Мавзу: Марказий Осиё Хонликлари Давридаги Халқаро Муносабатлар Режа: 1.Бухоро холиги давридаги халқаро муносабатлар 2.Хива холиги давридаги халқаро муносабатлар 3.Қўқон холиги давридаги халқаро муносабатлар

Х I Х аср ўрталарида Англия ва Россия давлатларининг мустамлакачиликдаги манфаатлари Ўрта Осиёда тўқнашади. Л.А.Климович таъкидлашича «Ўрта Осиё Россия учун ҳеч вақт қандайдир узоқ денгизлар ортидаги жой ҳисобланмаган. Рус кишилари аллазамонлардан бери Шарқ халқлари билан фаол мулоқотда бўлишган».Россиянинг Ўрта Осиёни босиб олишдаги турли қарашлари мавжуд бўлган. Россия ҳарбий вазири Д.А.Милютин Ўрта Осиёни забт этишдан мақсад Ҳиндистонни қўлга киритиш деб ҳисобласа, Россия ташқи ишлар вазири А.М.Горчаков Ўрта Осиёни мустамлака сифатида қабул қилиш тарафдори бўлган. «Россиянинг Ўрта Осиёга босқинчилик сабаби –Қрим урушидаги урушидаги мағлубият ўрнини тўлдиришга интилиш, Яқин ва Шарқдаги инглиз-рус мухолифати ва стратегик аҳамиятга молик мушохадалар сабаб бўлган». В.Я.Непомнин таъкидлашича Ўрта Осиёнинг нисбатан тез истило этилиши сабабини, бу ердаги давлатларнинг иқтисодий сиёсий жиҳатдан қолоқлиги, аҳолининг кўпи пассив кузатувчи бўлиб, қолганлиги, маҳаллий савдогарларнингочиқчасига ва яширин қўллаб-қувватлаши ва харбий ишнинг ниҳоятда ибтидоий ҳолатда қолиб кетганлиги билан изохлайди. У Ўрта Осиё халқлари миллий зулм остида бўлганлигини таъкидлайди. 1969-йилда Г.А.Ҳидоятовнинг «Х I Х аср охири (60-70-йй) да Ўрта Осиёда инглиз-рус муносабатлари тарихига доир» монография чоп этилди. Бу асар Ўрта Осиёда Англия –Россия ўртасидаги зиддиятларга бағишланган. А.Ҳидоятов ўз изланишларида ХИХ асрнинг 90-йилларига қадар Россиянинг Ўрта Осиёгакириб бориши аввало, Англияга сиёсий тазйиғ ўтказиш мақсадида, яъни уни Ҳиндистондаги ўз мустамлака ерлари учун зарур эди, деган хулосага келган. Англия рус анъанавий молларининг энг йирик истемолчиларидан бири ҳисобланарди. Ўрта Осиё эсаРоссияни Англияни ўз иттифоқчиларига айлантиришга мажбур қилиш учун зарур бўлиб қолганди. А.Ҳидоятов Россиянинг Ўрта Осиёни босиб олиш вақтига қараб ўзгарганини кўрсатади. ХИХ асрнинг 60- 80-йилларда сиёсий манфаатлар иқтисодий қизиқишданустун бўлса, 90- йилларда иқтисодий манфаатлар биринчи ўринга чиқади.Англиянинг Шарқдаги мустамлака сиёсати тарғиботчилари бўлган Роулинсон, Керзон, Мак-Грегор, Сайкс, Марвин, Маллесоннинг асарларида яққол кўринади. Англия

мустамлакачиларининг режасига кўра, Хирот Ўрта Осиёга бостириб кириш учун қўрғон вазифасини ўташи зарур эди. Хирот ҳарбий жихатдан Ўрта Осиёга кириш йўлидаги энг қулай дарвоза эканлигини Ф.Энгелснинг «Англия Россия Афғонистонда» мақоласида кориш мумкин.Шунингдек Мулла Олим Маҳдум Ҳожининг «Тарихи Туркистон» китобида йирик инглиз жосуси Абдусамад Табризий ҳақида келтирилган маълумотлар Х I Х асрнинг 30-40-йилларида Ўрта Шарқ ва Ўрта Осиёдаги Британия агрессиясини фош этади. 2Ғуломжон Аҳмаджонов –Россия империяси Марказий Осиёда .С.Н.