logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEK DAVLATCHILIGI TARIXIGA OID ILMIY TADQIQOTLARNING OLIB BORILISHI

MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEK DAVLATCHILIGI TARIXIGA OID ILMIY TADQIQOTLARNING OLIB BORILISHI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126.5 KB
Ko'chirib olish
MAVZU:MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEK DAVLATCHILIGI TARIXIGA OID ILMIY TADQIQOTLARNING OLIB BORILISHI Reja. 1. Buxoro vohasi tarixiga oid ilmiy tadqiqotlarning olib borilishi. 2. Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ularning tarixiy merosimizning o‘rganishdagi xizmatlari. 3. Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag‘ishlangan asarlar 4. Qo‘qon xonligi tarixiga oid ilmiy izlanishlar. O‘zbekistonning eng yangi tarixida muhim bosqich sifatida kechayotgan so‘nggi yillar (2016-2018)da ilmiy tadqiqotlarga, ilmiy muassasalarning faoliyatiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, O‘zbekiston Oliy attestatsiya qo‘mitasi kabilarni ishini yanada takomillashtirish bilan bog‘liq chora-tadbirlarning hayotga joriy etilayotganligi fikrimizning dalilidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning 2016 yil 18 oktyabrdagi Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43-sessiyasining ochilish marosimida “Ta’lim va ma’rifat-tinchlik va bunyodkorlik sari yo‘l” mavzusidagi nutqida: “...Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ajdodlarimizning muqaddas dini bo‘lgan islomning jamiyatimizdagi o‘rnini qayta tiklash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshirildi. 1999 yil Toshkentda Markaziy Osiyoda birinchi Islom universiteti ochildi. Mamlakatimizda 10 ta diniy ta’lim muassasasi, jumladan, Toshkent islom instituti, 9 ta o‘rta maxsus o‘quv yurti faoliyat ko‘rsatmoqda. Ana shu ta’lim maskanlari orasida XVI asrda bunyod etilib, ilm- fanni keng yoyishga xizmat qilgan Buxorodagi Mir Arab va Toshkentdagi Ko‘kaldosh madrasalari bor". Mustaqilikka erishganimizdan boshlab mamlakatimiz hayotida tub o`zgarishlar yuz berdi. O`z mustaqilligini qo`lga kiritgan O`zbekiston Respublikasi milliy davlatchiligini barpo qilish bilan bir qatorda xalqaro maydonda ham o`zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk va qadimiy tarixi, takrorlanmas ma`naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan dovrug` tarata boshladi. Garchi mustabid sho`rolar hukmronligi davrida O`zbekiston tarixi fani to`laqonli tadqiqotini amalga oshira olmagan bo`lsada, o`zining boy tarixiy merosini ko`z qorachig`idek asrab keldi. Bu tarix sahifalari xalqimizning boy o`tmishini bizgacha yetkazib bera olgan qo`lyozma asarlarimiz va xalqimizning xotirasi edi. Ma`naviy hayotning ajralmas qismi bo`lgan tarixga yangicha ko`z bilan, xolisona, ilmiy jihatdan hech bir mafkuraviy aqidasiz yondashish imkoniyati bo`ldi. Avvalo, tarixiy xotirasini tiklash, haqqoniy tarixini yaratish vazifasi qo`yildi. ― Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o`lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy o`zlikni anglash, ta`bir joiz bo`lsa, milliy iftixorni tiklash va o`stirish jarayonida g`oyat muhim o`rin tutadi, - deb ta`kidlaydi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. Mazkur jarayonda o‘zbek davlatchiligini tarixi o‘rganish, uni xolisona tahlil etish muhim omillaridan biri hisoblanadi. ―… o‘zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi… davlatchiligimizni ilmiy nuqta‘i nazardan asoslangan tarixini yaratishdir , - deb ta‘kidlaydi‖ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 2 Albatta yuqorida ta`kidlanganimizdek mustaqillik biz uchun, tariximiz uchun qorong`u sahifalarni yanada oydinroq yoritish imkoniyatini yaratib beradi. O`tgan yaqin yillar oralig`ida ajdodlarimizning yuzlab qo`lyozma asarlari dunyo yuzini ko`rdi. Respublikamizda va xorijda minglab nusxalarda nashr etildi. Bu ham tariximizning boy o`tmishiga va merosiga ko`rsatilgan ehtirom va e`tirofdir. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar va ilmiy adabiyotlar masalaning mohiyatiga bo`lgan yondashuv tubdan o`zgarib,endi tarix haqqoniy ravishda ilmiylikka asoslangan holda yoritila boshlandi. Bu davrda yaratilgan ishlarga H.Z.Ziyoyev, H.N.Bobobekov, V.Ishquvvatov, Sh.Mahmudovlarning Sh.H.Vohidov, Z.Ilhomov, 7ilmiy ishlarini ko`rsatib o`tish mumkin. H.Z.Ziyoyevning ―Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash asari, ―Turkiston chor mustamlakasi davrida kabi asarlar keyingi ‖ ‖ yillarda nashr etilgan ishlar orasida o`zining mukammalligi bilan alohida o`rin tutadi. Tarixiy va madaniy yodgorliklar xalqimizning ma’naviy qiyofasini shakllantirishda, yosh avlodda vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg’ularini tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shuning uchun ham istiqlol yillarida respublikamizda tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish, ularni tiklash va ulardan foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Tarixiy obidalar va madaniy yodgorliklarni asrash va qayta tiklash O’zbekistonda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g'oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi”67. Hozirgi kunda respublikada 7216 ta yodgorlik davlat muhofazasiga olingan bo’lib, shundan 2248 tasi me’morchilik, 1695 tasi arxeologik yodgorliklardir. Respublika hukumati ushbu yodgorliklarni saqlash, ularning ayrimlarini qayta tiklash, tarixiy obidalardan unumli foydalanishga qaratilgan qator chora-tadbirlarni ishlab chiqib, uni qadam-baqadam amalga oshirib kelmoqda. Istiqlol yillarida respublika hukumati tarixiy va madaniy yodgorliklarni qayta tiklash ishiga katta e’tibor berdi. Bu ishlar asosan davlat byudjeti hisobidan amalga oshirildi. Ayni vaqtda homiylar, xayriya jamg'armalari va “Oltin meros” jamg'armasining imkoniyatlari ishga solindi. Natijada mustaqillik yillarida bu sohaga sarf qilingan mablag'lar yildan-yilga oshib bordi, tarixiy va me’moriy yodgorliklar restavrastiya qilindi va qayta ta’mirlandi. Agar sobiq ittifoq davrida respublikadagi tarixiy va madaniy yodgorliklarni ta’mirlash va tiklash ishlariga 1989 yilda 10,28 mln rubl ajratilgan bo’lsa, mustaqillikning dastlabki, 1992 yilda respublika byudjetidan ajratilgan mablag'lar hajmi 65,4 mln rublni, 1996 yilda esa 592 mln so’mni tashkil etdi. “Buxoro haqiqati” va “Buxoronoma” gazetasi sahifalarida