MAVZU : MUMTOZ ADABIYOT VAKILLARIDAN A.NAVOIY IJODI VA HIKMATLARINI BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘TISH KIRISH………………………………………………………………………. 3 I BOB. ALISHER NAVOIY MEROSI ASOSIDA BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING TAFAKKURINI SHAKLLANTIRISHNINGILMIY-NAZARIY JIHATLARI 1.1. Alisher Navoiyning ma’rifiy qarashlarini o‘rganish pedagogik- psixologikmuammo sifatida ………………………………………………………………..... 8 1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tafakkurini shakllantirishda mutafakkir merosidan foydalanishning imkoniyatlari ……………………………………..13 II BOB. ALISHER NAVOIY MEROSINI BOSHLANG‘ICH SINFLARDAO‘TISHNING USUL VA METODLARI 2.1. Dars jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini mumtoz adabiyotga olib kirishning o‘ziga xos xususiyatlari ………………………………………….. 20 2.2. Alisher Navoiy hikmatlarini boshlang‘ich sinflarda o‘rganishning ahamiyati va usullari………………………………………………………………………..32 Xulosa ……………………………………………………………………….4 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………..…………………………46 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng mamlakat hayotining barcha jabhalarida tub o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish borasida amalga oshirilayotgan ishlar ibratlidir. Aslida ham kelajakni ana yoshlar yaratadi. Davlatimiz rahbarining birinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XVI sessiyasidagi nutqida “Erkin fuqarolik ma’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir. Boshqacha aytganda biz o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan atrofi, atrofda sodir bo‘layotgan voqyea-hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlari bilan uyg‘un holda ko‘radigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak.Barchamiz yaxshi anglab olishimiz kerakki, hayotimizning boshqa sohalaridagi ahvol, amalga oshirilayotgan islohotlarimizning samaradorligi avvalo xalq ma’naviyatining tiklanishi, boy tarixiy merosimizning keng o‘rganilishi, an’analarimizning saqlanishi madaniyat va san’at, fan va ta’lim rivoji bilan uzviy bog‘liqdir”, - deb aytdi.Respublikamiz hukumati tomonidan mustaqillikning dastlabki yillaridanoq, jismonan sog‘lom, ma’nan yetuk shaxs yaratishga e’tibor berila boshlandi. Bu boradagi ishlarni aniq, maqsadli amalga oshirish uchun davlat ahamiyatiga molik dasturlar, rejalar ishlab chiqildi. Birinchi prezidentimiz ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida jamiyatimizda ma’naviyat sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarga to‘xtalib, “Eng asosiy vazifamiz – milliy qadriyatlarimizni tiklash, o‘zligimizni anglash, milliy g‘oya va mafkurani shakllantirishning, muqaddas dinimizning ma’naviy hayotimizdagi o‘rnini va hurmatini tiklash kabi mustaqillik yillarida boshlangan orzu ishlarimizni izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga ko‘tarish va ta’sirchanlikni kuchaytirishdir”, - deb ta’kidlagan. Ma’naviyat – uzluksiz da’vom etadigan jarayon. Ma’naviyat yuksak shaxslar yurtini tanitadi. Shaxsning esa uning ma’naviy qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat tarbiyadan boshlanadi. Ta’lim-tarbiyasiz ma’naviyatning bo‘lmasligi ko‘pchilikka ayon haqiqatdir. Milliy pedagogikamizning asoschilaridan 2

