari hamda pedagog va bolalarning o‘zaro harakati turlari aniq ko‘rsatib berilgan. Bilim olishga intilish, ma’rifatli bo‘lish o‘zbek xalqi, millatining ruhiyatida ustuvor o‘rin tutuvchi omil sanaladi. Ma’rifatlilik – faqatgina bilim va malakaga ega bo‘lish emas, ayni vaqtda chuqur ma’naviy axloq hamdir. Bilimli, komil inson qiyofasida ana shunday xislatlarga ega shaxslar namoyon bo‘ladi. Bolalarning ma’naviy jihatdan barkamol bo‘lishini rivojlantirib borish yosh avlod tarbiyasida umumxalq ishidir. Ma’lumki, Vatan beshikdan boshlangani kabi, ta’lim-tarbiya ham beshikdanoq, xattoki, bola tug‘ilmasidanoq berila boshlanishi kelajakdagi ijobiy natijalarga sabab bo‘ladi. Mamlakatimiz yoshlariga erta ta’lim-tarbiya berish mas’uliyatini hozirda yurtimizda faoliyat yuritayotgan maktabgacha ta’lim tashkilotlari o‘z zimmasiga olgan. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bilimlarni berish shakli mashg‘ulotdir. Mashg‘ulotlar jarayonida bolaning nutqi rivojlanib, undagi grammatik va fonetik qirralari sayqallanib, til boyligi oshib borish bilan bir qatorda undagi psixologik va intellektual jihatlari rivojlanib boradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga ta’lim-tarbiya jarayonida algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirish muh i m ahamiyatga ega chunki bolalarni tarbiyalashda ularni aqliy qobiliyatlarni rivojlantrishda algoritmik ko’nikmalarni shakllantrishimiz lozim, bola muayyan vazifani berganimizda avval maqsadga erishish uchun reja tuzishni, keyin reja asosida ishlash ko’nikmasini shakllantrishimiz, bunda bolaning so‘z boyligini oshirish, balki uning muloqot qobiliyatini rivojlantiradi, undagi bilish jarayonlarini shu jumladan bolaning tafakkurini o‘stirishda ham muhim vosita bo‘lib hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Ta’lim tarbiya jarayonida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda algoritmik ko‘nikmalarni shakllantirishni 5

ta’minlaydigan didaktik o‘yinlardan keng ko‘lamda foydalansh, yangicha o‘yinlar ishlab chiqish asosiy maqsad qilib qo‘yilgan. . Bitiruv malakaviy ishining vazifasi. Ta’lim-tarbiya jarayonida bolalar harakatlarni qanday tartibda amalga oshirilganiga qarab, ular o‘z faoliyatini qanday rejalashtirganligi, algoritmik ko‘nikmalari, kerakli natijaga erishish uchun o‘z ixtiyori bilan xatti-harakatlarini amalga oshirish ko‘nikmasi, erkin fikr yurita olish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi tarbiyalanuvchi bolalar, ularning ota-onalari, nashr etilgan ilmiy metodologik asarlar, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun mo‘ljallangan ta’limiy o‘yinlar qo‘llanmasi va maqolalardan iborat. Bitruv malakaviy ishining predmeti: maktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko‘nikmalari shakllantrish uchun didaktik o‘yinlardan foydalangan holda o‘quv mashg‘ulotlar usullarini ishlab chiqish. Bitruv malakaviy ishining ilmiy yangligi: maktabgacha yoshdagi bolalarda ta’limiy o‘yin faoliyatining chiziqli, tarmoqlanuvchi, davriy algoritm modullari muammoli ta’lim kontekstida evristik suhbatlar; qoidali, muammoli, to‘liq bo‘lmagan harakatlar to‘plamiga ega bo‘lgan ta’limiy-o‘yinlar; elementar algoritmik blok sxemalarni tuzish modellari kommunikativ va texnologik yondashuvlarga ustuvorlik berish orqali takomillashtirish Bitruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalari ning ilmiy ahamiyati shundan iboratki, a lgoritmik ko‘nikma tushunchasiga ta’limiy o‘yin faoliyati orqali shakllantirilishi natijasida aniqlik kiritildi, hamda uni turli sharoit va faoliyat turlarida qo‘llay olish yo‘llari tahlil qilindi. M aktabgacha yoshdagi bolalarda algoritmik ko‘nikmalar i shakllantiri li sh i darajalarini baholash mezonlari taklif etil gan bo‘lib , ular baholanayotgan ko‘nikmalarning bilish , regulyativ , muloqot bloklari bo‘yicha guruhlandi. Mavzuning o‘rganganlik darajasi. Hozirgi kunda maktabgacha yoshdagi bolalar algoritmik ko‘nikmalari shakllantrishda yanada yuqori talablar qo‘yilmoqda. Bu talablarga javob berish algoritmik ko‘nikmalari shakllantrishda 6