Buxoro vohasidagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalarga oid maqolalar ham chop etilgan. Gazeta sahifalarida ma’muriy inshoot binolaridan Ark va Sitorai Moxi Xossaga bag’ishlangan O.Jo’rayev, N.Naimov, X.Ahmedov, N.Yo’ldoshev, A.Xalilovlarning69 maqolalari, shu bilan birga, Buxorodagi muqaddas qadamjoylar, masjid, madrasalar, qadimgi savdo inshootlari va karvonsaroylar xususidagi J.Mirzaahmedov, R.Almayev, A.Mo’minov K.Jumayev, N.Naimov, A.Xalilov, S.Buxoriy, A.Xalimov, Yo.Yusupov va S.Salimovlarning70 ilmiy maqolalari keng o’rin olgan. Ushbu maqolalarda vohadagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalariga bag’ishlangan. Jumladan, Buxorodagi ma’muriy inshoot binolaridan Ark tarixi to’g’risida N.Naimov, X.Ahmedov, A.Xalilovlovlar gazeta sahifalaridagi ilmiy maqolalarida yoritib berganlar Arkning asoschilari Siyovush va Afrosiyob tarixiy shaxslar bo’lganligi N.Yo’ldoshev maqolasida quyidagicha izohlab beriladi: “Siyovush otasi Kaykovus Ahamoniylar sulolasidan bo’lib VI asrda Eronda hukmronlik qilgan. Abu Rayhon Beruniy Siyovushnig o’g’li Kayxusrav Xorazmda hukmron bo’lganligini tarixiy faktlar asosida tasdiqlaydi. Buxoro majusiylari Afrosiyob va Siyovush qabrini muqaddas bilib sajda qilganlar. Buxoro, Samarqand, Xorazm xalqlari qadimgi an’analarni davom ettirib Buxorolik musulmonlar XX asr boshlariga qadar Siyovushni shahid bo’lganlar qatorida, qabrlarini ziyoratgohga aylantirib, Siyovushni vali (madadkor) deb bilganlar”. Yuqoridagi dalillardan tashqari Siyovush zamonida yashab kelayotgan mahalliy urf odatlar va an’analar borki uning tarixiy shaxs ekanligidan dalolat beradi. Birinchidan, Buxoro arkining sharqiy darvozasi Dari Kohfurushon (Somonfurushon) deb atalgan chunki, darvozaning pastidagi maydonchada Buxoro arki paydo bo’lgandan buyon dehqonlar somon, beda va boshqa mol ozuqalarini keltirib sotganlar. Ikkinchi dalil Siyovush shahid bo’lgandan keyin “Dari Kohfurushonda” ko’milgani uchun bu darvoza “Dari Go’riyon” deb atalgan. Qadimgi so’g’d va fors tilida “qabr”-go’r degan manoni bildiradi. Uchinchi dalil Siyovushning xotirasiga bag’ishlab aytiladigan Mug’lar yig’isi marsiyasi, o’zgargan holda vafot etgan kishining o’lgan kuni, “begoyi juma”, “qirq oqshomi” marosimida oymullalar tomonidan marsiya aytish odat tusiga kirib qolgan. To’rtinchi dalil Navro’z kuni ertalab erkakalar tomonidan xo’roz so’yilib, bu an’ana ham o’zgartirilgan holda saqlangan. Navro’zda xo’roz so’yish odat ga aylanib, buni buxoroliklar “Qozon to’ldi”deb ataydilar . Ushbu me’moriy majmuaning qadimiy inshootlardan bo’lishiga qaramay mustaqillik yillarigacha bo’lgan davrda binoning ta’mirlanishiga yetarli darajda e’tibor berilmagan. Sovet hokimiyati yillarida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tomonidan qabul qilingan dastlabki dekretlarning birida Respublika xalq maorif nozirligi huzurida “San’at va tarixiy yodgorliklarni muxofaza etish seksiyasi” tuzilgan. Seksiya ta’mirlash ishlarini qayta tiklashdan boshlab 19211922yillarda Arkning g’arbiy devori ta’mirlandi. Lekin keyinchalik ta’mirlash ishlari olib borilmagan edi. Ark devorlarini tiklashga 1 mln so’m kerakligi, ushbu mablag’ning yetarli emasligi va O’zbekiston SSR Madaniyat Minstirligining Restavratsiya ilmiy tadqiqot institutui tomonidan faqat uning g’arbiy devorini ta’mirlash bo’yicha loyiha ishlab chiqilib, devorning janubiy qismi ning ta’mirlanish rejasi ishlab chiqilmaganligi, Arkni ta’mirlash ishlariga partiya, sovet tashkilotlari va jamoatchilik birlashm alari diqqatini jalb qilish lozimligi N.Naimovning maqolasida aytib o’tilagan. XX asrning 80yillarida arkni tamirlash ishlari yetarli darajada e’tibor berilmagan. Ushbu davrda ark devorni ta’mirlash uchun bor yo’g’i 2 mingta g’isht ajratilgan edi . O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, mustaqillikning dastlabki yillarida Buxoro ilmiy ta’mirlash ustaxonasining bunyodkorlari A.Xo’jayev, M.Xo’jayev, S.Raxmatov, A.Pak, U.Troshuv, S.Rustamov, N.Fozilov, B.Xoldorov va X.Salomovlar Ark devorlarini qaytada n tiklash tadbirini amalga oshirish tashabbusi bilan chiqqanlar. Sarmoya yetishmasligi sababli Arkni ta’mirlash tadbirlarini amalga oshirish uchun viloyat miqyosidagi korxonalar va tashkilotlar ushbu ta’mirlashni amalga oshirish uchun Sanoat qurilish bankining 002700050 hisob raqamiga mablag’ o’tkazishgan.3 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 23-martda qabul qilgan “2020-yilgacha Buxoro shahri hududidagi madaniy meros obyektlarni ilmiy o’rganish, ta’mirlash va ularni zamonaviy foydalanishga moslashtirish bo’yicha davlat dasturi to’g’risidagi” qaroriga muvofiq Ark qal’asi qayta ta’mirlandi. Ta’mirlash ishlariga poytaxtdagi “Meros chashmasi” korxonasi loyihalovchilari jalb qilindi. Ular obyektni asl qiyofasini saqlagan holda qal’a devorini avvalgidan ham mustahkamlash tarxini tayyorlab berdilar. Buxoro azaldan sharqning yetti iqlimga tanilgan qadimiy shaharlardan biridir. Bunday shuhratning sabalaridan biri shahardagi ulug’vor masjid va madrasalardir. Buxoro shahrining markazidagi ulug’vor inshootlaridan biri Poyi Kalon ansambli o’zining betakrorligi bilan ajralib turadi. Poyi Kalon ansambli tarkibidagi inshootlardan biri Masjidi Kalonning qayta-qayta yaratilish tarixiga nazar tashlab, Buxoroning rivojlanish va inqirozli bosqichlarini belgilash mumkin. Arslonxon qurdirgan mahobatli masjid Buxoroda barpo etilgan birinchi sajdagoh emas. Narshaxiyning naql qilishicha, Buxorodagi dastlabki masjid Muslimxonning taxt vorisi Qutayba tomonidan 713-yilda bunyod etilgan. Qutayba bu sajdagohni budparastlar ibodatxonasi o’rnida qurdirgan. O’sha davrda islom dini endigina Buxoroga kirib kelayotgan edi. Xorun ar-Rashid zamonida Ark qal’asi yaqinida mo’min musulmonlar jamoa bo’lib, namoz o’qib, bir-birlaridan ibrat olishlari uchun jome masjidi qurildi. Somoniylar hukmdori Ahmadning o’g’li Said Nasr hukmronligi yillarida Masjidi Kalon qulab tushib, minglab odamlar halok bo’lgan. X asr boshida Abu Abdulloh Muhammad masjidni qaytadan bunyod etib bu bino 60 yil muqaddas sajdogoh sifatida xizmat qilgan. Ibn Sino, Rudakiy, Narshaxiy singari buyuk zotlar shu masjidga tashrif buyurganlar. Masjidi Kalon saljuqiylar tomonidan XI asr o’rtalarida vayron etilgan edi. Shamsul Mulk masjidni qaytadan ta’mirladi. Uning minbar va mehrobi samarqandlik ustalar tomonidan tayyorlanib Buxoroga keltirilgan. Arslonxon hukmronligi yillarida jome masjidi ark qal’asi yonida joylashib istilochilar tomonidan vayronaga aylanganligi sababli masjidni Arkdan sharq tomonga qarab ko’chirishga qaror qilgan. Shu maqsadda shahristondan ko’pgina hovli joylar sotib olinib, buxorolik me’morlar shaharsozlik tarixida ilk bor bu inshootning samarqandlik ustalar tomonidan yasalgan mehrob, minbar va maksuralarni yaxlit tarzda yangi joyga ko’chirishdi. 