logo

O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.1689453125 KB
O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING
PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH 
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………...3-5
I. BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos
psixologik xususiyatlari......................................................................................6-31
1.1.   O’zbek   oilalarida   oilaviy   munosabatlarning   psixologik
jihatlari…………..6-17
1.2. Nikoh va oilaviy munosabatlar……………………………………….18-31
II BOB. O’zbek oilalalarida oilaviy munosabatlarning dolzarb muammolari
va ularga yordam berishning amaliy jihatlari………………32-76
2.1.   O’zbek   oilaviy   munosabatlarda   er-xotin,   farzand   va   ota-ona   o’rtasidagi
munosabatlar   va   ziddiyatli   vaziyatlarda   ularni   hal   qilish   usullari……………...32-
59
2.2. Metodikalar. Tadqiqot parametrlari…………………………………...60-76
XULOSA.....................................................................................................77-79
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………...80-81 
KIRISH
1 Mavzuning   dolzarbligi.   Yurtimizda   azaldan   oilaviy   munosabatlarda   milliy
o’ziga   xoslik   kayfiyati   ustuvorlik   qiladi.   Sharqona   milliylik   shunday   shakllanib
kelganki   unda   o’zbek   oilalarida   tarixan   qadr   topgan   o’ziga   xosliklar   bor.   Bular
jumlasiga, oilaviy munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari
va burchlari bilan bir-biridan farq qilishi  kabilarni  kiritish mumkin. Ma’lumki, oila
sohasi   borasida   G’arb   modellari,   nisbatan   bizdagi   oilaviy   munosabatlardan   farq
qiladi. O’zbek oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak
kishining   roli   yuqoriligi,   farzand   tarbiyasiga   jiddiy   e’tibor,   mehr-oqibat   va
g’amxo’rlik   tug’ularining   ustuvorli,   oilaning   shakllanishi   va   faoliyatida   mahalla   va
boshqa   subektlarning   roli   kabi   ko’plab   elementlarni   o’z   ichiga   oladi.   Oilaning
mustahkamligiga   allomalarimiz   ham   jiddiy   e’tibor   qaratgan.   Bu   borada   А bdurauf
Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga
bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ
millat   ham   shuncha   kuchli   bo ladi.  	
ʼ А garda   bir   mamlakatning   aholisi   axloqsiz   va
johillik   bilan   oilaviy   munosabatlarni   zaiflashtirib   yuborsa   va   intizomsizlikka   yo l	
ʼ
qo ysa   shunda   bu   millatning   saodati   va   hayoti   shubha   ostida   qoladi”  	
ʼ 1
deb
ta kidlagan.
ʼ
Nikoh   va   oila   munosabatlarining   mustahkamligi   dolzarb   bo’lib   qolmoqda.   Bu
o’z   navbatida   farzandlar   tarbiyasi,   ularning   kelajakdagi   faoliyati   va   istiqbollariga
turlicha ta’sir o’tkazishi mumkin. Shaxsni ko’plab stresslarga, salbiy his-tuyg’ularga
duchor bo’lishi, shaxs psixologiyasida chuqur o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi eng
dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda.
Mamlakatimizda   so’ngi   yillarda   ijtimoiy,   ma’naviy,   siyosiy   va   iqtisodiy
sohalarda   keng   ko’lamli   islohotlar,   dunyodagi   global   o’zgarishlar   davlat   hamda
jamiyat   oldiga   hal   qilinishi   lozim   bo’lgan   bir   qator   vazifalarni   qo’ymoqda.
Shuningdek,   psixologiya   sohasida   oila,   nikoh,   hissi,   uning   mexanizmlari,   shakllari
va  inson  hayotiga   qanday  ta’sir   ko’rsatadi,   shu  kabi  masalalari   dolzarb  ahamiyatga
ega.
1  Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000.	
ʼ
2 O’zbekiston   Respublikasining   davlat   siyosatida   bolalar   va   yoshlar   uchun
shartsharoit   yaratishda   hamda   ularning   har   tomonlama   kamol   topishiga   alohida
e’tibor qaratilgan.
Tadqiqotning   maqsadi :   -   O’zbek   oilalarida   nikoh   munosabatlarini
ta’minlashning psixologik mexanizmlarini ochib berish.
Tadqiqot   vazifalari:   oila-nikoh   munosabatlari   muammosi   bo’yicha   ilmiy
psixologik adabiyotlarni o’rganish, amaliy tavsiyalarni asoslash.
- o’zbek oilalarining milliy qadriyatlarga mosligi ko’rinishlarini nazariy
tasniflash;
- zamonaviy   oilalarda   ijtimoiy-psixologik   muammolarni   o’rganish;   -
mavzu yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning predmeti:  O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarni o’rganish.
Tadqiqotning   obyekti:   O’zbek   oilalarida   nikoh   va   oilaviy   munosabatlarining
hozirgi darajasi o’rganish va tavsiflash.
Tadqiqotning   ilmiy   metodologik   asosini,   O’zbekiston   Respublikasining   oila
kodeksi, o’zbek va chet el mualliflaridan V.M.Karimova, Ye.B.Shoumarov
E.G .G oziev K. ʼ ʼ А rons, K. Vitek, E.F.Vougel, V.Vund,  А .Maslau, T.Person,
K.R.Rod-jers,   J.Roland,   N.Dj   Smelzer,   J.Techman,   Z.Freyd,   E.Fromm,   G.Entone,
K.G.Yung,   M.Xanson   va   boshqalarning   metodologik   nuqtai   nazarlari   ham   alohida
e tiborga olindi.	
ʼ
Mavzuning o’rganilish darajasi.  O’zbek va xorijiy ilmiy adabiyotlarda oilaviy
munosabatlar   psixologiyasida   psixologik   jarayonlarni   Ye.B.Shoumarov,
E.G .G oziev,   Yu.E.	
ʼ ʼ А leshina,   B.G. А nanev,   G.M. А ndreeva,   А . А .Badalev,
Yu.V.Bromley,   L.S.Vigotskiy,   M.G.Davletshin,   V.M.Karimova,   А .N.Leontev,
B.G.Lomov,   N.N.Obozov,   S.L.Rubinshteyn   va   boshqalar   tadbiq   etib,   jarayonning
o’ziga xosligini ta’kidlaydilar.
Tadqiqot metodlari:
1. Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz".
2. Tolerantlik testi.
3. Tomas testi.
3 4. O’rganilayotgan   muammo   bo’yicha   ilmiy   psixologik   pedagogik
adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari materiallari o’rganish.
5. Suxbat.
6. Kuzatish.
7. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish.
Bitiruv   malakaviy   ishning   tuzilishi.   Ushbu   malakaviy   bitiruv   ishi   kirish,   2
bob, 4 paragraf, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Bitiruv malakaviy  ishi o’zbek tilida yozilgan bo’lib  81 betni  tashkil qiladi.
4 I.BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos 
psixologik xususiyatlari.
1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik jihatlari.
Yurtimizda   azaldan   oilaviy   munosabatlarda   milliy   o’ziga   xoslik   kayfiyati
ustuvorlik   qiladi.   Sharqona   milliylik   shunday   shakllanib   kelganki   unda   o’zbek
oilalarida   tarixan   qadr   topgan   o’ziga   xosliklar   bor.   Bular   jumlasiga,   oilaviy
munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari va burchlari bilan
bir-biridan   farq   qilishi   kabilarni   kiritish   mumkin.   Ma’lumki,   oila   sohasi   borasida
G’arb   modellari,   nisbatan   bizdagi   oilaviy   munosabatlardan   farq   qiladi.   O’zbek
oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak kishining roli
yuqoriligi,   farzand   tarbiyasiga   jiddiy   e’tibor,   mehr-oqibat   va   g’amxo’rlik
tug’ularining   ustuvorli,   oilaning   shakllanishi   va   faoliyatida   mahalla   va   boshqa
subektlarning   roli   kabi   ko’plab   elementlarni   o’z   ichiga   oladi.   Oilaning
mustahkamligiga   allomalarimiz   ham   jiddiy   e’tibor   qaratgan.   Bu   borada   А bdurauf
Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga
bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ
millat   ham   shuncha   kuchli   bo ladi.  	
ʼ А garda   bir   mamlakatning   aholisi   axloqsiz   va
johillik   bilan   oilaviy   munosabatlarni   zaiflashtirib   yuborsa   va   intizomsizlikka   yo l	
ʼ
qo ysa   shunda   bu   millatning   saodati   va   hayoti   shubha   ostida   qoladi”  	
ʼ 2
deb
ta kidlagan.
ʼ
Yurtimizda   oila   sohasida   olib   borilayotgan   islohotlar   ham   ‘‘oila   jamiyatning
tayanch   tuzilmasi’’  tamoyili   asosida   o’tkazilmoqda.   Vaholangki,   islom   dinida   ham
nikoh-oila   munosabatlariga   chuqur   yondashuvlar   uchraydi.   Oila   borasidagi   diniy,
ilmiy va falsafiy yondashuvlarni kuzatsak, oila barqarorligida er-xotin munosabatlari
asosiy   o rin   tutishini   ko ramiz.   Masalan,   islomda   nikoh   orqali   inson   va   oilani	
ʼ ʼ
ulug lashga,   erkak   va   ayolning   huquqlariga,   ularning   sha niga   va   oilada   tinchlikni	
ʼ ʼ
2  Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000.	
ʼ
5 saqlashga   katta   e tibor   qaratilgan:   “ʼ А yollar   (uchun   belgilangan   huquqlar)   o z	ʼ
me yorida erkaklar (huquqi) bilan tengdir”	
ʼ 3
.
XII   asrda   yashab   o’tgan   mashhur   fiqh   olimi   Burhonuddin   Marg inoniyning	
ʼ
«Hidoya»   asarida   yozilishicha,   oila   va   nikoh   masalasida   ma rifiy-tarbiyaviy	
ʼ
ahamiyatga   ega   hukmlardan   biri   ayolning   nikohda   qanday   haq-huquqlari   borligi
haqidagi bilimga ega bo lishidir: «Nikohning asl mohiyati haqida ilm bo lishi shart.	
ʼ ʼ
Chunki,   qiz   bola   faqat   ilm   bo lgandagina   tasarruf   eta   oladi.   Bu   dunyo   ilm   olish	
ʼ
dunyosi,   bunda   johillik   uzr   bo lolmaydi».   «Hidoya»da   oila   va   nikohga   oid	
ʼ
hukmlarning   ijtimoiy   ahamiyatga   ega   tomoni   erkak   va   ayolning   ijtimoiy,   iqtisodiy,
ma naviy va aqliy jihatdan bir-biriga teng bo lishiga e tibor qaratilganidir: «Nikohda	
ʼ ʼ ʼ
tenglik   e tiborga   olinadi.   Payg ambarimiz   (S.	
ʼ ʼ А .V.)   aytganlarki:   «Ogoh   bo lingki,	ʼ
ayollarni   faqat   o zlariga   teng   bo lgan   kishigagina   bersinlar»	
ʼ ʼ 4
.   Bundan   ko’rinib
turibdiki   azaldan   o’zbek   xalqida   oilaviy   munoasabtlarda   teng   huquqlilik   va
ixtiyoriylikka   keng   o’rin   ajratiladi.   Islomda   er-xotin   o rtasidagi   munosabatning	
ʼ
davomiyligini   ta minlash   uchun   o ziga   xos   qonun-qoidalar   joriy   qilingan.   Bunda	
ʼ ʼ
oilaviy   hayotning   asosiy   tashkilotchilari   va   a zolari   bo lmish   er   va   xotinning   har	
ʼ ʼ
biriga   o ziga   xos   burch   va   vazifalar   yuklangan,   bir-biriga   nisbatan   haq-huquqlari	
ʼ
ham belgilab berilgan. Bu haqda Qur onning bir qator suralarida oyatlar keltiriladi:	
ʼ
“Erkaklar xotinlar ustidan (oila boshlig i sifatida doimiy) qoim turuvchilardir. Sababi
ʼ
–   А lloh ularning ayrimlari (erkaklar)ni ayrimlari (ayollar)dan (ba zi xususiyatlarda)	
ʼ
ortiq   qilgani   va   (erkaklar   o z   oilasiga)   o z   mol-mulklaridan   sarf   qilib   turishlaridir”	
ʼ ʼ
(Niso surasi, 34-oyat); “Va yaxshilik ila ularning burchlari  muqobilida haqlari  ham
bordir”   (Baqara   surasi,   228-oyat).   А gar   er   va   xotin   bu   qoidalarga   amal   qilsa,   bir-
biriga   nisbatan   zimmasidagi   burch   va   mas uliyatini   his   qilib   sidqidildan   ado   etsa,	
ʼ
bunday oila baxt va saodat qasriga aylanadi. Bunday oilada tug ilgan farzandlar ham	
ʼ
go zal   tarbiya   topadi   va   ulardan   jamiyatga   foydasi   tegadigan   insonlar   yetishib	
ʼ
chiqadi.   Islom   dini   har   bir   er   va   xotin   uchun   o ziga   xos   huquqlarni   ishlab   chiqish	
ʼ
3  Qur oni Karim ma nolarining tarjima va tafsiri. –T.: Toshkent islom universiteti, 2004.	
ʼ ʼ
4  Burxonuddin Marg inoniy. Hidoya, I-jild, Nikoh kitobi: –T.: Аdolat, 2002.	
ʼ
6 bilan birga, ularga muayyan majburiyatlarni ham yuklagan. Bularning ba zilari er vaʼ
xotin o rtasida mushtarak bo lsa, ba zilari erga, ba zilari xotinga tegishlidir.	
ʼ ʼ ʼ ʼ
Oilaviy   munosabatlar   ikki   kishi   er   va   xotin   orasidagi   hissiyotlarga   asoslanib
shakllanadi.  Agar   hissiyotlar   ortda   qolib,   hayot   muammolari   ustun   kelib,   er   ozini
tergovchi   sifatida   tutsa,   xotini   doimiy   tergov   ostida   ushlansa,   yoki   xotini   doimo
moddiy   muammolar,   boylik,   ro’zg’or   hisob-kitobini   qilib   erni   doimo   tergasa
birbirlariga   bo’lgan   his-tuyg’u   yoqolib   ketadi.   Inson   bazida   oziga   yaqin   bolgan
odamlarni tushunmaydi. A. Grin o’zining asarlaridan birida -Bizning ichki dunyomiz
kamdan-kam odamni qiziqtiradi, deydi.
Er va xotin bir-birlarini juda yaxshi biladigan, tushunadigan – deb o’ylashadi. Aslida
esa yaqin odamni ichki dunyosini ko’ra bilish uni tushunishni xohlashmaydi. Er va
xotin   turmush   qurib,   jismonan   bir-biriga   yaqinlashgani   bilan   qalban   yaxshilik   bu
boshqa   narsa.   Bu   yaqinlikka   erishish   uchun   unga   intilish,   qiziqish   va   yaqin   odami
bilan doimo suhbatda bolish, suhbat orqali uni ichki dunyosiga kira olish kerak. Bu
munosabatlar qiziquvchan, erkin va teng huquqli insonlar orasida paydo boladi. V.A.
Sisenko   oilaviy   munosabatlarni   mustahkam   yoki   sustligini   asosi   er   va   xotin   bir-
birlarini ko’nglini ola bilishidadir deb biladilar. Ularning bir-biriga bo’lgan mehrida,
bir-birini   hohlashida,   tushunishida   va   oilada   doimo   yaxshi   kayfiyat,   kulgi
bolishidadir.
Oila   munosabatlari,   oila   va   uning   muammolari   bir   qator   fanlar   -   psixologiya,
pedagogika,   sotsiologiya,   demografiya,   iqtisodning   tadqiqot   ob’ekti   hisoblanadi.
Mutaxassislar   nikohdagi   hissiy   munosabatlar   dinamikasini,   oiladagi   yolg’izlik   va
uning buzilishining sabablarini, oilaviy tarbiyaning xususiyatlarini o’rganadilar. Oila
kabi   murakkab   insoniy   va   ijtimoiy   hodisaning   tabiati   nafaqat   oila   ichidagi
munosabatlar,   balki   ijtimoiy-iqtisodiy,   tarixiy,   milliy   va   boshqa   sharoitlar   bilan
belgilanadi. Oila jamiyat bilan birga rivojlanadi va o’zgaradi, uning eng barqaror va
konservativ   elementi   bo’lib   qoladi.   Hozirgi   vaqtda   ijtimoiy-madaniy   sharoitdagi
o’zgarishlar  oila  va   oiladan   tashqari   munosabatlar  o’rtasidagi  qarama-qarshiliklarni
7 keskin   kuchaytirmoqda,   bu   ko’pincha   "oilaning   qadriyat   inqirozi"   deb   ta’riflanadi.
Jamiyat   biologik   va   axloqiy   jihatdan   sog’lom   farzand   tarbiyalashga   qodir   bo’lgan
ma’naviy   barqaror   oiladan   manfaatdor.  Yosh   avlodning   jismoniy,   ijtimoiy,   axloqiy
salomatligi   butun   millat   salomatligidir.   Aynan   oilada   fuqaro   shaxsining   asoslari,
uning   qadriyatli   munosabati   va   yo’nalishlari   shakllanadi,   uning   mazmuni   ijtimoiy
adolatli,   huquqiy   va   iqtisodiy   jihatdan   samarali   jamiyat   ehtiyojlariga   javob   beradi.
Oila   yaqin   vaqtgacha   shaxs   tomonidan   oilaning   asosiy   funktsiyalarini   to’g’ri
bajarishda   tashkiliy   tamoyil   bo’lib   xizmat   qilgan,   insonning   jamiyatda
muvaffaqiyatli   moslashishini   kafolatlaydigan   muayyan   mehnat   ko’nikmalari   va
qobiliyatlarini   o’zlashtirish   manbai   bo’lgan.   Zamonaviy   oilaning   holatini   batafsil
o’rganish   natijalari   20-21-asrlar   boshidagi   oila   o’tmishdagi   oiladan   farqli
xususiyatlar   to’plamiga   ega   ekanligini   aytish   bilan   cheklanmaydi.   Oilani,   uning
shaxs   va   jamiyat   hayotidagi   o’rni   va   rolini   o’rganish   quyidagi   sabablarga   ko’ra
muhim   ahamiyatga   ega:   Insoniyat   taraqqiyoti   tarixi   shuni   ko’rsatadiki,   hozirgacha
hech   bir   jamiyat   jamiyatning   ayrim   o’ziga   xos   ijtimoiy   buyurtmalarining   ijrochisi
sifatida oilasiz (uning ibtidoiy shakllari bo’lsa ham) qila olmadi; Oila - bu odamlarni
ijtimoiy, madaniy, etnik ma’lumotlarning tashuvchisi sifatida ko’paytiradigan yagona
va   yagona   ijtimoiy   ta’lim   muassasasi;   Birorta   ham   jamoat,   davlat,   ijtimoiy   institut
qanchalik   insoniy   tarzda   tashkil   etilgan   bo’lmasin,   bugungi   kunda   zamonaviy
insonning   psixologik   yolg’izligi   muammosini   hal   qila   olmaydi.   Muvaffaqiyatli
sotsializatsiya va shaxsni identifikatsiya qilish jarayonlari ijtimoiy munosabatlarning
barqaror   ritmini   talab   qiladi,   shaxslararo   munosabatlarning   uzoq   muddatli
xarakterini   ko’rsatadi,   bu   munosabatlarning   diqqat   markazida   individualistik,
masalan,   gedonistik   intilishlar   emas,   balki   yuqori   darajadagi   intilishlarni   amalga
oshirishga   qaratilgan.   ijtimoiy   va   ma’naviy   qadriyatlar.   Ijtimoiy   etimlik,   deviant
xulq-atvor,   o’smirlarning   o’z   joniga   qasd   qilishlari,   ijtimoiy   va   maktabdagi
moslashuv,   bolalar   fohishaligi,   giyohvandlik,   alkogolizm,   jinoyatchilik   bu   bugungi
kunda jamiyatda kuzatilayotgan, kelib chiqishi oila institutining holati bilan bog’liq
bo’lgan   asotsial   hodisalarning   to’liq   bo’lmagan   ro’yxati,   va   uni   yo’q   qilish,
aksincha,  faqat   to’liq huquqli   oila institutini   yaratish  bilan  mumkin. Ushbu  amaliy,
8 hayotiy vazifa, birinchi navbatda, oilani, jumladan, uning zamonaviy evolyutsiyasini
jiddiy ilmiy va falsafiy o’rganish talabini, demak, tanlangan mavzuning dolzarbligini
belgilaydi.   Oilaviy   munosabatlar   asoslari   Oila   murakkab   ijtimoiy   ob’ektdir.
Tadqiqotchilar   buni   er-xotinlar,   ota-onalar   va   bolalar   o’rtasidagi   munosabatlarning
tarixan o’ziga xos tizimi, a’zolari nikoh yoki qarindoshlik, umumiy hayot va o’zaro
ma’naviy   javobgarlik   bilan   bog’liq   bo’lgan   kichik   guruh   sifatida,   ijtimoiy   zarurat
sifatida   belgilaydilar.   aholining   jismoniy   va   ma’naviy   takror   ishlab   chiqarish
jamiyati.   Oilaviy   munosabatlar   axloq   va   huquq   normalari   bilan   tartibga   solinadi.
Ularning   asosi   nikoh   -   erkak   va   ayol   o’rtasidagi   munosabatlarning   qonuniy   tan
olinishi, bu  bolalar  tug’ilishi  va  oila  a’zolarining jismoniy  va  ma’naviy  salomatligi
uchun   javobgarlik   bilan   birga   keladi.   Oilaning   mavjudligi   uchun   muhim   shartlar
qo’shma faoliyat va ma’lum bir fazoviy
lokalizatsiya - uy-joy, uy, mulk uning hayotining iqtisodiy asosi sifatida, shuningdek,
ma’lum bir xalqning umumiy madaniyati doirasidagi umumiy madaniy muhit, e’tirof.
,   davlat.   Shunday   qilib,   oila   -   bu   nikoh   -   ota-onalik   -   qarindoshlik   (qon   va
ma’naviyat)   rishtalari   bilan   bog’langan,   aholining   ko’payishi   va   oilaviy   avlodlar
davomiyligini ta’minlaydigan yagona umumiy oilaviy faoliyatga asoslangan odamlar
jamoasi.   bolalarni   ijtimoiylashtirish   va   oila   a’zolarini   qo’llab-quvvatlash.   Oila
shakllari xilma-xil bo’lib, ularning tipologiyasi o’rganish mavzusiga bog’liq. Oilaviy
munosabatlar   psixologiyasi   oiladagi   shaxslararo   munosabatlarning   qonuniyatlarini,
oila   ichidagi   munosabatlarni   (ularning   barqarorligi,   barqarorligi)   shaxsning
rivojlanishiga   ta’sir   qilish   nuqtai   nazaridan   o’rganishga   qaratilgan.   Qonuniyliklarni
bilish   bizga   oilalar   bilan   amaliy   ish   olib   borish,   tashxis   qo’yish   va   oilaviy
munosabatlarni   tiklashga   yordam   beradi.   Shaxslararo   munosabatlarning   asosiy
parametrlari   status-rol   farqlari,   psixologik   masofa,   munosabatlarning   valentligi,
dinamikasi,   barqarorligidir.   Oila   ijtimoiy   institut   sifatida   o’ziga   xos   rivojlanish
tendentsiyalariga   ega.   Ko’pgina   zamonaviy   ayollar   onalikni   faqat   nikoh   atributi
sifatida   qabul   qilmaydi.   Oilalarning   uchdan   bir   qismi   bolaning   tug’ilishini   nikohga
to’sqinlik qiladi  va ayollar  erkaklarnikiga qaraganda ko’proq (mos ravishda - 36 va
29%).   Ijtimoiy-madaniy   me’yoriy   tizim   paydo   bo’ldi   -   naslchilik   etikasi:   turmush
9 qurish   afzalroq,   lekin   shart   emas;   farzand   ko’rish   maqsadga   muvofiqdir,   lekin
ularning yo’qligi anomaliya emas; nikohdan tashqari jinsiy hayot o’lik gunoh emas.
Oilaviy   munosabatlarning   turlari   va   shakllari   Oilada   har   bir   inson   individual   va
o’ziga   xosdir:   oila   a’zolari   o’zlarining   oilaviy   hayotini   turlicha   ko’radilar   va
baholaydilar.   Bu   oilaviy   munosabatlarning   sifati   kabi   ko’rsatkich   bilan
belgilanadigan oilaning xususiyatlarini, uning turini belgilaydi. Amerikalik psixolog
Muriel   Jeyms   oilaviy   birlashmalarning   quyidagi   turlarini   ajratadi:   qulaylik   nikohi,
ruhiy   birlashma,   ishqiy   nikoh,   sheriklik  nikohi,   sevgiga   asoslangan   nikoh.  Qulaylik
nikohi   Foyda   olish   maqsadida   turmush   qurgan   odamlar   ko’pincha   bu   ittifoqni
muayyan   muammoning   amaliy   yechimi   sifatida   ko’rishadi.   Tarixan   nikohning   eng
qadimgi   asosi   foyda   bo’lgan.   Turli   vaqtlarda   nikoh   turli   muammolarni   hal   qildi:
siyosiy,   sulolaviy,   iqtisodiy,   psixologik,   jinsiy   va   boshqalar.   Ba’zi   odamlar   turmush
qurishning   psixologik   foydasini   yolg’izlikdan   qutqarishda   ko’radi.   Ular   yolg’iz
kelajagi   uchun   qo’rquv   yoki   tashvish   tufayli   turmush   qurishga   harakat   qilishadi.
Odatda, agar  biz tinchligimiz va psixologik qulayligimiz uchun turmush qurmoqchi
bo’lsak, unda biz kimgadir g’amxo’rlik qilish ehtiyojini qondirish yoki g’amxo’rlikni
his   qilish   uchun   oila   qurishga   harakat   qilamiz.   Erkak   va   ayolni   birgalikda   hayot
uchun   birlashtiradigan   qulay   nikohning   asosiy   sabablaridan   birini   oila   qurish   istagi
deb   hisoblash   mumkin.   Kutilayotgan   foyda   bola   tarbiyasi   yoki   moliyaviy   yordam
bo’lishi   mumkin.   Ko’pincha   oilani   yaratishga   kelajakdagi   sherigiga   og’ir   uy
vazifalarini   bajarish   zarurati   yordam   beradi   -   yuvish,   ovqat   pishirish,   uy-ro’zg’or
buyumlarini   ta’mirlash   va   hokazo.   Hatto   ko’pincha   nikoh   iqtisodiy   nuqtai   nazarga
asoslanadi.   Qulay   nikohning   yana   bir   turi   bu   sulolaviy   nikohlardir.   Bunga   siyosiy
sabablarga  ko’ra  nikohlar   ham   kiradi.   Sof   mantiqiy  sabablarga  ko’ra  tashkil   etilgan
qulaylik   uchun   nikohlar   ko’pincha   turli   muammolarni   amaliy   hal   qiladi.   Turmush
o’rtoqlarning munosabatlari ikkala sherik uchun ham foydali bo’lib qolsa, ular uzoq
vaqt   davomida   kuch   va   barqarorlikni   saqlab   qolishlari   mumkin.   Ba’zida   nikohda
mavjud   bo’lgan   qulaylik   tobora   mustahkamlanib   boradi   va   nikohlarning   o’zi   asta-
sekin   romantizm   elementlarini   o’z   ichiga   boshlaydi.   Natijada,   sheriklarning
munosabatlari haqiqiy sevgiga aylanadi. Zamonaviy oilaning ichki uyg’unligi asosan
10 psixologik sabablarga bog’liq. Oilani birlashtirish uchun faqat iqtisodiy va iqtisodiy
o’zaro bog’liqlik etarli emas, avvalgidan farqli o’laroq. Bu erda etakchi rolni sevgiga,
turmush   o’rtoqlarning   uyg’un   munosabatlarga   intilishlariga,   barcha   oila   a’zolari
hayotining   asosiy   masalalari   bo’yicha   qarashlarining   birligiga,   o’zaro   tushunish,
hurmat,   o’zaro   mas’uliyat   va   xushmuomalalikka   asoslangan   oilaviy   munosabatlar
o’ynaydi.   barcha   katta   yoshli   oila   a’zolarining   bolalarga   va   bir-biriga   qo’yadigan
talablarining   birligi.   Ko’p   turmush   o’rtoqlar   o’rtasida   so’zsiz   munosabatlar
o’rnatiladi   -   sheriklar   birbirlarini   xuddi   bir   xil   to’lqinga   sozlangandek,   qalblarning
to’liq   qarindoshligini   his   qilishadi.   romantik   nikoh   Muriel   Jeyms   romantik   sevgini
ma’lum   darajada   ideallashtirilgan,   o’tkir   sevgi,   ehtiros   holatiga   yaqin,   kuchli,
hayajonli   erotik   tuyg’ular   bilan   ta’minlangan   sevgi   deb   hisoblaydi.   Ba’zida   ehtiros
hayotga   bo’lgan   haqiqiy   sevgiga   aylanadi,   lekin   u   shunchaki   ehtiros   bo’lib   qolishi
mumkin.   Bunday   his-tuyg’ular   bilan   turmush   qurgan   juftliklar   keyinchalik   “ularda
umuman   romantika   qolmadi”,   “ehtiros   qizg’inligi   yo’qoldi”   deb   shikoyat   qilishlari
ham   kam   uchraydi.   Bunday   turmush   o’rtoqlar   uchun   asal   oyining   tugashi,   go’yo
ishqiy   ehtiros   davrining   tugashini   va   to’siqlar   juda   qiyin   bo’lib   tuyulganda,   ilgari
azob-uqubat   va   zavq   aralashmasini   keltirib   chiqaradigan   “isitma”   ning   yo’qolishini
anglatadi. shunday kuchli. Sevgi romantikasi o’z sevgilisini o’ziga xos va go’zal deb
tan   olish   va   unga   bo’lgan   munosabatni   o’z   ichiga   oladi,   lekin   uni   sevgan   yoki
ideallashtirilgan   shaxs   sifatida   emas.   Romantika   turmush   o’rtoqlarning   haqiqiy
kundalik   hayoti   uchun   zarurdir,   lekin   u   ham   nikoh   ittifoqining   samimiy
yo’nalishlarida   bo’lishi   kerak.   nikoh   hamkorligi  Agar   romantik   nikohlar   ko’pincha
mavhum orzular va fojiali azoblar asosida yaratilgan bo’lsa, unda sheriklik nikohlari
haqiqiy hayotga ancha yaqinroqdir.