biri Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir!”, - degan so‘zlari fikrimizga dalil bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf bolasining ma’naviyatini, tafakkurini shakllantirish- bu doimiy tizimlilik, uzviylikni, davomiylikni talab etadi. Bu vazifalarni amalga oshirishda buyuk mutafakkir, davlat arbobi hazrat Alisher Navoiy merosidan foydalanishni davr taqozo qilmoqda. Bu borada birinchi yurtboshimizning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida alohida to‘xtalib o‘tgani e’tiborga molik. “O‘zbek xalqi ma’naviy dunyosining shakllariga g‘oyat kuchli va samarali ta’sir ko‘rsatgan ulug‘ zotlardan yana biri – bu hazrat Alisher Navoiydir bobomizdir. Biz uning mo‘tabar nomi, ijodiy merosining boqiyligi, badiiy dahosi zamon va makon chegaralarini bilmasligi haqida doimo farxlanib so‘z yuritamiz. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyondasi, millatimizning g‘ururi, sha’ni-sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olamda turkiy va forsiy tilda so‘zlovchi biror-bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa. Agar biz bu ulug‘ zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir”. Inson qalbining quvonch-qayg‘usini, ezgulik va hayot mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan-kam topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg‘usi ham bizning ongu- shuurimizga, yuragimizga Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Biz bu bebaho merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko‘p bahramand etsak, milliy ma’naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma’rifiy qurolga ega bo‘lamiz, - deb ta’riflagan edi yurtboshimiz. Ibrohim Haqqul “Navoiyga qaytish” asarida: “Alisher Navoiyning buyukligini bilmaslik, o‘zbek millatining madaniyati, tarixi, milliy-ma’naviy kuch-quvvati va jahon badiiy tafakkuriga qo‘shgan buyuk hissasini anglamaslik bilan bilan 3

barobardir”,- degan edi.[12,64] Navoiyni boshqa xalqlarga tanitmoq uchun emas, o‘zimiz yaxshi bilishimiz uchun ko‘proq tashvishlanishimiz zarurga o‘xshaydi. Ochig‘ini aytganda, biz hali Navoiy ijodiyotini kerakli va arziydigan darajada o‘qib- o‘rganganimiz yo‘q. Navoiyni puxta bilish uchun juda jiddiy va puxta tayyorgarlik ko‘rishimiz kerak. Alisher Navoiy hamma narsani erkinlik va vobastalikda talqin qilgan, inson qismati bilan bog‘liq, har qanday haqiqatning istiqbolini tafakkur hurligida ekanligini ko‘rgan. Demak, tuyg‘uda, ruhda, ko‘ngil va tafakkurda erkinlikni qaror toptirmay turib, Navoiy asarlarining asl ma’no-mohiyatini chaqishga urinish foydasiz. Navoiy asarlarining g‘oyalarini targ‘ib qilishdan oldin, ularning ma’no-mohiyatini to‘g‘ri anglab olish lozim. Navoiyni bilish boshqa, uni anglash boshqa. Navoiyni anglaydiganlar ko‘payaversagina navoiyshunoslikda juda katta o‘zgarishlar yuz beradi. Har qanday mamlakatning taraqqiyoti faqat uning moddiy boyliklari bilan emas, balki yoshlarning ma’naviy-axloqiy fazilatlari, intellektual qobiliyatlariga ham bog‘liq. Davlatimizning ilk rahbari I.A.Karimov 2008 yilni mamlakatimizda “Yoshlar yili” deb e’lon qildi. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, yoshlar respublikamiz aholisining oltmish foizdan ko‘prog‘ini tashkil qiladi. Erkin fuqarolik jamiyatimizning asosi ko‘p jihatdan ana shu yoshlarimizning ma’naviy- axloqiy tarbiyasiga bog‘liq. Yoshlarimizda ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirishda ma’naviy birligimizning timsoli bo‘lgan, buyuk mutafakkir Alisher Navoiyning merosi muhim ahamiyat kasb etadi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning bevosita sa’yi harakatlari bilan Alisher Navoiy merosini o‘rganish, asarlaridagi g‘oyalarni xalqqa yetkazish davlat siyosati darajasig a ko‘tarrgan edilar. Vashington universiteti professori, mashhur turkiyshunos olim E.Sirtoutas xonim - dunyoning hech bir mamlakatida o‘z shoirlariga O‘zbekistondagidek hurmat va ehtirom ko‘rsatilmaydi. Hattoki, Buyuk Britaniyada ham Shekspir O‘zbekistonda Alisher Navoiy e’tibor qozongandek shuhrat topgan emas. 1991 yilda O‘zbekistonda hazrat Navoiyning 550 yillik to‘yi keng nishonlandi. Aynan shu yili O‘zbekiston uzoq kutilgan mustaqillikni qo‘lga kiritdi. Navoiy mustaqil davlatning ramzi bo‘ldi. Buyuk Temur bilan bir qatorda Navoiy O‘zbekistonning mustaqillik sari intilishlarining ma’naviy ifodachisi hisoblanadi, - degan edi. 4

Kaliforniya universiteti professori, G‘arbning ko‘zga ko‘ringan navoiyshunos olimlaridan biri A.Badrogligeti fikricha - Navoiyni qancha ko‘p o‘qigan kishi ma’naviy jihatdan shunchalik boyib, kamolotga erishib boradi. Sayyoramizda tog‘lar orasida eng baland cho‘qqi Everest bo‘lsa, shoirlar ichra eng yuksagi hazrat Navoiydir - deb ta’kidlagan. Mumtoz adabiyotimizning bilimdoni Ibrohim Haqqul - yoshlarimiz Navoiyni qanalik chuqur va puxta bilsa, ma’rifat, ezgulik, komillik sirlarini o‘shancha kengroq egallaydi. Navoiyning so‘zlari diliga o‘rnashgan odam, o‘zi istasin-istamasin odamiylik sharafi va kuch-quvvatini idrok etadi. Navoiy saboqlariga amal qilgan kishi o‘z-o‘zidan xalq dardu tashvishlarini yengillatishga bel bog‘laydi, fikrni-fikrsizlikka, ilm-ma’rifatni - nodonlik va jaholatga qarshi qurol o‘rnida ishlatadi. Navoiyni yetarli darajada bilish - odamiylik, diyonat va iymon - e’tiqodning kuchiga ishonch demak. Ko‘nglida shu ishonch g‘olib bo‘lgan odamlar soni jamiyatimizda qancha ko‘paysa, insoniy muammolar har qalay kamayib boradi, - deb aytgan edi [12,24]. Demak, bugungi kunda Navoiyning ma’naviy olamini o‘rganishga ehtiyoj sezilayapti. maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar ma’naviyatini shakllantirishda Navoiy merosidan foydalanishni davr talab qilayapti. Shu bois Alisher Navoiyning ijodiga yana bir bor nazar solishni joiz deb topdik. Yosh avlod faqat Navoiy asarlaridan emas, umuman mumtoz adabiyotimiz chashmalaridan bebahra qolayotganligi juda tashvishlanarli. Ahvol shu tarzda davom etaversa, yaqin besh-o‘n yilda o‘tmish adabiyotimizga mutlaqo ehtiyoj sezmaydigan, go‘zallik tuyg‘usidan mahrum, moddiy dunyo g‘am-tashvishidan boshqasini tan olmaydigan yoshlarning butun bir avlodi vujudga kelishi hyech gap emas. Eng yomoni, bunday o‘spirinlar mustaqil fikr, adabiyot, san’at, ma’naviyat, ma’rifatninginson taqdiridagi qimmati, yashashdan asosiy maqsad nima ekanligi to‘g‘risida bosh qotirib o‘tirishni ortiqcha tashvish deb biladi. Shu bois mumtoz adabiyot vakillarini boshlang‘ich sinflarda o‘rganish ahamiyatlidir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi: Navoiyning ta’lim to‘g‘risidagi fikrlari I.Husanxo‘jayevning tadqiqot ishlarida ochib berilgan. U o‘zining “Alisher Navoiy ta’lim-tarbiya haqida”gi o‘llanmasida bu muammoni atroflicha tahlil etdi. Professor A.Zunnunov o‘zining qator asarlarida Alisher Navoiyning “Xamsa” va boshqa asarlarini pedagogik talqin qilib, oliy pedagogik ta’lim va umumta’lim tizimida shoir 5