1221-yil 12-martda masjid bunyod etilib husni jamoli islom olamiga ko’z-ko’z qilindi. Hozirgi Masjidi Kalon Abdullaxon davrida qurib bitkazilgan. U Markaziy Osiyodagi eng yirik jome masjidi hisoblanadi Sho’rolar davrida Masjidi Kalon uzoq yillar don tashkilotining omborxonasi vazifasini bajargan. Mustaqillik yillarida masjid faoliyati qaytadan tashkil etilib I.Karimovning Masjidi Kalonni ta’mir etish to’g’risidagi farmoniga binoan, masjid 1997-yilda ta’mirlash ishlariga alohida e’tibor berildi. Masjidning ta’mirlanib asl holiga keltirilishi to’g’risida A.Xalilov o’z maqolasida quyidagi ma’lumotlarni keltirib o’tadi: “Tamirlash ishlari Usta Shirin Murodov nomidagi Buxoro maxsus ilmiy-ta’mirlash ustasi Baxshullo Murodov ta’mirlovchilar brigadasiga topshirildi. Masjid gumbazidagi niliy koshinlarning 3700dan ziyodi asl holida saqlanib, 160ga yaqini yangi tayyorlangan bezaklar bilan almashtirildi. Masjid galeriyasida 288 ta kichik gumbaz ta’mirlandi, 239 ta ustun poydevori mustahkamlanib, 40 ta ustun qaytadan tiklandi. 126,2 x 81,6m kattalikdagi ulkan inshootda barcha suvoq ishlari qo’lda bajarilib Masjidi Kalon eng ko’rkam ziyoratgohlardan biriga aylantirildi”76. Poyi Kalon ansamblidagi salobatli obidalardan biri Minorai Kalon. Minorai Kalon qurgan usta nomining minoradagi belbog’larning birida aks etganligi “Buxoro haqiqati” gazetasining 1965-yil 27-iyul sonidagi nashrida quyidagicha izohlab berilgan: “ Qoraxoniylardan Arslonxon tomonidan qurilgan Minorai Kalon ijodkori Usto Baqo bo’lib, me’mor binoni qurish davrida o’z nomini sirli yozuvlar bilan bitgan. Ma’lumki m inora tanasi bir necha naqshdor halqalardan iborat bo’lib, ular orasi turli geometrik shakldagi bezaklar bilan to’ldirilgan”. Minora o’rta qismidagi bir halqada kufiy harflar bilan “mim” harfi yuqorisida ortiqcha “ayn” bor, “alif” esa “lom” harfiga o’xshab ketadi, “yo” harfi esa “be” kabi yozilgan. Xatning oxiridagi ortiqcha “alif” harfi va yuqorisidagi “qof” harfiga tegishli ikki nuqta bor. Hamma ko’rsatilgan harflar qo’shib o’qilganda “Amole Baqo” ya’ni Usto Baqo jumlasi kelib chiqadi . Buxorodagi eng katta ta’lim muassasalardan biri Miri Arab madrasasidir. Miri Arab madrasasining tarixi to’g’risida S.Buxoriy o’z ilmiy maqolasi Arab nomi bilan mashhur bo’lgan zotning asl ismi Said Abdullohdir ta’kidlab o’tgan . Shu bilan birga maqoladi da Miri ekanligini U kishi Yamanning Hazarmavut mavzesida tug’ulgan. “Juxfat azZoiriy”da yozilishicha Hazarmavutda Hud Alayhissalomning qabrlari bo’lgan. Said Abdulloh amir bo’lgan, lekin 22 yoshida dillariga alloh taollo ishqi paydo bo’lib, tojutaxtdan voz kechib Samarqa Kafshir guzarida Xo’ja Ahror Valiy su h ndga keladilar va uyerda Xo’ja batlariga yetishadi. Qisqa vaqt ichida Xo’ja Ahrordan irshid xati olib, buyuk pir darajasiga yetishadi. Zayniddin Vosifiyning ”Badoye ul vaqoye” asarida ta’kidlanishicha Mir Arab Turkisto nning Sabron degan joyida koriz, Shofirkon, Vobkent, G’ijduvon ariqlarini qazdirib, Shofirkon rudi(arig’i)ni Ubaydulloxon ibn Sulton sharafiga Sulton obod deb ataganlar. Asarda yana ta naqshbandiya tari ’ kidlanishicha Miri Arab Ubaydulloxonning piri bo’lib, qatining rivojlanishiga ulkan hissa qo’shgan. 1512yil Erondan Najmi Soniy boshliq 80 ming qo’shin Movraunnahrga hujum qilganlarida Buxoro xoni Ubaydulloxon va Jonibek sultonlar qochganlarida, Mir Arab Turkistondan Buxoroga kelib uni jang qilishga chorlab, jangda g’alaba qilishini aytadi. Mustaqillik yillarida Prezident I.Karimov tashshabbusi bilan madrasa faoliyatini tubdan yaxshilash uchun samarali ishlar olib borildi. O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2003yil 22avgustdagi qaroriga asosan mazkur madrasa diplomi davlat ta’lim hujjati deb e’tirof etildi Buxorodagi eski asosiy ko’chalar tutashgan Labi Hovuzni Buxoroni qalqib turgan yuragiga qiyos etishadi. 5 Ilmiy tadqiqot muallifi A.Xalilov ushbu me’moriy majmuaning tarixini ochib berishga harakat qilib quyidagilarni keltirib o’tadi: “ Labi Hovuz majmuasining birinchi inshooti Ko’kaldosh madra sasi 1568yillarda qurilgan. 160 hujradan iborat ushbu madrasada Zaliliy, Shukuriy, Abdulqodir Savdo, Maxtumquli, Ergash Jumanbulbul, Berdi Kerboboyev, Jalol 1569 Ikromiy kabi adiblar o’qishgan. Labi hovuz majmuasining ikkinchi inshooti 1622 yilda qurilganNodir Devonbegi xonaqohi hisoblanib, bino tuzulishi oddiy bo’lib, an’anaviy katta gumbaz va bir necha kichik xonalardan iborat. Bino ichkarisi o’zining kengligi bilan ajralib turadi. Nodir devonbegi ushbu binoni tiklashdan avval uning oldida katta tosh ho vuzni qurdirishgan. Bu hovuz tarixga “Havzi bazo’r” ya’ni “zo’rlik hovuzi” nomi bilan kirgan. Bu iboraning arabcha yozuvidan 1620 kelib chiqadi” 80 . XX asrning 50-- yil, ya’ni hovuzning bapo etilish sanasi yillarida hovuz qurutilib, uning zinalarida tribunala r, tubida esa voleybol maydonchalari tashkil etilgan. 60yillarda madaniy jamoatchilik talabi bilan hovuzga suv quyilib asl holiga keltirilgan. Labi hovuzning uchinchi inshooti sifatida qurilgan Nodir devonbegi madrasasi 162223yillarda qurilgan bu binon ing ochilish marosimida Imomqulixon uni to’satdan madrasa deb e’lon qilgan. Karvonsaroy qaytadan qurilib madrasaga moslashtirilgan. 1920yil sentabrga bu binoga Mirzo Narzullo kulubi nomi berilgan. Keyinchalik bino yosh tomoshabinlar teatriga, tikuvchilik ustaxonasiga aylantirilgan. 