MUSULMONLARDA OILA VA NIKOH MUNOSABATLARI
![MUSULMONLARDA OILA VA NIKOH MUNOSABATLARI
MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………………...4
I Bob. Shar q xalqlarida oila etikasi masalalari: muammolar va yondashuvlar. 15
1 .1. Markaziy Osiyoda oila va nikoh munosabatlarining ahloqiy jihatlari………....16
1.2 . Musulmon Sharqida oilaviy qadriyatlar ……………………………………….23
1.3 . Sharq va G’arbda oila etikasi: umumiylik va farq..…………………………….29
II Bob. Islom ta’limotida oila va nikoh etikasi …………………………………...41
2.1 . Islom da niko h va oilaning munosabatlarining ahloqiy kodeksi………………42
2. 2. Islom dinida erkakning vazifalari …………………………………………….51
2. 3 .Islomda ayolning vazifalari: ahloq va odob..………………………………….59
III Bob. H ozirgi zamonda niko h va oila munosbatlariga islomiy yondashuv….69
3.1 Qur’oni Karim va h adislar da oila etikasi : tarix va zamon……………………….69
3.2 “ Musta h kam oila” konsepsiyasida islomiy ta’limotning o‘rni va ahamiyati ……76
3.3. Barkamol avlod tarbiyasida islomiy tartib… ………………………………….85
Xulosa va tavsiyalar……………………………………………………………….91
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………………94
1](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_1.png)
![Annotatsiya
Ushbu tadqiqot ishida islom talimotida oiladagi ahloqshunoslik masalalari
o‘rganilgan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlardan ko‘zlangan
maqsad har tomonlama barkamol va ma’naviy yetuk yoshlarni tarbiyalashdan
iboratdir. Bunda esa oilaning jamiyatda tutgan o‘rni, oilada farzandlarni komil
insonlar qilib tarbiyalash masalasi g‘oyat muhimdir. Unda ma’naviy
merosimizning birqismi bo‘lgan islom etikasinig oilani mustahkamlashdagi
falsafiy ahamiyati ochib berilgan. Islom dinida odob-ahloq qoidalari atroflicha
yoritilgan. Musulmon oilasida shakllangan etikaning jamiyat osoyishtaligi va
faravonligida tutgan o‘rni hamda afzallik jihatlari haqida fikr yuritilgan.
Annotation
In this research work, the guide to Islam examines issues of family morality.
The goal of the reforms carried out in our country is an indicator of comprehensive
and spiritually mature youth education. And in this case, the role of the family in
society, the issue of raising children in the family as perfect people is extremely
important. It reveals the philosophical significance of Islamic ethics, which is one of
our spiritual heritage, in strengthening the family. In the religion of Islam, the rules of
etiquette are comprehensively covered. It also emphasizes the idea of the role and
advantage of ethics in ensuring peace and prosperity of society, which was formed in
the Muslim family.
2](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_2.png)
![Kirish
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va dolzarbligi: Oila
jamiyatning fundemantal negizi hisoblanadi. Mustahkam oila fuqarolik jamiyatining
tayanch nuqtasi, barqaror va tinch tuzilmasidir. Oila deb atalmish bu muqaddas
dargohda nafaqat inson dunyoga keladi, balki u ma’nan va ahloqan tarbiya topadi.
Jamiyat taraqqiyoti va ravnaqi oilaning mustahkamliligiga bog‘liqdir. Zero, jamiyat
asosi - oilaning moddiy va ijtimoiy jihatdan mustahkamlanib borishi g‘oyat muhim
ahamiyatga ega. Bunda mustaham oilani barpo etish esa muqaddas dinimiz Islomiy
etika, musulmonlik odobi, go‘zal hulq orqali amalga oshadi.
Respublikamiz mustaqillikka erishib, huquqiy demokratik davlat, fuqarolik
jamiyati shakllanish jarayonida O‘zbekiston xalqi oldida turgan eng dolzarb
muammolardan biri oila munosabatlarini hozirga zamon talablari darajasida
takomillashtirish, unga asos bo‘lgan dunyoviy, diniy, milliy va umuminsoniy
qadriyatlardan ijodiy foydalanish yo‘llarini aniqlashdan iborat. Shuning uchun ham
davlatimiz siyosatida oilada ma’naviy barkamol, jismoniy sog‘lom yosh avlodni
tarbiyalashga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Mamlakatimizda olib borilayotgan har qanday islohotlar mustahkam oila
institutini shakllantirish, hamda oilaviy munosabatlarni ahloqiy jihatdan har
tomonlama qo‘llab-quvvatlash va himoya qilishga qaratilmoqda. «...bugungi tez
o‘zgarayotgan ziddiyatli davrda oilaviy masalalarni ilmiy asosda chuqur
o‘rganmasdan turib, ijtimoiy hayotdagi ko‘plab murakkab savollarga javob topish
qiyin». 1
Shuning uchun, avvalo, jamiyatda sog‘lom ijtimoiy-madaniy muhitni,
sog‘lom tafakkur tarzi, yuksak tarbiya tizimini rivojlanishi, zamonaviylik va islomiy
qadriyatlari uyg‘unligiga asoslangan o‘zbek oilasining jamiyatdagi rolini oshirish,
oila va oilaviy munosabatlar borasidagi har bir insonning o‘z oilasi va farzandlar
kelajagi haqidagi qarashlarini ro‘yobga chiqarish uchun aholini har tomonlama
qo‘llab-quvvatlashga oid xususiyatlardan kelib chiqqan holda ilmiy izlanishlar olib
borish bugungi kunda dolzarbdir. “Eng mu h imi, islo h otlarimiz samarasini yurtimizda
1
Mirziyoev Sh.M. Oila va jamiyat ustuni, hayotimizning fayzi va ko‘rki // Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga
berilgan eng oliy bahodir. 2 jild -T.: O‘zbekiston, 2018, 464-bet.
3](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_3.png)
![yashayotgan h ar bir inson, h ar bir oila bugun o‘z h ayotida h is etishi kerak. Buning
uchun barcha bo‘ g‘ indagi ra h barlar foizlar, ra q amlar, q o g‘ ozning ortidan q uvmasdan,
h ar bir fu q aro uchun, uning h ayotiy manfaatlarini ta’minlash uchun ishlashi shart.