Baxtli   oila   -   bu   katta   baxt   va   hamma   uni   saqlab   qolishni   xohlaydi.   Oila
farovonligi   buzilishi   mumkin   bo’lgan   sabablarni   ko’rib   chiqing.   Ko’pincha,   oilada
muammolar turmush qurayotgan odamlarning oilaviy hayot haqida turli xil fikrlarga
ega   bo’lishi,   oilaviy   hayotdan   turli   xil   kutishlari   tufayli   yuzaga   keladi.   Masalan,
erkak   nikohdan   o’ziga   g’amxo’rlik,   g’amxo’rlik,   jinsiy   aloqa,   e’tiborni   kutishi
11 mumkin,   ayol   esa   farzand   ko’rishga   e’tibor   qaratishi,   nikohni   bolalar   uchun   o’zini
o’zi   rad   etish   deb   bilishi   va   turmush   o’rtog’idan   yordam   kutishi   mumkin.   tarbiya.
Yoki   aksincha.   Bolalar   hovlida   o’ynashadi   Misha,   sen   mening   erim   bo’lasanmi?   –
deydi   kelinchakning   chiroyli   to’y   libosini   ko’rgan   qiz   va   o’z   savolini   qat’iy
takrorlaydi.   Men   ota   bo’laman!   –   otasiga   qattiq   bog’langan   bolakay   ishonch   bilan
turib   oldi.   Shunday   qilib,   kuchli   bolalik   taassurotlari   nikohdan   umidlarni
shakllantiradi.   Hamkorlar   hech   bo’lmaganda   bir-biriga   "mos"   bo’lishi   kerak,   ya’ni
qulf   va   kalit   funktsiyalariga   o’xshash   munosabatlarni   yaratishi   kerak.   Qulf   -   bu
sherikga   qo’yilgan   umidlar,   asosiysi   esa   uning   qobiliyatlari,   munosabati   va
xattiharakatlari.
Ikkinchi   sabab   nikohdagi   bir   yoki   ikkala   sherikning   ehtiyojlarini   (jismoniy,
psixologik,   rivojlanish   ehtiyojlari)   to’liq   qondirilmasligi   va   o’z   da’volarini   boshqa
sherikga   muammoni   hal   qilish   va   munosabatlarni   mustahkamlash   uchun   etkaza
olmaslik   bo’lishi   mumkin.   Da’volar   susaytiriladi   yoki   kech   va   juda   salbiy   tarzda
ifodalanadi,   bu   sherik   tomonidan   shaxsiy   haqorat   sifatida   qabul   qilinadi.   Ba’zida
ayol   yoki   erkak   hali   ham   to’liq   qoniqmagan   va   o’zini   o’zi   etarli   darajada
ta’minlamagan   holda   turmushga   chiqadi   va   keyin   ular   o’z   sherigidan   ularni   baxtli
qilishni   talab   qila   boshlaydilar   (ular   doimo   o’zlariga   va   muammolariga   e’tibor,
yordam   va   g’amxo’rlik   qilishni   talab   qiladilar).   Bu,   qoida   tariqasida,   boshqa   odam
uchun   chidab   bo’lmas   yukga   aylanadi.  Yoki   pasportda   muhr   paydo   bo’lishi   bilan,
odam   boshqa   erkin   odamni   o’zining   bir   qismi   deb   hisoblay   boshlaydi   va   butun
hayotini   u   bilan   baham   ko’rgan   sherigi   bilan   qo’shilishga   harakat   qiladi,   bu
ko’pincha   uning   hayotini   boshqarishga   urinishlarda   ifodalanadi,   sherik   va   boshqa
odamning   fikrlari   va   his-tuyg’ularini   doimo   bilishni,   ularning   istaklarini   taxmin
qilishni talab qiladi. Ideal holda, oila har bir a’zosining rivojlanishi uchun imkoniyat
yaratishi   kerak.   Ko’pincha   sheriklar   tomonidan   unutilgan   narsa,   ayniqsa   ishtiyoq
bilan ikki   kishining birligini  emas,  balki   ikki  etuk  bo’lmagan  shaxsning  simbiozini
qurishga harakat qilmoqda. Muloqot oilani mustahkamlaydi, lekin kundalik hayot va
bolalar   mavzusida   emas,   balki   er-xotindagi   ko’p   qirrali   muloqot,   birgalikda
12 o’yinkulgi (yurishlar, kinoteatrlarga borish va h.k.) bilan birgalikda. Oilaning kuchli
stabilizatori,   umumiy   faoliyat,   sevimli   mashg’ulotlar.   Hissiy   yaqinlik   (o’z
histuyg’ularini yetarli darajada ifoda etish qobiliyati), shuningdek, birgalikda kuchli
hissiy   tajribalar.   Oilani   va   uning   a’zolarining   umumiy   hayotiy   maqsadlarini
mustahkamlash.   Bolalar   oilaning   funktsional   stabilizatori   emas.   Agar   turmush
o’rtoqlarni   bir-biriga   bog’laydigan   yagona   narsa   bu   bolalar   bo’lsa,   u   hammaning,
ayniqsa bolalarning hayotini buzadi.
Hamkorlikda   mikrotraumlar,   birinchi   navbatda,   sheriklarning   har   biri
tomonidan   haddan   tashqari   ahamiyat   beradigan   quyidagi   haqiqiy   qobiliyatlarni
keltirib   chiqaradi:   tartib,   tozalik,   xushmuomalalik,   mehnatsevarlik,   muvaffaqiyat,
itoatkorlik va sadoqat. Masalan, ayollar ko’pincha bolalikdan ayol yaxshi uy bekasi
bo’lishi   kerak   degan   stereotip   tufayli   erkaklar   nuqtai   nazaridan   tozalikka   haddan
tashqari   ahamiyat   berishadi.   Hamkorlikdagi   mikrotraumlar,   shuningdek,
xushmuomalalik,   ishonch   yo’qligi,   umidsizlik   (asosiy   kayfiyat   sifatida   pessimizm)
va   kelajakka   nisbatan   rivojlanmagan   fantaziya   va   hayotning   ma’nosi   (dunyoga
qarash)   haqidagi   savollarga   sabab   bo’ladi.   Nikohdagi   muammolarning   navbatdagi
sababi   shundaki,   sevib   qolish   davrida   odam   ongsiz   ravishda   "atirgul   rangli
ko’zoynaklar" kiyib, odamdagi barcha salbiy narsalarni avtomatik ravishda bostiradi.
“Biz bir-birimiz haqida noto’g’ri edik va bu ajoyib vaqt edi”. I.V.Gyote. Bular. sevgi
eng kuchli ijobiy filtrdir. Va birga yashash jarayonida, kundalik qiyinchiliklar fonida,
bu filtr tezda salbiy bilan almashtiriladi. Va sherik endi  tanlanganining faqat  salbiy
tomonlarini ko’radi. O’zingizni turmush o’rtog’ingizdagi yaxshilikni yana ko’rishga
ongli   ravishda   majburlang.   Axir,   odam   o’zgarmadi!   Biz   sevgan   kishini   ba’zan
yomon ko’rishimiz mumkin va bu yaxshi. Ammo biz his-tuyg’ularning bo’linishiga
dosh   bera   olmaymiz   -   shuning   uchun   biz   sherigimizni   ideallashtiramiz   yoki   uni
yomonlashtiramiz.   Lekin   Sharq   hikmatlari:   “Hech   birimiz   oq   otdek   oq,   qarg’adek
qora   bo’la   olmaymiz.   Hammamiz   eshakdek   bo’z-bo’zmiz”.   Sevish   nimani
anglatadi?  Agar   siz   gulni   yaxshi   ko’rsangiz,   unda   siz   o’zingizni   yaxshi   his   qilasiz.
Ammo bu etarli emas, u quriydi. Unga nima kerakligini bilish uchun uni (bu xilma-
13 xil   gullarni)   o’rganishingiz   kerak.  Agar   siz   gulni   yaxshi   ko’rsangiz,   unda   siz   unga
g’amxo’rlik qilasiz. Ammo bu ham ba’zan yetarli emas. Ba’zan siz hali ham tajriba
orttirishingiz   yoki   boshqa   tajribali   odamdan   maslahat   olishingiz   kerak.   Insonga
bo’lgan   muhabbat   xuddi   shu   tamoyillar   asosida   qurilgan.   “Sevgi   -   bu   har   bir
insonning atrof-muhit bilan hissiy aloqalarni o’rnatish qobiliyatidir. Hayot davomida
biz sevishni va o’zimizni shunday tutishni o’rganamiz. Shu ma’noda, sevgi sherikni
"kamchiliklari"   ga   ko’zlarini   yummasdan,   barcha   o’ziga   xosligi   bilan   qabul   qilish
qobiliyatidir.”   Nossart   Peseschkian.   Oilaviy   munosabatlar   uch   darajada   quriladi:
ijtimoiy,   hissiy,   jinsiy.   Hissiy   darajada   va’dalar   va   shartnomalar   ishlamaydi   “Siz
meni   butun   umringiz   davomida   sevishga   va’da   bergan   edingiz!”   Va   biror   narsani
o’lchashning   iloji   yo’q,   masalan,   kim   kimni   ko’proq   sevadi.   Shartnomalar   ijtimoiy
darajadagi   imtiyozdir.   Oilada   kim   nima   uchun   mas’ul   ekanligini   muhokama   qilish
foydalidir.   Lekin   shu   bilan   birga,   siz   ota-ona   rolida   emasligingizga   ishonch   hosil
qiling,   chunki   bu   holda,   bu   sizning   sherigingiz   sizga   javob   berishni   va   o’zini   bola
kabi   tutishni   xohlaydi.   Ijtimoiy   miqyosda   yuzaga   keladigan   muammolar   o’zaro
da’volarni o’z vaqtida bildirish va vaqtinchalik o’zaro shartnomalar tuzish va ba’zi
majburiyatlarni o’z zimmalariga olish orqali hal qilinishi mumkin. Bu sevgini saqlab
qolishga, hayotni minimal darajaga tushirishga, uni bezashga, bayramni hayotga olib
kirishga   yordam   beradi.   Biz   nikohda   yuqoriga   ko’tariladigan   hissiy   zinapoya:
ehtiros, sevgi, do’stlik, qarindoshlik. Nikohda sevgi muhim ahamiyatga ega. Ammo
sevgini   bog’lanish   va   simbioz   bilan   aralashtirib   yubormaslik   bundan   ham
muhimroqdir!   (sevgi   egalik   hissi   va   yolg’izlikdan   qo’rqish   bilan   almashtirilganda).
“Sevgi stakanga o’xshaydi: uni zaif tutsang - sog’inib ketasan, qattiq tutsang - ezib
tashlaysan!”. Har  bir  oila a’zosi  o’zining qiziqarli  hayotiga ega bo’lishi  kerak, oila
a’zolari   ma’lum   bir   o’zaro   erkinlik,   boshqalardan   alohida   maqsad   va   manfaatlarga
ega bo’lish huquqiga ega. “Ikki  qushni  bir-biriga bog’lab qo’ying va ular  4 qanotli
bo’lsa ham ucha olmaydi”. Sharq donoligi.
Kuchli sevgi ba’zan sabr-toqatga olib keladi va o’z da’volaringizni o’z vaqtida
ifoda   etishingizga   to’sqinlik   qiladi   va   shuning   uchun   haqiqatga   asoslangan
munosabatlarni   o’rnatadi.   Sabr-toqat   esa   keyinchalik   kuchli   hissiy   portlashga   olib
14 kelishi   mumkin.   Hamkorga   adolatli   talablar   qo’yish   juda   to’g’ri,   u   hatto
samarasizligini   yoki   biror   narsa   qila   olmasligini   ko’rsatgan   bo’lsa,   ularni   kutadi.
Ammo   bu   xatolar   sherikning   o’zidan   ajralib   turishi   kerak.  Agar   biror   kishi   o’zini
boshqa   birovning   hisobiga   tasdiqlamoqchi   bo’lsa,   unda   bu   odamning   butun
shaxsiyatini   ko’rish   unga   foyda   keltirmaydi,   uning   zaif   tomonlarini   va
kamchiliklarini   payqashning   o’zi   kifoya.   Qoidaga   ko’ra,   o’zini   past   baholaydigan
odamlar   shunday   yo’l   tutishadi.   Siz   har   doim   ham   sherigingizni   xursand
qilmasligingiz kerak, lekin har doim ham hamma narsani o’zingiz qilishingiz kerak
emas   va   har   bir   inqiroz   (manfaatlar   to’qnashuvi)   fojia   sifatida   emas,   balki
munosabatlarni yaxshilash uchun yangi imkoniyat sifatida ko’rib chiqilishi kerak.
Mojaroni hal qilishning konstruktiv usullari:
1. Ichki kuzatuvchini yoqing.
2. To’g’ri vaqtni tanlang (hissiyotlar cho’qqisida emas).
3. Sherikingizni tinglang, his-tuyg’ularni qabul qiling, boshlamang.  Uning
dalillarini ko’rib chiqing.
4. Da’volaringizni  va his-tuyg’ularingizni  ifoda eting, harakatni  shaxsdan
ajrating.  Argumentlar keltiring.
5. Muammoni hal qilish uchun juda ko’p variantlarni toping.
6. Eng yaxshi va o’zaro maqbulini tanlang.
7. Murosa qiling: “Haqiqiy murosaga kelish har bir inson o’zini pirogning
eng yaxshi qismini olgandek his qilishidir”.
Agar sherik bunga bormasa, u boshqa o’yin o’ynaydi: masalan, u o’zini sizning
hisobingizga   tasdiqlaydi.  Agar   sizga   o’zingiz   borish   qiyin   bo’lsa,   ehtimol   sizning
haqligingiz   siz   uchun   munosabatlardan   ko’ra   qimmatroqdir.   Oila   tizim   sifatida
hokimiyat   ierarxiyasisiz   samarali   faoliyat   yurita   olmaydi.   Kuch   -   bu   mas’uliyat.
Buning   evaziga   biror   narsa   olsagina   beradilar.   Siz   oilada   muqobil   kuchga   harakat
15 qilishingiz   mumkin.   Eng   yaxshi   rahbar   -   qo’l   ostidagilarga   yaxshi   g’amxo’rlik
qiladigan   kishi.   Nima   uchun   oilada   yaqin   munosabatlar   o’rnatish   kerak?   Inson
histuyg’ularsiz   yashay   olmaydi,   bu   o’limga   o’xshaydi.   Va   agar   oilada   yaqinlik   va
ijobiy   his-tuyg’ular   bo’lmasa,   biz   hech   bo’lmaganda   salbiy   (sevgi   =   og’riq)   olish
uchun   bir-birimizni   qiynoqqa   solamiz.   Agar   ona   va   otaning   umumiy   manfaatlari
bo’lmasa,   bolalar   vositachilar   rolini   o’ynashni   boshlaydilar:   ota-onalarni   o’zlariga
qarshi   birlashtirish   uchun   o’zini   yomon   tutish.   Ba’zida,   hissiy   etuklik   bilan,   unga
bo’lgan   ehtiyoj   sevgi   bilan   noto’g’ri   qabul   qilinadi   (insonning   patopsixologik
xususiyatlari   qanchalik   aniq   bo’lsa,   sevgi   shunchalik   kuchli   bo’ladi).   Keyin   sevgi
himoya   funktsiyasiga   ega   bo’lib,   uni   o’zining   pastligidan   himoya   qilishga   harakat
qiladi.  Ammo   shu   bilan   birga,   sevgi   hissiy   o’sish   uchun   shartdir.  Agar   siz   doimo
mukammallikka   intilsangiz,   har   qanday   tanqidni   tinglasangiz,   hafsalangiz   pir
bo’ladi.   Chunki   Biri   uchun   mukammallik   boshqasi   uchun   buzuqlikdir.   Bundan
tashqari, mukammallikka intilish sizni manipulyatsiya qilishning yana bir dastagidir.
O’z ustingizda ishlashda, esda tuting: har qanday yo’lda xatolar muqarrar, muammo
ularni   qilmaslikda   emas,   balki   ularga   to’g’ri   munosabatda.   Xatoni   tahlil   qilish   va
maqsadga   erishish   yo’lida   foydalanish   mumkin.   Yoki   buni   hamma   narsadan   voz
kechish   va   muvaffaqiyatsizliklaringizni   g’ayrat   bilan   maydalash   uchun   bahona
sifatida   ishlatishingiz   mumkin.   Chuqur   ichki   muammo   bir   oz   malign   o’simtaga
o’xshaydi,   uning   metastazlari   ko’plab   shaxsiy   shakllanishlarga   kiradi.   Shuning
uchun   uni   darhol   mag’lub   etib   bo’lmaydi.   Muvaffaqiyatsizliklar   uchun   o’zingizni
haqorat   qilmang   va   o’zingizdan   mukammallikni   talab   qilmang.   Agar   bu   sodir
bo’lgan bo’lsa, siz yana buzildingiz, keyin bunday savollarga javoblarni yozing: bu
qachon   sodir   bo’ldi?   keyin?   buning   bevosita   sababi   nima   edi?   Shundan   so’ng,
muvaffaqiyatlaringiz   ro’yxatini   tuzing.   Muvaffaqiyatlaringizga   e’tibor   qarating.
Kichkina   buzilish   tufayli   orqaga   chekinishga   arziydimi?   Musiqa   bilan   dam   oling,
yoqimli narsalarni eslang, keyin bu parchalanish sizga foydali narsalarni o’rgatganini
yozing. Endi hamma narsaga tashqaridan, hazil tuyg’usi bilan qarang, umuman hech
narsaga   ahamiyat   bermang.   Hayot   murakkab,   lekin   uni   qiziqarli   qiladigan   narsa
shundaki,   agar   siz   uning   murakkabligidan   qo’rqmasangiz,   balki   unga   bolalarcha
16 qiziqish   va   optimizm   bilan   munosabatda   bo’lsangiz,   unda   biz   muvaffaqiyatga
erishamiz!
1.2 Nikoh va oilaviy munosabatlar.
Oila   psixologiyasida   nikoh   davomida   er-xotin   munosabatlarining   qanday
kechishi zamirida his-tuyg’ularning o’rni va ahamiyati yuqoriligi ta’kidlab o’tiladi.
Albatta, bu yerda munosabatlar poydevoriga ta’sir o’tkazuvchi sevgi, romantizmning
mohiyati   sezilarlidir.   Romantik   sevgi   ikki   kishi   o’rtasidagi   munosabatlarning   eng
ko’p   tarqalgan   turi   hisoblanadi.   Olimlarning   fikricha,   romantik   sevgi   eng   kam
anglanadigan, odamning biologik ehtiyojlari bilan bog’liq munosabatlardir. Bunday
munosabatlarning   eng   muhim   jihati   shundaki,   ikkala   tomon   ham   bir-birlaridan
o’zlari   ko’rishni   xohlagan   sifatlarni   qidiradi   va   ko’radi.L.   Kameron-Benjler   (1993)
ning   fikricha,   romantik   sevgi   hissi   rivojlanishining   7   bosqichi   bolib,   unga
quyidagilar kiradi:
1. Oziga   jalb   etish   yangi   tanishlarning   bir-birlariga   noverbal   belgilar   orqali
qiziqishi borligini bildirish. Bu davrda sheriklar dilidagi istak va xohishlarini yangi
tanishgan   odamida   mavjudligini   tahlil   etadi.   Bunga   odatda   asosan   odamdagi   aql-
zakovat, samimiyat, qoli ochiqlik, yumor hissi, ishonchlilik, dadillik, qizlardagi ibo
kabi sifatlar sababchi boladi. Bu sifatlar hammaga yoqadigan sifatlar bolgani uchun
ham   yangi   tanishlar   ozlarida   aynan   sherigiga   yoqadigan   shu   sifatlarni   namoyon
etishga intiladilar.
2. Mashgullik   yoki   rom   bolib   qolish.   Bu   bosqichda   tanishib   ulgurgan   yoshlar
davomli   uchrashuvlar   natijasida   bir-birlaridagi   ijobiy   sifatlarni   anglab,   bir-birlariga
konika   boshlaydi.   Faqat   etibor   ijobiy,   yaxshi   sifatlarga   qaratilgani   bois   sheriklar
adashishlari   ham   mumkin,   qolaversa,   yangi   tanishlar   ozlarini   biroz   suniy   tutib,   asl
qiyofalarini   ataylab   niqoblashga   ham   uringanliklari   uchun   mabodo   salbiy   sifatlar
17 ham   namoyon   bolib   qolgan   taqdirda   ayrimlar   ajrashib   ketadilar,   ayrimlar   esa
uchrashuvlarni davom ettiraveradilar.
3. Qoniqish   munosabatlardagi   oziga   xos   yangilikning   kamayib   borishidir.   Endi
boshida   ozgacha   joziba   kasb   etgan   tashqi   korinish,   xusn,   qaddi-qomat   kabilar
odatiydek idrok etilib, hissiyotlar tobora kamayib boradi.
4. Kutish munosabatlarning muayyan bosqichida xayol-fantaziyadagi ideal obraz
bilan   real,   kundalik   hayotda   tobora   namoyon   bolib   borayotgan   asl   nusxa   ortasida
ayrim   ziddiyatlar,   qarama-qarshiliklar   kozga   tashlanishi   bilan   boshlanadi.   Endi
tobora   kutishlar   tizimida   kongil   qolish,   afsuslanish   kabi   holatlar   ham   paydo   bolib,
ong   sherikdagi   ayrim   salbiy,   yoqimsiz   sifatlarni   ham   idrok   qila   boshlaydi.   Bunga
ayni shu davr ichida boshqalar bilan tanishish tajribasi  ham sabab bolishi  mumkin.
Masalan,   talaba   yigitning   boshqa   bir   shaharga   olimpiadaga   yoki   xizmat   safariga
borishi,   u   yerda   ozgacha   nafosatli   bir   qiz   bilan   tanishib   qolishi   unda   solishtirish
imkoniyatini   yaratadi,   va   qaytib   kelgach,   uchrashib   yurgan   qizidan   ayni   osha
sifatlarni kutadi, lekin topolmasa, undan ranjiy boshlaydi.
5. Kongil   qolish   bu   shunday   bosqichki,   unda   xayajonli   ishq-muhabbat   hislari
ornini alam, gazab, aldanganlikni anglash egallay boshlaydi, sherik togrisidagi ijobiy
obraz   salbiy   obraz   bilan   almashib   boradi.   Kopchilik   yoshlar   ayni   shu   bosqichda
birbirlaridan ajralib qoladilar.
6. Haddan   oshish   yoki   munosabatlar   chegarasining   darz   ketishi   bosqichida
sheriklardan   biri   (bazan   ikkalasi   bir   vaqtda)   munosabatlarga   chek-chegara   qoyish
vaqti kelganligini anglab qoladi. Shu fikr paydo bolgan ondan boshlab, ular yana bir
karra qabul qilingan qarorning nechogli togri ekanligini oylab korishadi.   Odatda bu
noorin   talablarni   bir-biriga   qoyish   orqali   hissiyotlarni   tekshirish   orqali   roy   beradi.
Masalan, bu va yana bu takliflarimga konsaang, senga uylanaman, bolmasa, oramiz
ochiq qabilida.
7. Munosabatlarning tugashi bir-birlari bilan boshqa sira yuz korishmaslik bilan
bogliq  qaror   chiqarishdan  boshlanadi.  Ayrimlar   sherigining  aybdor  emasligini   bilib
tursa-da,   munosabatlarni   tugatgisi   kelaveradi,   ayrimlar   esa   bir-biridan   kongilsiz
bolib  qolgan   bolsalarda,   birgada  yashayveradi.   Bundaylar   ozaro   muomalani   keskin
18 kamaytirib,   deyarli   gaplashmay   ham   yashayveradi,   bunday   arazlashlar   kopincha   u
yoki   bu   tomonning   depressiv   holatini,   asabbuzarlikni   keltirib   chiqaradi.   Chunki
odatda bunday holatda qolgan shaxs boshqa sevgilisi yoqligidan yoki yangi tanishlar
ham   shunday   aldab   ketishidan,   bolasi   taqdirini   ijobiy   xal   qila   olmasligidan   juda
qayguradi va hatto kasalga ham chalinib qoladi.
Bu   jarayonlar   mizda   ya’ni   musulmon   xalqlarida   ancha   yopiq   tarzda
o’rganilgan.   Bu   tabbiyki   shakllangan   mafkuraviy   qarashlar   bila   bo’gliqdir.   O’zbek
oilalarida   kuzatiladigan   bunday   o’ziga   xosliklar   nikohning   mustahkamligini
ta’minlab   beradi.   Sababi   oilaviy   munosabatlarga   tayyorlash   xalqimizda   ancha   erta
boshlanadi.   Bunga   misol   tariqasida   oilalarda   ulug’   yoshli   vakillarning   farzandlar
kichik   yosh   davrlaridan   ularni   mehnatga,   qadriyatlarga,   ro’zg’or   yumushlarini
bajarishga, ma’suliyatni his eta olishga ko’nikmalarini shakllantirib borishi misolida
ko’rishimiz   mumkin.   Musulmon   xalqlarida   oila   qanchalik   qadrlansa,   taloq   yoki
ajralish   holatlari   shunchalik   tahqirlangan.   Shu   nuqtai   nazardan   musulmon   olamida
oziga   xos   shariyat   qonunlari   ishlab   chiqilgan   bolib,   ular   asrlar   osha   oila-nikoh
munosabatlarini   tartibga   solishda   muhim   omil   bolgan.   Quroni-Karimning   qator
suralarida, jumladan, uning Baqara surasida er va xotinning ozaro insoniy va mulkiy
munosabatlari,   farzandni   dunyoga   keltirish   va   uni   voyaga   yetkazishda   ota-onalik
masuliyati va burchlari bayon etilgan. Unda taloqning Alloh tomonidan buyurilgan,
lekin   uning   oziga   eng   nomaqul   bolgan   amaldan   ekanligi   takidlangan.   Demak,
musulmonchilikda   oilaning   buzilishi   qush   inining   buzilishi   kabi   yomon,   noxush
oqibatlarni   keltirib   chiqaruvchi   omil   sifatida   qaraladi.   Musulmon   qoidalariga   kora
ayolning   nikoh   ajrimining   tashabbuskori   bolishlik   qoralanadi,   lekin   vaziyat   talab
qilganda   ayol   oz   haq-huquqlarini   talab   chilmagan   holad   erining   uyidan   ketishi
mumkin. Erkak esa agar bilmay Taloq sozini ishlatib qoygan bolsa, oz ayoliga qayta
uchinichi   martagacha   uylanishi   mumkin,   lekin   uch   martadan   keyin   uning   yana
uylanishi   qatiyat   man   etiladi.   Tabiiy,   hozirgi   sharoitda   huquqiy   davlat   qurish
sharoitida   bunday   shariy   qoidalarga   emas,   amaldagi   qonunlarga   kora   ajrim
holatlarini   muvofiqlashtiriladi.   Uning   qoidalari   Ozbekiston   Respublikasining   Oila
Kodeksining   Nikohning   tugatilishi   deb   nomlangan   7   bobning   37-48   moddalari
19 hamda   Nikohdan   ajralishni   qayd   etish   deb   nomlangan   26   bobning   218-222
moddalari bilan tartibga solingan. Bugungi kunda oila huquqiy tomondan ham havas
qilarli darajada muhofaza qilinadi.
Oilada psixologik jarayonga ijobiy ta’sir etish borasida tashqi ta’sirning o’rni
ham   muhimdir.   Bunda   fuqarolar   yig’inlari,   turli   psixologik   yirdam   turlarini   tashkil
etuvchi   muassasalar   faol   ish   olib   bormog’i   zarur.   Hayotning   zamonaviy   yuqori
tezlikda   deyarli   har   bir   kishi   stressga   duch   keladi.   Aynan   shunday   stressli   holat
mojarolarga   yoki   psixosomatik   alomatlarga   olib   kelishi   mumkin,   shuning   uchun
oilaga psixologik yordamdan malakali mutaxasis hissiy salomatlik nuqtayi nazaridan
ham yordam berishi mumkin.