1970yilda yodgorlikni ta’mirlash jaroyinida ajoyib sur’at “tipirchilab turgan oxuni changallab quyosh tomon uchayotgan ikki afsonaviy qush tasviri” yaratildi. Mustaqillik yillarida buxorolik naqqoshlarning go’zal bezaklari bila n jilolangan bu bino chet el sayyohlarining sevimli maskaniga aylangan. Buxoro aholisi VIII asrda islom dini kirib kelgunga qadar zardushtiylik diniga e’tiqod qilib, aholining bu dinga sig’inganligini ko’rsatuvchi Mag’oki Attori masjidi hisoblanadi. Tarixc hi mutaxasis N.Naimov o’z ilmiy tadqiqotlardan birini Mag’oki Attori masjidi va unda olib borilgan izlanishlarga bag’ishlaydi. Olim o’z ilmiy tadqiqotlarini Narshaxiy ma’lumotlariga tayangan holda yoritib beradi. Buyuk tarixnavis Muhammad Narshaxiy Abul Ha “Xazoniy ulsan Nishopuriyning ulum” asariga tayanib, qadim zamonlarda buxoroliklar otashparastlar mabudasi Anaxitaga sig’inganligi va uning but va sanamlarini har yili sotib olganliklarini, bu but va sanamlar hozirgi Mag’oki Attori masjidi atrofida yilida 2 marta o’tkaziladigan gavjum bozorda xarid qilinganligini, bozorda o’n ming do’kon bo’lib har safar ellik ming dirhamlik savdo qilinganligini va podsho savdo sotiqni rivojlantirish maqsadida bu yerda otashparastlar butxonasini qurdirganligi N.Naimov o’z maqolasida qayt etib o’tadi. Arab istilosidan keyin aholiga islom dinini singdirish maqsadida butxona va bozor yo’q qilib tashlangan. Masjid XII asrda qayta bunyod etilib uning janubiy peshtoq qismi hozirgi davrgacha saqlangan. Bu peshtoqning yaratilish m islomgacha bo’lgan fors me’morchiligi uslibida qurilgan O’tgan asrning 3081 . aqomi yillarida V.Shishkin rahbarligidagi olimlar masjid atrofida izlanishlar olib borib, binoning eng qadimgi janubiy peshtoqi ostini 6 metr chuqurlikda qazib, masjid ostidan otas hxona qoldig’ini topishdi. Qazishmalar natijasida turli davrlarda obida o’rnida ustmaust uchta bino barpo etilganligi aniqlandi. Eng pastda dastlabki birinchi qurilgan qadimgi otashparastlar butxonasining uch metrlik paxsa devori ochilgan. Keyingi ikkinch i devor Abu Muslim otashxonani vayron qilib, o’rniga qurdirgan va Mag’oki Attoron ya’ni chuqurlikdagi bozor deb atalgan devor qoldiqlari. Tadqiqotchilar masjidning eng qadimgi binosini Sankt Ermitajda qo’yilgan Sosoniylar davriga mansub laganPeterburgdagi da aks ettirilgan feodal qasrga monand bo’lgan degan fikrni bildirishgan. Masjidning sharqiy peshtoqi va qolgan butun qismi XVI asrda Ubaydulloxon davrida bunyod etilgan. 1860 Buxoroda bo’lib o’tgan qattiq zilzila obidaga shikast yetkazib uning qo’shyilda gumbazi qulab tushgan. 1970yilda Abu Ali Ibn Sinoning ming yillik yubileyiga tayyorgarlik munosabati bilan obida memor V.Filiminov loyihasi asosida tubdan ta’mir etilgan. Mustaqillik yillarida Respublikada xizmat ko’rsatgan madan Salo mov rahbarligid tikladilar. agi ta’mirlovchilar obidaning to’rt i yat xodimi Aminjon asr oldingi qiyofasini K.Jumayev, A.Mo’minov, J.Mirzaahmedov, R.Almeyevlar gazeta sahifalaridagi ilmiy maqolalarida Buxoroning muqaddas qadamjolaridan Buxoro v iloyat Vobkent tumanidagi Chashmai Ayub. Istiqlol yillarida ushbu me’moriy majmuaning qayta ta’mirlanib asl holiga keltirilishi to’g’risida “Buxoro haqiqati” gazetasining 1999yil 15may so nida “Chor Bakr tarixiy yodgorligini ta’mirlash” sarlavhasidagi maqolada quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: 1999yil me’moriy majmuani ta’mirlash bo’yicha ish boshlanib, shu yil Buxoro viloyat hokimi tomonidan 1 atrofini ta’mirlash vaprel kunini “Chor bakra uni obodonlashtirish kuni boshlangan” kun deb e’lon qildi”. “Buxoroyi sharif” jamg’armasi huzurida S.Baratov boshchiligida memoriy majmuani ta’mirlash direksiyasi tashkil etildi. Yodgorlikni ta’mirlash bo’yicha bosh pudratchi tashkil etilib, “Shirin Mur odov nomidagi maxsus ilmiy ishlab chiqarish va ta’mirlash” ustaxonasi belgilandi. Ularga Samarqand, Qarshi, Shahrisabzdan mutaxasislar jalb qilingan. Respublika budjetidan ta’mirlash ishlarini tezlashtirish maqsadida 20 mln so’m mablag’ ajratilgan. Viloyat bosh memori Maxmud Axmedov boshliq ijodiy guruh loyihasi asosida Chor Bakr majmuasida ta’mirlash va obodonlashtirish ishlari amalga oshirilib memoriy majmua asl holiga keltirilgan. Mustaqillik yillarida obidalarimizni ta’mirlanib qayta yosharishida Buxoro ilmiy restavratsiya ishlab chiqarish ustaxonasining yetakchi murabbiyssi Ah mad Boymurodovning hissasi salmoqli bo’lib, u deyarli qirq yildan ziyod umrini memorchilikka bag’ishlaydi. Mirzo Ulug’bek, Abdullaxon, Modarixon, Ark, Bahouddin Naqshband maqbaralari, Navoiydagi Mir Said Bahrom obidasi va Qosim Shayx daxmasi A.Boymurodovni ng qo’li bilan ta’mirlangan. Ahmad Boymurodov va u Boymurodovlar, aka kishining o’g’illari Ravshanjon, Rahimjon va Raxmatjon uka Zarif va Sharif Rahimovlar, Qo’shmurod Xolliyev, Raxmatjon Ashurov, Bahodir Hamdamov, Yoqubjon Obidjonov singari ustalar Masjid i Kalonni qayta tiklashda va Miri Arab madrasasi old qismi peshtoqlariga koshinkorlik ishlarini amalga oshirib, Poyi Kalon ansamblini asl holiga keltirishda o’z hissalarini qo’shganlar. Yuqorida bildirilgan fikrlarga asoslanib “Buxoro haqiqati” hamda “Buxoronoma” gazetalari sahifalarida Buxoro vohasida mavjud tarixiy yodgorliklar va ularning tamirlanish tarixi masalalariga oid maqolalar O’zbekiston tarixining bir qismi hisoblangan Buxoro tarixi masalasini tadqiq etuvchi olim va tadqiqotchilar uchun muhim ma’lumotlar berishi bilan ahamiyatlidir. Mustaqillik yillarida o‘rganilishi Mustaqillik davri tadqiqotchilari tomonidan Xiva xonligidagi ichki va tashqi savdo aloqalari, bozorlar, savdo rastalari va soliq tizimi haqida ma`lumotlar qayd qilingan. Tadqiqotchi H. Ziyoev ichki savdo haqida yozish jarayonida XIX asrning 70- yillarida Xiva shahar va qishloqlarida haftada ikki marta bozor bo‘lishi, bundan tashqari Xiva shahrining o‘zida 400 savdo do‘koni, karvonsaroyda 105 savdo rastasi mavjud bo‘lganini ta'kidlagan. A.Abdurasulov ham Xiva bozorlari haqida fikr yuritib, boshqa mualliflardan farqli ravishda xonlikdagi qul bozori haqida yangi ma'lumotlarini keltirgan H. Ziyoev Xivaning tashqi savdosiga ta'rif beraturib, Xivadan Rossiyaga, Eronga tuya karvonlari qatnagani, Buxoroga esa mollar tuyalardan tashqari, suv yo‘li orqali kemalarda ham jo‘natilganini qayd qilgan 144. M. Mahmudov XIX asrning 80-yillariga kelib Xiva xonligi bilan Turkiston general-gubernatorligi shaharlari orasida savdo-sotiq va boshqa tarzdagi aloqalar yo‘lga qo‘yilganini va bunda Amudaryo kemachilik idorasining ro‘li katta bo‘lganini yozadi. Muallif ”Kavkaz-Merkuriy” va “Xiva” nomli birlashmalar ko‘magida 1887 yildan "Sar” va “Saritsa” nomli paroxodlar Petro- Aleksandrovsk va Chorjo‘y shaharlari orasida odamlar va yuklarni tashishni tashkil qilgani, bu esa savdoning rivojida ahamiyatli ekanini bayon etishi bilan Xivadagi nafaqat tashqi savdo, balki kemachilik sohasida ham keng ma'lumotlarni