Shunda nuroniy keksalarimiz, mu h taram otaxon va onaxonlarimiz, h urmatli
ayollarimiz, aziz farzandlarimiz, jajji nabiralarimiz, ko‘pmillatli butun xal q imiz
bizdan rozi bo‘ladi” 2
.
Darhaqiqat, o‘zbek xalqi tarixiy taraqqiyotida milliy qadriyatlarning
uyg‘unlashuviga asoslangan oilaviy munosabatlarda voyaga yetgan insonning
ma’naviy-ahloqiy kamoloti hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Mustahkam oila
muhitida shakllangan insof va adolat tuyg‘usi, iymon, halollik, chiroyli xulqlilik va
boshqa insoniy fazilatlar shaxs ma’naviy barkamolligini namoyon qiluvchi sifatlardir.
Mazkur dissertatsiya mavzusining dolzarbligi quyidagilar bilan belgilanadi:
- birinchidan, oilaviy munosabatlarning islom ta’limoti ahloqiy jihatlarini asoslash,
mustahkam oila konsepsiyasini yoshlar ongi va tafakkuriga singdirish, yoshlarning
ma’naviy dunyosini boyituvchi tarixiy meros va qadriyatlarni falsafiy tahlil qilishga
ehtiyoj kuchaymoqda;
- ikkinchidan, G‘arb mamlakatlarida demokratiya namunasi deb baholanib, jahonga
ommaviy madaniyat niqobi ostida kuchayib borayotgan erkin muhabbat, fuqarolik
nikohi, bir jinsli nikohning g‘ayriinsoniy va g‘ayriislomiy mohiyatini ochib berish
muhim ahamiyat kasb etmoqda;
- uchinchidan, monogamiyaga asoslangan oilaning jamiyat oldidagi burchi va
mas’uliyati bilan bog‘liq milliy, islomiy va umuminsoniy qadriyatlarning oilani
mustahkamlashga qaratilgan jihatlarini falsafiy tahlil qilish nazariy-metodologik
ahamiyatga ega;
- to‘rtinchidan, o‘zbek xalqi turmush tarzi va namunali oilaviy munosabatlarini
mustahkamlashda islomiy qadriyatlar va musulmonlik ahloqining tarixiy ahamiyatini,
undan kreativ foydalanishda vorisiylikka rioya qilish ilmiy yo‘llarini, usullarini
tadqiq qilish zaruriyati kuchaymoqda;
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezmidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi (2020 yil 25
yanvar) .uz.u
4](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_4.png)
![- beshinchidan, ma’naviy hayotimiz dunyoviylik va diniylik uyg‘unligiga tayanishi
lozimligiga e’tiborni jalb qilishi, oilaviy munosabatlarda islom ta’limotidan
foydalanish imkoniyatlarini o‘rganilishi ijtimoiy zaruratdir.
Muammoning o’rganilganlik darajasi va metodologik asosi. Islom manbalarida
oila munosabatlar etikasi ni takomillashtirishning dunyoviy va diniy muammolarini
tadqiq etish masalasi barcha davrlarda faylasuflar va ilohiyotchilar diqqatini jalb etib
kelgan.
O‘zbekiston islom dini keng tarqalgan mamlakatlardan biri bo‘lib, undan
nikoh, farzand tarbiyasi, er va xotin burchi hamda vazifalari kabi oilaviy
munosabatlarni o‘rnatish va takomillashtirishda milliy qadriyatlarni o‘zida
mujassamlashtirgan shariat dasturlariga, hatto siyosat-ma’muriy ta’qiqlarga
qaramasdan amal qilib kelingan. Xususan, oila ahloqiy mezonlarini asoslashda
islomning xanafiya shariat asoslaridan kreativ foydalanilgan.
Oilaviy munosabatlar etikasini takomillashtirishga oid bo‘lgan dunyoviy va
diniy maqomdagi muammolar: ulamolar, qonunshunoslar, hakamlar faoliyatida,
olimu fuzalolar, ilm izlanuvchilarning diqqatini o‘ziga jalb etgan. Oila etikasining
mohiyatining an’anaviyligi, milliy, diniy va umuminsoniy ahloqiy qadriyatlar
tizimida tutgan o‘rni, oila muhitining barkamol avlodni tarbiyalashdagi ahamiyati
hozirgi zamon falsafiy tafakkur taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda.
Sharqning bebaho ma’naviy yozma merosi «Avesto» kitobida oilaning
muqaddasligi yoritilgan. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining falsafiy-ilmiy va estetik
merosi mavzumizni yoritishda dolzarb ahamiyatga ega. Abu Nasr Forobiy, Abu
Rayhon Beruniy, Ahmad Yassaviy, Abu Bakr Roziy, Bahovuddin Naqshband, Ibn
Sino, Kaykovus, Mahmud Kashg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Imom Buxoriy, Abu
Abdurahmon an Nasoiy, Hakim Termiziy, Sulaymon Boqirg‘oniy, Ahmad Yassaviy,
Muhammad Huzuriy, Rizouddin Ibn Faxruddin, Amir Temur, 3
kabi allomalar
3
Avesto. Tarixiy-adabiy ѐNdgorlik. Asqar Mahkam tarjimasi. – T.: Sharq, 2001; Platon. Soch. v 3-x tomax. –
M., 1871. – T. 3. – Ch.1; Aristotel. Sochineniya. V 4-tomax. – M.: M ы sl, 1983; Beruniy, Abu Rayhon.