Южаков Ўрта Шарқда Англия Россия рақобати юзага келганлигини кўриб шундай ёзади «Россиянинг Туркистонга чуқурроқ кириб бориши, қирғиз чўллари ва Яксартнинг босиб олиниши инглизларни ташвишга солиб қояди. Нима қилиб бўлса ҳам бу икки давлат ўртасида девор ҳосил қилиш лозим эди. Ўрта Осиёдаги Бухоро, Хива ва Қўқон хонликлари агар Россияга қарши иттифоққа бирлаштирилса ва уларни моддий воситалар билан таъминланса, шундай девор барпо этилган бўларди». Англия мусулмон давлатлари –Қошғар, Афғонистон, Ўрта Осиё, Эрон, Туркия иштирокида ғайрирус бирлигини ташкил этиш орқали Ўрта Осиёни босиб олиш ва Россия билан курашиш мақсадида амалга оширилди.1836-йилда Англия «Марказий Осиё империяси»тузишга киришган. Инглиз муаллифларининг фикрига кўра Афғонистон, Эрон, Ўрта Осиё, Форс кўрфази, Арабистон ярим оролининг бир қисми кириши назарда тутилган. Бу империя Англия тасири остида бўлиши керак эди.Мак-Грегор 1884-йил Ҳиндистон мудофасини таъминлашда қуйидаги таклифларникиритади:Хиротни босиб олиш;.Ўрта Осиёда русларга қарши исён қилиш учун «қоп-қоп» олтин билан жосуслар юбориш;.Россияга қарши иттифоқ тузиш учун, Англия бошчилигида Европа ва Осиё мамлакатларини бирлаштиришни таклиф қилади;Литтон «Англия ва Россиянинг Шарқдаги ютуқлари» бўлимида Россиянинг Ҳиндистонга боститиб келаётганини исботлашга уринади. Иккинчи инглиз-афғон урушидан олдин инглизларнинг Ўрта Осиёни босиб олиш режаси тузилганлигини, Британия бош министри Биконсфилднинг қиролича Викторияга 1877-йил 22-июнда ёзган мактубида «Агар Россия Ўрта Осиёга ҳужум қилса, қўшинлар Форс кўрфазига чиқиши зарур, Ҳиндистон маликаси ўз аскарларига Ўрта Осиёни масковитлардан тозлаб, уларни Каспий томонга

қувиши шарт».Инглиз мустамлака сиёсатчиларидан бири Г.Роулинсон 1868-йил 9-ноябрь куни Лондон география жамиятининг йиғилишида «йўқ энди Россия ва Ҳиндистон билан тўқнашувдан чўчимаймиз. Россия Қўқон, Қошғар, Ғулжага ўз савдосининг ҳомийлиги учун элчиларга эга экан, биз ҳам Ғулжага, Ёркент, Балх, Ҳирот ва Ўрта Осиёга савдо қилишимиз учун йўл очадиган барча нуқталарда ўз консулларимизни жойлаштирамиз» –деб даъво қилади.1872-1873- йилларда Англия-Россия давлатлари Марказий Осиёдаги дастлабки тасир доираларининг чегаралари белгиланган.Француз тадқиқотчиси Руир 1872-1873- Афғонистоннинг шимолини белгилшда инглиз-рус музокараларини шундай баҳолаган «бундай ёрқин натижага Британия ҳукумати бирон-бир аскар ёки бир чеврон (пул бирлиги) сарф қилмасдан эришди» деб таъкидлаган. Узоқ баҳслардан сўнг махсус мажлис Помирда Англия ва Россия чегараси Панж дарёси эканлиги тўғрисида вақтинчалик шартнома имзоланган. Бундай сарҳад Ўрта Осиё минтақасида Амударё ва Ҳинд дарёларини сув билан таминлайдиган Ҳиндикуш тоғ тизмаси бўлиши қайд этилган. Англия-Россия Осиёдаги мулклари ўртасидаги буюк табиий тўсиқ сифатида қабул қилинган. Англия-Россия Помир масаласида 1895-йил июлдан 1895-йил 20-августигача якуний протокол қабул қилинган.Помир масаласи инглиз-рус масаласи жихатдан ўрганилса, у 1895-йил ортиқча машмашаларсиз ҳал қилинди ва Англия –Россия урушига оиб келмади.Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, Ўрта Осиё минтақаси инглиз ва рус корчалонлари учун стратегик жиҳатдан бош мақсадларни кўзлаб, бир биридан қолишмаган ҳолда ўз ҳарбий, сиёсий, иқтисодий сиёсатини амалга ошириб борган. Х VIII асрда, яъни Петр I ҳукмронлиги йилларида Россиянинг Ўрта Осиёга қизиқиши кучаяди. Ўрта Осиё Россияни Шарқнинг савдо — иқтисодий маркази, Россиядан Ҳиндистонга борадиган асосий йўллардан бири эканлиги билан ўзига жалб қиларди. 1714 йили Петр I Сибир губернатори князь Гагариндан Эркети шаҳрида (яъни Ёркенд) олтин қумлар борлиги хусусида хабар топади. Эркети бу даврда Жунғор хонлигига бўйсунганлиги айтилади. Гагарин Петр I га бу шаҳарни босиб олиб, Ёркенд йўлидаги Ямишев кўли бўйида қалъа қуришни тавсия қилган. Евграф Кайдалов кундаликларида ҳам бу ҳақда маълумотлар берилган. У Россия

савдони то Ҳиндистонгача ривожлантириш мақсадида қилаётган ҳаракатларини ва олтин қумларни топиш учун экспедиция уюштиришини Петр I нинг буюк жонбозлиги, деб ҳисоблаган эди. Петр I Гагариннинг хабаридан сўнг унга хат ёзиб, Ямишев кўли бўйида, иложи бўлса ундан ҳам юқорида шаҳар қуриш, дарёда кемалар қатнаши мумкин бўлган жойгача сузиб бориб, сўнг Ёркендга бориб, уни эгаллашни топширган эди. 1714 йилда Иртиш дарёсининг юқори оқими бўйлаб подполковник Бухголс экспедицияси уюштиради. Петербургга келган Хива элчиси ҳам Гагариннинг маълумотларини тасдиқлаб, Амударёдан ҳам олтин олинишини айтади. Элчи, агарда рус давлати ўзининг одамларини Хивага жўнатса, Хива хони уларга олтинни топишга ёрдам беради, деб ишонтирган эди. Шундан сўнг Петр I бу хабарни муҳим билиб, тезликда иккала жойни ҳам текширтириш учун экспедиция жўнатган эди. Шундай қилиб, Петр I ҳар иккала экспедиция ўз мақсадига эришмаган тақдирда ҳам, Ҳиндистон учун йўл очилишига ва савдодан кўплаб олтинларни қўлга киритишига кўзи етган эди. Ўрта Осиё Россия учун Ҳиндистонга олиб борадиган воситачи давлат бўлиб ҳисобланган. Хонлик ҳақидаги айрим маълумотларни (жумладан, Х VIII асрда Ўрта Осиёнинг қўшни Шарқ давлатлари билан алоқаларини) ўрганишда рус манбалари ҳам муҳим аҳамият касб этади. Чунки уларда иқтисодий ва сиёсий муносабатларни таҳлил қилиш, савдо йўлларини ўрганиш учун қилинган ҳаракатлар, ҳамда қайси мамлакатдан қандай моллар қанча миқдорда келтирилганлиги ҳақидаги маълумотлар батафсил берилган. Рус манбаларида рус элчи ва элчиликларининг ҳисоботлари, Бухоро, Хива ва Ҳинд элчилари ҳамда савдогарларининг сўров маълумотлари келтирилган. Шунингдек, ҳукмдорлар ҳамда хонларнинг бир- бирларига тортиқлари, совғалари ҳақида ҳам маълумотлар келтирилади. Анашу маълумотлар орқали Ўрта Осиё хонликларининг Ҳиндистон ва Россия ўртасидаги савдодаги тутган ўрнини билиб олиш мумкин. Хусусан А.Женкинсон Бухоро бозорларидаги ҳинд савдогарларининг фаолияти ҳақида, ... «улар Бухорога на олтин, на кумуш, на қимматбаҳо тошлар, на зираворлар келтиради. Мен, Ҳиндистондаги бу товарлар ишлаб чиқариладиган экспорт товарлар португаллар қўл остида