qayd qilgan. Jabborov: “Xiva xonligida XIX asr oxirida Amudaryoda mahalliy ustalar yasagan 330 katta va o‘rtacha, yuzlab mayda kemalar suzib yurgan. Katta kemalar 500 puddan 2000 pudgacha, o‘rtachalari 100 dan 500 pudgacha va kichiklari yuz pudgacha yuk ko‘targan. Bu kemalar o‘ziga xos bezaklar bilan bezagan” , - degan ma'lumotni qayd qilgan. Xuddi shunday ma'lumotni F.Ernazarovning tadqiqotida va birinchi o‘zbek kinooperatori Xudoybergan Devonov tomonidan yaratilgan kinolavhada ham kuzatish mumkin. Bundan ko‘rinadiki, Xiva xonligida kemachilik keng rivojlangan bo‘lib, Xivaning kema yasaydigan ustalari mustahkam kema va qayiq yasashda o‘zlarining mahoratini namoyish etganlar. Tadqiqotchilar Mahmudov va I.Jabborovlarning asarlaridan Xorazmdagi kemasozlik soxasi, dastlabki kemachilik idoralarining faoliyati, xonlikning suv yo‘li orqali qilgan savdo aloqalari xususida keng ma'lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Ma’lumki, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Xiva xonligida muomalada ishlatiladigan pullar 3 xil atalgan: “Tilla”, “tanga” va “pul”. Tadqiqot jarayonida Xiva xonligida zarb qilingan tanga va pullarda odam rasmi tushirilmagani, arab imlosida sanasi va qaysi xon tomonidan zarb qilingani ko‘zga tashlanadi. So‘nggi Xiva xoni - Sayid Abdullaxon davrida pullar atlas matoga bosib chiqarilib, manot deb yuritila boshlangan, uni xivaliklar “turma qog‘oz” (“turma qog‘oz”ning chiqishi Junaydxon faoliyati bilan ham yuritganlar . Shuni aytish joizki, XX asr boshida Xiva xonligi iqtisodi ahvolda bo‘lganligidan pullar yaxshi daftar qog‘ozlariga chiqarilavergan. 4 Fikrimizcha, Xiva xonligidagi iqtisodiy qiyinchiliklarning muhim sabablari - Rossiya istilosidan keyin Xiva xonligi birliklarining qadrsizlanganligi, pul muomalasining majburan o‘zgartirilganligi, oltin va kumush pullarning markazga yig‘ilishi, asossiz pul islohotlari o‘tkazilgani bo‘lgan. Shu bilan birga, Xiva xoniga pul zarb qilishning taqiqlanishi va mamlakat hududida turli pul birliklarining muomalada bo‘lganligi ham xonlikning iqtisodiy ahvoliga salbiy ta'sir ko‘rsatganini ta'kidlagan. Xiva xonligida Rossiyadagi kabi mol-mulkka qarab ayirmachilik bo‘lmagan. Har qanday xivalik bir vaqtning o‘zida savdogar, navkar, dehkon, hunarmand bo‘lishi, yerga yoki boshqa mulkka ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan. Lekin hamma majburiyatlarni o‘z vaqtida ado etishi lozim edi. Xonlikdagi soliq va majburiyatlar masalasi ham mustaqillik davri tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Jumladan, H.Ziyoev ma'lumotiga ko‘ra, qoraqalpoqlar o‘zbeklar kabi bir xil soliq to‘lashgan. Biroq, ular xon talabi bilan urushga chiqishga majbur bo‘lganlar. Turkmanlar esa o‘n xonadondan bitta navkar berishlari lozim bo‘lib, buning evaziga xon oila boshiga 10 tanobdan yer bergan . Arxiv hujjatlaridagi ma'lumotlarda bu o‘z tasdig‘ini topgan. Unga ko‘ra, general-mayor Susanin: “Turkmanlar suv solig‘i to‘lamas edilar, ammo ular harbiy xizmatga chairilar edi…”- deb qayd qilganligi ma'lum bo‘ldi. “Xiva qozilik hujjatlari” va “Manbashunoslik” kitobida yozilishicha, Xiva xonligida faqat sayidzodalargina hech qanday soliq to‘lamaganlar, kanal va ariq tozalashga ham chiqmaganlar. “Xiva qozilik hujjatlari” dagi 86-raqamli hujjat Xiva xoni Sayid Muhammad soniyning yorlig‘i bo‘lib, unda 13 xojaning (Muhammad Eshon avlodlari) davlat soliqlari, solg‘ut, olg‘ut, hashar, qazuv ishlaridan ozod etilganli,Xiva xonligining harbiy salohiyati qo‘shinning ahvoli, qurol-aslahalarning turlari xususida ayniqsa H. Ziyoevning ma'lumotlari ishonchli va to‘liq yoritilgan. Chunki muallif o‘zining diqqat markazini arxiv materiallari ma'lumotlariga qaratgan. H.Ziyoev Xivada navkarlikka olinuvchilar ko‘pincha soliq to‘lashga qurbi yetmaydigan yetmaydigan kambag‘allar bo‘lib, ularga maosh to‘lanmagani, o‘z otlarini minib harbiy yurishlarda qatnashganliklarini ta’kidlaydi. Muallifning yozishicha, jangda qo‘shindagi otlarga yem-xashak, o‘zlariga esa oziq-ovqat berilmagan. Mehtar buyrug‘i bilan ularning otlariga tamg‘a bosilgan va bu otlar lashkarga tegishli bo‘lgan. Yurishlarda yo‘lda o‘lgan ot uchun egasiga atigi 5 tiyin to‘langani bois, ko‘plar yurishga nochor ot bilan chiqishgan... Tinchlik vaqtida esa navkarlar o‘zlarining xo‘jalik yumushlari bilan shug‘ullanishgan, yurish boshlanishidan oldin bozorlarda jar solib, ularni chaqirishganini qayd qilgan . Arxiv hujjatlarida bu haqda quyidagicha ma'lumot mavjud:”Harbiy xizmatga tortilgan turkmanlar janglarda qatnashish uchun o‘zlarining otlari va qurollari bilan borishlari kerak edi... hattoki ularning o‘zlariga oziq-ovqat, otlariga yem-xashak ham berilmagan...” . Demak, H.Ziyoev ma'lumotlarining arxiv hujjatlari asosida yozilgani haqida fikrimizni asosli desak, yanglishmaymiz. Xiva xonligidagi qo‘shinning yomon ahvolga kelib qolganining sababini aniqlash xonlikdagi davlat boshqaruv tizimini o‘rganish zaruriyatini keltirib chiqardi. Chunki davlat hokimiyatining mustahkam bo‘lishida boshqaruv tizimi qanday tashkil etilgani muhimdir. Xiva xonligida davlat boshqaruv tizimi, mavjud amal va unvonlar va ularning egalari haqida mustaqillik davri tadqiqotchilaridan M. Matniyozov, A. Sotliqov, Q.Munirov, Davlatyor Raxim, Shihnazar Matrasul, Sh. Vohidov, N. Polvonov, S. Soburovalarning tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Ma’lumki, Xiva xonligida Muhammad Rahimxon I davlat hokimiyatining boshqaruv apparatini tartibga keltirgan va ixchamlashtirgan. Abulg‘oziy Bahodirxon davrida ta’sis etilgan 360 davlat lavozimini qisqartirib, 100 lavozim ta'sis etgan. Tadqiqotchi S. Soburova o‘zining nomzodlik dissertatsiyasida xonliklagi amal va unvonlarning to‘liq nomlarini, ularning ma'nosi, amaldorlarning shaxsi va ularga to‘lanadigan maosh xususida fikr yuritgan.6 Tadqiqotchilar M. Matniyozov va A. Sotliqovlar ham bu davrga kelib davlat xodimlariga to‘lanaligan ish haqi uchun fuqarolardan o‘zboshimchalik bilan pul undirib olish qat`iyan ta'qiqlangan, amaldorlarning barchasiga mansab darajasiga qarab ish haqi uchun xon tomonidan oylik maosh belgilangani, quyi lavozimdagilarga xazinadan yiliga 3 tilla, saroydagi yuqori lavozimdagi amaldorlarga esa 350-500 tillagacha maosh to‘langanini ta'kidlaydilar . Shuni aytish lozimki, mualliflar tadqiqotlarini yozishda mahalliy va rus manbalari ma'lumotlari