Qadimgi xalqlardan qolgan ѐ
N dgorliklar // Beruniy A.R. Tanlangan asarlar. 1-jild. – T.: 1968; Abu Nasr
Farobiy. Fozil odamlar shahri. – T.: A.Qodiriy, 1993; Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. 1-jild /
Tuzuvchilar: U.Karimov, H.Hikmatullaev. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashri ѐ
N ti, 1992. 3-jild;
Al-Buxoriy. Al-Jomi as-sahih (ishonarli to‘plam). 4 jildlik. – T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1991-1999;
At-Termiziy. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabi ѐ
N t va san’at nashri ѐ N ti, 1993; Ahmad Yassaviy. Devoni
hikmat. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabi ѐ
N t va san’at nashri ѐ N ti, 1992; Rizouddin Ibn Faxruddin. – T.:
5](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_5.png)
![jamiyat, oila va oilaviy munosabatlar etikasi, namunali turmush tarzining kelib
chiqishida falsafiy-ahloqiy omillarga alohida e’tibor qaratganlar.
Shuningdek, Ahmad Yugnakiy, Imom G‘azzoliy, Farididdin Attor, Husayn
Voiz Koshifiy, Alisher Navoiy 4
kabi mutafakkirlarning asarlarida oilada milliy, diniy
va islomiy tarbiya masalalariga oid didaktik fikrlar ifodalangan. O‘zbek olimlaridan
S.Akmalova, B.Valieva, I.Cherkashina, R.Vosiqova, V.Karimova, U.Mahkamov,
O.Musurmonova, F.Saifnazarova, Saloxiddin Muxiddin, U.Uvatov, M.Holmatova,
E.Yusupov, O‘.Yusupov, R.Ubaydullaeva, Hoji Ahmadjon Bobomurodovlar oila
munosabatlari mas’uliyati, oiladagi tarbiya masalalariga oid nazariy va amaliy
ahamiyatga molik qarashlarni ilgari surganlar 5
.
Diniy manbalarda esa, oilaning mohiyati, jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni, ota va
onalar, farzandlarning burchi va mas’uliyati, oiladagi ahloq, odob tarbiyasining
teologik nazariy-metodologik asoslari ko‘rsatilgan. Ayniqsa, Qur’oni karim,
Hadislarning mustaqillik davrida o‘zbek tilida nashr etilishi katta ahamiyatga ega
bo‘ldi. Demokratiya, fikr erkinligi, e’tiqodiy bag‘rikenglikka katta e’tibor
berilayotgan hozirgi kunda oila munosabatlariga asos bo‘lgan umuminsoniy –
dunyoviy va diniy qadriyatlarni falsafiy tahlili zaruriy holga aylanmoqda. Zero, oila
munosabatlarini sof dunyoviy yoki diniy hodisa sifatida qarash ularni bir-biriga
qarama qarshi qo‘yish masalaga bir tomonlama yondashishdir.
Sobiq sovet davrida oila munosabatlariga sinfiy siyosat va biryoqlamalik
andozalar asosida yondashilib, uning milliy jihatlari, diniy ayniqsa islomiy
Cho‘lpon, 1993; Amir Temur Ko‘ragon. Zafar yo‘li. – T.: Nur, 1992. 6
4
Zayniddin Muhammad G‘azzoliy. Kim ѐN i saodat. – T.: Kamalak, 1995; Koshifiy X.V. Futovatnoma Sultoniy
ѐ
N hud javonmardlik tariqati. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashri ѐ N ti, 1994; Alisher Navoiy.
Asarlar. Xamsa. Hayrat-ul Abror. – T.: O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi G‘.G‘ulom nomidagi
nashri ѐ
N t-matbaa ijodiy uyi, 1965. 6- jild.
4 Akmalova S. Onaginam. – T.: O‘zbekiston, 1993; Valieva B., Cherkashina I. O‘zbekistonda xotin-qizlar:
qonun va jamiyat muammolari. – T.: Sharq, 1999; Vosiqova R. Har bir a ѐ
N l uchun. – T.: Adolat, 1994; Karimova
V. Oila ijtimoiy himoya omillari. – T.: 2007; Mahkamov U. Axloq va odob saboqlari. – T.: Fan, 1994;
Musurmonova O. Oila ma’naviyati va milliy g‘urur. – T.: Ma’naviyat, 2000; Ma’rifat – tinchlik asosi /
Tuzuvchi D.Rahimjonov, mas’ul muharrir Z.Islomov. – T.: Toshkent islom universiteti, 2007;
Saifnazarova F. O‘zbek oilasi: ijtimoiy va ma’naviy qadriyatlar. – T.: Yurist-media markazi, 2007;
Salohiddin Muhiddin. Oila va shar’iy nikoh odoblari. – T.: Movarounnahr, 2004; Shayx Abdusalom al-
Muborakfuriy. Imom al-Buxoriy (ha ѐ
N ti va merosi). Arab tilidan U.Uvatov tarjimasi. – T.: «Toshkent
islom universiteti» nashri ѐ
N t-matbaa birlashmasi, 2008; Xolmatova M. Oilaviy munosabatlar madaniyati
va sog‘lom avlod tarbiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2000; Yusupov E., Yusupov O‘. Oila – ma’naviyat bulog‘i. – T.:
O‘AJBNT, 2003; Hoji Ahmadjon Bobomurod. Islom odobi va axloqi. – T.: Movarounnahr, 2008;
5
6](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_6.png)
![xususiyatlari inkor etildi. Natijada jamiyat oilaviy hayoti va yoshlar tarbiyasiga
ko‘rsatgan salbiy oqibatlari yuzaga keldi. Islomiy diniy qadriyat va milliylik
xususiyatlarini mensimaslik, oilada diniy qadriyatlarga asoslangan milliy tarbiya
o‘tmishning zararli sarqiti degan dogmatik qarashlar hukm surdi. Islomda oila etikasi
masalaglariga ob’ektiv yondashganlar esa, ta’qib va tazyiq ostiga olindilar.
XX asr oxirlarida MDH mamlakatdaridagi tadqiqotchilar tomonidan oila
munosabatlarining ijtimoiy-falsafiy, tarixiy-madaniy, diniy-ahloqiy, sotsiologik,
pedagogik va psixologik muammolari bo‘yicha bir qancha risolalar nashr etildi 6
.
Yuqorida keltirilgan asarlarda oila takomilining falsafiy, nazariy, diniy-ahloqiy
jihatlari yuzasidan muhim xulosalar, nazariy va amaliy tavsiyalar berilgan. Ammo
oila munosabatlarining shakllanishida islom ta’limotidan ijodiy foydalanish, ayniqsa,
bunda vorislik aloqadorliklariga rioya qilish masalalari alohida tadqiqot predmeti
qilib olinmagan.