Psixologik   amaliyotda   ko’plab   yordam   turlari   mavjud.   Shunisi   e’tiborga
loyiqki, oilaga  yordam  berish  konsepsiyasi  juda keng, shu  jumladan ko’p jihatlarni
qamrab   oladi.   Oilga   psixologik   yordam   muayyan   ish   bosqichlari   va   turlarini   o’z
ichiga   oladi.   Avvalo,   bu   kutilayotgan   yordamning   mohiyatini   aniqlash,   ya’ni
mijozning   so’rovi.   Ishning   ikkinchi   bosqichida   psixolog   oilaning   asosiy
muammolarini   va   ularning   paydo   bo’lish   sabablarini   aniqlaydi   va   uchinchi
bosqichda muammolarni  hal  qilish strategiyasini  shakllantiradi. Har  qanday muhim
masalalarni   hal   qilishda   har   bir   oila   azosiga   e’tibor   qaratish   lozim.   Oila   bilan   olib
boriladigan   eng   samarali   ish   bu   kooperapiya,   ya’ni   butun   oila   bilan   ham,   oilalar
guruhlari bilan ham o’zaro aloqada bo’lishiga imkon beradigan ikkita psixologning
ishidir. Oilaga yoki oilaviy guruhlarga psixologik yordam har xil. Maslan, mutaxasis
psixolog psixologik yordam ko’rsatish uchun foydalanadigan bir necha funksiyalari
mavjud: Diagnostik funksiyada tinglash, sinash, genogramma (oila shajarasi) tuzish
va   boshqa   diagnostika   texnikasi   jarayonida   mutaxasis   psixolog   oilaning   ‘‘og’riq
nuqtalari’’ni   belgilaydi,   oiladagi   funksional   va   disfunksional   o’zaro   ta’sir   shakllari,
oila   azolarini   turli   asoslar   bilan   aniqlash,   mavjud   koalitsiyalar,   oila   ichidagi
chegaralar,   oilaviy   qoidalar   va   manbalar.   Ushbu   tadqiqotlar   vaziyatni   ob’ektiv
20 baholashga yordam beradi va oilaga psixologik yordam beradi va oilaga psixologik
yordam ko’rsatish strategiyasining eng samarali tarzda yaratadi.
Oilaviy   munosabatlarda,   yaxlit   tizimda   bo’lgani   kabi,   barcha   uch   darajani
ajratish   mumkin.   Nikoh   va   oiladan   tashqari   boshqa   hech   qanday   munosabatlarda,
mumkin   bo’lgan   va   normal   bo’lgan   barcha   uch   darajadagi   munosabatlarning
mavjudligi   sodir   bo’lmaydi.   Agar   bu   sodir   bo’lsa,   bu   faqat   munosabatlarni
yomonlashtiradi.   Masalan,   ijtimoiy   va   hissiy   munosabatlarga   jinsiy   aloqalar
qo’shiladigan “ofis romantikalari” paydo bo’ladi. Yoki do’stlar qo’shma biznes bilan
shug’ullanishni boshlaydilar, ya’ni hissiy va ijtimoiy munosabatlarni aralashtiradilar.
Bu odatda do’stlik va biznes uchun yomon tugaydi. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
nikoh va oilaviy munosabatlar eng qiyin. Keling, nikoh va oilaviy munosabatlardagi
darajalarning   asosiy   xususiyatlarini   batafsil   ko’rib   chiqaylik.   Nikohdagi   ijtimoiy
daraja  A.   “Nikohning   mavjudligi   haqida   gapirish   uchun,   birinchi   navbatda,   ijtimoiy
darajaga   ega   bo’lish   kerak.   Ko’pincha   odamlar   munosabatlarning   ijtimoiy
rasmiylashuviga ega bo’lmagan holda o’zlarini er va xotin deb atashadi.Bu fuqarolik
nikohi deb ataladigan narsadir. Ya’ni, bunday “nikoh”da faqat hissiy va jinsiy daraja
bo’ladi, ular er va xotin kabi yashashlarini aytishadi va pasportdagi qandaydir muhr
hech narsani o’zgartirmaydi - bu juda arzimas narsa. ularga, agar bu ular uchun juda
arzimas   narsa   bo’lsa,   ular   borib,   bu   muhrni   qo’yishlariga   ruxsat   bering   "Va   ular
qandaydir  tarzda  darhol   jiddiy bo’lib  qolishadi.  Chunki   bu shunchaki  "muhr"  emas,
bu   ma’lum   bir   ijtimoiy   sehrdir.   Shundan   so’ng,   juda   ko’p.   Menimcha,   fuqarolik
nikohi   ostida   ijtimoiy   darajaga   infantil   munosabat,   uni   yetarlicha   baholamaslik
yashiringan.   Psixologik   nuqtai   nazardan,   bu   munosabatlarni   rasmiylashtirishni
istamaslik   ostida   “qarindoshlik”   munosabatlarini   o’rnatishga   ongsiz   intilish   yotishi
mumkin.   faqat   hissiy   munosabatlarga   ega   bo’lgan   qarindoshlar,   ba’zan   ular   sodir
bo’ladi Ularning ikkalasi ham shahvoniy, lekin turmushga chiqishlari mumkin emas”.
(S.V. Petrushin) C. Ijtimoiy darajani rol darajasi deb hisoblasak, unda er-xotinlar “er”
va “xotin” rollarida bo’ladilar. Agar rol o’zini tutish modeli bo’lsa, unda juda muhim
savol   tug’iladi:   namunali   er   va   xotin   qanday   bo’lishi   kerak,   oila   namunasi   qanday
21 bo’lishi   kerak?   Zamonaviy   oila   modelini   shakllantirishning   asosiy   muammosi
shundaki, bugungi kunda, asosan, an’anaviy va yangi oila modellarining elementlari
birgalikda   mavjud   bo’lgan   aralash   turdagi   oilaviy   munosabatlar   mavjud.   Bu
chalkashlik   ko’p   sonli   nizolarga   olib   keladi.   Oilaviy   munosabatlarning   an’anaviy
yoki   ular   deyilganidek,   patriarxal   qoidalari   qanday?   Patriarxal   nikohning   ma’nosi
ko’p   jihatdan   iqtisodiyotning   omon   qolishi   va   qo’llab-quvvatlanishi,   ya’ni   nikoh
munosabatlarida   hukmronlik   qiladigan   ijtimoiy   daraja   bilan   belgilanadi.   Shu   nuqtai
nazardan qaraganda, ko’plab qoidalar asosli va tushunarli, garchi bugungi kunda biz
ularning   kelib   chiqishi   haqida   o’ylamasdan   ularga   rioya   qilamiz.   Masalan,   “yon
tomonda”   jinsiy   aloqani   taqiqlashning   asosi,   egasi   bolalarning   “uning   uyidan”
ekanligiga ishonch hosil qilishi kerakligi bilan bog’liq (ayniqsa, o’sha paytda himoya
vositalari   deyarli   yo’q   edi).   Yana   bir   misol:   bolalar   kelajakdagi   ishchilar   deb
hisoblangan, shuning uchun ular erta va tez-tez tug’ilishlari kerak edi. Shunga ko’ra,
buning uchun ko’plab nasl tug’ish uchun vaqt topish uchun erta turmush qurish kerak
edi.   Ko’p   bolali   bo’lish   ham   zarur   edi,   chunki   tibbiyot   rivojlanmaganligi   sababli
chaqaloqlar o’limi yuqori edi. Va turmush qurish juda zarur edi: bir ayolning o’zi uy
xo’jaligini ko’tara olmadi va uni ochlik bilan tahdid qilishdi. Shuning uchun, er (har
qanday) o’z-o’zidan allaqachon qiymatga ega edi (“past bo’lsa ham, lekin meniki”).
Agar qiz uzoq vaqt turmushga chiqmagan bo’lsa, qishloq unga qaradi: u kasal bo’lsa
kerak,   chunki   uni   hech   kim   olmaydi.   Ko’pgina   qoidalar   bugungi   kunda   biz   uchun
g’alati   va   tushunarsiz   bo’lib   tuyulishi   mumkin.   Mashhur   "Beats   -   bu   sevgini
anglatadi"   iborasini   eslang.   Buning   ham   o’ziga   xos   mantig’i   bor   edi.   Oilaviy
ko’rsatmalardan   biri   er   xotinini   qattiqqo’l   tutishi   kerak   edi.   Shuning   uchun,   erning
nikoh   majburiyatlari   orasida,   odatda,   shanba   kunlari,   vaqti-vaqti   bilan   xotinini
kaltaklash   kiradi.   Va   agar   er   qamchi   qilmagan   bo’lsa,   demak   u   o’z   vazifalariga
beparvolik   qilgan.   Yoki   undan   ham   yomoni,   xotinning   shubhasi   bo’lishi   mumkin:
"Balki u birovni yon tomondan uradi? Demak, u boshqasini sevadi!" Bugungi kunda
iqtisodiy   sharoitlar   sezilarli   darajada   o’zgardi   va   shuning   uchun   nikohni   yaratish
uchun yangi ma’noni topish zarurati paydo bo’ldi. Jismoniy omon qolish endi bunday
ma’noga   ega   emasligi   aniq,   chunki   biz   nikohsiz   yashaymiz.   Agar   umumiy   uy
22 xo’jaligini   saqlab   qolish   uchun   bo’lmasa,   unda   nega   bugun   turmush   qurish   kerak?
“Nima   uchun?”   ning   umumiy   versiyalari   sifatida.   quyidagilarga   duch   keladi.   —
Keksalikda   kimdir   bir   stakan   suv   olib   kelsin.   Biroq,   er   xotinini   50   va   60   yoshida
tashlab   ketganida,   misollar   ma’lum.   O’rta   yoshli   ayol   chuqur   ruhiy   tushkunlikda
yolg’iz qoldi, erini xiyonat qilgani uchun so’kindi, aybladi va hokazo. Nikoh erning
umr   bo’yi   xotini   bilan   qolishiga   kafolat   emas.   “Bolalar   uchun.”   Bu   juda   xavfli
aldanish.   Bunday   yondashuv   bilan   ma’lum   bo’lishicha,   bolalar   katta   bo’lib,   oilani
tark etganda, turmush o’rtoqlar ajrashishlari kerak. Agar nikoh shu munosabat bilan
tuzilgan bo’lsa, unda ota-onalar ongli ravishda yoki ongsiz ravishda bunday tanbehni
kutgan   holda,   bolalarni   o’z   oilalarida   iloji   boricha   uzoqroq   saqlashga   harakat
qilishadi.   Bu   ikki   usulda   amalga   oshiriladi.   Masalan,   mustaqil   hayot   qiyinchiliklari
bilan   qo’rqitish   (“Qanday   qilib   yolg’iz   yashaysan?  Yo’qolib   ketas   an”)   va   ota-ona
bilan   yaqinlik   muhimligini   bo’rttirish   (“Unutmangki,   butun   dunyoda   faqat   ota-ona
sizni   yaxshi   ko’radi   va  qabul   qiladi.  Sizga   haqiqatan   ham   g’amxo’rlik  qilaman.   Siz
hech qachon kerak bo’lmaysiz”). Natijada, birinchi  qiyinchiliklarda ota-ona oilasiga
qayta-qayta   qaytib   keladigan   shaxsning   qaram   turi   shakllanadi.   Ba’zan,   agar   ayol
bo’lsa,   u   yolg’iz   emas,   balki   bola   bilan   qaytadi.   Va   ota-ona   nikohi   saqlanib   qoldi:
endi   siz   nabiralaringizga   g’amxo’rlik   qilishingiz   mumkin!   Ya’ni,   “bolaga
yo’naltirilgan” ota-onalarning farzandi o’z erkinligi uchun o’z farzandi bilan to’laydi.
“Jinsiy   aloqa   uchun.”   Nikoh   deganda   yoshlar   o’rtasida   normal   jinsiy   aloqa   qilish
imkoniyati   tushuniladi.  Ammo   bugungi   kunda   jinsiy   taqiqlar   zaiflashmoqda   va   bu
tuyg’u   ham   ishlamaydi.   Bugungi   kunda   nikohning   ma’nosini   topish   juda   jiddiy
masala.   Endi   iqtisodiy   va   ijtimoiy   emas,   balki   insoniy   munosabatlar   muhimroqdir.
Albatta, zamonaviy dunyoda valiahdlar va malikalar bor, lekin ular ko’pincha baxtsiz
odamlardir   (Malika   Diana   haqida   o’ylang),   chunki   ular   insoniy   munosabatlarga
asoslangan   holda   o’z   tanlovlarini   qila   olmaydilar.   Ko’pchilik   uchun   bu   insoniy
munosabatlarning  saqlanishi  muhim  bo’lib qoladi   va nikoh  ularni   saqlab  qolishning
bir shakli sifatida qaralishi mumkin. Nikohga shu nuqtai nazardan nazar tashlaydigan
bo’lsak,   endi   nikoh   bir   shaklga   ("barcha   oddiy   odamlar   kabi")   emas,   balki   bu
shakllarning   juda   xilma-xil   bo’lishini   tasavvur   qilish   mumkin,   chunki   insoniy
23 munosabatlar   har   doim   noyobdir.   Bu   erda   turmush   o’rtoqlarning   yoshidagi   katta
farqlar,   ularning   holati   allaqachon   mumkin,   ular   alohida   yoki   hatto   boshqa
shaharlarda yashashlari mumkin va hokazo. Ya’ni, biz nikohning “hamma uchun bir”
shakli endi ishlamasligi haqida gapiramiz. Har bir alohida holatda, faqat shu odamlar
uchun   qulay   bo’lgan,   insoniy   munosabatlarni   saqlashning   o’ziga   xos   shakli   kerak.
Bundan   tashqari,   asosiy   narsa   shakl   emas,   balki   nikohning   mohiyatini   saqlab
qolishdir.  Ajralishlarning   katta   va   doimiy   o’sib   borishi,   ba’zida   nikoh   instituti   yo’q
bo’lib   ketayotganini   aytishga   asos   beradi.   Ilgari   ular   avval   turmush   qurishdi,   keyin
esa martaba qilishdi, endi, aksincha, ular shaxsiyat shakllangandan keyingina harakat
qilishadi.  Agar   ilgari   turmush   o’rtoqlarning   xattiharakatlari,   masalan,   Domostroyda
qat’iy   belgilangan   bo’lsa,   bugungi   kunda   ular   bilan   bu   ancha   qiyin.   Ko’pincha
turmush o’rtoqlar bu namunalarni o’z oilalaridan olishadi. — Yomon er ekansan, —
deydi   xotini.   –   “Nega?”   —   deb   so’radi   u.  Va   u   (xotini   uchun)   juda   ishonchli   javob
oladi:   “Mening   DADAM   uyda   hamma   narsani   o’z   qo’llari   bilan   qildi,   lekin   siz
odatdagidek mixni ham bolg’alay olmaysiz.” – “Oh, shunday! Demak, sen dahshatli
xotinsan.   ONAM   menga   doim   nonushta   tayyorlar,   sen   esa   kechki   ovqatgacha
karavotda yotding”. Va turmush o’rtoqlar o’zlari shaxslararo munosabat sifatida qabul
qiladigan   rol   o’ynaydigan   ijtimoiy   mojaro   boshlanadi.   Darhaqiqat,   bu   turmush
o’rtoqlar orqali ikkita oila modeli ziddiyatli. Ushbu mojaroga yo’l qo’ymaslik uchun
ikkalasi   ham   boshqa   sherikning   oilasini   tan   olishlari,   unga   o’z   haqlarini   berishlari
kerak,   lekin   o’z   oilangizni   yuqori   darajada   qurishlari   kerak.   Bu   xuddi   ikki
madaniyatli   odamlar   turmush   qurishga   o’xshaydi.   Er-xotin   o’z   madaniyati   bilan
boshqasining   madaniyatini   bostirish   o’rniga,   o’z   ittifoqini   saqlab   qolish   uchun
uchinchisini - o’z madaniyatini qurishi mumkin. Nikoh va oilaviy munosabatlarning
bugungi   bosqichining   qiyinligi   shundaki,   er   va   xotinning   yagona   modeli   yo’qoldi.
“To’g’ri”   oila   qanday   bo’lishi   kerakligini   hali   hech   kim   bilmaydi.   Ikkinchi   jihat
shundaki,   jamiyat   bu   namunalarga   unchalik   g’ayrat   bilan   ergashmaydi.   Shuning
uchun, bugungi kunda ideal turmush o’rtog’i kim bilan yaxshi bo’lganini aytishimiz
mumkin.  Ya’ni,   bugungi   kunda   er-xotinning   o’zlari   unga   qulay   va   faqat   unga   mos
modelni yaratishi mumkin. Asosiysi, turmush o’rtoqlarning o’zlari bunga qanday rozi
24 bo’lishadi.   Ijtimoiy   darajadagi   muvaffaqiyatli   nikohning   shartlaridan   biri   bu   nikoh
rollari   haqidagi   g’oyalarni   muvofiqlashtirish,   ya’ni   turmush   o’rtoqlar   bu   haqda   bir-
birlari bilan kelishib olishlari kerak. Eng oddiy harakat: har bir kishi er va xotinning
roli haqida o’z g’oyalarini bildiradi, keyin turmush o’rtoqlar ularga rozi bo’ladilar va
ikkalasi  uchun maqbul variantni topadilar. Shu bilan birga, bu shartnoma umr bo’yi
emas,   balki   ma’lum   bir   muddatga   tuzilganligini   tushunish   kerak,   keyin   uni   qayta
ko’rib   chiqish   mumkin.   Nikohda   ijtimoiy   rollar   “er”   va   “xotin”dir.   Turmush
o’rtoqlarning har biri er va xotin qanday bo’lishi kerakligi haqida o’z fikrlariga ega.
Shuning uchun, nikoh muvaffaqiyatli bo’lishi uchun, turmush o’rtoqlar ushbu rollarni
bajarish   bo’yicha   o’z   g’oyalarini   kelishib   olishlari   kerak.   Demak,   nikoh
munosabatlaridagi   ijtimoiy   darajani   shartnomaviy   deb   aytishimiz   mumkin.
Nikohning yana bir ijtimoiy momenti shundaki, er va xotinning rollari nikoh va oila
to’g’risidagi   qonunda   belgilab   qo’yilgan.   Va   bu   rollarni   bajarishda   noqonuniy
harakatlar sodir bo’lgan taqdirda, aniq yuridik javobgarlik paydo bo’lishi mumkin. Va
bu   ijtimoiy   daraja.   Nikohdagi   hissiy   daraja   Nikoh   va   oilaviy   munosabatlardagi
keyingi daraja hissiy yoki hissiyotlar, his-tuyg’ular, tajribalar  darajasidir. Bu, aslida,
ijtimoiyga qarama-qarshidir, ya’ni butunlay shartnomadan tashqari. Tuyg’ular va his-
tuyg’ularning   o’zgarmasligi   to’g’risida   kelishuvlar   bo’lishi   mumkin   emasligi   aniq.
Qabul   qiling,   va’dalar   juda   kulgili   ko’rinadi:   “Siz   men   bilan   doim   baxtli   bo’lasiz!”
yoki “Men seni abadiy sevaman!”. Va’dalar yoki his-tuyg’ularni o’zgarishsiz saqlash
majburiyati   ularni   hissiy   darajadan   ijtimoiy   darajaga   o’tkazishga   urinish   sifatida
qaralishi   mumkin.   Bu   munosabatlarni   yo’q   qilishgacha   nevrotik   qiladi.   Nikohning
jinsiy   darajasi.   Nikoh   va   oilaviy   munosabatlardagi   jinsiy   daraja   eng   tez-tez
muhokama   qilinadigan   va,   ehtimol,   eng   chalkash   narsadir.   Bu   darajadagi   dominant
so’z   “Men   xohlayman”,   lekin   ijtimoiy   darajadagi   “kerak”   va   “kerak”   so’zlari   juda
yomon   ishlaydi.   Odamlarda   jinsiy   aloqa   ko’p   funktsiyalarga   ega:   nasl   berish,   dam
olish,   muloqot   qilish,   boshqasini   bilish.   Ehtimol,   shuning   uchun   “jinsiy   aloqa”
tushunchasi (barcha ko’p qirrali foydalanish uchun) hali ham juda ko’p noaniqliklar
va   nomuvofiqliklarni   o’z   ichiga   oladi.   Jinsiy   daraja,   ijtimoiy   daraja   kabi,
shartnomaviydir.   Ikki   “Men   xohlayman”   o’rtasidagi   kelishuvlarning   yo’qligi   uchun
25 javobgarlik,   qonuniygacha.   Jinsiy   darajada   “tana”   va   “xohlamoq”   so’zlari   bilan   bir
qatorda   “yaqinlik”   va   “sir”   tushunchalari   mavjud.   (Nikoh,   fuqarolik   nikohi.   Yoki
shunchaki   munosabatlar.  Agar   nikoh   va   oilaviy   munosabatlarning   yetukligi   haqida
gapiradigan   bo’lsak,   bu   er-xotinlarning   o’zaro   munosabatlar   darajalarini   qanchalik
farqlashi va ularni bir-biri bilan birlashtirishi (aralashtirmaslik) darajasidadir. Ijtimoiy
va   hissiy   darajalar   chalkashib   ketganda   chalkashlik   paydo   bo’ladi.   Ko’pincha,
noziklik   va   iliqlikka   bo’lgan   hissiy   ehtiyojlarni   qondirish   uchun   odamlar   jinsiy
aloqaga kirishadilar va hafsalasi pir bo’ladi. Hissiy munosabatlar sohasi juda mustaqil
va   jinsiy   aloqasiz   siz   kuchli   histuyg’ularga   ega   bo’lishingiz   mumkin.   Ushbu   ruhiy
darajada,   uning   sherigida   selektivlik   mavjud.   Muvaffaqiyat   o’zaro   muloqotning
jarangdor muhitini yaratishga bog’liq. U yoki bu darajadagi holatga qarab, nikoh va
oilaviy munosabatlarning har  xil  turlarining tipologiyasini  tuzish mumkin. Masalan,
asosan biznes munosabatlariga asoslangan “ijtimoiy” nikohlar mavjud. “Emotsional”
oilalarda   ehtiroslar   yuqori   bo’ladi.   Nikohning   boyligi   undagi   barcha   uch   darajadagi
munosabatlar   qanchalik   rivojlangan   va   ifodalanganligiga   bog’liq.   Agar   nikoh   va
oilaviy   munosabatlarning   yetukligi   haqida   gapiradigan   bo’lsak,   u   holda   bu   turmush
o’rtoqlar   o’z   munosabatlarining   darajalarini   ajrata   olishlari   (alohida   aniqlashlari)   va
ularni bir-biri bilan birlashtirishi (aralashtirish o’rniga) darajasidadir. (S.V. Petrushin)
Zamonaviy   oilaning   turlari,   shakllari   va   toifalari   doirasi   juda   xilma-xildir.   Oilaviy
munosabatlarning   turli   sohalarida   oilalarning   har   xil   turlari   (toifalari)   turlicha
ishlaydi.   Oilalar   toifalarining   har   biri   undagi   ijtimoiy-psixologik   hodisalar   va
jarayonlar, unga xos bo’lgan nikoh va oilaviy munosabatlar, shu jumladan sub’ektiv-
amaliy   faoliyatning   psixologik   jihatlari,   muloqot   doirasi   va   uning   mazmuni,
xususiyatlari   bilan   tavsiflanadi.   oila   a’zolarining   hissiy   aloqalari,   oilaning   ijtimoiy-
psixologik   maqsadlari   va   uning   a’zolarining   individual   psixologik   ehtiyojlari.
Bugungi  kunga  qadar  nikoh  va  oilaviy  munosabatlarning  turli   shakllari   rivojlangan,
ulardan   eng   keng   tarqalganlari   quyidagilardir:   Nikoh   va   oilaviy   munosabatlar   halol
shartnoma   tizimiga   asoslangan.   Ikkala   turmush   o’rtoq   ham   nikohdan   nimani
xohlashlarini   aniq   tushunishadi   va   ma’lum   moddiy   manfaatlarga   ishonishadi.
Shartnomaning   o’zi   tsement   shartlari   va   hayotiy   muammolarni   hal   qilishga   yordam
26 beradi.   Insofsiz   shartnoma   asosidagi   nikoh   va   oilaviy   munosabatlar.   Erkak   va   ayol
nikohdan   bir   tomonlama   foyda   olishga   va   shu   bilan   o’z   sherigiga   zarar   etkazishga
harakat   qilmoqdalar.   Bu   erda   ham   sevgi   haqida   gapirishning   hojati   yo’q,   garchi
ko’pincha   nikoh   va   oilaviy   munosabatlarning   ushbu   versiyasida   bu   bir   tomonlama
(uning nomi  bilan turmush o’rtog’i  aldanib, ekspluatatsiya qilinayotganini  tushunib,
hamma   narsaga   chidaydi).  Tazyiq   ostidagi   nikoh   va   oilaviy   munosabatlar.  Turmush
o’rtoqlardan   biri   ikkinchisini   biroz   "qamal   qiladi"   va   u   ma’lum   bir   hayotiy   sharoit
tufayli yoki achinib, nihoyat murosaga rozi bo’ladi. Nikohda va umuman oilada zarur
bo’lgan   erkinlik   hissi   bu   erda   mutlaqo   istisno   qilinadi.   Bunday   oilaning
mavjudligining   psixologik   asoslari   shunchalik   buzilganki,   oilaviy   hayot   talab
qiladigan   murosaga   erishish   mumkin   emas.   Nikoh   va   oilaviy   munosabatlar   ijtimoiy
va   me’yoriy   munosabatlarning   marosimdagi   bajarilishi   sifatida.   Muayyan   yoshda
odamlar atrofdagi hamma turmush qurgan yoki  turmush qurgan va oila qurish vaqti
kelgan   degan   xulosaga   keladi.   Ko’pincha   bunday   nikoh   va   oilaviy   munosabatlar
tasodifan   rivojlanadi   va   xuddi   tasodifiy   ravishda   buzilib,   chuqur   iz   qoldirmaydi.
Sevgi   bilan   muqaddaslangan   nikoh   va   oilaviy   munosabatlar.   Ikki   kishi   ixtiyoriy
ravishda   birlashadi,   chunki   ular   bir-birisiz   o’z   hayotlarini   tasavvur   qila   olmaydilar.
Sevgi   nikohida   turmush   o’rtoqlar   qabul   qiladigan   cheklovlar   faqat   ixtiyoriydir:   ular
bo’sh vaqtlarini oila a’zolari bilan birga o’tkazishdan zavqlanishadi, ular bir-birlari va
boshqa   oila   a’zolari   uchun   yaxshilik   qilishni   yaxshi   ko’radilar.   Paradoks   shundaki,
bunday   cheklovlarni   ixtiyoriy   ravishda   qabul   qilish   ("Baxtli   bo’lsang,   men
baxtliman")   odamlar   yanada   erkin   bo’ladi.   Bunday   munosabatlarning   nikoh-oilaviy
shakli   ishonchga,   umume’tirof   etilgan   me’yorlarga   qaraganda   insonga   ko’proq
hurmatga   asoslanadi.   (Sysenko   V.V.)   Oilaning   asosiy   funktsiyalari,   I.V.
Grebennikovlar:
reproduktiv   (hayotning   ko’payishi,   ya’ni   bolalarning   tug’ilishi,   insoniyatning
davomi);   iqtisodiy   (yashash   vositalarini   ijtimoiy   ishlab   chiqarish,   ularning   voyaga
etgan   a’zolarini   ishlab   chiqarishga   sarflangan   kuchlarni   tiklash,   o’z   xo’jaligini
yuritish,   o’z   byudjetiga   ega   bo’lish,   iste’mol   faoliyatini   tashkil   etish)   tarbiyaviy
(bolaning  shaxsiyatini  shakllantirish,  oila  jamoasining  uning har   bir   a’zosiga  butun
27 hayoti   davomida  tizimli   tarbiyaviy  ta’siri,  bolalarning  ota-onalarga  va  boshqa   katta
yoshli oila a’zolariga doimiy ta’siri);
kommunikativ (oila a’zolarining ommaviy axborot vositalari, adabiyot va san’at
bilan aloqasi, oilaning uning a’zolarining tabiiy muhit bilan turli xil aloqalari va uni
idrok   etish   xususiyatiga   ta’siri,   oila   ichidagi   muloqotni   tashkil   etish;   dam   olish   va
dam olish).
Psixologlar shartli ravishda oilaning eng portlovchi yoshlarining bir nechtasini
ajratib   ko’rsatishadi.   Statistik   ma’lumotlarga   ko’ra,   barcha   nikohlarning   yarmi
nikohning birinchi yilidan keyin buziladi. Yangi turmush o’rtoqlar "kundalik hayot"
sinoviga   dosh   berolmaydilar.   Kelishmovchiliklar   mas’uliyatni   taqsimlash,
sheriklarning odatlarini o’zgartirishni istamasligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Oila
uchun   keyingi   muhim   yosh   -   bu   nikohning   birinchi   3-5   yili.   Aynan   shu   davrda
bolalar ko’pincha oilada paydo bo’ladi va turmush o’rtoqlar alohida uy-joy ajratish
va  ularning  kasbiy  muammolari,  martaba   o’sishi  haqida   qayg’uradilar.  Jismoniy   va
asabiy   taranglik   er   va   xotin   o’rtasida   begonalashish   va   tushunmovchilikni   keltirib
chiqaradi.   Bu   davrda   romantik   sevgi   oilaviy   do’stlikda   qayta   tug’iladi   -   er-xotinlar
endi qizg’in sevuvchilar emas, balki quroldoshlardir. 7-9 yil birga yashashdan so’ng,
giyohvandlik   kabi   hodisa   bilan   bog’liq   bo’lgan   yana   bir   inqiroz   paydo   bo’lishi
mumkin. Hayot ozmi-ko’pmi barqarorlashdi, bolalar ulg’ayishdi. Turmush o’rtoqlar
haqiqatni bir necha yil oldin tushida ko’rgan narsa bilan solishtirganda umidsizlikka
tushishlari odatiy hol emas. Turmush o’rtoqlarga endi butun hayot bir xil bo’ladi deb
tuyula   boshlaydi,   ular   yangi,   g’ayrioddiy,   yangi   his-tuyg’ularni   xohlashadi.   Vaqt
o’tadi va agar er va xotin hali ham birga bo’lsa, 16-20 yillik nikohdan keyin yana bir
dunyo   rifi   mumkin.   Bu   turmush   o’rtoqlardan   birining   o’rta   hayot   inqirozi   bilan
kuchayadi.   Hamma   narsaga   allaqachon   erishilgan,   shaxsiy   va   professional   sohada
hamma   narsa   sodir   bo’lgan   degan   qo’rqinchli   tuyg’u   bor.   Xorijiy   sotsiologlar   bu
davrda  oila   hayotidagi   yana   bir   inqiroz  davri   deb   atashadi:   katta   yoshli   bolalar   uni
tark   etganda.   Turmush   o’rtoqlar   asosiy   “yetakchi”   faoliyatidan   bolalarni
tarbiyalashdan   mahrum.   Ular   yana   birga   yashashni   o’rganishlari   kerak.   Va   faqat
28 bolalar   va   uy   bilan   shug’ullanadigan   ayollar   yangi   hayotiy   vazifalarni   egallashlari
kerak. Bizning madaniyatimiz uchun inqirozning bu tomoni kamroq ahamiyatga ega:
ko’pincha   kattalar   bolalar   ota-onalari   bilan   qolishadi.   Bundan   tashqari,   aksariyat
hollarda   ota-onalar   farzandlarining   oilaviy   hayotida   faol   ishtirok   etadilar,
nevaralarini tarbiyalaydilar. Bu nafaqat kechirim so’rashni o’rganish, balki kechirim
so’rashni   ham   qabul   qilish   muhimdir.   Bir   necha   kun   davomida   sherigiga   "so’kish"
xavfli,   uni   o’zini   aybdor   his   qiladi   -   oxir-oqibat   zerikarli   bo’ladi.  Agar   siz   sulhga
tayyor   bo’lmasangiz,   to’g’ridan-to’g’ri   ayting:   "Bilasizmi,   menga   sovishim,
tinchlanish uchun vaqt kerak." Oila inqirozi, birinchi navbatda, muloqot inqirozidir.
Psixologik   yordam   so’ragan   er-xotinlarning   80%   dan   ortig’i   bir-biri   bilan   muloqot
qilishdagi   qiyinchiliklardan   shikoyat   qiladi.   Bolalar   va   ularning   tarbiyasi   bilan
bog’liq   muammolar,   jinsiy   yoki   moliyaviy   qiyinchiliklar   oiladagi   inqirozga   faqat
40% hollarda sabab bo’ladi. Oilaviy munosabatlar - oilada uning a’zolari o’rtasidagi
munosabatlar.   Tug’ilgan   paytdan   boshlab   biz   oilaviy   munosabatlarga   kirishamiz.
Qonun   bilan   tartibga   solingan   holda,   ular   oilaviy   huquqiy   munosabatlar   ma’nosini
oladi. Biz ulg’aydik, turmush qurdik, farzandlarimiz bor. Bularning barchasi oilaviy
munosabatlar va huquqiy munosabatlar zanjiridir. Ular o’zlarining shakli va predmet
tarkibini o’zgartiradilar, lekin ular o’rtasida (munosabatlar va huquqiy munosabatlar)
umumiy   xususiyatlar,   qoidalar,   tomonlarning   huquq   va   majburiyatlari   mavjud.
Ularni   huquqiy   tartibga   solishda   chiziq   qayerda?   Oilaviy   huquqiy   munosabatlar
kontseptsiyasiga   (tushunchaning   ta’rifi)   murojaat   qilishdan   oldin,   oilaviy   huquqiy
munosabatlarning mohiyati va mohiyati atrofidagi muhokamalarni ko’rib chiqaylik.
Oila   (fuqarolik)   huquqi   fanida   oilaviy   huquqiy   munosabatlarning   tabiati   haqida
yagona qarash mavjud emas. Kontinental huquq oilasining bir qator mamlakatlarida
(Germaniya,   Italiya,   Fransiya,   Shveytsariya)   oila   huquqi   kabi   tarmoq   umuman
mavjud emas, fuqarolik huquqi usuli esa oila huquqini huquqiy tartibga solish usuli
hisoblanadi.   Rossiya   huquqida   ayrim   tadqiqotchilar   chet   el   tajribasi   va   ma’lum   bir
fikrlash   mantig’iga   asoslanib,   oilaviy   munosabatlarni   huquqiy   munosabatlarning
alohida   turi   (va   alohida,   mustaqil   huquq   sohasi)   sifatida   ajratib   ko’rsatmaydilar;
boshqa   tadqiqotchilar   buning   aksini   isbotlaydilar   -   ya’ni   oilaviy   huquqiy
29 munosabatlarning mustaqilligi, bu haqda quyida muhokama qilinadi. Demak, oilaviy
huquqiy munosabatlarning mustaqilligi haqida gapirish mumkinmi yoki ular boshqa
turdagi huquqiy munosabatlarmi? Haqiqatni tushunish uchun, keling, qarama-qarshi
ilmiy   nuqtai   nazarlarga   murojaat   qilaylik.   Masalan,   oilaviy   huquqiy
munosabatlarning   asosiy   belgisi   sifatida   bir   qator   olimlar   ularning   ishonchshaxsiy
tabiatini   ajratib   ko’rsatishadi.   Bu   nuqtai   nazar,   xususan,   E.M.   Vorozheykin.   Bu
nuqtai   nazar   tarafdorlari   (E.A.   Korolev,   I.M.   Kuznetsova   va   boshqalar)   oilaviy
munosabatlarni   tartibga   solishda   axloqiy   me’yorlarning   katta   rolini   va   shaxsiy
nomulkiy munosabatlarning mulkiy munosabatlardan ustunligini  ta’kidlaydilar. oila
qonuni   Qarama-qarshi   nuqtai   nazarga   amal   qiluvchi   olimlar,   shaxsiy   munosabatlar,
asosan,   huquqiy   tartibga   solish   doirasidan   tashqarida   yotadi   va   huquqiy   element
faqat oila a’zolarining mulkiy munosabatlari sohasida zarur deb hisoblaydi. Shunday
qilib,   masalan,   N.D.  Yegorovning   ta’kidlashicha,   oila   va   fuqarolik   huquqi   sub’ekti
o’rtasidagi   sezilarli   farqlarni   aniqlash   mumkin   emas.   Xuddi   shunday,  A.P.   Sergeev,
ijtimoiy munosabatlar, garchi ular oilaviy munosabatlar deb atalsa ham, mohiyatiga
ko’ra   fuqarolik   huquqining   predmeti   bo’lgan   munosabatlarning   bir   turi   ekanligini
ta’kidladi.   Shunday   qilib,   ushbu   kontseptsiya   tarafdorlari   oila   huquqi,   shuningdek,
fuqarolik huquqi asosan mulkiy munosabatlarni tartibga soladi, chunki ular huquqiy
tartibga solishga ko’proq mos keladi, ya’ni oilaviy huquqiy munosabatlar  fuqarolik
huquqiy   munosabatlarining   mohiyatidir.   Darhaqiqat,   huquqiy   munosabatlarning
ikkita   toifasi   bir-biri   bilan   chambarchas   bog’liq:   fuqarolik   va   oilaviy.   Ularning
o’xshashligi   ayrim   sub’ektiv   va   ob’ektiv   xususiyatlarda   ayniqsa   yaqin.   Fuqarolar
o’rtasidagi   munosabatlar   sifatida   ikkalasi   ham   mumkin.   Ular   ham,   boshqalar   ham
asosan   mulkiy   va   nomulkiy   imtiyozlarga   ega   bo’lishi   mumkin.   Ammo   bu
munosabatlarning o’xshashligi faqat yuzaki.
Shaxsiy (shaxsiy ishonchli) munosabatlarsiz, oila kabi  shakllanish bo’lmaydi, faqat
mulkiy   munosabatlar   qoladi   -   faqat   shaxsiy   ishonchli   munosabatlar   bilan   bog’liq
bo’lgan oila va nikoh kabi tushunchalar chetda qolar edi. Mohiyatan ikki xil ijtimoiy
munosabatlar   mavjud   bo’lib,   ularning   har   biri   mustaqil   kategoriya   sifatida
mavjuddir.
30 II BOB. O’zbek oilalalarida oilaviy munosabatlarning dolzarb muammolari
va ularga yordam berishning amaliy jihatlari.
2.1. O’zbek oilaviy munosabatlarda er-xotin, farzand va ota-ona o’rtasidagi 
munosabatlar va ziddiyatli vaziyatlarda ularni hal qilish usullari.
Oiladagi   nizolar,   sevgi   munosabatlaridagi   kabi,   tabiiydir.   Oilaviy   hayotdagi
ko’plab   nizolarning   sababi   har   bir   turmush   o’rtog’ining   oilaning   qolgan   qismini
uning   qoidalariga   muvofiq   yashashga   undash   istagi.   Darhaqiqat,   boshqa   odamlar
inson   uchun   qulay   bo’lgan   tarzda   harakat   qilishga   rozi   bo’lganda,   bu   juda   qulay.
Biroq,   boshqalar   bo’ysunishga   majbur   emas,   shuning   uchun   fan   ko’pincha   oilada
yuzaga keladigan nizolarni hal qilish yo’llarini izlashga majbur. Er-xotinlar o’rtasida
yuzaga keladigan janjallarga xotirjam bo’lishingiz kerak:
Birinchidan,   ular   normaldir.   Ikki   kishining   har   birining   o’z   qarashlari,
qarashlari, istaklari bor, ular har doim ham boshqa nuqtai nazarga to’g’ri kelmaydi.
Ikkinchidan, turmush o’rtoqlar biror narsada kelishib olish, qandaydir murosaga
kelish   uchun   bir-birlari   bilan   muloqot   qilishlari   kerak.   Muammo   turmush   o’rtoqlar
nimaga   rozi   bo’lmaganida   emas,   balki   ular   kelishishga   harakat   qilmasliklarida.
Fikrlarning farqi va istaklarning nomuvofiqligi aslida tezda yo’q qilingan hodisadir.
Muammo har  doim odamlar bir-birini  eshitishni  istamaydigan joyda paydo bo’ladi,
ular   qichqiriq  va  haqoratga  murojaat  qilishadi,  sudrab  ketishadi   va  hal  qilmaydilar.
Insonning   his-tuyg’ularini   nazorat   qila  olmaslik  ko’pincha  yetuk  bo’lmagan   ruh  va
baxtsiz   turmush   tarzining   ko’rsatkichidir.   Odam   g’azablangan,   biror   narsadan
qo’rqadi, norozi, injiq va hamma narsani oyoqqa turishini xohlaydi. Bu har qanday
vaziyatda   o’zini   xotirjam   his   qilishiga   yo’l   qo’ymasdan,   shaxsning   ichida   bir   oz
keskinlikni   keltirib   chiqaradi.  Va   agar   siz   har   qanday   vaziyatda,   hatto   kichik  janjal
bilan   ham   asabiylashsangiz,   unda   siz   nafaqat   boshqa   odamlar   bilan   muloqot   qilish
muammosi haqida, balki dunyoga nisbatan nega g’azablangan va bezovtalanishingiz
haqida   ham   o’ylashingiz   kerak.   Janjal   qilmang,   lekin   xotirjam   gapiring.   Voyaga
31 yetgan,   o’ziga   ishongan   odamlar   doimo   xotirjam   bo’lishadi.   Bu   ularga   nafaqat
eshitishni  xohlaydigan suhbatdoshlarni tinglash, balki ularni tinchlantirish imkonini
beradi,   chunki   agar   siz   baqirishni   davom   ettirmasangiz,   suhbatdoshingiz   tez   orada
qichqirishni   to’xtatadi.   Xotirjamlik   bilan   gapiring,   fikringizni   bildiring,   lekin   uni
majburlamang.   Tushuningki,   hech   kim   sizni   xohishingizsiz   hech   narsa   qilishga
majburlamaydi.   Xotirjam   bo’ling:   sizdan   hech   narsa   tortib   olinmaydi   va   ular   sizni
xohlamagan   narsani   qilishga   majburlamaydilar.   Janjal   qilmang,   lekin   xotirjam
gapiring!   Bu   siz   uchun   foydali.   Siz   asabiy   emassiz,   tashvishlanmaysiz.   Siz   hal
qilinishi kerak bo’lgan muammo paydo bo’lganini tushunasiz, lekin siz bundan hech
narsani   yo’qotmaysiz   va   yomon   odamga   aylanmaysiz.   Sokin   holat   va   hushyor
ko’rinish   muammoni   ildizida   ko’rishga   va   uni   tezda   hal   qilishga   yordam   beradi.
Bahsli   vaziyatda   xotirjam   bo’ling,   shunda   suhbatdoshingiz   ham   xotirjam   bo’lishi
mumkin, chunki siz unga hujum qilmaysiz. Bu muammoni tezda hal qilishga yordam
beradi,   chunki   siz   ham,   raqibingiz   ham   bir-biringizni   tinglaysiz,   tahlil   qilasiz   va
vaziyatdan chiqish yo’lini topishga harakat qilasiz. Oilaviy nizolar nima? Psixologik
yordam   veb-saytining   veb-sayti   oiladagi   nizolarni   ikki   kishining   fikrlari   yoki
istaklari bilan to’qnash kelishi tabiiy jarayon deb hisoblaydi, buning natijasida ular
umumiy   yo’nalish   topishni   xohlashadi.   Hatto   aytish   mumkinki,   janjal   er-xotinning
birligidan dalolat beradi, garchi mojaro paytida ular janjallashayotgan bo’lsalar ham.
Birinchidan,   agar   turmush   o’rtoqlar   janjal   qilsalar,   unda   ular   baham   ko’radigan
narsalari   bor.   Va   odamlar   har   doim   ham   umumiy   mulkni   emas,   balki   erkinlik,
shaxsiy   hudud,   bolalar   va   boshqalarni   ham   baham   ko’radilar.   Boshqacha   qilib
aytganda,   turmush   o’rtoqlar   faqat   nizo   predmeti   ular   uchun   muhim   bo’lganda
janjallashadilar.   Bundan   tashqari,   odam   qarama-qarshi   tomon   bilan   janjallashishni
istamasa,   nizo   yuzaga   keladi.   Bunday   paradoks:   odamlar   o’zlariga   tajovuz
qilmasdan,   bir-birlarini   xafa   qilishni   xohlamasliklari   uchun   janjal   qilishadi.
Ikkinchidan,   janjal,   turmush   o’rtoqlar   hali   ham   xuddi   shu   yo’lda   ketayotganligini
ko’rsatadi.   Qarama-qarshilik   -   bu   ikki   kishi   borishga   tayyor   bo’lgan   yo’lning
yo’qligi.  Aynan   mojaro   paytida   ular   uni   topishga   harakat   qilishmoqda.   Bu   shuni
ko’rsatadiki,   odamlar   birgalikda   oldinga   borishni   xohlashadi,   shuning   uchun   ular
32 hozirgacha   ular   uchun   eng   yaxshi   variant   bo’lib   tuyulgan   narsani   qilish   uchun   bir-
birlariga   shunchalik   qattiq   harakat   qilmoqdalar.   Psixologlar   oiladagi   janjallarni
normal holat deb hisoblashadi. Mojarolar tufayli er-xotinlar bir-birlaridan nafratlana
boshlaydilar   va   bundan   ham   ko’proq   ajrashishadi.   Shuning   uchun   oilada   har   doim
paydo bo’ladigan nizolarni qanday hal qilish kerakligi masalasi juda dolzarb bo’lib
qoladi.   Oiladagi   nizolar   turmush   o’rtoqlar   va   hatto   bolalar   o’rtasidagi   o’zaro
munosabatlarning   bir   usuli   hisoblanadi.   Bu   jarayonning   ijobiy   tomoni   ham   bor:
janjal   munosabatlarni   rivojlantirishga,   o’zgartirishga,   qaysidir   yo’nalishda   borishga
undaydi. Ba’zida odamlar janjallashishadi, chunki bu ularning umumiy narsaga ega
bo’lishning   yagona   yo’li.   Har   bir   oilaning   o’ziga   xos   xususiyatlari   bor,   agar   u
turmush   o’rtoqlarni   birlashtirsa,   bo’lish   huquqiga   ega.   Odamlar   janjal   qilishlari
tabiiy, ayniqsa, bu odamlar turmush o’rtoqlar va mehribon sheriklar bo’lsa. Sizning
munosabatingizda   hech   qachon   janjal   bo’lmaydi   deb   umid   qilish   ahmoqlikdir,
chunki dunyoda ikkita bir xil odam yo’q. Siz qanchalik yaqin va sevgan bo’lsangiz
ham,   sizning   fikringiz   sherigingizning   fikriga   to’g’ri   kelmaydigan   muammolar
doimo   bo’ladi.   Va   bu   sizning   ideal   munosabatlaringizda   nega   janjal   chiqqaniga
hayron bo’lmaslik uchun eslash kerak.
Odamlar   odatda   nizolarni   qanday   hal   qilishadi?   Ular   qichqirishadi,   tanqid
qilishadi, qoralashadi, janjal qilishadi, hatto idishlarni urishadi va yugurib kelishadi.
Hech  kimga  sir  emaski,   muammolarni  hal  qilishning   bu  usullari   faqat  sevishganlar
munosabatlarida   iz   qoldiradi.   Biroq,   odamlar   ba’zi   tushunchalar   bo’yicha   kelisha
olmasalar  ham, baqirishda davom  etadilar. Ammo bir  haqiqatni  yodda tutish kerak:
qichqirayotgan  odam   eshitilmaydi!  Shuning uchun,  janjal   va qichqiriqlardan  so’ng,
sheriklar   bir-birlari   bilan   xotirjam   ohangda   muloqot   qilishni   boshlamaguncha,
muammo   hal   etilmaydi.   Hamkorlar   rishtalarni   va   sevgini   mustahkamlashni
xohlaydigan   har   qanday   munosabatlar   sheriklarning   tinch   janjal   qilish   qobiliyatiga
muhtoj.   Ushbu   turdagi   janjaldan   siz   bir-biringizga   hurmat   ko’rsatgan   holda,
ziddiyatli   vaziyatni   har   ikki   tomon   uchun   eng   foydali   tarzda   hal   qilishingiz
tushuniladi. Siz o’zingiz uchun muhim bo’lgan narsadan voz kechmaysiz, lekin ayni
33 paytda   sevganingiz   uchun   muhim   narsani   qabul   qilasiz.   Odatda   turmush   o’rtoqlar
janjallashishadi,   chunki   ular   o’z   fikrlarining   to’g’riligini   isbotlashni   xohlashadi   va
masalani boshqa yo’l bilan hal qilish mumkinligini eshitishni xohlamaydilar. Biroq,
raqib   ham   xuddi   shunday   qilishga   harakat   qilmoqda.   Xo’sh,   bu   holatda,   agar
tomonlarning   hech   biri   bir-birini   eshitmasa,   faqat   o’z   nuqtai   nazarini   raqib   ongiga
singdirishga   harakat   qilsa,   masalani   qanday   hal   qilish   mumkin?   Tinch   janjalda
sizning   fikringiz   va   sherigingiz   o’rtasidagi   farqni   hurmat   qilganingizda   printsip
muhim   ahamiyatga   ega.   Siz   sevgan   insoningiz   sizdan   boshqacha   o’ylashini
tushunasiz, lekin o’zingizni ham, uning nuqtai nazarini ham hurmat qilasiz.
Oiladagi tinch janjal quyidagilarni o’z ichiga oladi:
sheriklar   bir-birlaridagi   farqlarni   hurmat   bilan   muhokama   qila   olishlari;
sheriklar   bir-biriga   o’z   fikrlari   va   boshqa   tomonga   xos   bo’lmagan   o’ziga   xos
xususiyatlarga ega bo’lishlariga imkon berishlari;
ularning   fikri   to’g’ri   va   noto’g’ri   ko’rinishiga   qaramay,   sheriklar   hurmatga
loyiqdir. Ikkita bir xil odam yo’q. Shuning uchun sizning fikringiz boshqa odamning
fikri kabi to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishi mumkin. O’zingizning va boshqa birovning
nuqtai nazari o’rtasidagi farqni hurmat qilishni o’rganing. Boshqa odamni o’zingizga
o’xshatishga emas, balki janjalni boshlagan muammoning echimini topishga intiling,
shunda u sizga ham, sevimli sherigingizga ham mos keladi.
Nima uchun oilaviy nizolar paydo bo’ladi? Oilaviy nizolarning paydo bo’lishi
uchun  juda   ko’p  sabablar   mavjud,   chunki   nikoh   nafaqat   birgalikdagi   uy  xo’jaligini
yuritish   va   farzand   ko’rish,   balki   o’z   xohish-istaklarini   bajarish,   ehtiyojlarni
qondirish   va   baxtli   yashash   istagini   ham   o’z   ichiga   oladi.   Erkak   va   ayol   turmush
qurish   orqali   o’z   hayotlarini   yaxshilashni   xohlaydigan   odamlar   bo’lib   qolishadi.
Biroq,   nizolar   er-xotinning   qarama-qarshi   yoki   bir-biriga   mos   kelmaydigan
qarashlari,   istaklari,   manfaatlari,   ehtiyojlari   va   boshqalar   to’qnashuvi   bo’lganda
yuzaga keladi. Er-xotinlar o’rtasidagi janjallarning umumiy sabablari:
34 Oilaviy hayotni o’tkazishga qarashlardagi farq.
Oilaviy xiyonat.
Turmush o’rtoqlarning egoizmi.
Haddan tashqari rashk.
Hamkorlarga hurmatsizlik.
Qondirilmagan ehtiyojlar.
Turmush o’rtoqlardan birining bolalarni tarbiyalashda yoki uy ishlarida ishtirok
etmasligi.
Albatta,   har   bir   oilada   mojaroning   o’ziga   xos   sabablari   bor.   Va   ko’pincha   bu
sabablarning bir nechtasi bor. Shunday qilib, barcha nizolar quyidagilarga bo’linadi:
Ijodiy   -   sheriklar   chidashga,   murosaga   kelishga,   muzokaralar   olib   borishga,
konstruktiv   suhbatlar   o’tkazishga   tayyor   bo’lganda.   Bu   jarayonga   ongli
yondashishni,   munosabatlarda   taraqqiyotga   erishish   uchun   kichik   narsadan   voz
kechishga   tayyorlikni   talab   qiladi.   Bunday   ittifoqlar   faqat   ikkala   sherikning
birgalikdagi sa’y-harakatlari bilan mustahkamlanadi.
Buzg’unchi - to’qnashuvda hamma boshqa tomonning xohish va manfaatlarini
tinglashni   xohlamasa,   u   faqat   muammoni   hal   qilishning   o’ziga   xos   variantini   talab
qiladi.   Bunday   tortishuvlar   natijasida   er-xotinning   bir-biriga   bo’lgan   hurmati
yo’qoladi.   Ular   o’rtasidagi   aloqa   majburiy   bo’ladi.   Ko’pincha   sheriklar   bir-biriga
qaramay   harakat   qilishni   boshlaydilar.   Natijada   ko’pincha   ajralish   sodir   bo’ladi,
bunda   hamma   faqat   qarama-qarshi   tomonni   ayblaydi   va   shaxsan   sodir   etilgan
harakatlarga   e’tibor   bermaydi.   Shunday   qilib,   oilaviy   nizolarning   quyidagi
sabablarini ajratish mumkin:
Har   bir   insonning   oilaviy   hayotda   faqat   o’z   istaklari   va   ehtiyojlarini   amalga
oshirish istagi.
35 O’z-o’zini tasdiqlash va o’zini namoyon qilish istagi.
Qarindoshlar, qarindoshlar, bolalar, do’stlar bilan konstruktiv suhbatlar o’tkaza
olmaslik.
Biror   kishining   qo’shma   uy   xo’jaligini,   hayotni   olib   borishda   ishtirok   etishni
istamasligi.
Turmush   o’rtog’ining   (turmush   o’rtog’ining)   ko’p   pul   topish   imkoniyati
bo’lmaganda ortiqcha moddiy ehtiyojlari.
Birgalikda   bolalarni   tarbiyalash   bo’yicha   fikrlarning   xilma-xilligi.   Farzand
tarbiyasiga befarqlik.
Er/xotin, ona/ota, oila boshlig’i va boshqalarning rollari haqidagi qarashlardagi
farqlar.
Hamkorlarning asossiz umidlari.
Temperament farqi.
Boshqasini   tushunishni   istamaslik,   bu   konstruktiv   muloqotning   etishmasligiga
olib keladi.
Haddan   tashqari   rashk,   xiyonatning   mavjudligi,   yaqin   munosabatlarga   e’tibor
bermaslik.
Uydagi tartibsizlik.
Yomon   odatlarning   mavjudligi   yoki   ular   bilan   bog’liq   oqibatlar.   Moddiy
kamchilik.
Moddiy, ma’naviy, oilaviy qadriyatlardagi farq.
Yosh   oiladagi   nizolar   Yosh   oilaning   birinchi   yilida   ko’pincha   nizolar   paydo
bo’ladi. Ularni yo’q qilish uchun sheriklar quyidagilarga tayyor bo’lishlari kerak:
36 Axloqiy   va   ijtimoiy.   Bu   erda   hamkorlarning   ta’limi,   yoshi,   ijtimoiy   turmush
darajasi muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, ayollar uchun turmush qurish uchun
qulay   yosh   -   22-23   yosh,   erkaklar   uchun   -   23-24   yosh.   Ayol   erkakdan   katta
bo’lmasligi   kerak.   Erkak   xotinidan   12   yoshdan   katta   bo’lishi   mumkin   emas.
Odamlar   nikoh   nima   ekanligini,   nikohda   ulardan   nima   kutilishini   va   o’z
majburiyatlarini   bajarishga   tayyorligini   aniq   tushunishlari   kerak,   balki   faqat   o’z
huquqlarining   bajarilishini   talab   qilishlari   kerak.   Turmush   o’rtoqlar   oilani
mustahkamlaydigan   va   sog’lom   bolalarni   tarbiyalaydigan   sog’lom   turmush   tarzini
olib   borishga   tayyor   bo’lishi   kerak.   Uy-joy   va   moddiy   farovonlik   har   doim   ham
munosabatlarning   uzoq   umriga   ta’sir   qilmaydi,   lekin   ba’zida   ular   janjallarning
rivojlanishi uchun kuchaytiruvchi omilga aylanadi.
Motivatsion.   Oila   mehr-muhabbatga,   o’z   zimmasiga   mas’uliyat   olishga,
farzandlar tarbiyasiga va ularni o’ziga to’q inson qilishiga, mustaqil bo’lishga tayyor
bo’lishi kerak.
Psixologik.   Oilani   mustahkamlash,   rivojlantirish   va   ziddiyatli   vaziyatlarni   hal
qilishga yordam beradigan bunday fazilatlar va xatti-harakatlarning mavjudligi.
Pedagogik. Oilaviy hayotning turli  sohalarida  ma’lum  bilimlarning mavjudligi
va   bu   bilimlarni   qo’llashga   tayyorlik.   Birorta   oila   yo’qki,   unda   janjal   bo’lmaydi.
Biroq,   turmush   o’rtoqlarning   nafaqat   ular   o’rtasida,   balki   ularning   har   biri   ichida
paydo   bo’ladigan   har   qanday   nizolarni   hal   qilishga   tayyorligi   muhimdir.   Bolalar
o’rtasidagi   oilaviy   nizolar   Oilada   ikkinchi   bola   paydo   bo’lganda,   bu   ko’pincha
bolalar o’rtasida tez-tez nizolarga olib keladi. Bu juda normal holat, chunki bolalar
ota-onalarining e’tibori va sevgisi, ularni o’z tomoniga tortish, boshqalardan ustunlik
va hokimiyat   uchun kurashadi.  Bolalar   o’rtasidagi  nizolar  odatiy  holdir. Ota-onalar
ularga aralashishga harakat qilishadi, lekin bu ko’pincha bolalarning ularning oldida
to’qnashuvni   to’xtatishiga   olib   keladi.   Bolalar   o’rtasidagi   janjalning   sababini   hal
qilish   kerak,   va   faqat   birovni   jazolash   emas,   ikkinchisini   himoya   qilish,   bu   faqat
bolalarning bir-biriga bo’lgan nafratini oshiradi. Ota-onalar bolalar o’rtasida nizolar
37 mavjudligi sababli xafa bo’lmasliklari kerak, chunki ular hatto baxtli oilalarda ham
paydo   bo’lishi   mumkin.   Ba’zida   mojaroga   e’tibor   bermaslik   eng   yaxshi   taktikadir,
chunki   ko’pincha   bolalar   ‘omma   uchun’   ishlaydi.   Oiladagi   nizolarni   hal   qilish
Oiladagi   nizolarni   hal   qilish   uchun   siz   tushunishga   intishingiz   kerak.  Agar   ikkala
turmush   o’rtoq   ham   bir-birini   eshitishga   harakat   qilsa,   unda   murosaga   kelish
mumkin.   Bu   erda   g’alaba   qozonishning   hojati   yo’q,   chunki   g’alaba   mag’lubning
mavjudligini   anglatadi.   Ittifoq   -   bu   qul   va   xo’jayinning   emas,   balki   ikki   teng
sherikning   ittifoqidir.   Ikki   turmush   o’rtoq   o’zaro   munosabatlarda   qulay   bo’lishi
kerak,   natijada   nikoh   ittifoqi   kimningdir   istaklari   amalga   oshmaganligi   sababli
buzilmasligi   kerak.   Oiladagi   janjallarni   hal   qilishda   muammolardan   qochmaslik,
balki   ularni   hal   qilish   kerak.   G’alaba   qozonish   yoki   himoyalanishdan   ko’ra   qaror
qabul   qilish   maqsadida   konstruktiv   va   xotirjam   muloqotga   kirishing.   Bahsga
uchinchi shaxslarni jalb qilish tavsiya etilmaydi, chunki ular mojaroning yanada avj
olishiga   katalizator   bo’lishi   mumkin.   Ajralish   ko’pincha   nizolarni   hal   qilish
usullaridan biriga aylanadi. Psixologlar uch bosqichni ajratib ko’rsatishadi:
Birinchi   bosqich   hissiy   ajralish   darajasida   sodir   bo’ladi,   qachonki   sheriklar
birbirlarini qadrlashni, hurmat qilishni, sevishni, yordam berishni to’xtatadilar.
Ikkinchi   bosqich   jismoniy   ajralish   bilan   belgilanadi,   qachonki   sheriklar   turli
yotoqlarda   uxlashni   boshlaydilar   va   hatto   alohida   yashaydilar.   Uchinchi   bosqich
qonuniy ajralish.
Ko’pincha,   ajralish   haqiqatan   ham   sheriklarning   nomuvofiqligi   tufayli   ma’lum
bir   oilada   oddiygina   bartaraf   etilmaydigan   nizolarni   hal   qilish   usuliga   aylanadi.
Natijada   oiladagi   nizolarni   hal   qilish   yo’llari   Oiladagi   muhit   qanday   bo’lishi
sheriklarning xatti-harakati va muloqotiga bog’liq. Faqat ikkalasining sa’yharakatlari
bilan   baxtli   birgalikdagi   kelajakka   erishish   mumkin.   Oxir-oqibat   nizolarni   hal   qilish
uchun   sheriklar   ba’zi   qoidalarga   rioya   qilishlari   kerak:   Birbiringizni   kimligingiz
uchun qabul qiling. Mavjud farqlarga real nazar bilan qarang va ular o’z-o’zidan o’tib
ketishiga umid qilmang. Hamkoringiz bilan tanishing va uning xususiyatlarini, o’ziga
xosligini qabul qiling. Yana yaqinlashish uchun qiyinchiliklarni ko’paytirmang, ularni
38 engishga harakat qiling. Haqoratlarni kechirishni va unutishni biling. O’z fikringizni
majburlashni   emas,   balki   muzokara   qilishni   o’rganing.   Agar   siz   buni   muhim   deb
bilsangiz,   o’z   nuqtai   nazaringizni   isbotlang,   lekin   boshqa   tomon   boshqa   narsani
xohlashini   qabul   qiling.   Har   bir   oilada   nizolar   bor.   Ko’pincha   turmush   o’rtoqlar
ajrashmoqchi bo’lgan vaqt keladi. Ammo oila mustahkam va baxtli bo’ladi, unda er-
xotinlar bir-birlarini qabul qilishga, erkinlik va huquqlarni buzmaslikka, shuningdek,
muammolarni   yanada   konstruktiv   hal   qilishga   qaror   qilishadi.   Siz   qanchalik   tez-tez
ziddiyatli   vaziyatlarga   duch   kelasiz?   Nima   uchun   odamlar   o’rtasida   nizolar   yuzaga
keladi   va   nizoni   qanday   hal   qilish   kerak?   Keling,   buni   aniqlaylik.   Zamonaviy
dunyoda nizolarsiz qilish  qiyin. Mojaro  har  kim  bilan, har  qanday joyda va istalgan
vaqtda   sodir   bo’lishi   mumkin:   uyda,   ishda,   do’konda,   jamoat   transportida   va   hatto
Internetda   (garchi   notanish   odamlarning   baham   ko’rish   uchun   biror   narsasi   bordek
tuyulishi   mumkinmi?).   Kichkina   mojaro   kun   bo’yi   kayfiyatni   buzishi   mumkin.
Yomon   kayfiyatni   boshqalardan   yashirish   juda   qiyin,   shuning   uchun   boshqalarning
kayfiyatini buzish oson. Bu bir qator yangi mojarolarga olib kelishi mumkin. Ammo
oldindan   ogohlantirilgan   -   qurollangan.   Mojarolarning   o’ziga   xos   xususiyatlari   va
sabablarini   batafsil   o’rganib   chiqib,   siz   ulardan   qochishga   harakat   qilishingiz
mumkin.   Mojaro   hal   qilib   bo’lmaydigan   qarama-qarshilikdir.   Bu   tomonlarning   har
biri boshqa tomonning manfaatlariga mos kelmaydigan va qarama-qarshi pozitsiyani
egallashga intiladigan vaziyatdir.
Oilaviy nizolarni quyidagilarga bo’lish mumkin 3 xil:
adolatsiz   mehnat   taqsimotiga   asoslangan   nizolar   (-   Nega   axlatni   olib
chiqmadingiz?   -   Nega   axlatni   olib   tashlashim   kerak?)   har   qanday   ehtiyojlarning
qondirilmasligiga   asoslangan   nizolar   (-   Nega   hech   narsa   pishirmaysiz?   -   Nega
menga mo’ynali kiyim sotib olmadingiz?) ta’lim yo’qligi sababli janjal (sheriklardan
birining   stolidagi   madaniyatsiz   xatti-harakatlari,   sheriklardan   biri   boshqasiga
yoqmaydigan   so’zlar)   Oiladagi   nizolarning   sabablari   Keling,   statistikaga   murojaat
qilaylik.   266   amerikalik   oila   maslahatchilari   o’rtasida   so’rov   o’tkazildi.   Natijada,
boshqalar   qatorida,   nizolar   va   kelishmovchiliklar   ko’pincha   er-xotinlarda   yuzaga
39 keladigan muammolar aniqlandi. Bu… Asosiysi, mojarolar yuzaga kelganda, bunday
vaziyatlarda   o’zini   qanday   tutish   kerakligini   tushunish   va   nizolar
munosabatlaringizni   buzishiga   yo’l   qo’ymaslikdir.   Mana   ba’zi   xatti-harakatlar:
moslashish   (sherik   bilan   kelishib   oling,   fikrga   ega   bo’ling,   lekin   uni   bildirmang)
qochish   (mojaroli   vaziyatdan   qochish)   hamkorlik   (murosaga   erishishga   urinish,
ikkala   tomonni   ham   qoniqtiradigan   birgalikdagi   yechim)   Oilada   nizo   borligini   tan
olish   kerak   -   bu   muammoni   hal   qilish   uchun   birinchi   qadamdir.   Keyin,   siz   oila
a’zolari bilan nizoni hal qilishning mumkin bo’lgan usullarini muhokama qilishingiz
va   eng   yaxshisini   tanlashingiz   kerak.  Agar   siz   nizoni   o’zingiz   hal   qila   olmasangiz,
unda eng yaxshi yechim oilaviy psixolog bilan bog’lanishdir. Psixologning malakali
yordami, albatta, sizga zarar keltirmaydi. Tashkilotdagi nizolar Mehnat jamoasidagi
nizolar bilan narsalar biroz boshqacha. Mojarolar bir necha sabablarga ko’ra yuzaga
kelishi   mumkin:   mehnat   jarayoni   bilan   bog’liq   insoniy   munosabatlar   bilan   bog’liq
qo’l  ostidagilarga ko’ra, ish  beruvchining adolatsizligi  tufayli  Bunday nizolarni  hal
qilish   uchun   bir   necha   qadamlar   mavjud:   mojaroning   sababini   tushunish   nizoning
ikkinchi   darajali   sababi   bor   yoki   yo’qligini   aniqlang   (ko’pincha   mojaroning   asosiy
sababi   ochiq   qarama-qarshilikka   o’tish   uchun   bahonadir)   ziddiyatni   hal   qilish
yo’llarini   toping   ziddiyatdan   chiqish   uchun   o’zaro   qaror   qabul   qilish   ziddiyat
sabablarini bartaraf etish oxirgi bosqich esa tomonlarni yarashtirishdir Jamoadagi har
qanday   nizolar   ish   beruvchining   yelkasiga   tushadi.   Zero,   jamoada   munosabatlar
keskinlashganda unumdorlik pasayadi. Nizolar  ishchilarni  tartibsizlikka olib keladi.
Odamlar   ish   haqida   emas,   balki   sodir   bo’lgan   mojaro   haqida   ko’proq   o’ylashni
boshlaydilar.   Shuning   uchun   ish   beruvchining   o’zi   birinchi   navbatda   xodimlar
o’rtasidagi ziddiyatni hal qilishga harakat qilishi kerak. Ammo agar ish beruvchining
o’zi bilan ziddiyat yuzaga kelsa, muammo yanada jiddiyroq. Bunday nizolar o’zaro
kelishuv asosida kamroq hal qilinadi: ish beruvchilar va bo’ysunuvchilar o’rtasidagi
nizolarning   atigi   62   foizi   hal   qilinadi.   Bunday   hollarda,   boshqa   odamlarning
manfaatlari   haqida   o’ylash   muhim,   lekin   o’zingiznikini   ham   unutmaslik   kerak.
Umuman   olganda,   hokimiyat   bilan   bahslashmagan   yaxshi,   deb   bejiz   aytishmagan.
Albatta,   g’ururni   ranjitish,   obro’-e’tibor   va   kasbiy   maqom   xavf   ostida   bo’lganda,
40 o’zini tuta bilish, provokatsiyalarga munosabat bildirmaslik qiyin. Ammo mojarodan
qochganingizdan so’ng, muzokaralar  olib borish va murosaga kelish ancha yoqimli
va samarali ekanligini tushunasiz. Siz shunchaki o’zingizga aniq belgi qo’yishingiz
kerak:   ‘Ish   -   bu   mojarolar   va   tortishuvlar   uchun   joy   emas!’  Mojarolarni   hal   qilish
usullari   Xulosa   qilib   shuni   ta’kidlash   mumkinki,   har   qanday   nizolar   bizning
kayfiyatimiz   va   sog’lig’imizga   yomon   ta’sir   qiladi.   Esingizda   bo’lsin,   asab
hujayralari juda va juda sekin yangilanadi. Inson jahli chiqqanida esa tajovuzkorlik
gormoni   -   norepinefrin,   tabassum   qilganida   esa   baxtiyorlik   gormoni   serotonin   va
endorfin ishlab chiqariladi. Shuni ham yodda tutish kerakki, hech qanday holatda bu
mojaro   doirasidan   tashqariga   chiqmaslik   va   o’tmishdagi   kelishmovchiliklar   va
shikoyatlarni unga tortmaslik kerak. Aks holda, u qor to’pi kabi to’planib qoladi va
har  safar   mojarodan  chiqish  qiyinroq  bo’ladi.  Ijobiy  va salbiy tomonlarini  tortishni
unutmang. Darhaqiqat, ba’zida o’yin shunchaki shamga arzimaydi va bahslashishga
vaqt sarflashdan ko’ra taslim bo’lish yaxshiroqdir. O’zingizni bir joyga to’plashingiz
kerak.   Suhbatni   boshqa   mavzuga   o’tkazish   yoki   suhbatni   boshqa   vaqtga   o’tkazish
yaxshiroqdir. Ehtimol, mojaroning sababi allaqachon ahamiyatsiz bo’lib qoladi va u
hal qilinadi. Ko’pgina kichik to’qnashuvlar bir muncha vaqt o’tgach, bizga ma’nosiz
va kulgili  tuyuladi. O’zingizni chalg’itishga harakat  qiling, vaziyatdan voz keching
va yaxshi va yoqimli narsa haqida o’ylang. Har doim mashhur Konfutsiy iqtibosini
eslang:   “Eng   yaxshi   urush   -   oldini   olgan   urush.”   Agar   siz   ziddiyatlarni
o’rganayotgan   bo’lsangiz,   o’qishingiz   mumkin   bo’lgan   kitoblar   va   maxsus
adabiyotlar   quyida   keltirilgan.   Mana,   mojarolardan   qochish   va   hal   qilish
ko’nikmalaringizni   yaxshilash   uchun   o’qishingiz   mumkin   bo’lgan   kitoblarning
kichik   ro’yxati.   Koren,   Gudman“Savdolashish   san’ati   yoki   muzokaralar   haqida
hamma   narsa”   Lixon-   “Mojaro.   Tinchlikka   yetti   qadam”   Egides   –“Muloqot
labirintlari yoki odamlar bilan qanday til topishish kerak” Shvarts Gerxard Mojaroli
vaziyatlarni boshqarish: nizolarni tashxislash, tahlil qilish va hal qilish’ Oilangiz va
do’stlaringizga   g’amxo’rlik   qiling,   hamkasblar   bilan   yaxshi   munosabatda   bo’ling,
ijobiy fikrlashga va tez-tez tabassum qilishga harakat qiling! Oiladagi nizolar: oldini
olish   va   davolash.   Suhbat   Konstruktiv   mojaro   “yaxshi   janjal”dan   yaxshiroqdir
41 Shunday   qilib,   Har   bir   inson   eshitishga   shoshilsin,   gapirishda   sekin,   jahl   qilishda
sekin. Mojaroli vaziyatda o’zini tutishning nokonstruktiv usuli  yo janjalga yoki hal
qilinmagan   vaziyatga,   ya’ni   o’sha   “yomon   dunyo”   ga   olib   keladi.   Qarama-
qarshiliklar hal etilmagan, biroq tomonlar vaqtincha yarashib, go’yo “sovuq urush”
holatida. Konstruktiv bo’lmagan mojaro ko’pincha ‘taqiqlangan kuch usullari’ bilan
birga   keladi:   o’zaro   haqorat,   bosim,   shantaj   va   boshqalar.   Muloqotni   o’tkazishning
bunday   usuli   bilan   raqiblar   ba’zida   bahsning   asl   mavzusi   nimadan   iboratligini
umuman unutishadi. Har qanday odamlar guruhida ko’rinadigan qarama-qarshiliklar
va   to’qnashuvlarning   yo’qligi   ba’zan   bu   erda   sevgi   va   hamjihatlik   hukm
surayotganidan   dalolat   bermaydi.   Ma’lumki,   masalan,   Amerika   kommunalarida,
hippi aholi punktlarida, cheklangan hududda yaqin yashaydigan odamlar jamoasida
muqarrar   bo’lgan   mojarolar   juda   kam   bo’lgan.   Hippi   koloniyalarida   janjal   va
nizolarning deyarli yo’qligi hippilarning hayotga va bir-biriga juda oson munosabati
bilan izohlanadi. Ular sevgi va erkinlikni targ’ib qilishdi, lekin aslida birodarlarining
taqdiri   ularga   chuqur   befarq   edi.   Xippilarning   falsafasi   shunday:   siz   biz   bilan
bo’lganingizda, biz o’zimizni yaxshi his qilamiz, zavqlanamiz, biz siz bilan ovqat va
giyohvand   moddalarni   baham   ko’ramiz,   lekin   siz   ketishingiz   mumkin,   bizni   tark
etasiz va hech kim sizni ko’p eslamaydi. Agar koloniyadan bir kishi to’satdan g’oyib
bo’lsa,   uni   hech   kim   qidirmadi   va   hamma   unga   nima   bo’lganligi   haqida   juda
tashvishlanmadi:   u   qamoqqa   tushganmi,   o’ldirilganmi   yoki   giyohvand   moddalarni
haddan   tashqari   oshirib   yuborishdan   vafot   etganmi.   Ko’pincha   erkak   va   ayol
nikohdan   tashqari   birgalikda   yashash   uchun   birlashgan   juftliklarda   tashqi
ko’rinishida   juda   tinch-totuv   yashash   ham   kuzatiladi,   ammo   bunday   er-xotin
qonuniy   nikohga   kirishi   bilanoq,   nizolar   boshlanadi.   Nega?   Mas’uliyatsizlik   va
o’zaro   zavq   bilan   bog’langan   odamlar   haqiqiy   munosabatlarni   qurmaydilar,   ular
haqiqiy   his-tuyg’ular   bilan   bog’lanmaydi.   Biz   birga   bo’lganimizda   -   biz   birga
yashaymiz,   charchadik   -   qochib   ketdik.   Odamlar,   umuman   olganda,   bir-biriga
befarq. Qo’shni ular uchun unchalik aziz emas, ular unga ayniqsa ildiz otishmaydi va
shuning   uchun   uning   kamchiliklari   bilan   osongina   murosa   qiladilar.   Ular
aytishayotganga   o’xshaydi:   biz  birgalikda  umumiy  ish  qilish,  o’z  ustimizda   ishlash
42 uchun   emas,   balki   birga   dam   olish   uchun   yig’ilganmiz,   shuning   uchun   biz   bir-
birimizga aralashmaymiz. Bunday vaziyatda, odamlarni zino gunohi birlashtirganda
va jinlar ularni haqiqatdan ham vasvasaga solmasa: nega gunoh va qonunsizlik nomi
bilan   yaratilgan   ittifoqni   buzish   kerak?   Shuning   uchun,   turmush   o’rtoqlar   o’rtasida
to’qnashuvlar   va   kelishmovchiliklar   yuzaga   kelganda,   bu   ularning   bir-birlarini
sevmasliklarini   anglatmaydi.   Ular,   ehtimol,   aksincha,   o’z   munosabatlarini
yaxshilashni,   sevgan   kishiga  ildiz  otishni  xohlashadi,  lekin,  afsuski,   ular  ko’pincha
kelishmovchilik sharoitida qanday qilib to’g’ri harakat qilishni bilishmaydi. Albatta,
barchamiz   ziddiyatlarni   minimal   darajaga   tushirishga   harakat   qilishimiz   kerak.
Profilaktika va profilaktika bilan shug’ullaning. Ammo, agar ziddiyat yuzaga kelgan
bo’lsa,  uni  har  ikki  tomon uchun ham  konstruktiv va  samarali  hal  qila olish kerak.
Konfliktli   vaziyatda   xatti-harakatlarning   eng   umumiy,   ammo   eng   muhim   qoidalari
yuqoridagi   epigrafda   keltirilgan.   Mojaroda,   nizoda,   eng   yomon   maslahatchi
g’azabdir. G’azab, tirnash xususiyati ongni buzadi va odamning irodasini falaj qiladi,
shuning uchun odam  bu holatda  to’g’ri  qaror  qabul  qila  olmaydi.  Dono Sulaymon:
“Tezkor   odam   ahmoqlik   qiladi”.   Bu   mavzuda   ko’plab   maqollar   mavjud:   “Bir
so’zdan   asrga   janjal”;   “Tilingizni   suhbatda   saqlang,   lekin   qalbingiz   g’azabda”;
“Janjaldan  oldin  bo’sh  tortishuv  yaqinda”  va boshqalar. Va  shuning  uchun  Havoriy
Yoqub   shunday   ko’rsatma   beradi:   “har   bir   inson”   “g’azablanishga   sekin”   va
“gapirishga sekin” bo’lsin, to’qnashuvni chalkashtirib yuboradigan va qo’shnini xafa
qiladigan ortiqcha narsalarni aytmaslik uchun. Ehtiyotsiz, o’ylamasdan aytilgan so’z
jiddiy   suhbatda   juda   zararli   bo’lishi   mumkin.   Shuning   uchun,   u   bizga   nimani
aytmoqchi   ekanligini   va   bizdan   nimani   xohlashini   tushunish   uchun   siz   tinglashni,
raqibingizni tinglashni (“tezkor eshitish”) o’rganishingiz kerak va shundan keyingina
so’zlaringiz haqida o’ylab, unga javob berishingiz kerak. faqat ma’no haqida, balki
bizning   javobimiz   shakli   haqida   ham.  Axir,   bu   unchalik   muhim   emasligi   ma’lum
nima   muhimligini   ayting   Qanday   aytib   bermoq.   Xuddi   shu   fikrni   shunday   aytish
mumkinki, odam jiddiy va uzoq vaqt xafa bo’ladi yoki u bizning so’zlarimizga quloq
soladi. Shunday qilib, keling, nizolarni hal qilish usullariga o’tamiz. Mojarolarni hal
qilish:   strategiya   va   taktika   Erkak   yoki   ayolning   bilimi   sinovdan   o’tkaziladi   Jang
43 paytida   ular   o’zlarini   qanday   tutishadi?   O’tgan   asrning   70-yillarida   konfliktologiya
bo’yicha   mutaxassislar   konfliktli   vaziyatda   xatti-harakatlarning   beshta   uslubini
aniqladilar:   qochish,   moslashish,   qarama-qarshilik,   murosaga   kelish,   hamkorlik.
Keling, ushbu uslublarning har birini birma-bir ko’rib chiqaylik.
Qochish.   Ushbu   uslubning   nomining   o’zi   to’qnashuv   ishtirokchisining
konfliktdan qochishga, undan qochishga intilishidan dalolat beradi. Shu bilan birga,
qochishda   o’z   pozitsiyasini   himoya   qilish   uchun   faol   harakatlar   qilish   yoki
qaramaqarshi   tomon   bilan   hamkorlik   qilish,   nizolashayotgan   barcha   tomonlarni
qoniqtiradigan   yechim   topish   uchun   harakat   qilish   istagi   yo’q.   Qochish   odatda   bir
necha   hollarda   tanlanadi:   -   konflikt   predmeti   qochgan   tomon   uchun   muhim   va
muhim   bo’lmaganda.   Biror   kishi   bunday   mayda-chuydalar   uchun   janjal   qilishning
hojati yo’qligiga ishonadi; - mojarosiz maqsadlaringizga erishish imkoniyati mavjud
bo’lganda;  - teng kuch va mavqega ega bo’lgan, munosabatlarida asoratlarni  oldini
olishni   xohlaydigan   odamlar   o’rtasida   ziddiyat   yuzaga   kelganda;   -   konfliktdan
qochadigan   kishi   o’zining   noto’g’ri   ekanligini   bilsa   yoki   o’z   hamkasbida   b   haqida
katta   kuch,   yuqori   lavozim,   martaba   yoki   hissiy   jihatdan   muvozanatsiz   holatda.
O’tkir to’qnashuvni kechiktirish va to’g’ri, asosli qaror qabul qilish uchun vaqt olish
uchun   ba’zan   qochish   kerak.   Qochish   har   doim   ham   ziddiyatli   vaziyatda
xattiharakatlar  usuli  sifatida qabul  qilinishi  mumkin emas.  Ba’zida mojaroga sabab
bo’lgan   muammo   haqiqatan   ham   jiddiy   muhokama   qilishni   va   birgalikda   echim
izlashni   talab   qiladi.   Ammo   ko’pincha   qochish   yaqinlashib   kelayotgan   janjaldan
qochishga yordam beradi, ayniqsa uning mavzusi ahamiyatsiz bo’lsa va raqiblardan
biri g’azab va g’azablangan holatda bo’lsa.
Moslashuv.   Konfliktdagi   xatti-harakatlarning   yana   bir   uslubi.   U   qochish   bilan
juda   ko’p   umumiyliklarga   ega,   ammo   undan   tomonlarning   nizoni   hal   qilish   uchun
birgalikdagi   harakatlardan   qochmasligi   bilan   farq   qiladi.   Bunday   xatti-harakatlar
uslubi   bilan   qarama-qarshi   tomonlarning   manfaatlari   ko’proq   hisobga   olinadi.
Moslashishda   ishtirokchilar   o’zaro   ishonch,   muvofiqlik,   yarashuv   orqali   mojaroni
yumshatishga,   yumshatishga   intiladilar.   Ular   murosasiz   va   boshqa   tomonning
44 manfaatlarini hisobga olgan holda bir-biriga bo’ysunishga tayyor. Mojaroli vaziyatda
xulq-atvor   usuli   sifatida   moslashish   bir   necha   hollarda   qabul   qilinadi.   Avvalo,
mojaro qaynash nuqtasiga  yetganida, ehtiroslar  avjiga chiqadi  va tinchlikni  saqlash
uchun   o’zaro   yon   berish   va   bir-biriga   qadam   qo’yish   talab   etiladi.   Moslashuv
konflikt   ishtirokchisi   yuzaga   kelgan   muammoni   unchalik   muhim   bo’lmagan,   o’zi
uchun   muhim   deb   hisoblagan   va   shuning   uchun   boshqa   tomonning   manfaatlarini
hisobga olishga, unga taslim bo’lishga tayyor bo’lgan hollarda qo’llanilishi mumkin.
Konfliktologiyada   moslashish   konfliktlarni   hal   qilishning   eng   maqbul   usuli
hisoblanadi. Uning qo’l ostida qarama-qarshi tomonlar yechimdan qochmaydi, balki
murosaga intiladi, muammoni birgalikda hal qiladi, yaxshi munosabatlar va do’stona
munosabatni qadrlaydi. Ular yon berishadi, lekin ayni paytda ularning manfaatlarini
eslashadi.
Qarama-qarshilik   konfliktda   o’zini   tutish   usuli   sifatida,   bu   uslubni   qo’llagan
shaxs o’z nuqtai nazarini boshqa tomonlarga majburlashga intilishi, nizolashayotgan
boshqa   tomonlarning   manfaatlarini   hisobga   olmasdan,   qattiq   va   mustaqil   harakat
qilishi  bilan  tavsiflanadi.  Shu bilan  birga,  raqibni  ustun  qo’yish,  konfliktda  g’alaba
qozonish   uchun   kuchli   bosim,   rasmiy   pozitsiya,   shantaj,   qo’rqitish,   majburlash   va
hokazolar qo’llaniladi. Qarama-qarshilik, agar qarama-qarshi tomon muammoni hal
qilish bo’yicha o’z pozitsiyasi yagona to’g’ri ekanligiga to’liq ishonch hosil qilganda
qo’llaniladi.   O’zining   yuqori   lavozimida   u   kuchli   pozitsiyadan   harakat   qiladi   va
boshqa  tomonni  kerakli  qarorni  qabul   qilishga  majburlamoqchi.  Qaramaqarshilikda
har doim ham kuch va kuch ishlatilmaydi. Lekin bu har doim o’z pozitsiyasini, o’z
manfaatlarini juda qat’iy va murosasiz himoya qilishdir. Qaramaqarshilik, shubhasiz,
ziddiyatli   vaziyatlarda   eng   nomaqbul   xatti-harakatlar   uslubidir.   Qarama-qarshilikda
qo’pol   kuch   har   doim   ham   qo’llanilmasligi   allaqachon   aytilgan;   ba’zan   qarama-
qarshilik   o’z   pozitsiyasini   qat’iy   va   o’jarlik   bilan   qo’llabquvvatlashda   ifodalanishi
mumkin.   Bunday   pozitsiyani   e’lon   qilgan   tomon   o’z   qarorida   ishonchli   dalillar   va
qat’iylikdan foydalanadi, chunki  u muhokama  qilinayotgan  masala o’zi  uchun juda
muhim ekanligini biladi.
45 Murosaga   kelish.   Bunday   xulq-atvor   uslubi   bilan   nizolashayotgan   tomonlar
o’zaro kelishmovchiliklarni o’zaro yon berish orqali hal qilishga tayyor; ular barcha
tomonlarni   qanoatlantiradigan   o’rta   echimni   qidirmoqdalar.   Murosaga   kelish
mojarolarni   hal   qilishning   eng   afzal   usullaridan   biri   hisoblanadi,   chunki   u
dushmanlikni   engishga   olib   keladi   va   nizoning   barcha   ishtirokchilarini   ma’lum
darajada   qondirishga   imkon   beradi.   Mojaro   tomonlari   muammoni   hal   qilish   uchun
murosaga   murojaat   qilganda,   bu   ularning   yuqori   xulq-atvor   madaniyati   va
aqlidrokidan dalolat beradi. Biroq, ushbu uslubni qo’llashdan oldin, hamma narsani
yaxshilab   o’ylab   ko’rish   kerak,   murosa   qarorlarini   qabul   qilishga   shoshilmaslik   va
ma’lum   bir   vaziyatda   murosa   mos   keladimi   yoki   qochish,   yashash   yoki   hamkorlik
qilish kerakmi yoki yo’qligini yaxshilab tekshirish kerak. Murosaga kelish har doim
ham   muammoning   yechimi   bo’lavermaydi   va   har   doim   ham   barcha
qaramaqarshiliklarni  hal  qilishga va tomonlarning barcha manfaatlarini qondirishga
qodir   emas,   lekin   ba’zida   murosaga   kelish,   hatto   qarama-qarshi   tomonlar   bir-birini
istisno   qiladigan   manfaatlarga   ega   bo’lgan   taqdirda   ham   qo’llanilishi   mumkin,
ammo   ular   o’zlarining   manfaatlarini   bilishadi.   vaqtinchalik   yechim   topib,   shu
vaqtgacha,   to’g’riroq   yechim   topilmaguncha,   bu   holat   bilan   kelishib   olish   kerak.
Bundan   tashqari,   agar   mojaro   janjalga   aylanib   ketish   xavfi   tug’dirsa   va
munosabatlarning   buzilishi   va   katta   yo’qotishlarga   olib   keladigan   bo’lsa,   oraliq
variant sifatida murosaga kelish juda ma’qul.
Hamkorlik   xarakterli   jihati   shundaki,   nizolashayotgan   tomonlar   o’z
manfaatlarini   maksimal   darajada   oshirishni   xohlashadi,   lekin   qarama-qarshilikdan
farqli   o’laroq,   ular   birgalikda   barcha   tomonlarni   qoniqtiradigan   echim   izlaydilar.
Ular   birgalikda   harakat   qilishadi,   umumiy   maqsadga   erishish   uchun   hamkorlik
qilishadi. Agar masala barcha tomonlar uchun muhim bo’lsa, bu uslub maqbuldir va
hech kim uni hal qilishdan qochmoqchi emas. Shu bilan birga, tomonlar bir-birining
manfaatlari va ehtiyojlarini hisobga oladi. Bu uslub oddiy emas, chunki muammoni
muhokama qilish katta donolik, sabr-toqat, do’stona munosabat  va  birgalikda qaror
qabul   qilish   qobiliyatini   talab   qiladi.   Axir,   mojaro   ishtirokchilarining   barcha
46 istaklarini   imkon   qadar   ko’proq   inobatga   olish   va   bir   qarorga   kelish   kerak.   Oilada
ziddiyatli   vaziyatlarning   kuchayishi   bilan   oilaviy   munosabatlar   bugungi   kunda   eng
mashhur mavzulardan biri hisoblanadi, chunki oila va nikoh instituti jamiyat ijtimoiy
hayotining ajralmas qismidir. Kundalik hayotda ko’pincha bir-birini sevadigan er va
xotin asosiy  narsani   -  tushunishni   topa olmaydi,  bu esa  oilada ko’p sonli  nizolarga
olib   keladi.   Turmush   o’rtoqlar   o’rtasidagi   to’liq   tushunish   ko’pincha   katta   avlod
oilalarida,   asosan   urush   davridan   o’tgan   oilalarda   uchraydi.   Doimiy   harakatda
bo’lgan   zamonaviy   avlod   yo   mavjud   vaziyatni   qabul   qilishi   yoki   oilaviy   nizolarni
hal qilish yo’llarini izlashi kerak. Ilmiy ishning maqsadlaridan biri oilaviy nizolarni
hal   qilishning   sabablari   va   usullarini   ko’rib   chiqishdir.   Oila   insonlar   o’rtasidagi
o’zaro   munosabatlarning   eng   qadimgi   instituti,   o’ziga   xos   hodisadir.   Uning   o’ziga
xosligi shundaki, bir nechta odamlar uzoq vaqt davomida, o’nlab yillar, ya’ni inson
hayotining   ko’p   qismi   uchun   eng   yaqin   tarzda   o’zaro   aloqada   bo’lishadi.   Bunday
intensiv   o’zaro   ta’sir   tizimida   nizolar,   nizolar   va   inqirozlar   paydo   bo’lishi   mumkin
emas.   Psixologiyada  konflikt  deganda   kamida  ikki   kishi,  guruhlar  o’rtasidagi  ongli
to’qnashuv,   qarama-qarshilik,   ularning   bir-biriga   qarama-qarshi   bo’lgan,   bir-biriga
mos kelmaydigan, bir-birini inkor etuvchi ehtiyojlari, qiziqishlari, maqsadlari, shaxs
va   guruhlar   uchun   muhim   bo’lgan   xatti-harakatlari,   munosabatlari   tushuniladi.
To’qnashuvlardan   qochish   mumkin   emas,   ular   har   qanday   hayotiy   sharoitda   paydo
bo’ladi va tug’ilishdan to o’limgacha odamga hamroh bo’ladi.
Oilaviy   nizolar   er-xotinlar,   ota-onalar   va   bolalar,   turmush   o’rtoqlar   va   har   bir
er-xotinning   ota-onalari,   bobo-buvilar   va   nevaralar   o’rtasidagi   nizolarga   bo’linadi.
Oilaviy   munosabatlarda   asosiy   rolni   nikohdagi   nizolar   egallaydi.   Ular   ko’pincha
turmush   o’rtoqlarning   ehtiyojlaridan   norozilik   tufayli   paydo   bo’ladi.   Nikohdagi
nizolarning   sabablarini   ajratib   ko’rsatish   mumkin:   -er-xotinning   psixoseksual   mos
kelmasligi; — o’zining ‘men’ ning ahamiyatiga bo’lgan ehtiyojdan norozilik, sherik
tomonidan   qadr-qimmat   tuyg’usiga   hurmatsizlik;   —   ijobiy   his-tuyg’ularga   bo’lgan
ehtiyojdan   norozilik:   mehr,   g’amxo’rlik,   e’tibor   va   tushunishning   etishmasligi;   —
turmush   o’rtoqlardan   birining   haddan   tashqari   qoniqishiga   qaramligi   ehtiyojlar
47 (alkogol,   giyohvand   moddalar,   faqat   o’zlari   uchun   moliyaviy   xarajatlar);   —   uy
ishlarida,   bolalarni   tarbiyalashda,   ota-onalarga   nisbatan   va   hokazolarda   o’zaro
yordam va o’zaro tushunish zaruratidan norozilik; — dam olish ehtiyojlari, sevimli
mashg’ulotlaridagi   farqlar.   Bundan   tashqari,   nikoh   nizosiga   ta’sir   qiluvchi   omillar
mavjud   munosabatlar.   Bularga   oila   rivojlanishidagi   inqiroz   davrlari   kiradi.
Turmushning   birinchi   yili   bir-biriga   moslashish   to’qnashuvlari   bilan   tavsiflanadi,
bunda   ikkita   ‘men’  bitta   ‘Biz’  bo’ladi.   Hissiyotlar   rivojlanmoqda.   Ikkinchi   inqiroz
davri bolalarning paydo bo’lishi bilan bog’liq: Turmush o’rtoqlarning kasbiy o’sishi
uchun   imkoniyatlar   yomonlashmoqda.   -   ular   shaxsiy   jozibador   faoliyatda   (sevimli
mashg’ulotlar,   sevimli   mashg’ulotlar)   erkin   amalga   oshirish   uchun   kamroq
imkoniyatlarga ega. - xotinning bolaga g’amxo’rlik qilish bilan bog’liq charchoqlari
jinsiy faollikning vaqtincha pasayishiga olib kelishi mumkin. - turmush o’rtoqlar va
ularning   ota-onalari   muammolar   bo’yicha   qarashlari   to’qnashuvi   bo’lishi   mumkin
Uchinchi   inqiroz   davri   monotonlik   to’qnashuvlari   bilan   ajralib   turadigan   o’rtacha
nikoh yoshiga to’g’ri keladi. Natijada bir xil taassurotlarning takroriy takrorlanishi,
turmush   o’rtoqlar   bir-biri   bilan   to’yingan   bo’ladi.   Turmush   o’rtoqlar   o’rtasidagi
nizolarning   to’rtinchi   davri   18-24   yil   nikohdan   keyin   boshlanadi.   Uning   paydo
bo’lishi   ko’pincha   involyutsiya   davrining   yaqinlashishi,   bolalarning   ketishi   bilan
bog’liq yolg’izlik hissi paydo bo’lishiga to’g’ri keladi. Nikohdagi nizolarning paydo
bo’lishiga   tashqi   omillar   sezilarli   ta’sir   ko’rsatadi:   ko’plab   oilalarning   moliyaviy
ahvolining   yomonlashishi;   ish   joyida   turmush   o’rtoqlardan   birining   (yoki
ikkalasining)   ortiqcha   ish   bilan   bandligi;   turmush   o’rtoqlardan   birining   normal
ishlashi   mumkin   emasligi;   uyingizda   uzoq   vaqt   yo’qligi;   bolalarni   bolalar
bog’chasiga   joylashtirish   imkoniyati   yo’qligi   va   boshqalar.   Zamonaviy   jamiyatda,
oilaviy nizolar va jamiyatning o’zida bu ijtimoiy begonalashuvning o’sishi; axloqiy
qadriyatlarning,   shu   jumladan   jinsiy   xulq-atvorning   an’anaviy   normalarining
pasayishi;   oiladagi   ayollarning   an’anaviy   pozitsiyasining   o’zgarishi   (bu
o’zgarishning qarama-qarshi qutblari - ayollarning to’liq iqtisodiy mustaqilligi va uy
bekasi   sindromi);   iqtisodiyot,   moliya,   davlat   ijtimoiy   sohasining   inqiroz   holati.
Nikohdagi   nizolarni   hal   qilish,   birinchi   navbatda,   turmush   o’rtoqlarning   tushunish,
48 kechirish   va   yon   berish   qobiliyatiga   bog’liq.   Sevimli   turmush   o’rtoqlarning
mojarosiga   barham   berish   shartlaridan   biri   g’alabaga   intilmaslikdir.   Sevimli
odamning   mag’lubiyati   evaziga   g’alaba   qozonishni   yutuq   deb   atash   qiyin.   Qanday
ayb   uning   o’zida   bo’lishidan   qat’i   nazar,   boshqasini   hurmat   qilish   muhimdir.   Sizni
haqiqatan   ham   nima   tashvishga   solayotganini   o’zingizdan   halol   so’rashingiz   kerak
(va eng muhimi, o’zingizga halol javob bering). O’zingiz tushunishga kelganingiz va
nizolaringizga   boshqalarni   -   ota-onalarni,   bolalarni,   do’stlarni,   qo’shnilarni   va
boshqalarni jalb qilmaslik yaxshiroqdir. tanishlar. Oilaning farovonligi faqat turmush
o’rtoqlarning   o’ziga   bog’liq.  Alohida-alohida,   hal   qilishning   bunday   radikal   usuli
haqida to’xtalib o’tishga arziydi ajralish kabi oilaviy nizolar. Psixologlarning fikriga
ko’ra,   undan   oldin   uch   bosqichdan   iborat   jarayon   mavjud:   a)   begonalashuv,   er-
xotinlarning   bir-biriga   nisbatan   befarqligi,   ishonch   va   muhabbatni   yo’qotishda
ifodalangan hissiy ajralish; b) ajralishga olib keladigan jismoniy ajralish; v) nikohni
bekor qilishni qonuniy ro’yxatdan o’tkazishni talab qiladigan qonuniy ajralish.
Ko’pchilik   uchun   ajralish   dushmanlik,   dushmanlik,   yolg’on   va   hayotni   qoraygan
narsalardan   xalos   bo’ladi.   Albatta,   buning   ham   salbiy   oqibatlari   bor.   Ular
ajrashganlar,   bolalar   va   jamiyat   uchun   farq   qiladi.   Ajralishda   eng   zaif,   odatda
farzandli  bo’lgan ayoldir. U dan ortiq nevropsikiyatrik kasalliklarga duchor  bo’lgan
erkak.   Ajralishning   bolalarga   salbiy   ta’siri   bundan   ancha   katta   turmush   o’rtoqlar
uchun   oqibatlari.   Bola   bir   sevimli   ota-onasini   yo’qotadi   va   ko’p   hollarda   onalar
otalarga   farzandlarini   ko’rishga   to’sqinlik   qiladi.   Bola   ko’pincha   ota-onasidan
birining   yo’qligi   sababli   tengdoshlarining   bosimini   boshdan   kechiradi,   bu   uning
neyropsik holatiga ta’sir qiladi. Ajralish jamiyatning to’liq bo’lmagan oilani olishiga,
deviant   xulq-atvorli   o’smirlar   sonining   ko’payishiga   va   jinoyatchilikning
kuchayishiga   olib   keladi.   Bu   jamiyat   uchun   qo’shimcha   qiyinchiliklar   tug’diradi.
Oilada   ota-onalar   va   bolalar   o’rtasida   nizolar   ham   bo’lishi   mumkin.   Kundalik
hayotda eng ko’p uchraydigan muammolardan biri. Xo’sh, nima uchun ota-onalar va
bolalar   o’rtasida   nizolar   paydo   bo’ladi?   1.   Oila   ichidagi   munosabatlar   turi.   Oilaviy
munosabatlarning   uyg’un   va   disharmonik   turlari   mavjud.   Barkamol   oilada
harakatlanuvchi muvozanat o’rnatiladi, bu har bir oila a’zosining psixologik rollarini
49 shakllantirishda,   “Biz”   oilasining   shakllanishida,   oila   a’zolarining
qaramaqarshiliklarni hal qilish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Oilaviy nomutanosiblik
-   bu  nikoh   munosabatlarining  salbiy  tabiati,   turmush   o’rtoqlarning   ziddiyatli   o’zaro
munosabatlarida ifodalangan. Bunday oilada psixologik stress darajasi oshib boradi,
bu uning a’zolarining nevrotik reaktsiyalariga, bolalarda doimiy tashvish hissi paydo
bo’lishiga   olib   keladi.   2.   Oilaviy   tarbiyaning   buzg’unchiligi.   Quyidagi   xususiyatlar
ajralib   turadi   Ta’limning   buzg’unchi   turlari:   -   oila   a’zolarining   ta’lim   masalalari
bo’yicha   kelishmovchiliklari;   -   nomuvofiqlik,   nomuvofiqlik,   nomuvofiqlik;   bolalar
hayotining   ko’plab   sohalarida   vasiylik   va   taqiqlar;   -   bolalarga   nisbatan   talablarning
kuchayishi,   tez-tez   tahdidlar,   qoralashlar;   3.   Bolalarning   yosh   inqirozlari   ularning
konfliktlarining   kuchayishi   omillari   sifatida   qaraladi.   Yosh   inqirozi   -   bu   bola
rivojlanishining bir bosqichidan ikkinchisiga o’tish davri. Tanqidiy davrlarda bolalar
yaramas,   injiq,   asabiylashadi.   Ular   ko’pincha   boshqalar   bilan,   ayniqsa   ota-onalari
bilan   ziddiyatga   tushadilar.   Ular   ilgari   bajarilgan   talablarga   salbiy   munosabatda
bo’lib,   o’jarlikka   erishadilar.   Bolalarning   quyidagi   yosh   inqirozlari   ajralib   turadi:   -
birinchi   yil   inqirozi   (chaqaloqlikdan   erta   bolalikka   o’tish);   -   ‘uch   yil’  inqirozi   (erta
bolalikdan   maktabgacha   yoshga   o’tish);   -   6-7   yoshdagi   inqiroz   (maktabgacha
ta’limdan   boshlang’ich   maktab   yoshiga   o’tish);   balog’atga   etish   inqirozi
(boshlang’ich maktabdan o’smirlik davriga o’tish 12-14 yosh); - 15-17 yosh o’smirlik
inqirozi.   4.   Shaxsiy   omil.   Ota-onalarning   shaxsiy   xususiyatlarining   muhiti,   bolalar
bilan ularning mojarolariga hissa qo’shish, konservativ yo’l ajratish fikrlash, eskirgan
xulq-atvor   qoidalariga   rioya   qilish   va   zararli   odatlar   (spirtli   ichimliklarni   iste’mol
qilish   va   boshqalar).   Bolalarning   shaxsiy   xususiyatlari   orasida   o’qishning   pastligi,
xulq-atvor   qoidalarini   buzish,   otaonalarning   tavsiyalariga   e’tibor   bermaslik,
shuningdek, itoatsizlik, o’jarlik, xudbinlik va egosentrizm, o’ziga ishonch, dangasalik
va   boshqalar   kiradi.   Shunday   qilib,   ko’rib   chiqilayotgan   nizolar   ota-onalar   va
bolalarning   xatolari   natijasi   sifatida   taqdim   etilishi   mumkin.   Ota-onalar   va   bolalar
o’rtasidagi   munosabatlarning   quyidagi   turlari   mavjud:   -   ota-onalar   va   bolalar
o’rtasidagi   munosabatlarning   optimal   turi;   Oiladagi   nizolar   va   ularning   yechimlari
Insonni  jalb qilishning uchta manbai  mavjud Ruh,  ong va tana. Ruhlarni  jalb qilish
50 do’stlikni   keltirib   chiqaradi.   Uchalasining   kombinatsiyasi   sevgini   yaratadi.   Ushbu
insho   deyarli   butunlay   oilaviy   muammolarga   bag’ishlangan,   ammo   men   asosiy
xatolarni tahlil qilishga harakat qilaman, shuningdek, ularning inqirozli vaziyatlardan
chiqish   yo’llari   haqida   yozaman.   Boshlash   uchun   men   sevgi   mavzusiga
to’xtalmoqchiman.   Inson   intiladigan   qadriyatlar   ko’p   jihatdan   u   muloqot   qilishni
o’rgangan,   uning   shaxsiyati   qayerda   shakllangan,   o’z   qarashlarini   rivojlantirgan   va
kelajakdagi faoliyatini qaysi me’yorlarga ko’ra baholaganligi bilan belgilanadi. Inson
uchun   birinchi   va   eng   muhim   guruh   bu   oiladir.   Oilada   bola   birinchi   marta   turli   xil
muloqot usullarini egallaydi va bu uning kelajakdagi muvaffaqiyatiga hissa qo’shadi.
Oilada   hukmron   bo’lgan   muloqot   uslubi,   qarashlar   va   ideallar   bola   uchun   uning
kelajakdagi   intilishlarini   shakllantiradigan   va   ko’pincha   kattalar   uchun   namuna
bo’lib   qoladi.   “Oilaning   paydo   bo’lishi   odatda   o’zaro   sevgini   o’z   ichiga   oladi.   Shu
bilan birga, ko’pchilik baxtli sevgi osmondan tushadi va insondan hech qanday aqliy
kuch   talab   qilmaydi   degan   illyuziyaga   duchor   bo’ladi.   Ilgari   shakllangan   idealning
yangi   tanishning   fazilatlari   bilan   mos   kelishisiz   yoki   hech   bo’lmaganda   bunday
tasodif   xayolining   paydo   bo’lishisiz   hatto   ‘bir   qarashda   sevgi’   ham   mumkin
emasligini   ular   tushunmaydilar.  Ajablanarlisi   shundaki,   ko’pchilik   sevgining   baxti
o’zini  seva olishda emas, balki  sevilishda ekanligiga ishonishadi. Ularning fikricha,
sevgi   oson,   lekin   sevgi   ob’ektini   topish   qiyin   ish.   Ular   barcha   ochiq-oydin   va
yashirin   kamchiliklar   va   fazilatlar   bilan   birga   seviladigan   asosiy   narsani   deb
hisoblaydilar.   (Bizni   qora   rangda   sev,   va   hamma   bizni   oq   rangda   sevadi).   Shunday
noto’g’ri tushunchalardan biri namoyon bo’ladi, ya’ni sevgi kuch talab qilmaydigan
narsa   osmondan   manna.   Bu   erda   juda   muhim   bir   fikr   qorong’i   bo’lib   qolmoqda   -
sevgi   bu   ot   emas,   balki   fe’l,   va   sevgining   mohiyati   faol   mas’uliyatli   harakatdir.   ”
Ammo   haqiqiy   sevgi   borki,   bu   sizni   o’zingizni   unutishga   majbur   qiladi.   Shuning
uchun ham shunday deyilgan: ‘Yoqub Rohila uchun etti yil xizmat qildi va ular uni
sevgani   uchun  unga  bir  necha   kundek  tuyuldi.’ U  o’zini   emas,  uni  sevdi   va  sevgisi
unga   yopishib   oldi   va   uni   bezovta   qilmadi.   Ular   etuk   sevgida   munosabatlar   va
histuyg’ularning   og’irlik   markazi   o’ziga   emas,   balki   sherigiga   qaratilgan   deb
aytishlari   ajablanarli   emas.   Inson,   birinchi   navbatda,   o’zi   haqida   emas,   balki   uning
51 qulayliklari  va qiziqishlari  haqida kimni  yaxshi  ko’rishi  haqida o’ylay boshlaydi. U
olganidan   ko’proq   beradi.   U   sevgilisi   uchun   baxt   va   o’zini   namoyon   qilishni
xohlaydi   va   bor   kuchi   bilan   birinchi   navbatda   sevgilisi   haqida   o’ylashga   harakat
qiladi.   o’zi   haqida   emas,   balki   uning   qulayliklari   va   manfaatlari   haqida.   olganidan
ko’proq   beradi.   U   sevgilisi   uchun   baxt   va   o’zini   namoyon   qilishni   xohlaydi   va   o’z
shaxsiyatining   rivojlanishiga   hissa   qo’shish   uchun   bor   kuchi   bilan   harakat   qiladi.
Birinchi   navbatda   boshqa   odam   haqida   o’ylash,   quvonchni   qabul   qilish,   uni   berish
qobiliyati   etuk   sevgining   ajralmas   hamrohlaridir.   Sevgi   bu,   egoizm   qobig’i
teshilganligini   va   boshqasi   O’zlik   doirasiga   kiritilganligini   anglatadi.   Aytish
mumkinki, shu tarzda ‘men’ egosentrizmni o’z-o’zini inkor qilishni keltirib chiqardi
va boshqalarni va dunyoni tushunishga birinchi qadamlarni qo’ydi. Sevgi o’z-o’zini
sevishdan   kelib   chiqadigan   egoistik   tuyg’uni   yo’q   qilishi   aniq.   Qadriyatlar
almashtirilmoqda. Cheklovlarni yengib o’tib, inson cheksizni anglay oladi. Bu ongli
qiziqishlarning   oshishiga   va   ko’rish   maydonining   oshishiga   olib   keladi.   Sevgi
shaxsiyatni   tiklaydi.   Idealni   idrok   etishda   qarama-qarshiliklarni   bartaraf   etish
idealizatsiyasi   mavjud.   Ushbu   qayta   qurish   aniqlanadi   va   psixofiziologik   darajada
ko’rish,   eshitish,   ta’m,   hid   va   teginish   keskinlashadi,   bu   esa   barcha   sezgilarga
jiringlash   va   kuch   beradi.   Oilaning   ta’rifi   va   funktsiyalari   Solovyov   N.   Ya.ning
ta’rifiga   ko’ra,  oila  -   bu  jamiyatning  kichik  ijtimoiy  guruhi,  shaxsiy   hayotni   tashkil
etishning   eng   muhim   shakli,   nikoh   ittifoqi   va   oilaviy   munosabatlarga   asoslangan,
ya’ni.   er   va   xotin,   otaonalar   va   bolalar,   aka-uka   va   opa-singillar   va   boshqa
qarindoshlar   bilan   birga   yashaydigan   va   bir   uy   xo’jaligini   boshqaradigan   o’zaro
munosabatlar’   deganda   oilaning   shaxs   va   butun   jamiyat   hayotida   qanday   rol
o’ynashini, uning ahamiyatini aytish shart emas. ajoyib. Keling, oilaning eng muhim
ajralmas   xususiyatlariga   to’xtalib   o’tamiz.   Ular   uning   funktsiyalari   tuzilishi   va
dinamikasi.  Oila funktsiyalari.  Bu oila  a’zolarining  muayyan  ehtiyojlarini   qondirish
bilan   bevosita   bog’liq   bo’lgan   oilaviy   hayot   sohalari.   Jamiyatdagi   ettita   muhim
funktsiyaning   shaxsiy   va   ijtimoiy   ahamiyatini   tavsiflaymiz.   1   ta’lim   funktsiyasi   -
otalik,   onalik   bolalarni   tarbiyalash   va   bolalarning   o’zini   o’zi   anglashdagi   shaxsiy
ehtiyojlarini   qondirish.   Jamiyatga   nisbatan   oila   tomonidan   amalga   oshiriladigan   bu
52 funktsiya yosh avlodning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi. 2 iqtisodiy funktsiya oilaning
moddiy   ehtiyojlarini   qondirishdir.   Shu   ma’noda,   oila   jismoniy   mehnat   paytida
sarflangan   kuchlarning   tiklanishini   ta’minlaydi.   3.   hissiy   funktsiya.   Bu   oilaning
hamdardlik,   hurmat,   hissiy   yordamni   tan   olish,   psixologik   himoyaga   bo’lgan
ehtiyojlarini   qondirish   uchun   amalga   oshiriladi.   Bu   funktsiya   jamiyat   a’zolarining
hissiy   barqarorligini   ta’minlaydi,   ularning   ruhiy   salomatligini   saqlashga   yordam
beradi.   4.   ma’naviy   muloqot   -   bu   funktsiya   birgalikdagi   bo’sh   vaqtni   o’tkazish,
o’zaro   ma’naviy   boyitish   ehtiyojlarini   qondirishda   namoyon   bo’ladi   va   jamiyat
a’zolarining   ma’naviy   rivojlanishida   muhim   rol   o’ynaydi.   5,   birlamchi   ijtimoiy
nazorat   funktsiyasi   oila   a’zolari,   ayniqsa,   o’z   xulq-atvorini   ijtimoiy   me’yorlarga
to’liq   mos   ravishda   qurish   qobiliyatiga   ega   bo’lmaganlar   tomonidan   ijtimoiy
normalarning   bajarilishini   ta’minlaydi.   Bu   keksalar,   bolalar   va   biron   bir   jismoniy
kasallikdan  aziyat  chekadigan oila a’zolariga tegishli. 6. Jinsiy-erotik funktsiya  oila
a’zolarining   jinsiy   erotik   ehtiyojlarida   amalga   oshiriladi.Shu   ma’noda   oila   oila
a’zolari   xulq-atvorining   jinsiy   erotik   yo’nalishini   tartibga   soladi,   shuningdek,
jamiyatning   biologik   ko’payishini   ta’minlaydi.   Vaqt   o’tishi   bilan   ijtimoiy   sharoitga
qarab   oilaning   turli   funktsiyalarining   mazmuni   va   ahamiyati   paydo   bo’ladi.
Zamonaviy oilada hissiy ma’naviy aloqa, jinsiy, erotik va tarbiyaviy funktsiyalar kabi
funktsiyalarning   ahamiyati   sezilarli   darajada   oshdi.   Nikoh   bizning   davrimizda
iqtisodiy moddiy munosabatlardan ko’ra ko’proq hissiy aloqalarga asoslangan ittifoq
sifatida ko’riladi. . Yuqorida tavsiflangan funktsiyalar, albatta, oilaning hayoti uchun
kafolatlangan tushuntirishni bermaydi, lekin ular hech bo’lmaganda qandaydir tarzda
aniqlaydi.   Oilaning   o’z   vazifalarini   bajarishiga   to’sqinlik   qiladigan   yoki   to’sqinlik
qiladigan   va   uning   hayotining   xususiyatlaridan   birini   ifodalovchi   oila
funktsiyalarining buzilishiga e’tibor qaratish lozim. Biz oilaviy funktsiyalarni amalga
oshirishning   buzilishiga   olib   keladigan   asosiy   omillarni   sanab   o’tamiz:   oila
a’zolarining   shaxsiy   xususiyatlari   (xarakter,   temperament,   qadriyatlarga
yo’naltirilganlik   va   boshqalar).   oila   a’zolari   o’rtasidagi   munosabatlar,   shuningdek,
oiladagi   ahillik   va   o’zaro   tushunish   darajasi   muayyan   oilaviy   sharoitlar.   Masalan,
oilaning   tarbiyaviy   funktsiyasini   amalga   oshirishning   buzilishiga   olib   keladigan
53 omillarni ko’rib chiqing. K. Bunday omillarni kiritish mumkin to’liq bo’lmagan oila
tarkibi   ota-onalarning   bolalarni   tarbiyalashdagi   bilim   va   ko’nikmalarining   etarli
darajada   emasligi   ota-onalar   o’rtasidagi   salbiy   munosabatlar   oiladagi   nizo   (nafaqat
ta’lim, balki oilaviy tarbiya bilan bog’liq boshqa masalalarda ham) qarindoshlarning
bolalar tarbiyasiga aralashuvi oila tuzilishi uning a’zolari o’rtasida burch va huquqlar
qanday taqsimlanganligini, kim mas’ul va kim javobgar ekanligini aniqlash imkonini
beradi.   Tuzilish   nuqtai   nazaridan,   biz   uning   barcha   funktsiyalarini   boshqarish   va
tashkil   etish   oila   a’zolaridan   birining   (markazlashtirilgan   avtoritar   uslub)   ettita
qo’lida   to’plangan   oilalarni   ajratib   ko’rsatishimiz   mumkin,   bu   erda   barcha   oila
a’zolari   muayyan   muammolarni   hal   qilishda   ishtirok   etadilar.   muammolar
(demokratik   munosabatlar   tizimi)   Jamiyatimizdagi   oilalarning   eng   keng   tarqalgan
yosh tarkibi - bu er, xotin, bolalar va keksa avloddan bo’lgan (bobo va buvilar) o’z
ichiga olgan oila. Oila ko’pincha huquq va burchlarni teng taqsimlashga, shuningdek,
barcha   oilaviy   muammolarni   hal   qilishda   teng   ishtirok   etishga   qaratilgan.   Oila
tuzilishining   buzilishi   -   bu   uning   tuzilishining   o’z   funktsiyalarini   bajarishiga
to’sqinlik   qiladigan   xususiyatlari.   Bu   turmush   o’rtoqlar   o’rtasida   uy   ishlarining
notekis   taqsimlanishi   bo’lishi   mumkin,   chunki   u   ma’naviy   ehtiyojlarni   qondirishda
jismoniy   kuchlarni   shakllantirishda   turmush   o’rtoqlardan   birining   ehtiyojlarini
qondirishga xalaqit  beradi. Yana bir sabab - oilaviy nizo. Oila dinamikasi. Oilaning
tuzilishi   va   funktsiyalari   oilaviy   hayotning   turli   bosqichlarida   o’zgaradi.   Oilada
bolalarning borligi  yoki yo’qligi, shuningdek, ularning yoshiga qarab, oilaviy hayot
tsiklining bir  necha  davriyligi  mavjud. Hayotiy tsiklning  besh bosqichini  o’z ichiga
olgan   E.K.   Vasilevaning   davriyligi   mamlakatimizda   keng   tarqalgan:   Oilaning
tug’ilishi   (nikohdan   to   birinchi   farzandning   paydo  bo’lishigacha).   Ushbu   bosqichda
hal qilinishi kerak bo’lgan eng muhim vazifalar: turmush o’rtoqlarning oilaviy hayot
sharoitlariga   va   bir-birining   psixologik   xususiyatlariga   psixologik   moslashuvi;   Uy-
joy va umumiy mulkni sotib olish; qarindoshlar bilan munosabatlarni o’rnatish. Oila
ichidagi va oiladan tashqari munosabatlarni shakllantirishning murakkab jarayoni, bu
bosqichda odatlar, g’oyalar, qadriyatlarning yaqinlashishi  juda jadal va jadal davom
etadi.   Bu   barcha   qiyinchiliklarning   bilvosita   aksi   ajralishlar   soni   va   sabablari.
54 Bolalarning   tug’ilishi   va   tarbiyasi   hayot   tsiklining   bilvosita   bosqichidir   -   voyaga
etmagan   bolalarni   o’z   ichiga   olgan   tashkil   etilgan   etuk   oila.   Oila   hayotida   bu   eng
katta uy xo’jaligi faoliyati va ma’naviy aloqa va hissiy funktsiyaning faol o’zgarishi
davri.   Turmush   o’rtoqlar   oldida   hissiy   va   ma’naviy   jamiyatni   oila   yaratilgan
sharoitlardan farq qiladigan yangi sharoitlarda saqlab qolish vazifasi  turibdi. O’zaro
munosabatlarning shakllanishi dam olish va o’yin-kulgi sohasida sodir bo’ldi. Ikkala
turmush o’rtog’ining uy-ro’zg’or va kasbiy burchlari bilan bog’liq ish yuki sharoitida
ma’naviy   va   hissiy   jamiyat   bir-biriga   yordam   berish   istagi,   o’zaro   hamdardlik   va
hissiy   qo’llab-quvvatlashda   ko’proq   namoyon   bo’ladi.   Ushbu   bosqichda   ta’lim
funktsiyasi   ayniqsa   muhimdir.   Bolalarning   jismoniy   va   ma’naviy   rivojlanishini
ta’minlash   bu   davrda   oila   a’zolari   tomonidan   eng   muhim   vazifa   sifatida   seziladi.
Ushbu   bosqichda   turli   muammolar   va   qonunbuzarliklar   paydo   bo’ladi.   Oila
buzilishining   asosiy   manbalari   Turmush   o’rtoqlardan   birining   yoki   ikkalasining
ortiqcha   yuklanishi,   ularning   jismoniy   va   ma’naviy   kuchlarining   haddan   tashqari
kuchlanishi   hissiy   va   ma’naviy   munosabatlarni   qayta   qurish   zarurati   Aynan   shu
bosqichda hissiy sovutishning turli xil ko’rinishlari ayniqsa tez-tez kuzatiladi - zino,
jinsiy   uyg’unlik   va   ajralish   ‘xarakterdagi   umidsizlik’   va   boshqa   odamga   bo’lgan
muhabbat.   Bu   erda   asosiy   qoidabuzarliklar   ta’limdagi   qiyinchiliklar   bilan   bog’liq.
Oilaviy   hayotning   tugashi.   Bu   davr   quyidagi   davrlarni   o’z   ichiga   oladi:   oilaning
tarbiyaviy   funksiyasining   tugashi,   bolalarning   mehnat   faoliyatining   boshlanishi,
bolalarning   mustaqil   oilaviy   hayotining   boshlanishi,   katta   avlodning   kichiklarga
g’amxo’rlik   qilishi.   Bu   jarayonlarning   barchasi   oilaviy   hayotning   sifat   mazmunini
belgilaydi.   Qaytishning   o’ziga   xos   xususiyatlari   bilan   bog’liq   kundalik   hayotdagi
siljishlar ayniqsa aniq. Jismoniy kuchning asta-sekin zaiflashishi hayotning tiklovchi
funktsiyalarining   rolini   oshiradi,   dam   olish   muhim   bo’ladi.   U   bilan   bog’liq   sog’liq
muammolari   yomonlashishi   bilan   birinchi   o’ringa   chiqadi.   Yettilik   a’zolari   uy
ishlarida   va   bolalarni   parvarish   qilishda   faol   ishtirok   etadilar.   ayniqsa,   nabiralar
hayotining   birinchi   yillarida   ‘bobo   va   buvilar’   ning   yangi   rollari   paydo   bo’ladi.
Bolalarning   2-oilaviy   hayotining   dastlabki   bosqichlarida   duch   keladigan
muammolarning   bir   qismi   katta   avlodga   o’tadi.   asosiy   hayot   tsiklining   tugashi,
55 mehnat   faoliyati,   nafaqaga   chiqish,   muloqot   doirasi   va   imkoniyatlarning   torayishi
katta avlodning bolalar tomonidan tan olinishiga bo’lgan ehtiyojni  kuchaytiradi. Bu
bosqichda   ayniqsa   sezilarli   rol   bolalar   va   yaqinlar   uchun   zarur   bo’lganlik   hissi
o’ynaydi.   Oilaviy   tartibsizlikni   keltirib   chiqaruvchi   omillar   Keling,   oilaviy
nizolarning paydo bo’lishi va namoyon bo’lishiga xos bo’lgan asosiy fikrlarni ko’rib
chiqaylik.   Oila   duch   keladigan   barcha   qiyinchiliklarni   ularning   harakatlarining
davomiyligi   va   kuchiga   qarab   ajratish   mumkin.   haddan   tashqari   kuchli   stimullar.
Masalan, ijtimoiy maqom a’zolaridan birining o’limi. Sevimli odamning kasalligi va
boshqalar.   uzoq   muddatli   (surunkali   tirnash   xususiyati   beruvchi).   Bunday
qiyinchiliklarga,   masalan,   kundalik   hayotda,   ishda   jismoniy   va   ruhiy   stress,   uy-joy
muammolarini hal qilishdagi qiyinchiliklar, oila a’zolari o’rtasidagi uzoq muddatli va
doimiy nizolar kiradi. yana ikkita turi bor Oilaviy turmush tarzining keskin o’zgarishi
bilan   bog’liq   qiyinchiliklar.   Bu   yuqorida   aytib   o’tilgan   hayot   tsikli   bosqichlarining
o’zgarishi   chegarasida   yuzaga   keladigan   ruhiy   qiyinchiliklar.   Bunday   o’tishlar
turmush tarzining keskin o’zgarishi bilan birga keladi. Ularni yig’ish va bir-birining
ustiga   qo’yish   bilan   bog’liq   qiyinchiliklar.   masalan,   ikkinchi   bosqichning   boshida,
ya’ni oilada birinchi farzand paydo bo’lgandan so’ng, ta’limni tamomlagandan so’ng,
kasb-hunar   egallash,   bola   parvarishi,   boshlang’ich   mulkni   sotib   olish,   oilaviy
muammoni hal  qilish. Oilaviy muammolar kelib chiqish manbasiga ko’ra uch turga
bo’linadi.   Oilaviy   hayotning   bosqichlari   bilan   bog’liq,   ya’ni   barcha   oilalar   ko’proq
yoki kamroq o’tkir shaklda boshdan kechiradigan birlamchi qiyinchiliklar, bir-biriga
moslashish,   birinchi   bosqichda   qarindoshlar   bilan   munosabatlarni   shakllantirish;
ikkinchidan ko’p mehnat talab qiladigan uy xo’jaligini yuritadigan bolani tarbiyalash
va unga g’amxo’rlik qilish muammolari. Bu qiyinchiliklar oila hayotining muayyan
daqiqalarida   inqirozlarga   olib   keladi.   birinchi   inqiroz   nikohning   birinchi   yilining
oxirida   mumkin.   Ikkinchisi   uchinchi   va   ettinchi   yillar   oralig’ida.   Uchinchisi   o’n
yettidan   yigirma   beshgacha.   Hayotiy   tsiklning   noqulay   variantlari   tufayli   yuzaga
keladigan   qiyinchiliklar   uning   a’zolaridan   biri   (turmush   o’rtog’i,   bolalari)   oilada
bo’lmaganida yuzaga keladigan qiyinchiliklardir. Buning sabablari ajralish, turmush
o’rtoqlarning   uzoq   muddatli   ajralishi,   noqonuniy   bolaning   mavjudligi   bo’lishi
56 mumkin. Vaziyat buzilishlari - bu oilaning faoliyatiga tahdid soladigan nisbatan qisqa
muddatli   qiyinchiliklar   (oila   a’zolarining   jiddiy   kasalligi,   katta   mulkni   yo’qotish).
Ajablanarli   omil   (oila   a’zolarining   ma’lum   bir   hodisaga   tayyor   emasligi),
eksklyuzivlik,   yordamsizlik   hissi   (etti   nafar   xavfsiz   kelajakni   ta’minlashi   mumkin
bo’lgan   noaniqlik)   alohida   rol   o’ynaydi.   Bu   barcha   buzilishlarning   eng   muhim
oqibati   odamlarning   ruhiy   salomatligiga   salbiy   ta’sir   ko’rsatishi   bo’lib,   keyinchalik
bu   oilaning   noroziligini,   asabiy-psixologik   stressni   kuchaytiradi   va   shaxsning
rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Har qanday oila noxush oqibatlarga qarshi kurashish
va oldini  olishga intiladi. ba’zan qiyinchiliklar  safarbar,  yaxlitlashuvchi  ta’sirga ega
bo’lsa,   ba’zida   ziddiyatni   zaiflashtiradi,   kuchaytiradi.   Oilalarning   qiyinchiliklarga
nisbatan   bunday   tengsiz   chidamliligi   turli   yo’llar   bilan   izohlanadi.   Ko’pincha
muammolarni   hal   qilish   mexanizmi   buni   qila   oladigan   oilalarga   nisbatan   ko’rib
chiqiladi   (ularni   aniqlash,   tushunish,   eng   to’g’ri   echimni   taklif   qilish)   Noqulay
sharoitlarga   osongina   moslashadigan   oilalar   guruhlari   ham   mavjud.   Bunga
munosabatlarning moslashuvchanligi, rol kutishlarini  shakllantirishda juda qat’iy va
juda   ‘noaniq’   bo’lmagan   ravshanlik   darajasi,   oilaning   hamjihatligi,   atrofimizdagi
dunyoni idrok etishda ochiqlik va haqiqatan ham muammolarni hal qilish qobiliyati
yordam beradi. Baxt hukmronlik qiladigan barcha oilalar bir-biriga o’xshashdir, lekin
har   bir   oilaning   o’ziga   xos   qiyinchiliklari   bor   -   bu   g’oya   bir   vaqtlar   Lev   Tolstoy
tomonidan   ishlab   chiqilgan   va   hatto   uning   yillarida   ham   bu   yangilik   emas   edi.   Va
vaqt   o’tishi   bilan   vaziyat   o’zgarmaydi   -   nizolar,   janjallar,   janjallar,   ‘debriefing’
deyarli   har   bir   oilada   sodir   bo’ladi.   Va   bu   ziddiyatli   vaziyatlar   deyarli   har   doim
qayg’u, tushkunlik, tushkunlik, yangi asabiy buzilishlar bilan birga keladi ... Ko’rinib
turibdiki,   har   bir   holatda   sabab   har   xil   va   bu   sabablarni   tushunish   mumkin   emas.
Lekin   haqiqatan   ham   shundaymi?   Ehtimol,   agar   ijobiy   tomonlar   o’xshash   bo’lsa,
unda   salbiy   ko’rinishlarda   siz   umumiy   narsalarni   topishingiz   mumkinmi?   Ammo
ma’lumki, agar siz har qanday miqyosdagi muammolarning asl mohiyatini bilsangiz,
unda siz ushbu muammolarga qarshi  kurashish yo’lini  topishingiz mumkin. Oilaviy
nizolar   Oiladagi   nizolar   haqida   gap   ketganda,   ota-ona   va   farzand   o’rtasidagi
tushunmovchilik,   er   va   xotin   o’rtasidagi   janjal,   maktab   o’quvchilari   o’rtasidagi
57 janjal,   keksalarning   yosh   avlodga   nisbatan   noroziligi   bir-biridan   mutlaqo   farq
qiladigandek   tuyuladi.   Bundan   tashqari,   tashqi   sharoitlar   yashash   joyidan,   yashash
sharoitlaridan   va   moddiy   farovonlikdan   tortib,   ta’lim   darajasi   va   har   bir   inson
xarakterining   individual   xususiyatlariga   qadar   juda   farq   qilishi   mumkin.   Biroq,   har
qanday   holatda,   biz   odamlar   o’rtasidagi   munosabatlar   haqida   gapiramiz   va   bu   erda
halollik,   olijanoblik,   manfaatsizlik,   yordam   berish   istagi   va   tayyorligi   boylik   yoki
yashash   joyiga,   yoshga   yoki   diplomga   bog’liq   emasligini   tushunish   kerak.   ham.
Ma’lum   bo’lishicha,   odamlarni   aslida   qandaydir   boshqa   sabablar   ham
rag’batlantiradi va qoqilgan to’siq singan kosa ham, kichik maosh ham, eski etik ham
emas.   Ammo   chinqiriq,   ko’z   yoshlar,   so’kinishlar,   tantrums,   tahdidlar   va   ba’zan
janjallarga nima sabab bo’ladi? Diqqat! Psixologlar vaqt o’tishi bilan to’plangan yoki
o’z-o’zidan   paydo   bo’lgan   salbiy   his-tuyg’ularni   va   his-tuyg’ularni   nizolar   uchun
asos deb bilishadi. Ko’pchilik uchun, deyarli har doim har  qanday tushunmovchilik
va har qanday mojaro butunlay tinch yo’l bilan, og’riqli so’zlar va baland yig’larsiz
hal   qilinishi   ajablanarli   bo’lishi   mumkin.  Buning   uchun  zarur  bo’lgan  asosiy  narsa,
sodir   bo’layotgan   voqealarning   psixologik   fonini   tushunish   va   haqiqatan   ham
ziddiyatga   tushmaslikdir.   Psixologlarning   ta’kidlashicha,   odamlar   yoshidan   qat’i
nazar,   hozirgi   vaziyatdan   qanday   qilib   ohangini   ko’tarmasdan   chiqib   ketish   haqida
hech   qanday   tasavvurga   ega   bo’lmaganda   yoki   biron   bir   sababga   ko’ra   konfliktli
vaziyatga   muhtoj   bo’lganlarida   janjal   qilishadi.   Nima   uchun?   Masalan,   boshqa
odamni manipulyatsiya qilish. Va yana bir muhim holatni ajratib ko’rsatish mumkin:
agar   mojaro   yuzaga   kelsa,   unda   bu   yoqimsiz   vaziyatning   har   bir   ishtirokchisi   bir-
birini   ayblaydi,   ammo   ozchilik   o’zini   anglay   boshlaydi.   Ammo   ko’pincha   bu
odamning   ichki   qarama-qarshiliklari   uning   boshqalar   bilan   munosabatlarining
asosini,   shu   jumladan   janjallarning   asosini   tashkil   qiladi.   Va   endi   hisobga   olsak,
mutlaqo hammaning ichki qarama-qarshiliklari bor ...
58 2.2 Metodikalar. Tadqiqot parametrlari.
So’rovda sakkizta turmush qurgan juftliklar ishtirok etishdi:
1. Sadoqat va Akrom.
Oilaviy tajriba 25 yil. Ikki farzand (21 va 19 yosh)
2. Lola va Sherali.
Oilaviy tajriba 13 yil. Ikki farzand (12 yosh va 8 yosh)
3. Zaynab va Said.
Oilaviy tajriba 18 yil. Ikki farzand (16 va 12 yosh)
4. Kifoyat va Zafar.
Oilaviy tajriba 6 yil. Bir o’g’il (4 yosh)
5. Malika va Feruz.
Oilaviy tajriba 5 yil. Bir o’g’il (3 yosh)
6. Saodat va Asliddin.
Oilaviy tajriba 8 yil. Bir o’g’il (6 yosh)
7. Mavjuda va Sodiq.
Oilaviy tajriba 7 yil. Bir qiz (5 yosh)
8. Nafisa va Nodir.
Oilaviy tajriba 7 yil. Bir qiz (5 yosh)
Aksariyat turmush o’rtoqlar oilaviy hayotidan norozi.
Mrtodning   maqsadi   nizolar   sabablarining   xarakterli   xususiyatlarini
o’rganishdir.  Vazifa - oiladagi nizolarning asosiy sabablarini o’rganish:
59 a) "Siz   ziddiyatli   shaxsmisiz?"   testi   yordamida   o’rganish.   turmush   o’rtoqlar
tomonidan bir-birlari haqida yetarli ma’lumot bormi;
b) sub’ektlarning har birining tolerantlik darajasini aniqlash;
v) o’rganilayotgan juftlikdagi ziddiyatli vaziyatlarni hal qilish yo’llarini
o’rganish.
Gipoteza: bir-birini bilmaslik oilaviy nizolarga olib keladi.
Metodlar:
1. Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz"
2. Tolerantlik testi
3. Tomas testi
Oiladagi nizolarning asosiy sabablarini o’rganish natijalarini tahlili.
2.2.1.  Shaxsning konflikt haqidagi g’oyalarini o’rganish natijalarini tahlil qilish
Tadqiqot   "Siz   ziddiyatli   shaxsmisiz?"   testi   yordamida   o’tkazildi.   Natijada
quyidagi ma’lumotlar olindi:
1-jadval.
№ Juftlik l Xotin Ball Er Ballar
1 Sadoqat 32 Akrom 32
2 Lola 30 Sherali 30
3 Zaynab 36 Said 30
4 Kifoyat 36 Zafar 24
5 Malika 30 Feruz 26
6 Saodat 32 Asliddi n 32
60 7 Mavjuda 30 Sodiq 28
8 Nafisa 28 Nodir 32
Ballar   soni   30   dan   44   gacha.   Siz   xushmuomalasiz.   Mojarolarni   yoqtirmang.
Ularni qanday qilib yumshatishni biling, tanqidiy vaziyatlardan osongina qoching.
Munozaraga   kirishish   kerak   bo’lganda,   bu   sizning   rasmiy   pozitsiyangizga   yoki
do’stona munosabatlaringizga qanday ta’sir qilishi mumkinligini hisobga olasiz. Siz
boshqalarga   yoqimli   bo’lishga   intilasiz,   lekin  ular   yordamga   muhtoj   bo’lganda,   siz
doimo   yordam   berishga   jur’at   etmaysiz.   Siz   shunday   deb   o’ylaysizmi,   siz
boshqalarning nazarida o’zingizni hurmatingizni yo’qotasizmi?
15   dan   29   ballgacha.   Ular   siz   haqingizda   siz   ziddiyatli   odamsiz,   deyishadi.
Rasmiy va shaxsiy munosabatlaringizga qanday ta’sir qilishidan qat’i nazar, siz o’z
fikringizni qat’iyat bilan himoya qilasiz. Va buning uchun sizni hurmat qilishadi.
So’rovda   qatnashganlarning   50   foizida   ma’lum   bo’lishicha,   er-xotinning
a’zolaridan   biri   konfliktli   shaxs   bo’lib,   konfliktli   vaziyat   va   konfliktning   paydo
bo’lishida rol o’ynashi mumkin.
2.2.2. Turmush   o’rtoqlarning   bag’rikenglik   darajasini   o’rganish
natijalarini tahlil qilish.
Bunday   holda,   men   bag’rikenglik   darajasini   baholash   uchun   testdan
foydalandim.
Natijalar:
2-jadval.
№ Xotin Ballar 
soni Mojaro
darajasi Er Ballar 
soni Mojaro darajasi
61 1
Sadoqat 5 O’rtachadan past
Akrom 4 O’rtachadan past
2
Lola 7 O’rtacha
Sherali 10 O’rtacha
3 Zaynab 3 past daraja Said 2 past daraja
4
Kifoyat 10 O’rtacha
Zafar 9 O’rtacha
5
Malika 4 O’rtachadan past
Feruz 5 O’rtachadan past
6
Saodat 5 O’rtachadan past
Asliddin 7 O’rtacha
7
Mavjuda 11 O’rtacha
Sodiq 5 O’rtachadan past
8
Nafisa 8 O’rtacha
Nodir 12 O’rtacha
Natijalar   jadvalidan   ko’rinib   turibdiki,   sub’ektlarning   aksariyati   o’rtacha   va
o’rtacha darajadan past tolerantlik darajasiga ega.
2.2.3. Konfliktli   vaziyatlarni   hal   qilish   usullarini   o’rganish
natijalarini tahlil qilish.
Tomas testidan foydalanilgan.
Natijalar:
3-jadval
62 № Ismlar Ballar 
bo’yicha 
raqobat Ballar 
bo’yicha 
hamkorlik Ballarda 
murosaga
kelish Ballardan 
qochish
(moslashmaslik) Ballarga 
moslashis
h
1 Sadoqat
Akrom 8
7 4
5 7
7 6
5 5
6
2 Lola
Sherali 6
4 5
7 7
5 10
7 2
7
3 Zaynab
Said 7
9 6
3 7
7 6
6 4
5
4 Kifoyat
Zafar 8
12 5
5 4
4 6
7 7
2
5 Malika
Feruz 2
4 8
6 4
7 8
5 8
8
6 Saodat
Asliddin 1
9 8
8 7
3 7
8 7
2
7 Mavjuda
Sodiq 3
7 7
4 8
7 7
8 5
4
8 Nafisa
Nodir 3
1 8
4 6
8 8
10 5
7
Ballar   soni   ziddiyatli   vaziyatda   tegishli   xulq-atvor   shakllarini   namoyon   qilish
tendentsiyasining jiddiyligi haqida fikr beradi.
63 1 dan 4 gacha - bu taktika mavzuga xos emas.
5-6 - afzal qilingan taktika.
7-8 dan ortiq - taktika ustunlik qiladi.
Tomas testi
1. a) Ba’zan men munozarali masalani hal qilish mas’uliyatini boshqalarga o’z
zimmasiga olishga ruxsat beraman;
b) biz kelishmovchiliklarni muhokama qilishdan ko’ra, men kelishgan
narsamizga e’tibor qaratishga harakat qilaman.
2. a) murosali yechim topishga harakat qilaman;
b) Men masalani boshqa va o’zimning barcha manfaatlarini hisobga olgan
holda hal qilishga harakat qilaman.
3. a) men odatda o’z yo’limni olishga intilaman;
b) Men boshqasini tinchlantirishga va, asosan, munosabatlarimizni saqlab
qolishga harakat qilaman.
4. a) murosali yechim topishga harakat qilaman;
b)   ba’zan   o’z   manfaatimni   boshqa   odamning   manfaatlari   uchun   qurbon
qilaman.
5.   a)   Munozarali   vaziyatni   hal   qilib,   men   har   doim   birovning   yordamini
topishga intilaman;
b)   Befoyda   keskinlikdan   qochish   uchun   hamma   narsani   qilishga   harakat
qilaman.
6. a) o’zim uchun muammoga duch kelmaslikka harakat qilaman;
b) Men o’z yo’limni olishga harakat qilaman.
64 7.   a)   munozarali   masalani   vaqt   o’tishi   bilan   yakuniy   hal   qilish   uchun   uni   hal
qilishni kechiktirishga harakat qilaman;
b)   Men   o’zimnikiga   erishish   uchun   biror   narsaga   yon   berish   mumkin   deb
hisoblayman.
8. a) Men odatda o’z yo’limni olishga intilaman;
b) Men birinchi navbatda barcha manfaatlar va muhokama qilinayotgan
masalalar nima ekanligini aniq belgilashga harakat qilaman.
9.   a)   Menimcha,   har   doim   ham   yuzaga   keladigan   ba’zi   kelishmovchiliklar
haqida tashvishlanishga arzimaydi;
b) Men o’z yo’limga erishish uchun harakat qilaman.
10. a) maqsadimga erishish uchun qat’iy intilaman; 
b) Men murosali yechim topishga harakat qilaman.
11.   a)  Avvalo,   men   barcha   manfaatlar   va   muhokama   qilinayotgan   masalalar
nima ekanligini aniq belgilashga harakat qilaman;
b) Men boshqa odamni tinchlantirishga va, asosan, munosabatlarimizni saqlab
qolishga harakat qilaman.
12. a) Ko’pincha men bahs-munozaraga sabab bo’ladigan
pozitsiyani egallashdan qochaman;
b) boshqasiga biror narsada, agar u ham menga qarab ketsa, uning fikrida
qolish imkoniyatini beraman.
13. a) men o’rta lavozimni taklif qilaman;
b) Men buni o’z yo’limda qilishini talab qilaman.
14.   a)   boshqasiga   o’z   nuqtai   nazarimni   bildiraman   va   uning   qarashlarini
so’rayman;
65 b) Men boshqa odamga o’z qarashlarimning mantiqiyligini va afzalligini
ko’rsatishga harakat qilaman.
15.   a)   Men   boshqasini   tinchlantirishga   va,   asosan,   munosabatlarimizni   saqlab
qolishga harakat qilaman;
b) Men keskinlikni oldini olish uchun hamma narsani qilishga intilaman.
16. a) birovning his-tuyg’ularini ranjitmaslikka harakat qilaman;
b) Men o’z pozitsiyamning afzalliklariga boshqasini ishontirishga harakat
qilaman.
17. a) Men odatda o’z yo’limga ko’p harakat qilaman;
b)   Befoyda   keskinlikdan   qochish   uchun   hamma   narsani   qilishga   harakat
qilaman.
18.   a)  Agar   boshqasini   xursand   qilsa,   men   unga   o’zi   turib   olish   imkoniyatini
beraman;
b) Agar u ham meni yarim yo’lda uchratib qolsa, boshqasiga qandaydir tarzda
uning fikrida qolish imkoniyatini beraman.
19.   a)  Avvalo,   men   barcha   manfaatlar   va   muhokama   qilinayotgan   masalalar
nima ekanligini aniq belgilashga harakat qilaman;
b) Men munozarali masalani vaqt o’tishi bilan oxirigacha hal qilish uchun uni
hal qilishni kechiktirishga intilaman.
20. a) Men farqlarimizni darhol engishga harakat qilaman;
b) Men ikkalamiz uchun foyda va zararning eng yaxshi kombinatsiyasini
topishga harakat qilaman.
21.   a)   Muzokaralar   olib   borayotganda,   men   boshqalarning   xohish-istaklariga
e’tiborli bo’lishga intilaman;
66 b) Men har doim muammoni bevosita muhokama qilishga moyilman.
22. a) Men o’z pozitsiyam va boshqa odamning nuqtai nazari o’rtasida
joylashgan pozitsiyani topishga harakat qilaman;
b) Men o’z istaklarimni himoya qilaman.
23.   a)   Qoidaga   ko’ra,   men   har   birimizning   xohishimizni   qondirish   bilan
shug’ullanaman;
b) ba’zan men boshqalarga munozarali masalani hal qilish uchun mas’uliyatni
o’z zimmasiga olish imkoniyatini beraman.
24.   a)  Agar   boshqa   birovning   mavqei   unga   juda   muhim   bo’lib   ko’rinsa,   men
uning xohish-istaklarini qondirishga harakat qilaman;
b) Men boshqasini murosaga kelishga ishontirishga harakat qilaman.
25.   a)   Men   boshqasiga   qarashlarimning   mantiqiy   va   afzalligini   ko’rsatishga
harakat qilaman;
b)   muzokaralar   olib   borayotganda,   men   boshqalarning   xohish-istaklariga
e’tiborli bo’lishga intilaman.
26. a) Men o’rta lavozimni taklif qilaman;
b) qoida tariqasida, men har birimizning xohish-istaklarimizni qondirish bilan
shug’ullanaman.
27. a) ko’pincha bahs-munozaraga sabab bo’ladigan pozitsiyalardan qochaman;
b) agar bu boshqa odamni xursand qilsa, men unga o’zi turib olish imkoniyatini
beraman.
28. a) Men odatda o’z yo’limni topishga harakat qilaman;
b) munozarali vaziyatni hal qilishda men har doim boshqasining yordamini
topishga intilaman.
67 29. a) Men o’rta lavozimni taklif qilaman;
b) yuzaga keladigan ba’zi kelishmovchiliklar haqida tashvishlanish har doim
ham kerak emas.
30. a) birovning his-tuyg’ularini ranjitmaslikka harakat qilaman;
b) Men har doim nizoda shunday pozitsiyani egallaymanki, biz manfaatdor
shaxs bilan birgalikda muvaffaqiyatga erisha olamiz.
Tomas testining kaliti.
Taktika Raqobat Hamkorlik Murosaga
kelish Qochish Moslashish
1 a b
2 b a
3 a b
4 a b
5 a b
6 b a
7 b a
8 a b
9 b a
10 a b
11 a b
12 b a
68 13 b a
14 b a
15 b a
16 b a
17 a b
18 b a
19 a b
20 a b
21 b a
22 b a
23 a b
24 b a
25 a b
26 b a
27 a b
28 a b
29 a b
30 b a
Kalitning   har   bir   ustunidagi   javoblaringizning   o’xshashliklari   yig’indisini
hisoblash kerak. Agar ular chiqsa
1 - 4, keyin bu tasodif va bunday taktikalar sizga xos emas;
69 5   -   6,   siz   ushbu   taktikaga   egasiz,   u   sizning   xatti-harakatlaringiz   repertuariga
kiritilgan, uni afzal deb atash mumkin;
7 - 8 yoki undan ko’p, keyin taktika sevimlilar qatoriga kiradi, ya’ni dominant,
siz ko’pincha sizning xohishingizga qarshi murojaat qilasiz.
Afzal   va   dominant   taktikalarning   kombinatsiyasi   nizolarda   sizning   individual
xulq-atvor uslubingizni tavsiflaydi. Agar siz hammaga teng egalik qilsangiz, sizning
uslubingiz universaldir.
Test   "Siz   ziddiyatli   shaxsmisiz?"
1. Jamoat transporti bahsida. Siz:
a) janjalga aralashmang
b) To’g’ri bo’lgan tomonni olib aralashishingiz mumkin
c) Har doim aralashib, o’z nuqtai nazaringizni himoya qiling
2. Yig’ilishda rahbariyatni xatolar uchun tanqid qilasizmi?
a) Yo’q
b) Ha, lekin unga bo’lgan munosabatingizga qarab
c) Har doim tanqid qiling
3. Sizning xo’jayiningiz o’z rejasini bayon qiladi, bu sizga mantiqsiz tuyuladi.
Rejangizni taklif qilasizmi?
a) Ha, agar boshqalar sizni qo’llab-quvvatlasa
b) Albatta, ha
c) Tanqid sizni bonuslardan mahrum qilishidan qo’rqing
4. Siz hamkasblaringiz, do’stlaringiz bilan bahslashishni yoqtirasizmi?
a) Faqat xafa bo’lmaganlar bilan
70 b) Ha, lekin faqat printsipial masalalarda
c) Siz hamma bilan va har qanday sabab bilan bahslashasiz
5. Kimdir sizdan oldinga o’tishga harakat qilmoqda.  Siz:
a) Siz undan yomon emas deb o’ylaysiz va navbatni chetlab o’tishga harakat
qilasiz
b) Xafa bo’ling, lekin o’zingizga
c) O’z g’azabingizni ochiq ayting
6.   Tasavvur   qiling,   do’stingiz,   hamkasbingizning   rejasi   ko’rib   chiqilmoqda,
unda dadil fikrlar bor, lekin xatolar ham bor.  Siz:
a) Ushbu loyihaning ijobiy va salbiy tomonlari haqida gapiring
b) Ijobiy tomonlarini ajratib ko’rsatish va loyiha ustida ishlash imkoniyatini
taklif qilish
c) Uni qattiq tanqid qiling
7. Tasavvur qiling-a, sizning onangiz (qaynona, qaynona, qarindosh) sizga pulni
tejash,   tejamkorlik   zarurligi   haqida   doimo   aytib   turadi   va   u   vaqti-vaqti   bilan
qimmatbaho narsalarni sotib oladi. U oxirgi xaridi haqidagi fikringizni bilmoqchi.
Siz unga aytasiz:
a) Agar xarid uni xursand qilsa, uni ma’qullaganligingiz
b) Bu narsa ta’msiz deb ayting
c) U bilan so’kinish va bahslashish
8. Siz chekuvchi o’smirlarni uchratdingiz. Sizning munosabatingiz:
a) Siz boshqalarning yomonligi tufayli kayfiyatingizni buzishga arzimaydi deb
71 o’ylaysiz
b) ularga tanbeh berish
c) Agar jamoat joyida sodir bo’lsa, ularga tanbeh bering 9. Restoranda ofitsiant
sizni aldaganini payqadingiz.  Siz:
a) Unga oldindan tayyorlagan maslahatingizni bermang
b) Miqdorni qayta hisoblashni so’rang
c) Bu janjal deb qaror qiling
10. Siz dam olish uyidasiz. Administrator xonalarni toza saqlash, menyuning 
xilma-xilligini saqlash o’rniga o’z ishi bilan shug’ullanadi. Bu
sizni g’azablantiradimi?
a) Ha, lekin uni o’zgartirishi dargumon
b) Undan shikoyat qilish yo’lini topasiz
c) Siz   o’zingizning   noroziligingizni   kichik   xodimlarga   olib   borasiz:
farroshlar, ofitsiantlar.
11. Siz bola bilan bahslashasiz va uning to’g’riligiga ishonch hosil qilasiz.   Siz
xatongizni tan olasizmi?
a) Yo’q
b) Albatta, ha
c) O’z hokimiyatingiz haqida qayg’uring
Kalit: javob "a" - 4 ball, "b" - 2 ball, "c" - 0 ball.
30-44 ball
Siz xushmuomalasiz, ziddiyatni yoqtirmaysiz, tanqidiy vaziyatlardan osongina
qochasiz.   Munozaraga   kirishish   kerak   bo’lganda,   bu   sizning   mavqeingiz   va
72 do’stlaringiz   bilan   munosabatlaringizga   qanday   ta’sir   qilishini   o’ylab   ko’rasiz.   Siz
boshqalarga   yoqimli   bo’lishga   intilasiz,   lekin   ular   yordamga   muhtoj   bo’lganda,   siz
doimo yordam berishga jur’at etmaysiz.
15 - 29 ball
Ular siz haqingizda siz ziddiyatli odamsiz, deyishadi. Vaziyatdan qat’i nazar, siz
o’z fikringizni qat’iyat bilan himoya qilasiz.
10-14 ball
Siz bahslashish uchun sabablar qidiryapsiz, ularning aksariyati keraksiz, mayda.
Tanqid   qilishni   yaxshi   ko’ring,   lekin   bu   sizga   foyda   keltirsagina.  To’g’ri   bo’lmasa
ham, o’z fikringizni majburlaysiz.
Test "Siz qanchalik bardoshlisiz?"
Savollarga tez va ikkilanmasdan javob berish kerak.
1. Sizda qiziqarli fikr bor edi, lekin u qo’llab-quvvatlanmadi. Xafa bo’lasizmi?
a) ha
b) Yo’q
2. Do’stlaringiz bilan uchrashasiz va kimdir o’yinni boshlashni taklif qiladi.  Siz
nimani afzal ko’rasiz?
a) Faqat yaxshi bo’lganlarni o’ynash
b) O’yin qoidalarini hali bilmaganlar uchun
3. Siz uchun xushxabarni xotirjam qabul qilasizmi?
a) ha
b) Yo’q
4. Odamlar jamoat joylarida mast holda paydo bo’lganda sizni bezovta qiladimi?
73 a) Agar ular maqbul chegaralarni kesib o’tmasa, unda sizga umuman ahamiyat
bermaysiz
b) O’zini tuta olmaydigan odamlarni yoqtirmaysiz.
5.   Kasbingiz,   lavozimingiz,   urf-odatlaringizdan   boshqa   odamlar   bilan   aloqa
topa olasizmi?
a) Sizga buni qilish qiyin
b) Siz bunday narsalarga e’tibor bermaysiz
6. Sizga qaratilgan hazillarga qanday munosabatda bo’lasiz?
a) Siz hazil yoki hazilni yoqtirmaysiz
b) Agar hazil siz uchun yoqimsiz bo’lsa ham, xuddi shunday javob berishga
harakat qiling
7. Ba’zi odamlar "joyida o’tirishibdi" degan fikrga qo’shilasizmi?
a) ha
b) Yo’q
8.   Siz   hammaning   diqqatini   tortadigan   do’st/qiz   do’stingizni   olib   kelasiz.   Siz
qanday munosabatdasiz?
a) Rostini aytsam, o’zingizni noqulay his qilasiz
b) Siz u uchun baxtlisiz
9.   Tashrifda   siz   hozirgi   yoshlarni   tanqid   qiladigan,   eski   kunlarni   tarannum
etuvchi keksa odamni uchratasiz. Siz qanday munosabatdasiz?
a) mantiqiy bahona bilan erta tark eting
b) Munozaraga kirishing
Kalit: 1b, 2b, 3b, 4a, 5b, 6b, 7b, 8b, 9a javoblar uchun - har biri 2 ball.
74 0 - 3 ball.
Siz   qat’iyatli   va   o’jarsiz,   fe’l-atvoringiz   bilan   sizdan   boshqacha   fikrlaydigan,
qilayotgan   va   aytganlaringiz   bilan   rozi   bo’lmagan   odamlar   bilan   normal
munosabatlarni saqlab qolish qiyin. Sizda tolerantlik darajasi past.
6 - 12 ball.
O’rtacha   bardoshlik   darajasi.   Siz   o’z   e’tiqodingizni   qat’iy   himoya   qila   olasiz,
lekin   siz   suhbatni   qanday   o’tkazishni,   nuqtai   nazaringizni   o’zgartirishni   bilasiz,
garchi siz haddan tashqari qattiqqo’llikka qodir bo’lsangiz ham.
14-18 ball.
Sizning e’tiqodlaringizning qat’iyligi noziklik bilan mukammal  birlashtirilgan,
siz   har   qanday   g’oyani   qabul   qilishingiz,   norozilikka   tushunish   bilan   munosabatda
bo’lishingiz,   o’z   pozitsiyangizga   nisbatan   tanqidiy   munosabatda   bo’lishingiz   va
boshqasining   pozitsiyasini   hurmat   qilishingiz   mumkin.   Bu   yuqori   darajadagi
bag’rikenglikdan dalolat beradi.
Xulosа
O zbek   oilasining   milliy-madaniy   va   ijtimoiy-psixologik   xususiyatlariniʼ
hisobga  olmay  turib,  oila-nikoh  munosabatlarini,  oilaviy  turmush  faoliyatini,  uning
barqarorligi   va   farovonligini   maqsadga   muvofiq   yo’sinda   tashkil   etish   va   amalga
oshirish   mumkin   emas.   Bu   holat,   uning   asosiy   vazifasi   -   farzand   ko rish   orqali	
ʼ
aholini   qayta   tiklash,   avlodlar   davomiyligini   va   yer   yuzida   insoniyat   tarixiy
taraqqiyotini   ta minlash,   muqaddas   urf-odatlarimizni   saqlash   va   uni	
ʼ
avloddanavlodga o tkazishdek vazifani bajarish samarasini ham pasaytiradi.
ʼ
Tadqiqot   natijasida   o zbek   oilasining   milliy   qiyofasini   belgilaydigan	
ʼ
(oydinlashtiradigan)   ijtimoiy-psixologik   asoslar   muayyan   darajada   yoritildi.   Biz
o zbek   xalqining   urf-odatlari,   an analari,   madaniyati,   turmush   tarzini,   shuningdek,	
ʼ ʼ
xududning   oila   hayoti   va   faoliyatiga   ta sir   etadigan   xususiyatlarini   hamda   ijtimoiy	
ʼ
75 madaniy   muxitni   mazkur   oilaning   milliy   qiyofasi   mohiyatini   tashkil   etuvchilar
sifatida e tirof etdik.ʼ
Biz   amalga   oshirgan   tadqiqot   natijalari   quyidagi   umumlashgan   xulosalarni
chiqarish imkonini beradi.
1. Oilaviy   turmush   masalalarini   o rgangan   uzoq   va   yaqin   chet   el	
ʼ
psixologiyasi   aynan   oila   barqarorligiga   oilaviy   munosabatlar   ta sirining   ijtimoiy-	
ʼ
psixologik   xususiyatlarini   o rganmagan   bo’lsa-da,   uning   barqarorligini   saqlovchi	
ʼ
yohud   buzilishlariga   olib   keluvchi   iqtisodiy,   ijtimoiy-biologik,   ijtimoiy-psixologik,
ma naviy-madaniy,   hissiy-emotsional,   tarbiyaviy-pedagogik   omillar   ta sirini	
ʼ ʼ
o rganganlar   va   oilaviy   turmush   muammolarini   yechish   bilan   bog lik   qimmatli	
ʼ ʼ
ma lumotlar, ilmiy xulosa va tavsiyalarni ilgari surganlar. Mazkur ilmiy natijalar biz	
ʼ
tanlagan   muammo   uchun   ham   ahamiyatli   ekanligini   e tirof   etgan   holda	
ʼ
tadqiqotlarimizda   milliy   xududiy   xususiyatlar   chuqur   mujassamlashgan   o zbek	
ʼ
oilalari   turmushiga,   er-xotinning   o zaro   munosabatlariga,   uning   barqarorligiga	
ʼ
oilaviy   munosabatlar   ta sirining   milliy-psixologik   xususiyatlariga   alohida   e tibor	
ʼ ʼ
bilan yondoshdik.
2. Mamlakatimiz   psixologlari   tomonidan   oila   va   nikoh   munosabatlari,
oilaviy   turmushning   turli   jabhalariga   xos   muammolar   muayyan   darajada
o rganilayotgan   bo’lsada,   lekin   oilaviy   turmushga   xos   ba zi   muammolar   hali   ham	
ʼ ʼ
dolzarbligicha   qolmoqda.   Chunonchi,   oila-nikoh   munosabatlarining   beqarorligi,
ajralishlar   sonining   oshib   borishi,   unda   er-xotin   o rtasidagi   munosabatlarda   turli	
ʼ
omillar   bilan   bog liq.   Ziddiyatlarning   yuzaga   kelishi   va   ularning   keskinlashuvi,	
ʼ
oilaviy   muammo   va   ziddiyatlarning   milliy-hududiy   o ziga   xosligi   saqlanib	
ʼ
qolmoqda.   Mazkur   muammolar   o zbek   milliy   madaniy   muxiti   shart-sharoitlari	
ʼ
ta sirida   oila   barqarorligiga   oilaviy   munosabatlar   ta sirining   ijtimoiy-psixologik	
ʼ ʼ
xususiyatlarini o’rganishni taqozo etdi.
3. Oiladagi   oilaviy   munosabatlar   milliy-xududiy   xususiyatlarga   uzviy
bog’liq murakkab tizimga ega bo’lib, uning asosiy bo’g’ini er bilan xotin o’rtasidagi
76 munosabat   hisoblanadi.   Undagi   oilaviy   munosabatlar   barqarorligini   oilaviy
qadriyatlarning   shakllanganlik   darajasi   belgilaydi.   Er-xotinlar   munosabatlariga   oid
(jinsiy   munosabat,   ota-ona-tarbiyachilik,   ijtimoiy   faollik,   emotsional
psixoterapevtik,   tashqi   jozibadorlik)   qadriyatlar   etnopsixologik   va   milliy-madaniy
muhit   ta siri   ostida   bulib,   sinaluvchilar   bu   qadriyatlar   zarurligini   ta kidlasalarda,ʼ ʼ
lekin hali ham etnik stereotiplashgan xarakterga ega.
4. O zbek   oilalarida   oilaviy   munosabatlar   barqarorligini   belgilashda   er-	
ʼ
xotin   munosabatlaridagi   o zaro   xurmat   va   ishonch,   bir-birini   yaxshi   tushunish,	
ʼ
farzandlar,   muomala   odobi,   onglilik   va   ma naviy   axloqiy   mavqe,   uning   moddiy	
ʼ
ta minlanganligi,   uy-joy   bilan   ta minlanganlik,   rollar   taqsimotining   mosligi,   jinsiy	
ʼ ʼ
moslik muhim omillar hisoblanadi.
Oilaviy   nizolarning   shakllanishi   va   ularning   buzilib   ketishida   er-xotin
fe latvorining   mos   kelmasligi,   farzandsizlik,   sevgi   va   mexr-muhabbatning   yetarli
ʼ
emasligi, uning byudjetini oqilona boshqara olmaslik asosiy omillar bo lib, ro zg or	
ʼ ʼ ʼ
ishlarining saranjom-sarishta va orasta emasligi, iqtisodiy ta minotdagi kamchiliklar,	
ʼ
rashk   va   ishonchsizlik,   ota-onalarning   er-xotin   munosabatlariga   aralashuvi,
dunyoqarash   va   maslaklarning   nomuvofiqligi,   jinsiy   nomoslik   kabi   omillar   ham
oilaviy munosabatlarda ziddiyatlarni kelib chiqarishda muhim o rin tutadi.	
ʼ
5. Tadqiqot   davomida   o zbek   milliy   madaniyatining   betakrorligi,   urf-	
ʼ
odatlar, an analar va qadriyatlarning xayotiyligi oilaviy turmush tarziga ham chuqur	
ʼ
singib   ketganligini   ko rdik.   Chunonchi,   aksariyat   oilalarda   nizolar   uchramaydi,	
ʼ
buning   asosiy   sabablari   ularda   sevgi,   mexr-muhabbat   va   o zaro   ishonchning	
ʼ
mavjudligi, unda ota-onalar va qarindosh-urug lar bilan hamjihat va hamfikrlilikning	
ʼ
ustunligi,   kengashib   ish   tutish,   rollarning   to g ri   taqsimlanganligi   va   o zaro	
ʼ ʼ ʼ
yordamning mavjudligi, uy ishlarining saranjom-sarishta va orastaligi, fe l-atvorning	
ʼ
mosligidadir.
77 ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. O’zbekiston Respublikasining Oila Kodeksi.
2. Mirziyoyev   Sh.M.   Bilimli   avlod   –   buyuk   kelajagimizning,
tadbirkor   xalq   –   farovon   hayotning,   do’stona   hamkorlik   esa   taraqqiyotning
kafolatidir. – Toshkent: O’zbekiston, 2018.
3. O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017-yil   5-iyuldagi
“Yoshlarga   oid   davlat   siyosati   samaradorligini   oshirish   va   o’zbekiston
yoshlar   ittifoqi   faoliyatini   qo’llab-quvvatlash   to’g’risida”gi   PF-5106-son
Farmoni// Xalq so’zi gazetasi 2017-yil 5-iyul.
4. Абдурауф   Фитрат.   Оила.   -   Т.:   Маънавият.   2000.   5.   G’oziev
E.G’ Umumiy psixologiya 1-2 kitob T-2002 y.
6. Давлетшин М.Г., Шоумаров F.E. Замонавo узбек оиласи ва унинг
псkологик   хусусиятлари.   /   Узбек   оиласининг   этноп-псkологик
муаммолари. Респ. Илм. амал. анж. маъруза кискача баёни. -Т., 1993. -3-5
б.
7. Давлетшин   М.Г.   Оиладаги   низолар   псkологияси   ва   унинг
бартараф   этиш   йуллари.   Ўзбек   оиласининг   этнопсkологик   муаммолари.
Респ.илм. амал. анж. маъруз. кискача баёни. -Т., 1993.
8. Akramova   Sh.,   Salomov   N.   Yoshlarda   mafkuraviy   immunitetni
shakllantirish omillari. –T.:Ma’naviyat,2015.–30b.
9. Buyuk allomalarimiz //Tahrir hay’ati: H. S. Karomatov, Z. Husnitdinov,
A.   Mansurov   va   boshq.;   mas’ul   muharrir:   Z.   Islomov.   –T.:   Toshkent   islom
universiteti, 2002.–B.57
10. Jo’rayevN.   Ma’naviyat–inson   qalbining   sarchashmasi.   –T.:
Ma’naviyat, 2015.–30 b.
11. MaxmudovaM.   Xalq   pedagogikasi   mazmuni   asosida
talabayoshlarni   oilaviy   hayotga   tayyorlash   tizimi.   Dis.   …ped.   fan.   d-ri.   –T.,
2007.– 282b.
12. MunavvarovA. Oila pedagogikasi. –T. O’qituvchi, 1994.–112b.
13. MusurmonovaO.Oila ma’naviyati – milliy g’urur. –
T.:
O’qituvchi,1999.–200 b.
14. MusurmonovaO.   Oila-jamiyat   tayanchi.   –   T.   Yoshlar   nashriyot
uyi, 2019. 251bet.
15. MusurmonovaO. Oilada bola tarbiyasining aktual masalalalari. T:
88.
16. Fitrat   A.   Oila   yoki   oila   boshqarish   tartiblari.
2nashr.T.:Ma’naviyat, 2000-112b.
78 17. Маджидова   Д.   А.   Меҳнат   мaрантларининг   оилаларда
отаона-бола   муносабатларининг   педагогик-псkологик   ташҳиси   ва
коррекцияси. Т.,“Фан” нашриёти.2021.–60 б.
18. Абдусаматов   Х.У.   Болада   ота   образи   шаклланишида   турли
ижтимоo-псkологик   омилларни   ўрни.   Услубo   қўлланма–Т.“Фан”
нашриёти.2021 й 52 б.
19. Абдусаматов   Х.У.   Оила   институтга   никоҳдан   ташқари
муносабатлар   таъсирининг   ижтимоo-псkологик   хусусиятлари.
Монография.–Т.,“Фан”нашриёти. 2021 й. 123 б.
20. Норқулов Ҳ. Д. Ёшларни   оилавo   ҳаётга   тайёрлаш
масалалари. Монография. – Т., “Фан” нашриёти. 2021 й. 163 б.
Internet resurslar
1. www.ziyonet.uz
2. www.istedod.uz
3. www.lex.uz
4. www.moiti.uz
5. www.pedagog.uz
6. www.tdpu.uz
7. www.edu.uz
79 83

O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………...3-5 I. BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos psixologik xususiyatlari......................................................................................6-31 1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik jihatlari…………..6-17 1.2. Nikoh va oilaviy munosabatlar……………………………………….18-31 II BOB. O’zbek oilalalarida oilaviy munosabatlarning dolzarb muammolari va ularga yordam berishning amaliy jihatlari………………32-76 2.1. O’zbek oilaviy munosabatlarda er-xotin, farzand va ota-ona o’rtasidagi munosabatlar va ziddiyatli vaziyatlarda ularni hal qilish usullari……………...32- 59 2.2. Metodikalar. Tadqiqot parametrlari…………………………………...60-76 XULOSA.....................................................................................................77-79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………...80-81 KIRISH 1

Mavzuning dolzarbligi. Yurtimizda azaldan oilaviy munosabatlarda milliy o’ziga xoslik kayfiyati ustuvorlik qiladi. Sharqona milliylik shunday shakllanib kelganki unda o’zbek oilalarida tarixan qadr topgan o’ziga xosliklar bor. Bular jumlasiga, oilaviy munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari va burchlari bilan bir-biridan farq qilishi kabilarni kiritish mumkin. Ma’lumki, oila sohasi borasida G’arb modellari, nisbatan bizdagi oilaviy munosabatlardan farq qiladi. O’zbek oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak kishining roli yuqoriligi, farzand tarbiyasiga jiddiy e’tibor, mehr-oqibat va g’amxo’rlik tug’ularining ustuvorli, oilaning shakllanishi va faoliyatida mahalla va boshqa subektlarning roli kabi ko’plab elementlarni o’z ichiga oladi. Oilaning mustahkamligiga allomalarimiz ham jiddiy e’tibor qaratgan. Bu borada А bdurauf Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ millat ham shuncha kuchli bo ladi. ʼ А garda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo l ʼ qo ysa shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi” ʼ 1 deb ta kidlagan. ʼ Nikoh va oila munosabatlarining mustahkamligi dolzarb bo’lib qolmoqda. Bu o’z navbatida farzandlar tarbiyasi, ularning kelajakdagi faoliyati va istiqbollariga turlicha ta’sir o’tkazishi mumkin. Shaxsni ko’plab stresslarga, salbiy his-tuyg’ularga duchor bo’lishi, shaxs psixologiyasida chuqur o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi eng dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Mamlakatimizda so’ngi yillarda ijtimoiy, ma’naviy, siyosiy va iqtisodiy sohalarda keng ko’lamli islohotlar, dunyodagi global o’zgarishlar davlat hamda jamiyat oldiga hal qilinishi lozim bo’lgan bir qator vazifalarni qo’ymoqda. Shuningdek, psixologiya sohasida oila, nikoh, hissi, uning mexanizmlari, shakllari va inson hayotiga qanday ta’sir ko’rsatadi, shu kabi masalalari dolzarb ahamiyatga ega. 1 Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000. ʼ 2

O’zbekiston Respublikasining davlat siyosatida bolalar va yoshlar uchun shartsharoit yaratishda hamda ularning har tomonlama kamol topishiga alohida e’tibor qaratilgan. Tadqiqotning maqsadi : - O’zbek oilalarida nikoh munosabatlarini ta’minlashning psixologik mexanizmlarini ochib berish. Tadqiqot vazifalari: oila-nikoh munosabatlari muammosi bo’yicha ilmiy psixologik adabiyotlarni o’rganish, amaliy tavsiyalarni asoslash. - o’zbek oilalarining milliy qadriyatlarga mosligi ko’rinishlarini nazariy tasniflash; - zamonaviy oilalarda ijtimoiy-psixologik muammolarni o’rganish; - mavzu yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning predmeti: O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarni o’rganish. Tadqiqotning obyekti: O’zbek oilalarida nikoh va oilaviy munosabatlarining hozirgi darajasi o’rganish va tavsiflash. Tadqiqotning ilmiy metodologik asosini, O’zbekiston Respublikasining oila kodeksi, o’zbek va chet el mualliflaridan V.M.Karimova, Ye.B.Shoumarov E.G .G oziev K. ʼ ʼ А rons, K. Vitek, E.F.Vougel, V.Vund, А .Maslau, T.Person, K.R.Rod-jers, J.Roland, N.Dj Smelzer, J.Techman, Z.Freyd, E.Fromm, G.Entone, K.G.Yung, M.Xanson va boshqalarning metodologik nuqtai nazarlari ham alohida e tiborga olindi. ʼ Mavzuning o’rganilish darajasi. O’zbek va xorijiy ilmiy adabiyotlarda oilaviy munosabatlar psixologiyasida psixologik jarayonlarni Ye.B.Shoumarov, E.G .G oziev, Yu.E. ʼ ʼ А leshina, B.G. А nanev, G.M. А ndreeva, А . А .Badalev, Yu.V.Bromley, L.S.Vigotskiy, M.G.Davletshin, V.M.Karimova, А .N.Leontev, B.G.Lomov, N.N.Obozov, S.L.Rubinshteyn va boshqalar tadbiq etib, jarayonning o’ziga xosligini ta’kidlaydilar. Tadqiqot metodlari: 1. Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz". 2. Tolerantlik testi. 3. Tomas testi. 3

4. O’rganilayotgan muammo bo’yicha ilmiy psixologik pedagogik adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari materiallari o’rganish. 5. Suxbat. 6. Kuzatish. 7. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Ushbu malakaviy bitiruv ishi kirish, 2 bob, 4 paragraf, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishi o’zbek tilida yozilgan bo’lib 81 betni tashkil qiladi. 4

I.BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos psixologik xususiyatlari. 1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik jihatlari. Yurtimizda azaldan oilaviy munosabatlarda milliy o’ziga xoslik kayfiyati ustuvorlik qiladi. Sharqona milliylik shunday shakllanib kelganki unda o’zbek oilalarida tarixan qadr topgan o’ziga xosliklar bor. Bular jumlasiga, oilaviy munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari va burchlari bilan bir-biridan farq qilishi kabilarni kiritish mumkin. Ma’lumki, oila sohasi borasida G’arb modellari, nisbatan bizdagi oilaviy munosabatlardan farq qiladi. O’zbek oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak kishining roli yuqoriligi, farzand tarbiyasiga jiddiy e’tibor, mehr-oqibat va g’amxo’rlik tug’ularining ustuvorli, oilaning shakllanishi va faoliyatida mahalla va boshqa subektlarning roli kabi ko’plab elementlarni o’z ichiga oladi. Oilaning mustahkamligiga allomalarimiz ham jiddiy e’tibor qaratgan. Bu borada А bdurauf Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ millat ham shuncha kuchli bo ladi. ʼ А garda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo l ʼ qo ysa shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi” ʼ 2 deb ta kidlagan. ʼ Yurtimizda oila sohasida olib borilayotgan islohotlar ham ‘‘oila jamiyatning tayanch tuzilmasi’’ tamoyili asosida o’tkazilmoqda. Vaholangki, islom dinida ham nikoh-oila munosabatlariga chuqur yondashuvlar uchraydi. Oila borasidagi diniy, ilmiy va falsafiy yondashuvlarni kuzatsak, oila barqarorligida er-xotin munosabatlari asosiy o rin tutishini ko ramiz. Masalan, islomda nikoh orqali inson va oilani ʼ ʼ ulug lashga, erkak va ayolning huquqlariga, ularning sha niga va oilada tinchlikni ʼ ʼ 2 Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000. ʼ 5