va arxiv hujjatlaridan fondalanganini ta'kidlaganlar. Davlat lavozimlari haqida fikr yuritganda shuni ta'kidlash lozimki,”Sayid Islomxo‘ja” risolasida davlat amaldorlarining avlodlari ham shu kasb-kor egalari bo‘lganligi ta'kidlanadi. Jumladan, Xiva xoni Asfandiyorxonning bosh vaziri Sayid Islomxo‘janing otasi Ibrohim xo‘ja, keyin amakisi Sayid Abdullaxo‘jalar Muhammad Rahimxon II davrida vaziri a'zam lavozimida bo‘lganlar. Tadqiqotchi Q.Munirov Munisning mirobligidan keyin uning jiyani Ogahiy, undan keyin esa Ogahiyning amakizodasi Muhammad Karimbek mirob vazifasiga tayinlanganini yozadi 156. Bunday ma'lumotlar, Davlatyor Rahim va Shixnazar Matrasulning asarida ham qayd qilingan . “Firdavs ul-iqbol» asarida Munisning 7-8 ta ajdodi mirob va boshqa lavozimda ishlaganligi qayd qilingan. Umuman olganda, N. Polvonovning “Xiva xonligida mansabga qo‘yish tartibi” maqolasidagi fikriga qo‘shilgan holda shuni aytish mumkinki,Xiva xonlari tomonidan davlat lavozimlariga bilimli, ishining haqiqiy ustasi bo‘lgan shaxslar tayinlangan bo‘lib, bu kishilar xonlarga mamlakatda tinchlikni, osoyishtalikni saqlashda xizmat qilishgan - milliy davlatchilik qaror topayotgan tarixiy davrda mamlakatimizda tarixshunoslik va manbashunoslik sohalarida rivojlanish kuzatilmoqda. Natijada ko‘plab manbalar o‘rganilib, ilmiy jihatdan tadqiq qilinmoqda; mustaqillik davri tadqiqotchilari tomonidan xonlida kechgan siyosiy jarayonlar va islohotlar, madaniyat, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo, xonlikning xorijiy davlatlar bilan olib borgan diplomatik munosabatlari, shaharsozlik va davlatchilik tarixiga oid keng doiradagi ma’lumotlar ilmiy muomalaga kiritildi. Ushbu masalalar yuzasidan risola va maqolalar nashr etildi, nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi.Biroq, Xiva xonligi tarixshunosligiga doir tadqiqot qilinmaganini aytish joiz. 7Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, mustaqillik davri tadqiqotchilari tomonidan Xiva xonligi tarixining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga oid keng ma'lumotlar taqdim qilingan bo‘lib, ularni o‘rganish va tahlil qilish tarixshunoslar oldiga katta vazifa qo‘yadi. Qo'qon xonligi tarixini o'rganish XIX asrning o'rtalaridan boshlab bugungi kungacha tarixchilar e'tiborini o'ziga jalb qilib kelmoqda. Hozirgi kungacha xonlik tarixi bo'yicha amalga oshirilgan va yaratilgan ilmiy asarlar hamda ilmiy tadqiqotlarning salohiyati juda katta. O'tgan bir yarim asr mobaynida xonlik tarixini o'rganishda turlicha yondashish va munosabatlar, ayrim vaqtlarda (XX asrning 50-80 yillarida) tarixiy jarayonlar va tarixiy voqelikni ob'ektiv baholamaslik holatlariga yo'l qo'yildi. Xonlik tarixini yoritishdagi bunday munosabat ushbu holni tarixshunoslik nuqta-nazaridan chuqur tahlil qilishni talab qiladi. XIX asrdagi xonlikdagi siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy hayot,davlat ma’muriy boshqaruv tizimining ayrim masalalari, xususan, xon huzuridagi Oliy Kengash hamda ba’zi mansablar va mansabdorlar faoliyatiga oid ma’lumotlarni F. Nazarov, H.I.Potanin, V.V.Velyaminov-Zernov1larning asarlaridan bilishimiz mumkin. Lekin bu asarlar tavsifiy harakterga ega bo’lib, ularda keltirilgan ma’lumotlar tomonidan umuman tahlil qilinmagan. Qo’qon xonligi tarixi bo’yicha muhim ahamiyatga ega bo’lgan asarlar yozgan V.Grigoriyev, A.Kun, A.Xoroshxin, A.Geyns, N.Pantusov, S.Abdug’afforov, A.Zimin, N.Ostroumov, Z. Validov va boshqalar asarlarida XIX asrda xonlikdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot, davlatdagi ma’muriy- boshqaruv tizimining ayrim masalalari, xususan, ba’zi mansablar va mansabdorlar faoliyatiga oid ma’lumotlar o’z aksini topgan Toshkent boshqaruv tizimiga oid ayrim fikrlarni keltirgan A.Geynsning asari Qo’qon xonligining mahalliy boshqaruv tizimi haqida muayyan tasavvur hosil qilishga xizmat qiladi. Biroq muallif o’z asarida asosan Toshkent boshqaruv tizimiga to’xtalib, Qo’qon xonligidagi boshqaruv tizimining umumiy holatini tahlil qilmagan. XIX asrning ikkinchi yarmida Qo’qon xonligi tarixi bo’yicha tadqiqotlar olib borgan rus sharqshunoslaridanV.Nalivkinning asarlari muhim ahamiyatga ega. V.Nalivkin mahalliy tarixnavislarning asarlari asosida” Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva” nomli asar yozgan. U o’rganilayotgan masalaning ba’zi jihatlari to’g’risida muhim fikrlarni bayon etgan. Xususan, u xonlikning ma’muriy bo’linishi to’g’risida” ... viloyatlarga, viloyatlar beklarga, bekliklar esa oz navbatida aminlik yoki oqsoqolliklarga bo’lib idora etilgan”,-deb boshqa mualliflardan farqli o’laroq, ancha aniq ma’lumotlar beradi.2 XIX asr oxirlarida yashagan Sattorxon Abdulg’afforovning 3 Qo’qon xonligoning rus istilosi arafasidagi ichki holatiga bag’ishlangan maqolasida xonlikning aynan ma’muriy boshqaruv tizimi yoritilgan. Ushbu maqolada viloyat hokimining ish yuritishi hamda mahalliy boshqaruvning turli sohalardagi ish yuritish uslublarini tilga olgan. Qo’qon xonligi boshqaruv tizimini o’rganishda N.Ostroumovning asarlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotchi Xudoyorxonning hayoti va faoliyatini o’rganib, ushbu hukmdor davrida xonlikda mavjud boshqaruv tizimiga oid ba’zi ma’lumotlarni qayd etgan.4 N.Ostroumov Qo’qonning so’nggi hukmdori Nasriddinxon( 1876 y) tomonidan mehtar mansabiga tayinlanish to’g’risida berilgan yorliqlarning tarjimasi bilan ham shug’ullanib,ularni ilmiy jamoatchilikka ma’lum qilishga harakat qilgan. Validov o’z maqolasida Qo’qonning dastlabki hukmdorlari tomonidan berilgan 60 dan ziyod yorliqlar haqida ma’lumotlar beradi. 60-80 yillarida A.Xasanov, A.Juvonmardiyev, L.Troiskaya, N.Nabiyev, F.G’afforov, V.M.Ploskix, T.Q.Beysimbiyev, H.N.Bobobekov7 kabi olimlar yozma manba ma’lumotlari asosida Qo’qon xonligi tarixining turli masalalariga oid tadqiqotlar olib bordilar. Mazkur olimlaming tadqiqotlarida xonlikning ma’muriy boshqaruviga oid ayrim ma’lumotlar ham keltirilib o’tilgan. Bu davrda Qo’qon xonligi tarixi masalalari bilan atroflicha shug’ullangan tadqiqotchilardan biri A.L.Troiskayadir. Qo’qon xonlari arxivining katalogini tuzgan va mazkur katalogga kirgan xujjatlar asosida maqola va asarlar yaratgan bu olimaning8 tadqiqotlarida xonlikning moliya tizimi, ma’muriy boshqaruvda muhim o’rinlarni egallagan sarkor va mirzaboshilarning faoliyatiga doir ma’lumotlarn qayd etgan. XIX asrning 50-70 yillarda Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda R.N.Nabiyevning asarlari katta rol o’ynaydi. Bu asarda muallif Qo’qonning so’nggi hukmdori Hudoyorxonning olib borgan siyosatini yozma manbalar asosida tahlil qilgan. Asarda nafaqat Hudoyorxon, balkiSheralixon(1842- 1845),Mallaxon(1858-1862), Sulton Saidxon(1863-1865) lar hukmronligi davrida kechgan siyosiy jarayonlar hamda XIXasrning 50-70 yillarida xonlik ma’muriy boshqaruv tizimining muhim tomonlaridan biri bo’lgan sarkorlik mohiyatini keng ochib bergan. Xonlikning mahalliy boshqaruv tizimi undagi ish yuritish tartiblarining ba’zi jihatlari to’g’risida T.Q.Beysimbiyevning asar va maqolalari muhim ahamiyatga ega. Uning ” Tarixi Shaxruxi”-kak istoricheskiy istochnik” asarida Qo’qon tarixchisi Mulla Niyoz Muhammadning ’’Tarixi Shoxruxiy’’ asarini manbashunoslik yuzasidan keng tahlil qilgan. Asarda Qo’qon xonligi ma’muriy boshqaruv tizimi haqida ayrim mulohazalar qayd etilgan. Qo’qon xonligining tarixini o’rganishda A. Xasanov va V.Ploskixlar10 ham katta hissa qo’shdilar. Ular o’z asarlarida xonlikning qirg’izlar yashaydigan hududlarning ma’muriy-hududiy bo’linishi hamda mazkur hududlarning boshqarishda mahalliy aholining udumlari hisobga olinganligi ko’rsatib berganlar. Qo’qon xonligi viloyatlaridan biri bo’lgan O’ratepaning ma’muriy bo’linishi va idora etilishining ba’zi jihatlari hamda bu yerda bo’lib o’tgan jarayonlarning o’ziga ayrim xususiyatlari A.Muxtorovning11 tadqiqotlarida o’z ifodasini topgan. Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixining turli davrlari, xususan,xonliklar davri tarixi ham yangi yondashuvlar asosida o’rganila boshladi. Bu davrga oid O’zR FA Tarix instituti tomonidan ” O’zbekiston tarixi” (3-jild) nashr etidi. Kitobning birinchi jildida Qo'qon xonligi tarixi batafsil yoritib berilgan. O’zbekiston hududida qadim zamonlardan beri shakllanib va rivojlanib kelgan milliy davlatchillikning uzviy davomchisi bo’lgan Qo’qon xonligida kechgan jarayonlar haqidaH.N.Bobobekov,Sh.H.Vohidov, H.Z.Ziyoyev, G.A.Agzamova, D.Sangirova, V.T.Ishquvvatov, Z.A.Ilhomov, Muhammad Yahyoxon12 kabi tadqiqotchilar asar va maqolalar yozdilar. Ularda xonlik tarixining turli masalalari,xususan, Turkiston xalqlari Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurashi, Qo’qon xonligida xalq harakatlari va ularning ijtimoiy-siyosiy asoslari, turli tarixiy shaxslarjumladan,Aliquli Amirlashkarning mamlakat siyosy hayotidagi o’rni,xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotning ba’zi masalalari, ma’muriy boshqaruv tizimining ayrim muammolari, Qo’qon xonligi manbashunosligi masalalarini va o’zlarining ilmiy mulohazalarini berganlar. Qo’qon xonligi tarixi bo’yicha yirik mutaxassis H.N.Bobobekovning bu davrda chop etilgan ” Qo’qon tarixi” asarida xonlik tarixining ko’p muammolarini tahlil qilish bilan birga xonlikdagi ayrim mansablar va soliq tizimiga oid ma’lumotlar keltirilgan. 1. Qo’qon tarixnavislik maktabi vakillari tomonidan yaratilgan xonlik tarixiga oid asarlar ustida manbashunoslik tadqiqotlarini olib borgan Sh.H.Vohidov ham o’z tadqiqotlarida Qo’qon xonligi davrida o’zbek davlatchiligining holatini ilmiy tahlil etishga imkon yaratuvchi tarixiy faktlarni berdi. Ayniqsa, uning R.Xoliqova bilan” Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi tarixidan”, deb nomlangan risolasi mavzusini o’rganishda muhim ahamiyatga ega H.Z.Ziyoyev Qo’qon xonligining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishiga bag’ishlangan asarida bu jarayonning muhim jihatlarini ko’rsatib berish bilan birga xonlik boshqaruv tizimining ayrim tomonlariga ham e’tibor qaratdi. Shuningdek, G.A.Agzamovaning O’rta Osiyo xonliklari, xususan,Qo’qon xonligi tarixiga oid tadqiqotlarda shaharlar hayoti, ularda mavjud ma’muriy - boshqaruv tizimi va bu tizimning turli bo’g’inlarini egallagan mansabdorlar, xususan, rais ( muxtasib)lar hayoti, faoliyati haqida muayyan fikrlar bayon etilgan. Bu davrda Qirg’izistonlik,Qozog’istonlik va Rossiyalik olimlar T.K.Beysimbiyev, Yu.F.Lunyov,V. Ploskiy17lar ham xonlik tarixiga oid tadqiqotlar olib bordilar. T.K.Beysimbiyev Muhammad Yunus Toib qalamiga mansub ” Tarixi Alimquli Amirlashkar” asari va boshqa manbarlarda keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib,xonlikda mavjud mansablarni izohlagan. U Qo’qon xonligi davrida janubiy Qozog’istonning yo’qori ma’muriyati ga bag’ishlangan maqolasida 1809 - 1865 yillarda Toshkent viloyati va uning shimoliy hududlarining idora etilishi, mazkur viloyatga tayinlangan hokimlar hamda mahalliy boshqaruv tizimida asosiy vazifalar zimmasiga yuklangan botirboshi va sarkor mansablarini tahlil qilgan. Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda xorijiy tadqiqotchilar ham o'z hissasini qo’shganlar. Qo’qon tarixi bo’yicha M.Xoldsvort va B.Mans 18 tomonidan ingliz tilida chop etilgan asarlarda xonlikning siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy hayoti ma’muriy boshqaruv tizimi yuzasidan mulohaz alarini keltirgan. Biroq, ularning ushbu mavzuga oid mulohazalarida ba’zi kamchiliklarga yo'l qo'yganlar. Xususan,M.Xoldsvort xonlikning davriy chegarasini 1798 yildan 1876 yilga qadar ming sulolasi qo’lida bo’lganligi, xonlik tarkibiga Marg’ilon, Qo’qon va Namangan viloyatlari kirgan deb noto’g’ri mulohaza yuritgan.19 B.Mans ham shunday mulohazani ilgari surdi. Ayrim ingliz tadqiqotchilari, jumladan,Yu.Bregel, E.Ollvort va S.Livay esa bu masalaga jiddiy e’tibor qaratib,tarixiy jarayonlarni tog’ri keltirishga harakat qildi. Xususan, Yu.Bregel va E.Ollvortlar M.Xoldsvort hamda B.Mansdan farqli ravishda xonlikning tashkil topishi 1710 yilda sodir bo’lganligini nisbatan to’g’ri ko’rsatishdi. S.Livay esa xonlikni 1709 yilda tashkil topganligini to’g’ri ko’rsatgan. Biroq bu asarlarda Qo’qon xonligining ma’muriy-boshqaruv tizimi alohida tadqiqot ob’yekti sifatida o’rganilmagan.

MAVZU:MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEK DAVLATCHILIGI TARIXIGA OID ILMIY TADQIQOTLARNING OLIB BORILISHI Reja. 1. Buxoro vohasi tarixiga oid ilmiy tadqiqotlarning olib borilishi. 2. Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ularning tarixiy merosimizning o‘rganishdagi xizmatlari. 3. Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag‘ishlangan asarlar 4. Qo‘qon xonligi tarixiga oid ilmiy izlanishlar.

O‘zbekistonning eng yangi tarixida muhim bosqich sifatida kechayotgan so‘nggi yillar (2016-2018)da ilmiy tadqiqotlarga, ilmiy muassasalarning faoliyatiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, O‘zbekiston Oliy attestatsiya qo‘mitasi kabilarni ishini yanada takomillashtirish bilan bog‘liq chora-tadbirlarning hayotga joriy etilayotganligi fikrimizning dalilidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning 2016 yil 18 oktyabrdagi Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43-sessiyasining ochilish marosimida “Ta’lim va ma’rifat-tinchlik va bunyodkorlik sari yo‘l” mavzusidagi nutqida: “...Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ajdodlarimizning muqaddas dini bo‘lgan islomning jamiyatimizdagi o‘rnini qayta tiklash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshirildi. 1999 yil Toshkentda Markaziy Osiyoda birinchi Islom universiteti ochildi. Mamlakatimizda 10 ta diniy ta’lim muassasasi, jumladan, Toshkent islom instituti, 9 ta o‘rta maxsus o‘quv yurti faoliyat ko‘rsatmoqda. Ana shu ta’lim maskanlari orasida XVI asrda bunyod etilib, ilm- fanni keng yoyishga xizmat qilgan Buxorodagi Mir Arab va Toshkentdagi Ko‘kaldosh madrasalari bor". Mustaqilikka erishganimizdan boshlab mamlakatimiz hayotida tub o`zgarishlar yuz berdi. O`z mustaqilligini qo`lga kiritgan O`zbekiston Respublikasi milliy davlatchiligini barpo qilish bilan bir qatorda xalqaro maydonda ham o`zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk va qadimiy tarixi, takrorlanmas ma`naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan dovrug` tarata boshladi. Garchi mustabid sho`rolar hukmronligi davrida O`zbekiston tarixi fani to`laqonli tadqiqotini amalga oshira olmagan bo`lsada, o`zining boy tarixiy merosini ko`z qorachig`idek asrab keldi. Bu tarix sahifalari xalqimizning boy o`tmishini bizgacha yetkazib bera olgan qo`lyozma asarlarimiz va xalqimizning xotirasi edi. Ma`naviy hayotning ajralmas qismi bo`lgan tarixga yangicha ko`z bilan, xolisona, ilmiy jihatdan hech bir mafkuraviy aqidasiz yondashish imkoniyati bo`ldi. Avvalo, tarixiy xotirasini tiklash, haqqoniy tarixini yaratish vazifasi qo`yildi. ― Tarix

xotirasi, xalqning, jonajon o`lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy o`zlikni anglash, ta`bir joiz bo`lsa, milliy iftixorni tiklash va o`stirish jarayonida g`oyat muhim o`rin tutadi, - deb ta`kidlaydi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. Mazkur jarayonda o‘zbek davlatchiligini tarixi o‘rganish, uni xolisona tahlil etish muhim omillaridan biri hisoblanadi. ―… o‘zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi… davlatchiligimizni ilmiy nuqta‘i nazardan asoslangan tarixini yaratishdir , - deb ta‘kidlaydi‖ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 2 Albatta yuqorida ta`kidlanganimizdek mustaqillik biz uchun, tariximiz uchun qorong`u sahifalarni yanada oydinroq yoritish imkoniyatini yaratib beradi. O`tgan yaqin yillar oralig`ida ajdodlarimizning yuzlab qo`lyozma asarlari dunyo yuzini ko`rdi. Respublikamizda va xorijda minglab nusxalarda nashr etildi. Bu ham tariximizning boy o`tmishiga va merosiga ko`rsatilgan ehtirom va e`tirofdir. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar va ilmiy adabiyotlar masalaning mohiyatiga bo`lgan yondashuv tubdan o`zgarib,endi tarix haqqoniy ravishda ilmiylikka asoslangan holda yoritila boshlandi. Bu davrda yaratilgan ishlarga H.Z.Ziyoyev, H.N.Bobobekov, V.Ishquvvatov, Sh.Mahmudovlarning Sh.H.Vohidov, Z.Ilhomov, 7ilmiy ishlarini ko`rsatib o`tish mumkin. H.Z.Ziyoyevning ―Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash asari, ―Turkiston chor mustamlakasi davrida kabi asarlar keyingi ‖ ‖ yillarda nashr etilgan ishlar orasida o`zining mukammalligi bilan alohida o`rin tutadi. Tarixiy va madaniy yodgorliklar xalqimizning ma’naviy qiyofasini shakllantirishda, yosh avlodda vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg’ularini tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shuning uchun ham istiqlol yillarida respublikamizda tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish, ularni tiklash va ulardan foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Tarixiy obidalar va madaniy yodgorliklarni asrash va qayta tiklash O’zbekistonda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlagan edi:

“Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g'oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi”67. Hozirgi kunda respublikada 7216 ta yodgorlik davlat muhofazasiga olingan bo’lib, shundan 2248 tasi me’morchilik, 1695 tasi arxeologik yodgorliklardir. Respublika hukumati ushbu yodgorliklarni saqlash, ularning ayrimlarini qayta tiklash, tarixiy obidalardan unumli foydalanishga qaratilgan qator chora-tadbirlarni ishlab chiqib, uni qadam-baqadam amalga oshirib kelmoqda. Istiqlol yillarida respublika hukumati tarixiy va madaniy yodgorliklarni qayta tiklash ishiga katta e’tibor berdi. Bu ishlar asosan davlat byudjeti hisobidan amalga oshirildi. Ayni vaqtda homiylar, xayriya jamg'armalari va “Oltin meros” jamg'armasining imkoniyatlari ishga solindi. Natijada mustaqillik yillarida bu sohaga sarf qilingan mablag'lar yildan-yilga oshib bordi, tarixiy va me’moriy yodgorliklar restavrastiya qilindi va qayta ta’mirlandi. Agar sobiq ittifoq davrida respublikadagi tarixiy va madaniy yodgorliklarni ta’mirlash va tiklash ishlariga 1989 yilda 10,28 mln rubl ajratilgan bo’lsa, mustaqillikning dastlabki, 1992 yilda respublika byudjetidan ajratilgan mablag'lar hajmi 65,4 mln rublni, 1996 yilda esa 592 mln so’mni tashkil etdi. “Buxoro haqiqati” va “Buxoronoma” gazetasi sahifalarida Buxoro vohasidagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalarga oid maqolalar ham chop etilgan. Gazeta sahifalarida ma’muriy inshoot binolaridan Ark va Sitorai Moxi Xossaga bag’ishlangan O.Jo’rayev, N.Naimov, X.Ahmedov, N.Yo’ldoshev, A.Xalilovlarning69 maqolalari, shu bilan birga, Buxorodagi muqaddas qadamjoylar, masjid, madrasalar, qadimgi savdo inshootlari va karvonsaroylar xususidagi J.Mirzaahmedov, R.Almayev, A.Mo’minov K.Jumayev, N.Naimov, A.Xalilov, S.Buxoriy, A.Xalimov, Yo.Yusupov va S.Salimovlarning70 ilmiy maqolalari keng o’rin olgan. Ushbu maqolalarda vohadagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalariga bag’ishlangan. Jumladan, Buxorodagi

ma’muriy inshoot binolaridan Ark tarixi to’g’risida N.Naimov, X.Ahmedov, A.Xalilovlovlar gazeta sahifalaridagi ilmiy maqolalarida yoritib berganlar Arkning asoschilari Siyovush va Afrosiyob tarixiy shaxslar bo’lganligi N.Yo’ldoshev maqolasida quyidagicha izohlab beriladi: “Siyovush otasi Kaykovus Ahamoniylar sulolasidan bo’lib VI asrda Eronda hukmronlik qilgan. Abu Rayhon Beruniy Siyovushnig o’g’li Kayxusrav Xorazmda hukmron bo’lganligini tarixiy faktlar asosida tasdiqlaydi. Buxoro majusiylari Afrosiyob va Siyovush qabrini muqaddas bilib sajda qilganlar. Buxoro, Samarqand, Xorazm xalqlari qadimgi an’analarni davom ettirib Buxorolik musulmonlar XX asr boshlariga qadar Siyovushni shahid bo’lganlar qatorida, qabrlarini ziyoratgohga aylantirib, Siyovushni vali (madadkor) deb bilganlar”. Yuqoridagi dalillardan tashqari Siyovush zamonida yashab kelayotgan mahalliy urf odatlar va an’analar borki uning tarixiy shaxs ekanligidan dalolat beradi. Birinchidan, Buxoro arkining sharqiy darvozasi Dari Kohfurushon (Somonfurushon) deb atalgan chunki, darvozaning pastidagi maydonchada Buxoro arki paydo bo’lgandan buyon dehqonlar somon, beda va boshqa mol ozuqalarini keltirib sotganlar. Ikkinchi dalil Siyovush shahid bo’lgandan keyin “Dari Kohfurushonda” ko’milgani uchun bu darvoza “Dari Go’riyon” deb atalgan. Qadimgi so’g’d va fors tilida “qabr”-go’r degan manoni bildiradi. Uchinchi dalil Siyovushning xotirasiga bag’ishlab aytiladigan Mug’lar yig’isi marsiyasi, o’zgargan holda vafot etgan kishining o’lgan kuni, “begoyi juma”, “qirq oqshomi” marosimida oymullalar tomonidan marsiya aytish odat tusiga kirib qolgan. To’rtinchi dalil Navro’z kuni ertalab erkakalar tomonidan xo’roz so’yilib, bu an’ana ham o’zgartirilgan holda saqlangan. Navro’zda xo’roz so’yish odat ga aylanib, buni buxoroliklar “Qozon to’ldi”deb ataydilar . Ushbu me’moriy majmuaning qadimiy inshootlardan bo’lishiga qaramay mustaqillik yillarigacha bo’lgan davrda binoning ta’mirlanishiga yetarli darajda e’tibor berilmagan. Sovet hokimiyati yillarida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tomonidan qabul qilingan dastlabki dekretlarning birida Respublika xalq maorif nozirligi huzurida “San’at va tarixiy

O'xshashlar

Mustaqillik yillarida Qoraqalpog'iston Respublikasi
Germaniyaning oʻrta asrlar tarixiga oid manbalari
MUSTAQILLIK YILLARIDA QASHQADARYO VILOYATI DEMOGRAFIYASI
Mustaqillik yillarida O’zbekiston Braziliya munosabatlari
MUSTAQILLIK YILLARIDA DAVLAT BOSHQARUVI TIZIMIDA