Mustaqillika qadar himoya qilingan R.Boyqobulova, B.Valievalarning
dissertatsiyalarida XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ayollarga
bo‘lgan munosabat, ayollar huquqi masalasi, oilada er-xotin haq- huquqlari, shariat
hukmlari va boshqa qadriyatlar o‘sha davrning kommunistik mafkurasi nuqtai
nazaridan tahlil qilingan 7
.
Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng, o‘zbek oilasi ahloqiy
munosabatlarini takomillashtirishning dunyoviy va diniy asoslari tarixini jiddiy
o‘rganish, ularni hayotga tatbiq etishga katta e’tibor qaratildi. Bu dolzarb muammoni
tadqiq etishda Abdulvahob Xallof, Abu Abdulloh Muhammad ibn al-Buxoriy,
Burxoniddin Al-Marg‘inoniy, Rizouddin Ibn Faxruddin asarlari xalqimiz oila
6
Kerimov G.M. Shariat – zakon jizni musulman. – M.: Lenom, 1999; I. Al-Mansuri.
Musulmanskie prazdniki i obryad ы . – M.: Lenom, 1998; From E. Mujchina i jenshina. – M., 1999; Azarov
Yu. Semeynaya pedagogika. – M.: Pedagogika, 1993; Antonov A.I. Semya kakaya ona i kuda dvijetsya. – M.:
M ы sl, 1998; Bestujev-Lada N.V. Okno v budu щ ee. – M., 1991; Xarchev A.G., Minkovskiy M.S. Sovremennaya
semya i ye ѐN problem ы : Sotsialno-demograficheskoe issledovanie. – M.: M ы sl, 1997.
7
Boyqobulova R. Osobennosti religioznosti sredi jen щ in-uzbechek i puti sovershenstvovaniya
ateisticheskoy vospitatelnoy rabot ы sredi nix (na materialax Uzbekistana): avtoref. dis. ... kand. filos.
nauk. – T., 1988; Valieva B.S. Osobennost modernizatsii semeyno-pravov ы x norm shariata v sovremenn ы x
usloviyax: avtoref. dis. ... kand. filos. nauk. – T., 1986.
7](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_7.png)
![munosabatlari etikasini shakllanishi va jarayonlarining muhim jihatlarini ilmiy
asoslashga xizmat qilmoqda 8
.
Oila munosabatlarining turli qirralariga bag‘ishlangan asarlar – Azim Xoja
Eshon, Alixonto‘ra Sog‘uniy, Mahmud Zamaxshariy, Muhammad Sharif al Buxoriy,
Nasriddin Burxonuddin Rabg‘uziy, Rizouddin Ibn Faxruddin, Fozilqori Yosin o‘g‘li,
Xoji Mirzo Ibrohim Saidzoda Xo‘jandiy, Husayn Voiz Koshifiylarning 9
asarlari oila
etikasi, oila munosabatlari rivojiga hissa bo‘lib qo‘shildi.
Mustaqillik davrida oila muammosining nazariy-konseptual jihatiga, hayotiy–
ijtiomiy muammolarni o‘rganishga katta e’tibor qaratildi. Xususan, davlatning dinga
va diniy tashkilotlarga nisbatan siyosatida oilaviy munosabatlarga tegishli diniy
qadriyatlar ma’naviyat va ma’rifatning tarkibiy qismi deb qaraldi. Natijada
mustaqillik yillarida yozilgan ilmiy ishlar, dissertatsiyalarda islom dinining ijtimoiy,
tarbiyaviy ahamiyatiga yangicha yondashuvlar vujudga kelmoqda. Bu davrda
mamlakatimiz olimlari ham o‘z tadqiqotlarida oila etikasining bir qator jihatlarini
tadqiq etganlar. Jumladan, bu davrda amalga oshirilgan tadqiqotlarda milliy turmush
tarzi tizimida ma’naviyat, oilaviy munosabatlar, madaniyatning tarbiyaviy ahamiyati
kabi masalalarni yoritishga alohida e’tibor berildi. Bu jihatdan B.Aminov,E.Yusupov,
A.Valiev, S.Shermuhamedov, T.Mahmudov, Q.Xonazarov, I.Jabborov, O‘.Abilov,
I.Karimov, E.Shayxova, M.Mamashokirov, Q.Nazarov, V.Alimasov, G‘.Najimov,
S.Otamurotov, I.Saifnazarov, Yu.Shodimetov, M.Xolmatova 10
, U.Qoraboev,
M.Nurmatova, O.G‘aybullaev, B.Husanov, O.Nishonova va G.Tillaeva 11
kabi
olimlarning tadqiqotlarini tilga olish mumkin. Bular jamiyatda obod muhitni yaratish
va insonlarda chiroyli turmush tarzi, xalq, sinf, oila, mahallalarda kishilar o‘rtasidagi
8
Abdulvahob Xallof. Usulul fiqh. Islom qonunshunosligi. – T.: Adolat, 1997; Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-
Buxoriy. Sahih al-Buxoriy: 2 jildli. – T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008;
Burhonuddin al-Marg‘inoniy. Hidoya. 1-jild. – T.: Adolat, 2000; Rizouddin Ibn Faxruddin. Nasiyhat. –
T.: Cho‘lpon, 1993.
9
Azim Xoja Eshon. Hikmat. – T.: O‘zbekiston, 1993; Alixonto‘ra Sog‘uniy. Tarixiy Muhammadiy. –
T.: Movarounnahr, 1991; Abulqosim Mahmud Ibn Umar ibn Ahmad az-Zamaxshariy. Nozik iboralar. – T.:
Kamalak,1992; Muhammad Sharif al-Buxoriy. Favoidi haqqoniyya. – T.: Adolat, 1995; Nosiruddin
Burhonuddin Rabg‘uziy. Qisasi Rabg‘uziy. – T.: Yozuvchi, 1991; Rizouddin Ibn Faxruddin. Tarbiyali xotun. –
T.: Mehnat, 1991; Fozilqori Yosin o‘g‘li. Qalblar shifosi. – T.: Movarounnahr, 2000; Xoji Mirzo Ibrohim
Saidzoda Xo‘jandiy. Saodat rahnamosi. – T.: Xo‘jand, 1995; Husayn Voiz Koshifiy. Futuvvatnomai
sultoniy ѐN hud javonmardlik tariqati. – T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi, 2000.
10
Xolmatova M. Oilaviy munosabatlar madaniyati va sog‘lom avlod tarbiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2000 - B. 216.
11
Tillaeva G. Oila va inson kamoloti. – T.: O‘zR FA falsafa va huquq instituti nashriyoti, 2011. – B. 255.
8](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_8.png)
![muloqotlarni o‘z ichiga oladigan kommunikativ faoliyat, insonning jismoniy va
ma’naviy rivojlanishiga qaratilgan tarbiyaviy faoliyat ekanligi tadqiq etgan.
F.A.Primovaning dissertatsiyasi oila qurishda Oila kodeksiga kiritilgan
ahloqiy, huquqiy mezonlarga amal qilishning ijtimoiy, tarbiyaviy ahamiyatini tahlil
etishga asosiy e’tibor qaratilgan; S.J.Tursunovaning dissertatsiyasida 12
shariat
qonunlarining oila va jamiyat hayotida tutgan o‘rni va roli, Markaziy Osiyo
allomalar, ahloqshunoslarning qarashlari o‘rganilgan.
M.Xolmatovaning dissertatsiyasida oilaviy munosabatlarni mustahkamlash,
sog‘lom avlodni tarbiyalash masalalari tadqiq etilgan. K.U.Najmiddinova va
N.Z.Saydalievalarning dissertatsiyalarida oila jamiyatning kichik hujayrasi, ijtimoiy-
madaniy organizmi ekanligi oila tarbiyasida milliy va umuminsoniy madaniyatni
uyg‘unlashtirish masalalari tahlil qilingan 13
.
Dehqonov Mamatali Rohatalievichning ― “Islomda oila munosabatlari
madaniyatini rivojlantirishining falsafiy tahlili” nomli falsafa fanlar nomzodi ilmiy
darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiyasida oila munosabatlari
madaniyatining tarixiy rivojlanish bosqichlari, oila munosabatlari madaniyati
nazariyasining metodologik tahlili, islomda oila munosabatlari madaniyatining
shakllanishi va rivojlanish bosqichlari, islomda oila etikasi va er-xotinlik
munosabatlari madaniyatining ijtimoiy va ahloqiy nazariy asoslari, oila munosabatlari
madaniyatining ijtimoiy va ahloqiy mezonlari, oila munosabatlari madaniyatini
shakllantirishga asos bo‘lgan milliy va islomiy qadriyatlar, fuqarolik jamiyatini
shakllantirishda islomning oila munosabatlari madaniyatidan foydalanish usullari va
vositalari, islom ta’limotida oila madaniyatining zamonaviy xususiyatlari, oila
munosabatlari madaniyatida otaning farzand tarbiyasidagi burchi, O‘zbekistonda
fuqarolik jamiyati qurish jarayonida farzandlar mas’uliyatining ortishida xotin-qizlar
va ayolning roli masalalariga keng qamrovli holda yondashilgan.
12
Primova F. Oilaviy munosabatlarini shakllantirishda milliy va diniy qadriyatlarining tutgan o‘rni: fals. fan. nomz. ...
dis. avtoref. – T., 1999; Tursunova S.J. Grajdanskie zakonы i normы shariata po semeynomu pravu i ix sotsialnaya
suщnost: avtoref. diss. ... kand. filos. nauk. – T., 1997.
13
Xolmatova M. Problemы sovershenstvovaniya kulturы semeynыx otnosheniy i vosptaniya zdorovogo pokoleniya:
avtoref. diss. ... dokt. filos. nauk. – T., 1998; Najmiddinova K.U. Oila tarbiyasida milliy va umuminsoniy axloqiy
madaniyatning o‘rni: fal. fan. nomz. ... diss. avtoref. – T., 2006; Saydalieva N.Z. Oila va ѐNshlarni oilaviy ha ѐNtga
tay
ѐNrlashning ijtimoiy-falsafiy masalalari: fal. fan. nomz. ... diss. avtoref. – T., 2002.
9](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_9.png)
![Yuqorida qayd etilgan ilmiy tadqiqotlar va diniy hamda dunyoviy
manbalarning tahlili oila etikasi muammosi ko‘p qirrali, murakkab masalalardan biri
ekanligidan dalolat beradi.
Oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda, davlat qonunlari bilan bir qatorda
milliy va islomiy qadriyatlardan oqilona foydalanish o‘z samarasini beradi. Islom
manbalarida ifodalangan , musulmonlik ahloqi, oila etikasi, oila munosabatlarini
falsafiy o‘rganish va tadqiqot predmetiga aylantirish mamlakatimizda yuksak
ma’naviyatni qaror toptirish masalasini hal qilishga o‘ziga xos hissa qo‘shadi.
Tadqiqot ish i ning ob’ektini islom ta’limotida oila etikasi va musulmonlik ahloqi
tashkil etadi.
Tadqiqot ish i ning predmeti islom ta’limotida oila etikasi, oilaviy munosabatlari va
undan vorisiylikka asoslanib, kreativ foydalanish muammosidan iborat.
Tadqiqot ishining maqsadi. Islom ta’limoti (ilohiyoti va amaliyoti)da oila
munosabatlarining etikasi hamda hozirgi davrdagi turmush ma’naviyatini yuksaltirish
kontekstida tizimli, ilmiy – falsafiy tahlil orqali, oila munosabatlari tizimiga
dunyoviy va diniy madaniyat elementlarini singdirish qonuniyatlari va
mexanizmlarini ilmiy asoslashdan iborat.
Tadqiqot ishining vazifalari :
- islom ta’limotida oila munosabatlarining vujudga kelishi va takomillashuvi
jarayonini falsafiy-nazariy tahlil etish;
- Sharq va G‘arbdagi oila etikasining qiyosiy tahlili orqali islomiy qadriyatlarning
roli ko‘rsatib berish;
- oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda islom ta’limotidagi aqidaviy, huquqiy va
diniy-falsafiy asoslarini o‘rganib, ulardan ijodiy foydalanish imkoniyatlarini aniqlash;
- globallashuv jarayonida oilada ma’naviy barkamol, jismoniy sog‘lom avlodni
tarbiyalashda diniy meros va milliy qadriyatlardan oqilona foylanish yo‘llari va
usullarini ilmiy asoslash;
- nikohga kirishayotgan yoshlarning ota-onalik burchi mas’uliyatini oshirishda
rasmiy huquq va islomiy shariatni uyg‘unlashtirish zarurligini asoslash;
10](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_10.png)
![- oilada ota-ona va bolalar munosabatlariga rahna soluvchi norasmiy – diniy
harakatlarga qarshi yoshlarda g‘oyaviy immunitetni hosil etish usullarini tadqiq etish;
- tadqiqot natijalariga asoslanib, oila munosabatlarini takomillashtirish yuzasidan
oilada ta’lim, tarbiya ishlarini yaxshilashga doir amaliy taklif va tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat.
Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi:
- islom ta’limotida oilaviy munosabatlar etikasi nazariy metodologik jihatdan tadqiq
etildi;
- islom ta’limotida nikoh qurish, oilani tashkil etish, barqarorligini ta’minlashga
yo‘naltirilgan shar’iy-diniiy qoidalar tarixiy jihatdan tahlil etildi;
- islom ta’limotida oila munosabatlarining aqidaviy huquqiy va nazariy asoslari
tadqiq etildi;
- oilaning ahloqiy mohiyati hamda jamiyat taraqqiyoti, shaxs ma’naviy kamolotidagi
o‘rni va ahamiyati nazariy tahlil etilib, uning jamiyat rivojlanishi bilan o‘zgarib,
yangilanib, takomillashib turishi sabablari aniqlandi;
- islom ta’limotida oila madaniyati ning ijtimoiy ahamiyati, gumanistik xususiyatlari
o‘rganildi;
- barkamol avlodni tarbiyalashda, mustahkam oilani barpo etishda islomning oila
munosabatlari madaniyatidan foydalanish usul va vositalari ishlab chiqildi.
Tadqiqot ishining asosiy masalalari va farazi:
- diniy qarashlarda oilaviy munosabatlar etikasi va madaniyati rivojlanishining o‘ziga
xos xususiyatlarini aniqlash;
- islom ta’limotida oilani mustahkamlashning mexanizmlarini, yo‘nalishlarini
ko‘rsatish;
- oila munosabatlari etikasida Oila kodeksi bilan Islom dini tartib-qoidalari o‘rtasida
umumiylik va xususiylikni aniqlash;
- globallashuv jarayonida “Mustahkam oila” konsepsiyasini yaratishda oila
munosabatlari rivojlanishining tarixiy ildizlarini falsafiy tahlil etish;
- oila munosabatlarini rivojlantirishda milliy, islomiy va umuminsoniy qadriyatlardan
foydalanish yo‘llari, vositalari va usullarini ishlab chiqishdan iborat.
11](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_11.png)
![Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlarning sharhi (tahlili):
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (-T.:2017) (1) mamlakatimizning
asosiy qonunlari, xususan fuqarolar, millat va elatlar tengligi va ularning madaniyati,
urf-odati, qadriyatlari, an’analari, ularning rivojlanishi uchun shart-sharoitlar
yaratilishi haqida fikrlar bildirgan.
- I.A. Karimovning ― Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch (-T.:2008) [14] asarida
xalqimizning oila munosabatlarida muqaddas dinimizning inson ma’naviy-ahloqiy
kamolotida hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi bayon etilgan.
-O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son
«O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida » gi farmonida oila institutining jamiyatdagi roli bayon etilgan.
- 2017 yil 5 iyuldagi PF-5106-son « Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini
oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida » gi
farmonida barkamol avlodni tarbiyalash muammolari bayon etilgan.
- 2018 yil 2 fevraldagi PF-5325-son « Xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash va oila
institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida » gi farmonida oilaga e’tibor masalalari o‘z aksini topgan.
- 2018 yil 29 martdagi PF-5386 son «Obod qishloq» dasturi to‘g‘risida»gi
farmonlarida ifodalangan.
- O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoev Sh.M. Oila va jamiyat ustuni,
hayotimizning fayzi va ko‘rki // Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan
eng oliy bahodir. (2 jild )( -T, 2018) asarida jamiyat hayotida oilaning roli va
ahamiyati bayon etilgan.
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi (2018 yil. 28 dekabr) da Buyuk Imom Buxoriyning hadislarini yosh
avlodni tarbiyalashdagi roli haqida fikr bildirilgan.
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi (2020 yil 25 yanvar) da mamlakatimizda “Jaholatga qarshi –
ma’rifat” degan ezgu g‘oya asosida islom dinining insonparvarlik mohiyatini,
12](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_12.png)
![tinchlik va do‘stlik kabi oliyjanob maqsadlarga xizmat qilishini targ‘ib etish kun
tartibimizdagi doimiy masalalardan biri bo‘lib qoladi.
Tadqiqotda qo‘llaniladigan metodikaning tavsifi: Dissertatsiyada tanqidiy-
refleksiya, ob’ektivlik, qiyoslash, tizimli yondashuv normalari, innovatsion
yondashuv, tahlil va umumlashtirish, tarixiylik va mantiqiylik birligi usullaridan
foydalanilgan.
Tadqiqot natijalari ning nazariy va amaliy ahamiyati.
Musta hkam oilani qaror toptirish jarayonida ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini
oshirishda, islomiy va milliy qadriyatlarni ng sintezi orqali oila ma’naviyatini
yuklashtirishda foydalanish mumkin. Dissertatsiya ning amaliy ahamiyati, unda ilgari
surilgan nazariy va amaliy tavsiyalardan: “ Ijtimoiy falsafa ” , “ Dinshunoslik ”,
“ Madaniyatshunoslik ”, “ Din falsafasi”, “ Oila ”, “Ahloq falsafasi”, “ Ma’naviyat
falsafasi ” fanlarining o‘qitishda dastur va qo‘llanmalar tay yo rlashda, mahallalarda
yoshlarni oilaviy turmush qurishga o‘rgatishda foydalanish mumkin.
Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya “Kirish”, to‘qqiz paragrafni o‘z ichiga olgan
uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy hajmi
92 betni tashkil qiladi.
13](/data/documents/5c29a508-4019-4aa6-a707-5f98a2e32341/page_13.png)
MUSULMONLARDA OILA VA NIKOH MUNOSABATLARI MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………………...4 I Bob. Shar q xalqlarida oila etikasi masalalari: muammolar va yondashuvlar. 15 1 .1. Markaziy Osiyoda oila va nikoh munosabatlarining ahloqiy jihatlari………....16 1.2 . Musulmon Sharqida oilaviy qadriyatlar ……………………………………….23 1.3 . Sharq va G’arbda oila etikasi: umumiylik va farq..…………………………….29 II Bob. Islom ta’limotida oila va nikoh etikasi …………………………………...41 2.1 . Islom da niko h va oilaning munosabatlarining ahloqiy kodeksi………………42 2. 2. Islom dinida erkakning vazifalari …………………………………………….51 2. 3 .Islomda ayolning vazifalari: ahloq va odob..………………………………….59 III Bob. H ozirgi zamonda niko h va oila munosbatlariga islomiy yondashuv….69 3.1 Qur’oni Karim va h adislar da oila etikasi : tarix va zamon……………………….69 3.2 “ Musta h kam oila” konsepsiyasida islomiy ta’limotning o‘rni va ahamiyati ……76 3.3. Barkamol avlod tarbiyasida islomiy tartib… ………………………………….85 Xulosa va tavsiyalar……………………………………………………………….91 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………………94 1
Annotatsiya Ushbu tadqiqot ishida islom talimotida oiladagi ahloqshunoslik masalalari o‘rganilgan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlardan ko‘zlangan maqsad har tomonlama barkamol va ma’naviy yetuk yoshlarni tarbiyalashdan iboratdir. Bunda esa oilaning jamiyatda tutgan o‘rni, oilada farzandlarni komil insonlar qilib tarbiyalash masalasi g‘oyat muhimdir. Unda ma’naviy merosimizning birqismi bo‘lgan islom etikasinig oilani mustahkamlashdagi falsafiy ahamiyati ochib berilgan. Islom dinida odob-ahloq qoidalari atroflicha yoritilgan. Musulmon oilasida shakllangan etikaning jamiyat osoyishtaligi va faravonligida tutgan o‘rni hamda afzallik jihatlari haqida fikr yuritilgan. Annotation In this research work, the guide to Islam examines issues of family morality. The goal of the reforms carried out in our country is an indicator of comprehensive and spiritually mature youth education. And in this case, the role of the family in society, the issue of raising children in the family as perfect people is extremely important. It reveals the philosophical significance of Islamic ethics, which is one of our spiritual heritage, in strengthening the family. In the religion of Islam, the rules of etiquette are comprehensively covered. It also emphasizes the idea of the role and advantage of ethics in ensuring peace and prosperity of society, which was formed in the Muslim family. 2
Kirish Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va dolzarbligi: Oila jamiyatning fundemantal negizi hisoblanadi. Mustahkam oila fuqarolik jamiyatining tayanch nuqtasi, barqaror va tinch tuzilmasidir. Oila deb atalmish bu muqaddas dargohda nafaqat inson dunyoga keladi, balki u ma’nan va ahloqan tarbiya topadi. Jamiyat taraqqiyoti va ravnaqi oilaning mustahkamliligiga bog‘liqdir. Zero, jamiyat asosi - oilaning moddiy va ijtimoiy jihatdan mustahkamlanib borishi g‘oyat muhim ahamiyatga ega. Bunda mustaham oilani barpo etish esa muqaddas dinimiz Islomiy etika, musulmonlik odobi, go‘zal hulq orqali amalga oshadi. Respublikamiz mustaqillikka erishib, huquqiy demokratik davlat, fuqarolik jamiyati shakllanish jarayonida O‘zbekiston xalqi oldida turgan eng dolzarb muammolardan biri oila munosabatlarini hozirga zamon talablari darajasida takomillashtirish, unga asos bo‘lgan dunyoviy, diniy, milliy va umuminsoniy qadriyatlardan ijodiy foydalanish yo‘llarini aniqlashdan iborat. Shuning uchun ham davlatimiz siyosatida oilada ma’naviy barkamol, jismoniy sog‘lom yosh avlodni tarbiyalashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mamlakatimizda olib borilayotgan har qanday islohotlar mustahkam oila institutini shakllantirish, hamda oilaviy munosabatlarni ahloqiy jihatdan har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va himoya qilishga qaratilmoqda. «...bugungi tez o‘zgarayotgan ziddiyatli davrda oilaviy masalalarni ilmiy asosda chuqur o‘rganmasdan turib, ijtimoiy hayotdagi ko‘plab murakkab savollarga javob topish qiyin». 1 Shuning uchun, avvalo, jamiyatda sog‘lom ijtimoiy-madaniy muhitni, sog‘lom tafakkur tarzi, yuksak tarbiya tizimini rivojlanishi, zamonaviylik va islomiy qadriyatlari uyg‘unligiga asoslangan o‘zbek oilasining jamiyatdagi rolini oshirish, oila va oilaviy munosabatlar borasidagi har bir insonning o‘z oilasi va farzandlar kelajagi haqidagi qarashlarini ro‘yobga chiqarish uchun aholini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga oid xususiyatlardan kelib chiqqan holda ilmiy izlanishlar olib borish bugungi kunda dolzarbdir. “Eng mu h imi, islo h otlarimiz samarasini yurtimizda 1 Mirziyoev Sh.M. Oila va jamiyat ustuni, hayotimizning fayzi va ko‘rki // Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 2 jild -T.: O‘zbekiston, 2018, 464-bet. 3
yashayotgan h ar bir inson, h ar bir oila bugun o‘z h ayotida h is etishi kerak. Buning uchun barcha bo‘ g‘ indagi ra h barlar foizlar, ra q amlar, q o g‘ ozning ortidan q uvmasdan, h ar bir fu q aro uchun, uning h ayotiy manfaatlarini ta’minlash uchun ishlashi shart. Shunda nuroniy keksalarimiz, mu h taram otaxon va onaxonlarimiz, h urmatli ayollarimiz, aziz farzandlarimiz, jajji nabiralarimiz, ko‘pmillatli butun xal q imiz bizdan rozi bo‘ladi” 2 . Darhaqiqat, o‘zbek xalqi tarixiy taraqqiyotida milliy qadriyatlarning uyg‘unlashuviga asoslangan oilaviy munosabatlarda voyaga yetgan insonning ma’naviy-ahloqiy kamoloti hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Mustahkam oila muhitida shakllangan insof va adolat tuyg‘usi, iymon, halollik, chiroyli xulqlilik va boshqa insoniy fazilatlar shaxs ma’naviy barkamolligini namoyon qiluvchi sifatlardir. Mazkur dissertatsiya mavzusining dolzarbligi quyidagilar bilan belgilanadi: - birinchidan, oilaviy munosabatlarning islom ta’limoti ahloqiy jihatlarini asoslash, mustahkam oila konsepsiyasini yoshlar ongi va tafakkuriga singdirish, yoshlarning ma’naviy dunyosini boyituvchi tarixiy meros va qadriyatlarni falsafiy tahlil qilishga ehtiyoj kuchaymoqda; - ikkinchidan, G‘arb mamlakatlarida demokratiya namunasi deb baholanib, jahonga ommaviy madaniyat niqobi ostida kuchayib borayotgan erkin muhabbat, fuqarolik nikohi, bir jinsli nikohning g‘ayriinsoniy va g‘ayriislomiy mohiyatini ochib berish muhim ahamiyat kasb etmoqda; - uchinchidan, monogamiyaga asoslangan oilaning jamiyat oldidagi burchi va mas’uliyati bilan bog‘liq milliy, islomiy va umuminsoniy qadriyatlarning oilani mustahkamlashga qaratilgan jihatlarini falsafiy tahlil qilish nazariy-metodologik ahamiyatga ega; - to‘rtinchidan, o‘zbek xalqi turmush tarzi va namunali oilaviy munosabatlarini mustahkamlashda islomiy qadriyatlar va musulmonlik ahloqining tarixiy ahamiyatini, undan kreativ foydalanishda vorisiylikka rioya qilish ilmiy yo‘llarini, usullarini tadqiq qilish zaruriyati kuchaymoqda; 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezmidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi (2020 yil 25 yanvar) .uz.u 4
- beshinchidan, ma’naviy hayotimiz dunyoviylik va diniylik uyg‘unligiga tayanishi lozimligiga e’tiborni jalb qilishi, oilaviy munosabatlarda islom ta’limotidan foydalanish imkoniyatlarini o‘rganilishi ijtimoiy zaruratdir. Muammoning o’rganilganlik darajasi va metodologik asosi. Islom manbalarida oila munosabatlar etikasi ni takomillashtirishning dunyoviy va diniy muammolarini tadqiq etish masalasi barcha davrlarda faylasuflar va ilohiyotchilar diqqatini jalb etib kelgan. O‘zbekiston islom dini keng tarqalgan mamlakatlardan biri bo‘lib, undan nikoh, farzand tarbiyasi, er va xotin burchi hamda vazifalari kabi oilaviy munosabatlarni o‘rnatish va takomillashtirishda milliy qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan shariat dasturlariga, hatto siyosat-ma’muriy ta’qiqlarga qaramasdan amal qilib kelingan. Xususan, oila ahloqiy mezonlarini asoslashda islomning xanafiya shariat asoslaridan kreativ foydalanilgan. Oilaviy munosabatlar etikasini takomillashtirishga oid bo‘lgan dunyoviy va diniy maqomdagi muammolar: ulamolar, qonunshunoslar, hakamlar faoliyatida, olimu fuzalolar, ilm izlanuvchilarning diqqatini o‘ziga jalb etgan. Oila etikasining mohiyatining an’anaviyligi, milliy, diniy va umuminsoniy ahloqiy qadriyatlar tizimida tutgan o‘rni, oila muhitining barkamol avlodni tarbiyalashdagi ahamiyati hozirgi zamon falsafiy tafakkur taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Sharqning bebaho ma’naviy yozma merosi «Avesto» kitobida oilaning muqaddasligi yoritilgan. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining falsafiy-ilmiy va estetik merosi mavzumizni yoritishda dolzarb ahamiyatga ega. Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad Yassaviy, Abu Bakr Roziy, Bahovuddin Naqshband, Ibn Sino, Kaykovus, Mahmud Kashg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Imom Buxoriy, Abu Abdurahmon an Nasoiy, Hakim Termiziy, Sulaymon Boqirg‘oniy, Ahmad Yassaviy, Muhammad Huzuriy, Rizouddin Ibn Faxruddin, Amir Temur, 3 kabi allomalar 3 Avesto. Tarixiy-adabiy ѐNdgorlik. Asqar Mahkam tarjimasi. – T.: Sharq, 2001; Platon. Soch. v 3-x tomax. – M., 1871. – T. 3. – Ch.1; Aristotel. Sochineniya. V 4-tomax. – M.: M ы sl, 1983; Beruniy, Abu Rayhon. Qadimgi xalqlardan qolgan ѐ N dgorliklar // Beruniy A.R. Tanlangan asarlar. 1-jild. – T.: 1968; Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. – T.: A.Qodiriy, 1993; Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. 1-jild / Tuzuvchilar: U.Karimov, H.Hikmatullaev. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashri ѐ N ti, 1992. 3-jild; Al-Buxoriy. Al-Jomi as-sahih (ishonarli to‘plam). 4 jildlik. – T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1991-1999; At-Termiziy. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabi ѐ N t va san’at nashri ѐ N ti, 1993; Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabi ѐ N t va san’at nashri ѐ N ti, 1992; Rizouddin Ibn Faxruddin. – T.: 5