oid yangi izlanishlarni taqozo etadi. Shunday qilib, pedagogika ilmining hozirgi bosqichida maktabgacha katta yoshdagi bolalar algoritmik ko‘nikmalari shakllantrishga nisbatan qo‘yiladigan talablar bilan ushbu talablar ijrosi o‘rtasida ziddiyatlar namoyon bo‘lmoqda. Bugungi kunda umuman o‘yinlar maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyat turi ekanligi barchamizga ma’lum. Shu sababli, didaktik o‘yinlar maktabgacha ta'limda ta'lim-tarbiya sifatida keng qo‘llanilmoqda. Bolalar o‘yinining tartibli, davomli, uyushqoqli va aniq maqsadga qaratilgan holda tashkil etilishi, o‘tkazilishi va muayyan natija bilan yakunlanishi tarbiyaviy jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lib, bolalarda tashkilotchilik va tashabbuskorlik sifatlarini tarbiyalaydi, boshlangan ishini oxiriga yetkazish ko‘nikmalarini paydo qiladi, ularning irodali bo‘lib o‘sishlariga yordam beradi, ruhiy, aqliy rivojlantiradi. O‘yin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning asosiy faoliyat turi bo‘lganligi tufayli, u orqali bola shaxs sifatida shakllanadi. O‘yin bolaning kelajagidagi o‘quvi, mehnat faoliyati, kishilarga munosabatining qay darajada shakllanib borishini belgilaydi. O‘yin doimo haqiqiy hayotni aks ettiradi. Kelgusi o‘quv faoliyatiga ruhan, aqlan tayyorlab boradi. Ayni paytda o‘yin bola uchun ermak, quvonch manbai hamdir. Bolaning diqqati, xotirasi, ijodiy tafakkuri va tasavvurini xamda dunyoqarashini shakllantirishga, o‘stirishga xizmat qiladigan vositadir. Haqiqatdan ham, o‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni har tomonlama bilib olishga qaratilgan faoliyatidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning o‘yin faoliyati mazmun jihatdan har kungi vaziyatga qarab o‘zgarib turadi. O‘yin doimo o‘zgarib turganligi tufayli bola o‘ynab charchamaydi, zerikmaydi. Bolaning atrof muhitga kishilarga, narsalarga va o‘ziga bo‘lgan turli munosabatlari mazmun hamda shakl jihatdan har doim o‘zgarib turadigan o‘yin jarayonida namoyon bo‘ladi. Bolalarning turli ehtiyojlari, istak va qiziqishlari, qobiliyatlari hamda bir qancha shaxsiy fazilatlari o‘yin jarayonida bevosita rivojlanadi. O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun ahamiyati shundaki, bolalarning turli 7

O'xshashlar

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA MATEMATIK O’YINLARNI TASHKIL ETISH VA XORIJIY TAJRIBALARDAN FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI
Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni o`qitish metodlari
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI AXLOQIY TARBIYASI
Maktabga tayyorlov guruhi bolalar taraqqiyoti
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI GEOMETRIK FIGURALARNI O‘RGANISH KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH