logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH

O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.1689453125 KB
Ko'chirib olish
O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………...3-5 I. BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos psixologik xususiyatlari......................................................................................6-31 1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik jihatlari…………..6-17 1.2. Nikoh va oilaviy munosabatlar……………………………………….18-31 II BOB. O’zbek oilalalarida oilaviy munosabatlarning dolzarb muammolari va ularga yordam berishning amaliy jihatlari………………32-76 2.1. O’zbek oilaviy munosabatlarda er-xotin, farzand va ota-ona o’rtasidagi munosabatlar va ziddiyatli vaziyatlarda ularni hal qilish usullari……………...32- 59 2.2. Metodikalar. Tadqiqot parametrlari…………………………………...60-76 XULOSA.....................................................................................................77-79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………...80-81 KIRISH 1 Mavzuning dolzarbligi. Yurtimizda azaldan oilaviy munosabatlarda milliy o’ziga xoslik kayfiyati ustuvorlik qiladi. Sharqona milliylik shunday shakllanib kelganki unda o’zbek oilalarida tarixan qadr topgan o’ziga xosliklar bor. Bular jumlasiga, oilaviy munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari va burchlari bilan bir-biridan farq qilishi kabilarni kiritish mumkin. Ma’lumki, oila sohasi borasida G’arb modellari, nisbatan bizdagi oilaviy munosabatlardan farq qiladi. O’zbek oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak kishining roli yuqoriligi, farzand tarbiyasiga jiddiy e’tibor, mehr-oqibat va g’amxo’rlik tug’ularining ustuvorli, oilaning shakllanishi va faoliyatida mahalla va boshqa subektlarning roli kabi ko’plab elementlarni o’z ichiga oladi. Oilaning mustahkamligiga allomalarimiz ham jiddiy e’tibor qaratgan. Bu borada А bdurauf Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ millat ham shuncha kuchli bo ladi. ʼ А garda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo l ʼ qo ysa shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi” ʼ 1 deb ta kidlagan. ʼ Nikoh va oila munosabatlarining mustahkamligi dolzarb bo’lib qolmoqda. Bu o’z navbatida farzandlar tarbiyasi, ularning kelajakdagi faoliyati va istiqbollariga turlicha ta’sir o’tkazishi mumkin. Shaxsni ko’plab stresslarga, salbiy his-tuyg’ularga duchor bo’lishi, shaxs psixologiyasida chuqur o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi eng dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Mamlakatimizda so’ngi yillarda ijtimoiy, ma’naviy, siyosiy va iqtisodiy sohalarda keng ko’lamli islohotlar, dunyodagi global o’zgarishlar davlat hamda jamiyat oldiga hal qilinishi lozim bo’lgan bir qator vazifalarni qo’ymoqda. Shuningdek, psixologiya sohasida oila, nikoh, hissi, uning mexanizmlari, shakllari va inson hayotiga qanday ta’sir ko’rsatadi, shu kabi masalalari dolzarb ahamiyatga ega. 1 Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000. ʼ 2 O’zbekiston Respublikasining davlat siyosatida bolalar va yoshlar uchun shartsharoit yaratishda hamda ularning har tomonlama kamol topishiga alohida e’tibor qaratilgan. Tadqiqotning maqsadi : - O’zbek oilalarida nikoh munosabatlarini ta’minlashning psixologik mexanizmlarini ochib berish. Tadqiqot vazifalari: oila-nikoh munosabatlari muammosi bo’yicha ilmiy psixologik adabiyotlarni o’rganish, amaliy tavsiyalarni asoslash. - o’zbek oilalarining milliy qadriyatlarga mosligi ko’rinishlarini nazariy tasniflash; - zamonaviy oilalarda ijtimoiy-psixologik muammolarni o’rganish; - mavzu yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning predmeti: O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarni o’rganish. Tadqiqotning obyekti: O’zbek oilalarida nikoh va oilaviy munosabatlarining hozirgi darajasi o’rganish va tavsiflash. Tadqiqotning ilmiy metodologik asosini, O’zbekiston Respublikasining oila kodeksi, o’zbek va chet el mualliflaridan V.M.Karimova, Ye.B.Shoumarov E.G .G oziev K. ʼ ʼ А rons, K. Vitek, E.F.Vougel, V.Vund, А .Maslau, T.Person, K.R.Rod-jers, J.Roland, N.Dj Smelzer, J.Techman, Z.Freyd, E.Fromm, G.Entone, K.G.Yung, M.Xanson va boshqalarning metodologik nuqtai nazarlari ham alohida e tiborga olindi. ʼ Mavzuning o’rganilish darajasi. O’zbek va xorijiy ilmiy adabiyotlarda oilaviy munosabatlar psixologiyasida psixologik jarayonlarni Ye.B.Shoumarov, E.G .G oziev, Yu.E. ʼ ʼ А leshina, B.G. А nanev, G.M. А ndreeva, А . А .Badalev, Yu.V.Bromley, L.S.Vigotskiy, M.G.Davletshin, V.M.Karimova, А .N.Leontev, B.G.Lomov, N.N.Obozov, S.L.Rubinshteyn va boshqalar tadbiq etib, jarayonning o’ziga xosligini ta’kidlaydilar. Tadqiqot metodlari: 1. Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz". 2. Tolerantlik testi. 3. Tomas testi. 3 4. O’rganilayotgan muammo bo’yicha ilmiy psixologik pedagogik adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari materiallari o’rganish. 5. Suxbat. 6. Kuzatish. 7. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Ushbu malakaviy bitiruv ishi kirish, 2 bob, 4 paragraf, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishi o’zbek tilida yozilgan bo’lib 81 betni tashkil qiladi. 4 I.BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos psixologik xususiyatlari. 1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik jihatlari. Yurtimizda azaldan oilaviy munosabatlarda milliy o’ziga xoslik kayfiyati ustuvorlik qiladi. Sharqona milliylik shunday shakllanib kelganki unda o’zbek oilalarida tarixan qadr topgan o’ziga xosliklar bor. Bular jumlasiga, oilaviy munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari va burchlari bilan bir-biridan farq qilishi kabilarni kiritish mumkin. Ma’lumki, oila sohasi borasida G’arb modellari, nisbatan bizdagi oilaviy munosabatlardan farq qiladi. O’zbek oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak kishining roli yuqoriligi, farzand tarbiyasiga jiddiy e’tibor, mehr-oqibat va g’amxo’rlik tug’ularining ustuvorli, oilaning shakllanishi va faoliyatida mahalla va boshqa subektlarning roli kabi ko’plab elementlarni o’z ichiga oladi. Oilaning mustahkamligiga allomalarimiz ham jiddiy e’tibor qaratgan. Bu borada А bdurauf Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ millat ham shuncha kuchli bo ladi. ʼ А garda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo l ʼ qo ysa shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi” ʼ 2 deb ta kidlagan. ʼ Yurtimizda oila sohasida olib borilayotgan islohotlar ham ‘‘oila jamiyatning tayanch tuzilmasi’’ tamoyili asosida o’tkazilmoqda. Vaholangki, islom dinida ham nikoh-oila munosabatlariga chuqur yondashuvlar uchraydi. Oila borasidagi diniy, ilmiy va falsafiy yondashuvlarni kuzatsak, oila barqarorligida er-xotin munosabatlari asosiy o rin tutishini ko ramiz. Masalan, islomda nikoh orqali inson va oilani ʼ ʼ ulug lashga, erkak va ayolning huquqlariga, ularning sha niga va oilada tinchlikni ʼ ʼ 2 Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000. ʼ 5 saqlashga katta e tibor qaratilgan: “ʼ А yollar (uchun belgilangan huquqlar) o z ʼ me yorida erkaklar (huquqi) bilan tengdir” ʼ 3 . XII asrda yashab o’tgan mashhur fiqh olimi Burhonuddin Marg inoniyning ʼ «Hidoya» asarida yozilishicha, oila va nikoh masalasida ma rifiy-tarbiyaviy ʼ ahamiyatga ega hukmlardan biri ayolning nikohda qanday haq-huquqlari borligi haqidagi bilimga ega bo lishidir: «Nikohning asl mohiyati haqida ilm bo lishi shart. ʼ ʼ Chunki, qiz bola faqat ilm bo lgandagina tasarruf eta oladi. Bu dunyo ilm olish ʼ dunyosi, bunda johillik uzr bo lolmaydi». «Hidoya»da oila va nikohga oid ʼ hukmlarning ijtimoiy ahamiyatga ega tomoni erkak va ayolning ijtimoiy, iqtisodiy, ma naviy va aqliy jihatdan bir-biriga teng bo lishiga e tibor qaratilganidir: «Nikohda ʼ ʼ ʼ tenglik e tiborga olinadi. Payg ambarimiz (S. ʼ ʼ А .V.) aytganlarki: «Ogoh bo lingki, ʼ ayollarni faqat o zlariga teng bo lgan kishigagina bersinlar» ʼ ʼ 4 . Bundan ko’rinib turibdiki azaldan o’zbek xalqida oilaviy munoasabtlarda teng huquqlilik va ixtiyoriylikka keng o’rin ajratiladi. Islomda er-xotin o rtasidagi munosabatning ʼ davomiyligini ta minlash uchun o ziga xos qonun-qoidalar joriy qilingan. Bunda ʼ ʼ oilaviy hayotning asosiy tashkilotchilari va a zolari bo lmish er va xotinning har ʼ ʼ biriga o ziga xos burch va vazifalar yuklangan, bir-biriga nisbatan haq-huquqlari ʼ ham belgilab berilgan. Bu haqda Qur onning bir qator suralarida oyatlar keltiriladi: ʼ “Erkaklar xotinlar ustidan (oila boshlig i sifatida doimiy) qoim turuvchilardir. Sababi ʼ – А lloh ularning ayrimlari (erkaklar)ni ayrimlari (ayollar)dan (ba zi xususiyatlarda) ʼ ortiq qilgani va (erkaklar o z oilasiga) o z mol-mulklaridan sarf qilib turishlaridir” ʼ ʼ (Niso surasi, 34-oyat); “Va yaxshilik ila ularning burchlari muqobilida haqlari ham bordir” (Baqara surasi, 228-oyat). А gar er va xotin bu qoidalarga amal qilsa, bir- biriga nisbatan zimmasidagi burch va mas uliyatini his qilib sidqidildan ado etsa, ʼ bunday oila baxt va saodat qasriga aylanadi. Bunday oilada tug ilgan farzandlar ham ʼ go zal tarbiya topadi va ulardan jamiyatga foydasi tegadigan insonlar yetishib ʼ chiqadi. Islom dini har bir er va xotin uchun o ziga xos huquqlarni ishlab chiqish ʼ 3 Qur oni Karim ma nolarining tarjima va tafsiri. –T.: Toshkent islom universiteti, 2004. ʼ ʼ 4 Burxonuddin Marg inoniy. Hidoya, I-jild, Nikoh kitobi: –T.: Аdolat, 2002. ʼ 6 bilan birga, ularga muayyan majburiyatlarni ham yuklagan. Bularning ba zilari er vaʼ xotin o rtasida mushtarak bo lsa, ba zilari erga, ba zilari xotinga tegishlidir. ʼ ʼ ʼ ʼ Oilaviy munosabatlar ikki kishi er va xotin orasidagi hissiyotlarga asoslanib shakllanadi. Agar hissiyotlar ortda qolib, hayot muammolari ustun kelib, er ozini tergovchi sifatida tutsa, xotini doimiy tergov ostida ushlansa, yoki xotini doimo moddiy muammolar, boylik, ro’zg’or hisob-kitobini qilib erni doimo tergasa birbirlariga bo’lgan his-tuyg’u yoqolib ketadi. Inson bazida oziga yaqin bolgan odamlarni tushunmaydi. A. Grin o’zining asarlaridan birida -Bizning ichki dunyomiz kamdan-kam odamni qiziqtiradi, deydi. Er va xotin bir-birlarini juda yaxshi biladigan, tushunadigan – deb o’ylashadi. Aslida esa yaqin odamni ichki dunyosini ko’ra bilish uni tushunishni xohlashmaydi. Er va xotin turmush qurib, jismonan bir-biriga yaqinlashgani bilan qalban yaxshilik bu boshqa narsa. Bu yaqinlikka erishish uchun unga intilish, qiziqish va yaqin odami bilan doimo suhbatda bolish, suhbat orqali uni ichki dunyosiga kira olish kerak. Bu munosabatlar qiziquvchan, erkin va teng huquqli insonlar orasida paydo boladi. V.A. Sisenko oilaviy munosabatlarni mustahkam yoki sustligini asosi er va xotin bir- birlarini ko’nglini ola bilishidadir deb biladilar. Ularning bir-biriga bo’lgan mehrida, bir-birini hohlashida, tushunishida va oilada doimo yaxshi kayfiyat, kulgi bolishidadir. Oila munosabatlari, oila va uning muammolari bir qator fanlar - psixologiya, pedagogika, sotsiologiya, demografiya, iqtisodning tadqiqot ob’ekti hisoblanadi. Mutaxassislar nikohdagi hissiy munosabatlar dinamikasini, oiladagi yolg’izlik va uning buzilishining sabablarini, oilaviy tarbiyaning xususiyatlarini o’rganadilar. Oila kabi murakkab insoniy va ijtimoiy hodisaning tabiati nafaqat oila ichidagi munosabatlar, balki ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy va boshqa sharoitlar bilan belgilanadi. Oila jamiyat bilan birga rivojlanadi va o’zgaradi, uning eng barqaror va konservativ elementi bo’lib qoladi. Hozirgi vaqtda ijtimoiy-madaniy sharoitdagi o’zgarishlar oila va oiladan tashqari munosabatlar o’rtasidagi qarama-qarshiliklarni 7 keskin kuchaytirmoqda, bu ko’pincha "oilaning qadriyat inqirozi" deb ta’riflanadi. Jamiyat biologik va axloqiy jihatdan sog’lom farzand tarbiyalashga qodir bo’lgan ma’naviy barqaror oiladan manfaatdor. Yosh avlodning jismoniy, ijtimoiy, axloqiy salomatligi butun millat salomatligidir. Aynan oilada fuqaro shaxsining asoslari, uning qadriyatli munosabati va yo’nalishlari shakllanadi, uning mazmuni ijtimoiy adolatli, huquqiy va iqtisodiy jihatdan samarali jamiyat ehtiyojlariga javob beradi. Oila yaqin vaqtgacha shaxs tomonidan oilaning asosiy funktsiyalarini to’g’ri bajarishda tashkiliy tamoyil bo’lib xizmat qilgan, insonning jamiyatda muvaffaqiyatli moslashishini kafolatlaydigan muayyan mehnat ko’nikmalari va qobiliyatlarini o’zlashtirish manbai bo’lgan. Zamonaviy oilaning holatini batafsil o’rganish natijalari 20-21-asrlar boshidagi oila o’tmishdagi oiladan farqli xususiyatlar to’plamiga ega ekanligini aytish bilan cheklanmaydi. Oilani, uning shaxs va jamiyat hayotidagi o’rni va rolini o’rganish quyidagi sabablarga ko’ra muhim ahamiyatga ega: Insoniyat taraqqiyoti tarixi shuni ko’rsatadiki, hozirgacha hech bir jamiyat jamiyatning ayrim o’ziga xos ijtimoiy buyurtmalarining ijrochisi sifatida oilasiz (uning ibtidoiy shakllari bo’lsa ham) qila olmadi; Oila - bu odamlarni ijtimoiy, madaniy, etnik ma’lumotlarning tashuvchisi sifatida ko’paytiradigan yagona va yagona ijtimoiy ta’lim muassasasi; Birorta ham jamoat, davlat, ijtimoiy institut qanchalik insoniy tarzda tashkil etilgan bo’lmasin, bugungi kunda zamonaviy insonning psixologik yolg’izligi muammosini hal qila olmaydi. Muvaffaqiyatli sotsializatsiya va shaxsni identifikatsiya qilish jarayonlari ijtimoiy munosabatlarning barqaror ritmini talab qiladi, shaxslararo munosabatlarning uzoq muddatli xarakterini ko’rsatadi, bu munosabatlarning diqqat markazida individualistik, masalan, gedonistik intilishlar emas, balki yuqori darajadagi intilishlarni amalga oshirishga qaratilgan. ijtimoiy va ma’naviy qadriyatlar. Ijtimoiy etimlik, deviant xulq-atvor, o’smirlarning o’z joniga qasd qilishlari, ijtimoiy va maktabdagi moslashuv, bolalar fohishaligi, giyohvandlik, alkogolizm, jinoyatchilik bu bugungi kunda jamiyatda kuzatilayotgan, kelib chiqishi oila institutining holati bilan bog’liq bo’lgan asotsial hodisalarning to’liq bo’lmagan ro’yxati, va uni yo’q qilish, aksincha, faqat to’liq huquqli oila institutini yaratish bilan mumkin. Ushbu amaliy, 8 hayotiy vazifa, birinchi navbatda, oilani, jumladan, uning zamonaviy evolyutsiyasini jiddiy ilmiy va falsafiy o’rganish talabini, demak, tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Oilaviy munosabatlar asoslari Oila murakkab ijtimoiy ob’ektdir. Tadqiqotchilar buni er-xotinlar, ota-onalar va bolalar o’rtasidagi munosabatlarning tarixan o’ziga xos tizimi, a’zolari nikoh yoki qarindoshlik, umumiy hayot va o’zaro ma’naviy javobgarlik bilan bog’liq bo’lgan kichik guruh sifatida, ijtimoiy zarurat sifatida belgilaydilar. aholining jismoniy va ma’naviy takror ishlab chiqarish jamiyati. Oilaviy munosabatlar axloq va huquq normalari bilan tartibga solinadi. Ularning asosi nikoh - erkak va ayol o’rtasidagi munosabatlarning qonuniy tan olinishi, bu bolalar tug’ilishi va oila a’zolarining jismoniy va ma’naviy salomatligi uchun javobgarlik bilan birga keladi. Oilaning mavjudligi uchun muhim shartlar qo’shma faoliyat va ma’lum bir fazoviy lokalizatsiya - uy-joy, uy, mulk uning hayotining iqtisodiy asosi sifatida, shuningdek, ma’lum bir xalqning umumiy madaniyati doirasidagi umumiy madaniy muhit, e’tirof. , davlat. Shunday qilib, oila - bu nikoh - ota-onalik - qarindoshlik (qon va ma’naviyat) rishtalari bilan bog’langan, aholining ko’payishi va oilaviy avlodlar davomiyligini ta’minlaydigan yagona umumiy oilaviy faoliyatga asoslangan odamlar jamoasi. bolalarni ijtimoiylashtirish va oila a’zolarini qo’llab-quvvatlash. Oila shakllari xilma-xil bo’lib, ularning tipologiyasi o’rganish mavzusiga bog’liq. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi oiladagi shaxslararo munosabatlarning qonuniyatlarini, oila ichidagi munosabatlarni (ularning barqarorligi, barqarorligi) shaxsning rivojlanishiga ta’sir qilish nuqtai nazaridan o’rganishga qaratilgan. Qonuniyliklarni bilish bizga oilalar bilan amaliy ish olib borish, tashxis qo’yish va oilaviy munosabatlarni tiklashga yordam beradi. Shaxslararo munosabatlarning asosiy parametrlari status-rol farqlari, psixologik masofa, munosabatlarning valentligi, dinamikasi, barqarorligidir. Oila ijtimoiy institut sifatida o’ziga xos rivojlanish tendentsiyalariga ega. Ko’pgina zamonaviy ayollar onalikni faqat nikoh atributi sifatida qabul qilmaydi. Oilalarning uchdan bir qismi bolaning tug’ilishini nikohga to’sqinlik qiladi va ayollar erkaklarnikiga qaraganda ko’proq (mos ravishda - 36 va 29%). Ijtimoiy-madaniy me’yoriy tizim paydo bo’ldi - naslchilik etikasi: turmush 9 qurish afzalroq, lekin shart emas; farzand ko’rish maqsadga muvofiqdir, lekin ularning yo’qligi anomaliya emas; nikohdan tashqari jinsiy hayot o’lik gunoh emas. Oilaviy munosabatlarning turlari va shakllari Oilada har bir inson individual va o’ziga xosdir: oila a’zolari o’zlarining oilaviy hayotini turlicha ko’radilar va baholaydilar. Bu oilaviy munosabatlarning sifati kabi ko’rsatkich bilan belgilanadigan oilaning xususiyatlarini, uning turini belgilaydi. Amerikalik psixolog Muriel Jeyms oilaviy birlashmalarning quyidagi turlarini ajratadi: qulaylik nikohi, ruhiy birlashma, ishqiy nikoh, sheriklik nikohi, sevgiga asoslangan nikoh. Qulaylik nikohi Foyda olish maqsadida turmush qurgan odamlar ko’pincha bu ittifoqni muayyan muammoning amaliy yechimi sifatida ko’rishadi. Tarixan nikohning eng qadimgi asosi foyda bo’lgan. Turli vaqtlarda nikoh turli muammolarni hal qildi: siyosiy, sulolaviy, iqtisodiy, psixologik, jinsiy va boshqalar. Ba’zi odamlar turmush qurishning psixologik foydasini yolg’izlikdan qutqarishda ko’radi. Ular yolg’iz kelajagi uchun qo’rquv yoki tashvish tufayli turmush qurishga harakat qilishadi. Odatda, agar biz tinchligimiz va psixologik qulayligimiz uchun turmush qurmoqchi bo’lsak, unda biz kimgadir g’amxo’rlik qilish ehtiyojini qondirish yoki g’amxo’rlikni his qilish uchun oila qurishga harakat qilamiz. Erkak va ayolni birgalikda hayot uchun birlashtiradigan qulay nikohning asosiy sabablaridan birini oila qurish istagi deb hisoblash mumkin. Kutilayotgan foyda bola tarbiyasi yoki moliyaviy yordam bo’lishi mumkin. Ko’pincha oilani yaratishga kelajakdagi sherigiga og’ir uy vazifalarini bajarish zarurati yordam beradi - yuvish, ovqat pishirish, uy-ro’zg’or buyumlarini ta’mirlash va hokazo. Hatto ko’pincha nikoh iqtisodiy nuqtai nazarga asoslanadi. Qulay nikohning yana bir turi bu sulolaviy nikohlardir. Bunga siyosiy sabablarga ko’ra nikohlar ham kiradi. Sof mantiqiy sabablarga ko’ra tashkil etilgan qulaylik uchun nikohlar ko’pincha turli muammolarni amaliy hal qiladi. Turmush o’rtoqlarning munosabatlari ikkala sherik uchun ham foydali bo’lib qolsa, ular uzoq vaqt davomida kuch va barqarorlikni saqlab qolishlari mumkin. Ba’zida nikohda mavjud bo’lgan qulaylik tobora mustahkamlanib boradi va nikohlarning o’zi asta- sekin romantizm elementlarini o’z ichiga boshlaydi. Natijada, sheriklarning munosabatlari haqiqiy sevgiga aylanadi. Zamonaviy oilaning ichki uyg’unligi asosan 10 psixologik sabablarga bog’liq. Oilani birlashtirish uchun faqat iqtisodiy va iqtisodiy o’zaro bog’liqlik etarli emas, avvalgidan farqli o’laroq. Bu erda etakchi rolni sevgiga, turmush o’rtoqlarning uyg’un munosabatlarga intilishlariga, barcha oila a’zolari hayotining asosiy masalalari bo’yicha qarashlarining birligiga, o’zaro tushunish, hurmat, o’zaro mas’uliyat va xushmuomalalikka asoslangan oilaviy munosabatlar o’ynaydi. barcha katta yoshli oila a’zolarining bolalarga va bir-biriga qo’yadigan talablarining birligi. Ko’p turmush o’rtoqlar o’rtasida so’zsiz munosabatlar o’rnatiladi - sheriklar birbirlarini xuddi bir xil to’lqinga sozlangandek, qalblarning to’liq qarindoshligini his qilishadi. romantik nikoh Muriel Jeyms romantik sevgini ma’lum darajada ideallashtirilgan, o’tkir sevgi, ehtiros holatiga yaqin, kuchli, hayajonli erotik tuyg’ular bilan ta’minlangan sevgi deb hisoblaydi. Ba’zida ehtiros hayotga bo’lgan haqiqiy sevgiga aylanadi, lekin u shunchaki ehtiros bo’lib qolishi mumkin. Bunday his-tuyg’ular bilan turmush qurgan juftliklar keyinchalik “ularda umuman romantika qolmadi”, “ehtiros qizg’inligi yo’qoldi” deb shikoyat qilishlari ham kam uchraydi. Bunday turmush o’rtoqlar uchun asal oyining tugashi, go’yo ishqiy ehtiros davrining tugashini va to’siqlar juda qiyin bo’lib tuyulganda, ilgari azob-uqubat va zavq aralashmasini keltirib chiqaradigan “isitma” ning yo’qolishini anglatadi. shunday kuchli. Sevgi romantikasi o’z sevgilisini o’ziga xos va go’zal deb tan olish va unga bo’lgan munosabatni o’z ichiga oladi, lekin uni sevgan yoki ideallashtirilgan shaxs sifatida emas. Romantika turmush o’rtoqlarning haqiqiy kundalik hayoti uchun zarurdir, lekin u ham nikoh ittifoqining samimiy yo’nalishlarida bo’lishi kerak. nikoh hamkorligi Agar romantik nikohlar ko’pincha mavhum orzular va fojiali azoblar asosida yaratilgan bo’lsa, unda sheriklik nikohlari haqiqiy hayotga ancha yaqinroqdir. Baxtli oila - bu katta baxt va hamma uni saqlab qolishni xohlaydi. Oila farovonligi buzilishi mumkin bo’lgan sabablarni ko’rib chiqing. Ko’pincha, oilada muammolar turmush qurayotgan odamlarning oilaviy hayot haqida turli xil fikrlarga ega bo’lishi, oilaviy hayotdan turli xil kutishlari tufayli yuzaga keladi. Masalan, erkak nikohdan o’ziga g’amxo’rlik, g’amxo’rlik, jinsiy aloqa, e’tiborni kutishi 11 mumkin, ayol esa farzand ko’rishga e’tibor qaratishi, nikohni bolalar uchun o’zini o’zi rad etish deb bilishi va turmush o’rtog’idan yordam kutishi mumkin. tarbiya. Yoki aksincha. Bolalar hovlida o’ynashadi Misha, sen mening erim bo’lasanmi? – deydi kelinchakning chiroyli to’y libosini ko’rgan qiz va o’z savolini qat’iy takrorlaydi. Men ota bo’laman! – otasiga qattiq bog’langan bolakay ishonch bilan turib oldi. Shunday qilib, kuchli bolalik taassurotlari nikohdan umidlarni shakllantiradi. Hamkorlar hech bo’lmaganda bir-biriga "mos" bo’lishi kerak, ya’ni qulf va kalit funktsiyalariga o’xshash munosabatlarni yaratishi kerak. Qulf - bu sherikga qo’yilgan umidlar, asosiysi esa uning qobiliyatlari, munosabati va xattiharakatlari. Ikkinchi sabab nikohdagi bir yoki ikkala sherikning ehtiyojlarini (jismoniy, psixologik, rivojlanish ehtiyojlari) to’liq qondirilmasligi va o’z da’volarini boshqa sherikga muammoni hal qilish va munosabatlarni mustahkamlash uchun etkaza olmaslik bo’lishi mumkin. Da’volar susaytiriladi yoki kech va juda salbiy tarzda ifodalanadi, bu sherik tomonidan shaxsiy haqorat sifatida qabul qilinadi. Ba’zida ayol yoki erkak hali ham to’liq qoniqmagan va o’zini o’zi etarli darajada ta’minlamagan holda turmushga chiqadi va keyin ular o’z sherigidan ularni baxtli qilishni talab qila boshlaydilar (ular doimo o’zlariga va muammolariga e’tibor, yordam va g’amxo’rlik qilishni talab qiladilar). Bu, qoida tariqasida, boshqa odam uchun chidab bo’lmas yukga aylanadi. Yoki pasportda muhr paydo bo’lishi bilan, odam boshqa erkin odamni o’zining bir qismi deb hisoblay boshlaydi va butun hayotini u bilan baham ko’rgan sherigi bilan qo’shilishga harakat qiladi, bu ko’pincha uning hayotini boshqarishga urinishlarda ifodalanadi, sherik va boshqa odamning fikrlari va his-tuyg’ularini doimo bilishni, ularning istaklarini taxmin qilishni talab qiladi. Ideal holda, oila har bir a’zosining rivojlanishi uchun imkoniyat yaratishi kerak. Ko’pincha sheriklar tomonidan unutilgan narsa, ayniqsa ishtiyoq bilan ikki kishining birligini emas, balki ikki etuk bo’lmagan shaxsning simbiozini qurishga harakat qilmoqda. Muloqot oilani mustahkamlaydi, lekin kundalik hayot va bolalar mavzusida emas, balki er-xotindagi ko’p qirrali muloqot, birgalikda 12 o’yinkulgi (yurishlar, kinoteatrlarga borish va h.k.) bilan birgalikda. Oilaning kuchli stabilizatori, umumiy faoliyat, sevimli mashg’ulotlar. Hissiy yaqinlik (o’z histuyg’ularini yetarli darajada ifoda etish qobiliyati), shuningdek, birgalikda kuchli hissiy tajribalar. Oilani va uning a’zolarining umumiy hayotiy maqsadlarini mustahkamlash. Bolalar oilaning funktsional stabilizatori emas. Agar turmush o’rtoqlarni bir-biriga bog’laydigan yagona narsa bu bolalar bo’lsa, u hammaning, ayniqsa bolalarning hayotini buzadi. Hamkorlikda mikrotraumlar, birinchi navbatda, sheriklarning har biri tomonidan haddan tashqari ahamiyat beradigan quyidagi haqiqiy qobiliyatlarni keltirib chiqaradi: tartib, tozalik, xushmuomalalik, mehnatsevarlik, muvaffaqiyat, itoatkorlik va sadoqat. Masalan, ayollar ko’pincha bolalikdan ayol yaxshi uy bekasi bo’lishi kerak degan stereotip tufayli erkaklar nuqtai nazaridan tozalikka haddan tashqari ahamiyat berishadi. Hamkorlikdagi mikrotraumlar, shuningdek, xushmuomalalik, ishonch yo’qligi, umidsizlik (asosiy kayfiyat sifatida pessimizm) va kelajakka nisbatan rivojlanmagan fantaziya va hayotning ma’nosi (dunyoga qarash) haqidagi savollarga sabab bo’ladi. Nikohdagi muammolarning navbatdagi sababi shundaki, sevib qolish davrida odam ongsiz ravishda "atirgul rangli ko’zoynaklar" kiyib, odamdagi barcha salbiy narsalarni avtomatik ravishda bostiradi. “Biz bir-birimiz haqida noto’g’ri edik va bu ajoyib vaqt edi”. I.V.Gyote. Bular. sevgi eng kuchli ijobiy filtrdir. Va birga yashash jarayonida, kundalik qiyinchiliklar fonida, bu filtr tezda salbiy bilan almashtiriladi. Va sherik endi tanlanganining faqat salbiy tomonlarini ko’radi. O’zingizni turmush o’rtog’ingizdagi yaxshilikni yana ko’rishga ongli ravishda majburlang. Axir, odam o’zgarmadi! Biz sevgan kishini ba’zan yomon ko’rishimiz mumkin va bu yaxshi. Ammo biz his-tuyg’ularning bo’linishiga dosh bera olmaymiz - shuning uchun biz sherigimizni ideallashtiramiz yoki uni yomonlashtiramiz. Lekin Sharq hikmatlari: “Hech birimiz oq otdek oq, qarg’adek qora bo’la olmaymiz. Hammamiz eshakdek bo’z-bo’zmiz”. Sevish nimani anglatadi? Agar siz gulni yaxshi ko’rsangiz, unda siz o’zingizni yaxshi his qilasiz. Ammo bu etarli emas, u quriydi. Unga nima kerakligini bilish uchun uni (bu xilma- 13 xil gullarni) o’rganishingiz kerak. Agar siz gulni yaxshi ko’rsangiz, unda siz unga g’amxo’rlik qilasiz. Ammo bu ham ba’zan yetarli emas. Ba’zan siz hali ham tajriba orttirishingiz yoki boshqa tajribali odamdan maslahat olishingiz kerak. Insonga bo’lgan muhabbat xuddi shu tamoyillar asosida qurilgan. “Sevgi - bu har bir insonning atrof-muhit bilan hissiy aloqalarni o’rnatish qobiliyatidir. Hayot davomida biz sevishni va o’zimizni shunday tutishni o’rganamiz. Shu ma’noda, sevgi sherikni "kamchiliklari" ga ko’zlarini yummasdan, barcha o’ziga xosligi bilan qabul qilish qobiliyatidir.” Nossart Peseschkian. Oilaviy munosabatlar uch darajada quriladi: ijtimoiy, hissiy, jinsiy. Hissiy darajada va’dalar va shartnomalar ishlamaydi “Siz meni butun umringiz davomida sevishga va’da bergan edingiz!” Va biror narsani o’lchashning iloji yo’q, masalan, kim kimni ko’proq sevadi. Shartnomalar ijtimoiy darajadagi imtiyozdir. Oilada kim nima uchun mas’ul ekanligini muhokama qilish foydalidir. Lekin shu bilan birga, siz ota-ona rolida emasligingizga ishonch hosil qiling, chunki bu holda, bu sizning sherigingiz sizga javob berishni va o’zini bola kabi tutishni xohlaydi. Ijtimoiy miqyosda yuzaga keladigan muammolar o’zaro da’volarni o’z vaqtida bildirish va vaqtinchalik o’zaro shartnomalar tuzish va ba’zi majburiyatlarni o’z zimmalariga olish orqali hal qilinishi mumkin. Bu sevgini saqlab qolishga, hayotni minimal darajaga tushirishga, uni bezashga, bayramni hayotga olib kirishga yordam beradi. Biz nikohda yuqoriga ko’tariladigan hissiy zinapoya: ehtiros, sevgi, do’stlik, qarindoshlik. Nikohda sevgi muhim ahamiyatga ega. Ammo sevgini bog’lanish va simbioz bilan aralashtirib yubormaslik bundan ham muhimroqdir! (sevgi egalik hissi va yolg’izlikdan qo’rqish bilan almashtirilganda). “Sevgi stakanga o’xshaydi: uni zaif tutsang - sog’inib ketasan, qattiq tutsang - ezib tashlaysan!”. Har bir oila a’zosi o’zining qiziqarli hayotiga ega bo’lishi kerak, oila a’zolari ma’lum bir o’zaro erkinlik, boshqalardan alohida maqsad va manfaatlarga ega bo’lish huquqiga ega. “Ikki qushni bir-biriga bog’lab qo’ying va ular 4 qanotli bo’lsa ham ucha olmaydi”. Sharq donoligi. Kuchli sevgi ba’zan sabr-toqatga olib keladi va o’z da’volaringizni o’z vaqtida ifoda etishingizga to’sqinlik qiladi va shuning uchun haqiqatga asoslangan munosabatlarni o’rnatadi. Sabr-toqat esa keyinchalik kuchli hissiy portlashga olib 14 kelishi mumkin. Hamkorga adolatli talablar qo’yish juda to’g’ri, u hatto samarasizligini yoki biror narsa qila olmasligini ko’rsatgan bo’lsa, ularni kutadi. Ammo bu xatolar sherikning o’zidan ajralib turishi kerak. Agar biror kishi o’zini boshqa birovning hisobiga tasdiqlamoqchi bo’lsa, unda bu odamning butun shaxsiyatini ko’rish unga foyda keltirmaydi, uning zaif tomonlarini va kamchiliklarini payqashning o’zi kifoya. Qoidaga ko’ra, o’zini past baholaydigan odamlar shunday yo’l tutishadi. Siz har doim ham sherigingizni xursand qilmasligingiz kerak, lekin har doim ham hamma narsani o’zingiz qilishingiz kerak emas va har bir inqiroz (manfaatlar to’qnashuvi) fojia sifatida emas, balki munosabatlarni yaxshilash uchun yangi imkoniyat sifatida ko’rib chiqilishi kerak. Mojaroni hal qilishning konstruktiv usullari: 1. Ichki kuzatuvchini yoqing. 2. To’g’ri vaqtni tanlang (hissiyotlar cho’qqisida emas). 3. Sherikingizni tinglang, his-tuyg’ularni qabul qiling, boshlamang. Uning dalillarini ko’rib chiqing. 4. Da’volaringizni va his-tuyg’ularingizni ifoda eting, harakatni shaxsdan ajrating. Argumentlar keltiring. 5. Muammoni hal qilish uchun juda ko’p variantlarni toping. 6. Eng yaxshi va o’zaro maqbulini tanlang. 7. Murosa qiling: “Haqiqiy murosaga kelish har bir inson o’zini pirogning eng yaxshi qismini olgandek his qilishidir”. Agar sherik bunga bormasa, u boshqa o’yin o’ynaydi: masalan, u o’zini sizning hisobingizga tasdiqlaydi. Agar sizga o’zingiz borish qiyin bo’lsa, ehtimol sizning haqligingiz siz uchun munosabatlardan ko’ra qimmatroqdir. Oila tizim sifatida hokimiyat ierarxiyasisiz samarali faoliyat yurita olmaydi. Kuch - bu mas’uliyat. Buning evaziga biror narsa olsagina beradilar. Siz oilada muqobil kuchga harakat 15 qilishingiz mumkin. Eng yaxshi rahbar - qo’l ostidagilarga yaxshi g’amxo’rlik qiladigan kishi. Nima uchun oilada yaqin munosabatlar o’rnatish kerak? Inson histuyg’ularsiz yashay olmaydi, bu o’limga o’xshaydi. Va agar oilada yaqinlik va ijobiy his-tuyg’ular bo’lmasa, biz hech bo’lmaganda salbiy (sevgi = og’riq) olish uchun bir-birimizni qiynoqqa solamiz. Agar ona va otaning umumiy manfaatlari bo’lmasa, bolalar vositachilar rolini o’ynashni boshlaydilar: ota-onalarni o’zlariga qarshi birlashtirish uchun o’zini yomon tutish. Ba’zida, hissiy etuklik bilan, unga bo’lgan ehtiyoj sevgi bilan noto’g’ri qabul qilinadi (insonning patopsixologik xususiyatlari qanchalik aniq bo’lsa, sevgi shunchalik kuchli bo’ladi). Keyin sevgi himoya funktsiyasiga ega bo’lib, uni o’zining pastligidan himoya qilishga harakat qiladi. Ammo shu bilan birga, sevgi hissiy o’sish uchun shartdir. Agar siz doimo mukammallikka intilsangiz, har qanday tanqidni tinglasangiz, hafsalangiz pir bo’ladi. Chunki Biri uchun mukammallik boshqasi uchun buzuqlikdir. Bundan tashqari, mukammallikka intilish sizni manipulyatsiya qilishning yana bir dastagidir. O’z ustingizda ishlashda, esda tuting: har qanday yo’lda xatolar muqarrar, muammo ularni qilmaslikda emas, balki ularga to’g’ri munosabatda. Xatoni tahlil qilish va maqsadga erishish yo’lida foydalanish mumkin. Yoki buni hamma narsadan voz kechish va muvaffaqiyatsizliklaringizni g’ayrat bilan maydalash uchun bahona sifatida ishlatishingiz mumkin. Chuqur ichki muammo bir oz malign o’simtaga o’xshaydi, uning metastazlari ko’plab shaxsiy shakllanishlarga kiradi. Shuning uchun uni darhol mag’lub etib bo’lmaydi. Muvaffaqiyatsizliklar uchun o’zingizni haqorat qilmang va o’zingizdan mukammallikni talab qilmang. Agar bu sodir bo’lgan bo’lsa, siz yana buzildingiz, keyin bunday savollarga javoblarni yozing: bu qachon sodir bo’ldi? keyin? buning bevosita sababi nima edi? Shundan so’ng, muvaffaqiyatlaringiz ro’yxatini tuzing. Muvaffaqiyatlaringizga e’tibor qarating. Kichkina buzilish tufayli orqaga chekinishga arziydimi? Musiqa bilan dam oling, yoqimli narsalarni eslang, keyin bu parchalanish sizga foydali narsalarni o’rgatganini yozing. Endi hamma narsaga tashqaridan, hazil tuyg’usi bilan qarang, umuman hech narsaga ahamiyat bermang. Hayot murakkab, lekin uni qiziqarli qiladigan narsa shundaki, agar siz uning murakkabligidan qo’rqmasangiz, balki unga bolalarcha 16 qiziqish va optimizm bilan munosabatda bo’lsangiz, unda biz muvaffaqiyatga erishamiz! 1.2 Nikoh va oilaviy munosabatlar. Oila psixologiyasida nikoh davomida er-xotin munosabatlarining qanday kechishi zamirida his-tuyg’ularning o’rni va ahamiyati yuqoriligi ta’kidlab o’tiladi. Albatta, bu yerda munosabatlar poydevoriga ta’sir o’tkazuvchi sevgi, romantizmning mohiyati sezilarlidir. Romantik sevgi ikki kishi o’rtasidagi munosabatlarning eng ko’p tarqalgan turi hisoblanadi. Olimlarning fikricha, romantik sevgi eng kam anglanadigan, odamning biologik ehtiyojlari bilan bog’liq munosabatlardir. Bunday munosabatlarning eng muhim jihati shundaki, ikkala tomon ham bir-birlaridan o’zlari ko’rishni xohlagan sifatlarni qidiradi va ko’radi.L. Kameron-Benjler (1993) ning fikricha, romantik sevgi hissi rivojlanishining 7 bosqichi bolib, unga quyidagilar kiradi: 1. Oziga jalb etish yangi tanishlarning bir-birlariga noverbal belgilar orqali qiziqishi borligini bildirish. Bu davrda sheriklar dilidagi istak va xohishlarini yangi tanishgan odamida mavjudligini tahlil etadi. Bunga odatda asosan odamdagi aql- zakovat, samimiyat, qoli ochiqlik, yumor hissi, ishonchlilik, dadillik, qizlardagi ibo kabi sifatlar sababchi boladi. Bu sifatlar hammaga yoqadigan sifatlar bolgani uchun ham yangi tanishlar ozlarida aynan sherigiga yoqadigan shu sifatlarni namoyon etishga intiladilar. 2. Mashgullik yoki rom bolib qolish. Bu bosqichda tanishib ulgurgan yoshlar davomli uchrashuvlar natijasida bir-birlaridagi ijobiy sifatlarni anglab, bir-birlariga konika boshlaydi. Faqat etibor ijobiy, yaxshi sifatlarga qaratilgani bois sheriklar adashishlari ham mumkin, qolaversa, yangi tanishlar ozlarini biroz suniy tutib, asl qiyofalarini ataylab niqoblashga ham uringanliklari uchun mabodo salbiy sifatlar 17 ham namoyon bolib qolgan taqdirda ayrimlar ajrashib ketadilar, ayrimlar esa uchrashuvlarni davom ettiraveradilar. 3. Qoniqish munosabatlardagi oziga xos yangilikning kamayib borishidir. Endi boshida ozgacha joziba kasb etgan tashqi korinish, xusn, qaddi-qomat kabilar odatiydek idrok etilib, hissiyotlar tobora kamayib boradi. 4. Kutish munosabatlarning muayyan bosqichida xayol-fantaziyadagi ideal obraz bilan real, kundalik hayotda tobora namoyon bolib borayotgan asl nusxa ortasida ayrim ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar kozga tashlanishi bilan boshlanadi. Endi tobora kutishlar tizimida kongil qolish, afsuslanish kabi holatlar ham paydo bolib, ong sherikdagi ayrim salbiy, yoqimsiz sifatlarni ham idrok qila boshlaydi. Bunga ayni shu davr ichida boshqalar bilan tanishish tajribasi ham sabab bolishi mumkin. Masalan, talaba yigitning boshqa bir shaharga olimpiadaga yoki xizmat safariga borishi, u yerda ozgacha nafosatli bir qiz bilan tanishib qolishi unda solishtirish imkoniyatini yaratadi, va qaytib kelgach, uchrashib yurgan qizidan ayni osha sifatlarni kutadi, lekin topolmasa, undan ranjiy boshlaydi. 5. Kongil qolish bu shunday bosqichki, unda xayajonli ishq-muhabbat hislari ornini alam, gazab, aldanganlikni anglash egallay boshlaydi, sherik togrisidagi ijobiy obraz salbiy obraz bilan almashib boradi. Kopchilik yoshlar ayni shu bosqichda birbirlaridan ajralib qoladilar. 6. Haddan oshish yoki munosabatlar chegarasining darz ketishi bosqichida sheriklardan biri (bazan ikkalasi bir vaqtda) munosabatlarga chek-chegara qoyish vaqti kelganligini anglab qoladi. Shu fikr paydo bolgan ondan boshlab, ular yana bir karra qabul qilingan qarorning nechogli togri ekanligini oylab korishadi. Odatda bu noorin talablarni bir-biriga qoyish orqali hissiyotlarni tekshirish orqali roy beradi. Masalan, bu va yana bu takliflarimga konsaang, senga uylanaman, bolmasa, oramiz ochiq qabilida. 7. Munosabatlarning tugashi bir-birlari bilan boshqa sira yuz korishmaslik bilan bogliq qaror chiqarishdan boshlanadi. Ayrimlar sherigining aybdor emasligini bilib tursa-da, munosabatlarni tugatgisi kelaveradi, ayrimlar esa bir-biridan kongilsiz bolib qolgan bolsalarda, birgada yashayveradi. Bundaylar ozaro muomalani keskin 18 kamaytirib, deyarli gaplashmay ham yashayveradi, bunday arazlashlar kopincha u yoki bu tomonning depressiv holatini, asabbuzarlikni keltirib chiqaradi. Chunki odatda bunday holatda qolgan shaxs boshqa sevgilisi yoqligidan yoki yangi tanishlar ham shunday aldab ketishidan, bolasi taqdirini ijobiy xal qila olmasligidan juda qayguradi va hatto kasalga ham chalinib qoladi. Bu jarayonlar mizda ya’ni musulmon xalqlarida ancha yopiq tarzda o’rganilgan. Bu tabbiyki shakllangan mafkuraviy qarashlar bila bo’gliqdir. O’zbek oilalarida kuzatiladigan bunday o’ziga xosliklar nikohning mustahkamligini ta’minlab beradi. Sababi oilaviy munosabatlarga tayyorlash xalqimizda ancha erta boshlanadi. Bunga misol tariqasida oilalarda ulug’ yoshli vakillarning farzandlar kichik yosh davrlaridan ularni mehnatga, qadriyatlarga, ro’zg’or yumushlarini bajarishga, ma’suliyatni his eta olishga ko’nikmalarini shakllantirib borishi misolida ko’rishimiz mumkin. Musulmon xalqlarida oila qanchalik qadrlansa, taloq yoki ajralish holatlari shunchalik tahqirlangan. Shu nuqtai nazardan musulmon olamida oziga xos shariyat qonunlari ishlab chiqilgan bolib, ular asrlar osha oila-nikoh munosabatlarini tartibga solishda muhim omil bolgan. Quroni-Karimning qator suralarida, jumladan, uning Baqara surasida er va xotinning ozaro insoniy va mulkiy munosabatlari, farzandni dunyoga keltirish va uni voyaga yetkazishda ota-onalik masuliyati va burchlari bayon etilgan. Unda taloqning Alloh tomonidan buyurilgan, lekin uning oziga eng nomaqul bolgan amaldan ekanligi takidlangan. Demak, musulmonchilikda oilaning buzilishi qush inining buzilishi kabi yomon, noxush oqibatlarni keltirib chiqaruvchi omil sifatida qaraladi. Musulmon qoidalariga kora ayolning nikoh ajrimining tashabbuskori bolishlik qoralanadi, lekin vaziyat talab qilganda ayol oz haq-huquqlarini talab chilmagan holad erining uyidan ketishi mumkin. Erkak esa agar bilmay Taloq sozini ishlatib qoygan bolsa, oz ayoliga qayta uchinichi martagacha uylanishi mumkin, lekin uch martadan keyin uning yana uylanishi qatiyat man etiladi. Tabiiy, hozirgi sharoitda huquqiy davlat qurish sharoitida bunday shariy qoidalarga emas, amaldagi qonunlarga kora ajrim holatlarini muvofiqlashtiriladi. Uning qoidalari Ozbekiston Respublikasining Oila Kodeksining Nikohning tugatilishi deb nomlangan 7 bobning 37-48 moddalari 19 hamda Nikohdan ajralishni qayd etish deb nomlangan 26 bobning 218-222 moddalari bilan tartibga solingan. Bugungi kunda oila huquqiy tomondan ham havas qilarli darajada muhofaza qilinadi. Oilada psixologik jarayonga ijobiy ta’sir etish borasida tashqi ta’sirning o’rni ham muhimdir. Bunda fuqarolar yig’inlari, turli psixologik yirdam turlarini tashkil etuvchi muassasalar faol ish olib bormog’i zarur. Hayotning zamonaviy yuqori tezlikda deyarli har bir kishi stressga duch keladi. Aynan shunday stressli holat mojarolarga yoki psixosomatik alomatlarga olib kelishi mumkin, shuning uchun oilaga psixologik yordamdan malakali mutaxasis hissiy salomatlik nuqtayi nazaridan ham yordam berishi mumkin. Psixologik amaliyotda ko’plab yordam turlari mavjud. Shunisi e’tiborga loyiqki, oilaga yordam berish konsepsiyasi juda keng, shu jumladan ko’p jihatlarni qamrab oladi. Oilga psixologik yordam muayyan ish bosqichlari va turlarini o’z ichiga oladi. Avvalo, bu kutilayotgan yordamning mohiyatini aniqlash, ya’ni mijozning so’rovi. Ishning ikkinchi bosqichida psixolog oilaning asosiy muammolarini va ularning paydo bo’lish sabablarini aniqlaydi va uchinchi bosqichda muammolarni hal qilish strategiyasini shakllantiradi. Har qanday muhim masalalarni hal qilishda har bir oila azosiga e’tibor qaratish lozim. Oila bilan olib boriladigan eng samarali ish bu kooperapiya, ya’ni butun oila bilan ham, oilalar guruhlari bilan ham o’zaro aloqada bo’lishiga imkon beradigan ikkita psixologning ishidir. Oilaga yoki oilaviy guruhlarga psixologik yordam har xil. Maslan, mutaxasis psixolog psixologik yordam ko’rsatish uchun foydalanadigan bir necha funksiyalari mavjud: Diagnostik funksiyada tinglash, sinash, genogramma (oila shajarasi) tuzish va boshqa diagnostika texnikasi jarayonida mutaxasis psixolog oilaning ‘‘og’riq nuqtalari’’ni belgilaydi, oiladagi funksional va disfunksional o’zaro ta’sir shakllari, oila azolarini turli asoslar bilan aniqlash, mavjud koalitsiyalar, oila ichidagi chegaralar, oilaviy qoidalar va manbalar. Ushbu tadqiqotlar vaziyatni ob’ektiv 20 baholashga yordam beradi va oilaga psixologik yordam beradi va oilaga psixologik yordam ko’rsatish strategiyasining eng samarali tarzda yaratadi. Oilaviy munosabatlarda, yaxlit tizimda bo’lgani kabi, barcha uch darajani ajratish mumkin. Nikoh va oiladan tashqari boshqa hech qanday munosabatlarda, mumkin bo’lgan va normal bo’lgan barcha uch darajadagi munosabatlarning mavjudligi sodir bo’lmaydi. Agar bu sodir bo’lsa, bu faqat munosabatlarni yomonlashtiradi. Masalan, ijtimoiy va hissiy munosabatlarga jinsiy aloqalar qo’shiladigan “ofis romantikalari” paydo bo’ladi. Yoki do’stlar qo’shma biznes bilan shug’ullanishni boshlaydilar, ya’ni hissiy va ijtimoiy munosabatlarni aralashtiradilar. Bu odatda do’stlik va biznes uchun yomon tugaydi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, nikoh va oilaviy munosabatlar eng qiyin. Keling, nikoh va oilaviy munosabatlardagi darajalarning asosiy xususiyatlarini batafsil ko’rib chiqaylik. Nikohdagi ijtimoiy daraja A. “Nikohning mavjudligi haqida gapirish uchun, birinchi navbatda, ijtimoiy darajaga ega bo’lish kerak. Ko’pincha odamlar munosabatlarning ijtimoiy rasmiylashuviga ega bo’lmagan holda o’zlarini er va xotin deb atashadi.Bu fuqarolik nikohi deb ataladigan narsadir. Ya’ni, bunday “nikoh”da faqat hissiy va jinsiy daraja bo’ladi, ular er va xotin kabi yashashlarini aytishadi va pasportdagi qandaydir muhr hech narsani o’zgartirmaydi - bu juda arzimas narsa. ularga, agar bu ular uchun juda arzimas narsa bo’lsa, ular borib, bu muhrni qo’yishlariga ruxsat bering "Va ular qandaydir tarzda darhol jiddiy bo’lib qolishadi. Chunki bu shunchaki "muhr" emas, bu ma’lum bir ijtimoiy sehrdir. Shundan so’ng, juda ko’p. Menimcha, fuqarolik nikohi ostida ijtimoiy darajaga infantil munosabat, uni yetarlicha baholamaslik yashiringan. Psixologik nuqtai nazardan, bu munosabatlarni rasmiylashtirishni istamaslik ostida “qarindoshlik” munosabatlarini o’rnatishga ongsiz intilish yotishi mumkin. faqat hissiy munosabatlarga ega bo’lgan qarindoshlar, ba’zan ular sodir bo’ladi Ularning ikkalasi ham shahvoniy, lekin turmushga chiqishlari mumkin emas”. (S.V. Petrushin) C. Ijtimoiy darajani rol darajasi deb hisoblasak, unda er-xotinlar “er” va “xotin” rollarida bo’ladilar. Agar rol o’zini tutish modeli bo’lsa, unda juda muhim savol tug’iladi: namunali er va xotin qanday bo’lishi kerak, oila namunasi qanday 21 bo’lishi kerak? Zamonaviy oila modelini shakllantirishning asosiy muammosi shundaki, bugungi kunda, asosan, an’anaviy va yangi oila modellarining elementlari birgalikda mavjud bo’lgan aralash turdagi oilaviy munosabatlar mavjud. Bu chalkashlik ko’p sonli nizolarga olib keladi. Oilaviy munosabatlarning an’anaviy yoki ular deyilganidek, patriarxal qoidalari qanday? Patriarxal nikohning ma’nosi ko’p jihatdan iqtisodiyotning omon qolishi va qo’llab-quvvatlanishi, ya’ni nikoh munosabatlarida hukmronlik qiladigan ijtimoiy daraja bilan belgilanadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, ko’plab qoidalar asosli va tushunarli, garchi bugungi kunda biz ularning kelib chiqishi haqida o’ylamasdan ularga rioya qilamiz. Masalan, “yon tomonda” jinsiy aloqani taqiqlashning asosi, egasi bolalarning “uning uyidan” ekanligiga ishonch hosil qilishi kerakligi bilan bog’liq (ayniqsa, o’sha paytda himoya vositalari deyarli yo’q edi). Yana bir misol: bolalar kelajakdagi ishchilar deb hisoblangan, shuning uchun ular erta va tez-tez tug’ilishlari kerak edi. Shunga ko’ra, buning uchun ko’plab nasl tug’ish uchun vaqt topish uchun erta turmush qurish kerak edi. Ko’p bolali bo’lish ham zarur edi, chunki tibbiyot rivojlanmaganligi sababli chaqaloqlar o’limi yuqori edi. Va turmush qurish juda zarur edi: bir ayolning o’zi uy xo’jaligini ko’tara olmadi va uni ochlik bilan tahdid qilishdi. Shuning uchun, er (har qanday) o’z-o’zidan allaqachon qiymatga ega edi (“past bo’lsa ham, lekin meniki”). Agar qiz uzoq vaqt turmushga chiqmagan bo’lsa, qishloq unga qaradi: u kasal bo’lsa kerak, chunki uni hech kim olmaydi. Ko’pgina qoidalar bugungi kunda biz uchun g’alati va tushunarsiz bo’lib tuyulishi mumkin. Mashhur "Beats - bu sevgini anglatadi" iborasini eslang. Buning ham o’ziga xos mantig’i bor edi. Oilaviy ko’rsatmalardan biri er xotinini qattiqqo’l tutishi kerak edi. Shuning uchun, erning nikoh majburiyatlari orasida, odatda, shanba kunlari, vaqti-vaqti bilan xotinini kaltaklash kiradi. Va agar er qamchi qilmagan bo’lsa, demak u o’z vazifalariga beparvolik qilgan. Yoki undan ham yomoni, xotinning shubhasi bo’lishi mumkin: "Balki u birovni yon tomondan uradi? Demak, u boshqasini sevadi!" Bugungi kunda iqtisodiy sharoitlar sezilarli darajada o’zgardi va shuning uchun nikohni yaratish uchun yangi ma’noni topish zarurati paydo bo’ldi. Jismoniy omon qolish endi bunday ma’noga ega emasligi aniq, chunki biz nikohsiz yashaymiz. Agar umumiy uy 22 xo’jaligini saqlab qolish uchun bo’lmasa, unda nega bugun turmush qurish kerak? “Nima uchun?” ning umumiy versiyalari sifatida. quyidagilarga duch keladi. — Keksalikda kimdir bir stakan suv olib kelsin. Biroq, er xotinini 50 va 60 yoshida tashlab ketganida, misollar ma’lum. O’rta yoshli ayol chuqur ruhiy tushkunlikda yolg’iz qoldi, erini xiyonat qilgani uchun so’kindi, aybladi va hokazo. Nikoh erning umr bo’yi xotini bilan qolishiga kafolat emas. “Bolalar uchun.” Bu juda xavfli aldanish. Bunday yondashuv bilan ma’lum bo’lishicha, bolalar katta bo’lib, oilani tark etganda, turmush o’rtoqlar ajrashishlari kerak. Agar nikoh shu munosabat bilan tuzilgan bo’lsa, unda ota-onalar ongli ravishda yoki ongsiz ravishda bunday tanbehni kutgan holda, bolalarni o’z oilalarida iloji boricha uzoqroq saqlashga harakat qilishadi. Bu ikki usulda amalga oshiriladi. Masalan, mustaqil hayot qiyinchiliklari bilan qo’rqitish (“Qanday qilib yolg’iz yashaysan? Yo’qolib ketas an”) va ota-ona bilan yaqinlik muhimligini bo’rttirish (“Unutmangki, butun dunyoda faqat ota-ona sizni yaxshi ko’radi va qabul qiladi. Sizga haqiqatan ham g’amxo’rlik qilaman. Siz hech qachon kerak bo’lmaysiz”). Natijada, birinchi qiyinchiliklarda ota-ona oilasiga qayta-qayta qaytib keladigan shaxsning qaram turi shakllanadi. Ba’zan, agar ayol bo’lsa, u yolg’iz emas, balki bola bilan qaytadi. Va ota-ona nikohi saqlanib qoldi: endi siz nabiralaringizga g’amxo’rlik qilishingiz mumkin! Ya’ni, “bolaga yo’naltirilgan” ota-onalarning farzandi o’z erkinligi uchun o’z farzandi bilan to’laydi. “Jinsiy aloqa uchun.” Nikoh deganda yoshlar o’rtasida normal jinsiy aloqa qilish imkoniyati tushuniladi. Ammo bugungi kunda jinsiy taqiqlar zaiflashmoqda va bu tuyg’u ham ishlamaydi. Bugungi kunda nikohning ma’nosini topish juda jiddiy masala. Endi iqtisodiy va ijtimoiy emas, balki insoniy munosabatlar muhimroqdir. Albatta, zamonaviy dunyoda valiahdlar va malikalar bor, lekin ular ko’pincha baxtsiz odamlardir (Malika Diana haqida o’ylang), chunki ular insoniy munosabatlarga asoslangan holda o’z tanlovlarini qila olmaydilar. Ko’pchilik uchun bu insoniy munosabatlarning saqlanishi muhim bo’lib qoladi va nikoh ularni saqlab qolishning bir shakli sifatida qaralishi mumkin. Nikohga shu nuqtai nazardan nazar tashlaydigan bo’lsak, endi nikoh bir shaklga ("barcha oddiy odamlar kabi") emas, balki bu shakllarning juda xilma-xil bo’lishini tasavvur qilish mumkin, chunki insoniy 23 munosabatlar har doim noyobdir. Bu erda turmush o’rtoqlarning yoshidagi katta farqlar, ularning holati allaqachon mumkin, ular alohida yoki hatto boshqa shaharlarda yashashlari mumkin va hokazo. Ya’ni, biz nikohning “hamma uchun bir” shakli endi ishlamasligi haqida gapiramiz. Har bir alohida holatda, faqat shu odamlar uchun qulay bo’lgan, insoniy munosabatlarni saqlashning o’ziga xos shakli kerak. Bundan tashqari, asosiy narsa shakl emas, balki nikohning mohiyatini saqlab qolishdir. Ajralishlarning katta va doimiy o’sib borishi, ba’zida nikoh instituti yo’q bo’lib ketayotganini aytishga asos beradi. Ilgari ular avval turmush qurishdi, keyin esa martaba qilishdi, endi, aksincha, ular shaxsiyat shakllangandan keyingina harakat qilishadi. Agar ilgari turmush o’rtoqlarning xattiharakatlari, masalan, Domostroyda qat’iy belgilangan bo’lsa, bugungi kunda ular bilan bu ancha qiyin. Ko’pincha turmush o’rtoqlar bu namunalarni o’z oilalaridan olishadi. — Yomon er ekansan, — deydi xotini. – “Nega?” — deb so’radi u. Va u (xotini uchun) juda ishonchli javob oladi: “Mening DADAM uyda hamma narsani o’z qo’llari bilan qildi, lekin siz odatdagidek mixni ham bolg’alay olmaysiz.” – “Oh, shunday! Demak, sen dahshatli xotinsan. ONAM menga doim nonushta tayyorlar, sen esa kechki ovqatgacha karavotda yotding”. Va turmush o’rtoqlar o’zlari shaxslararo munosabat sifatida qabul qiladigan rol o’ynaydigan ijtimoiy mojaro boshlanadi. Darhaqiqat, bu turmush o’rtoqlar orqali ikkita oila modeli ziddiyatli. Ushbu mojaroga yo’l qo’ymaslik uchun ikkalasi ham boshqa sherikning oilasini tan olishlari, unga o’z haqlarini berishlari kerak, lekin o’z oilangizni yuqori darajada qurishlari kerak. Bu xuddi ikki madaniyatli odamlar turmush qurishga o’xshaydi. Er-xotin o’z madaniyati bilan boshqasining madaniyatini bostirish o’rniga, o’z ittifoqini saqlab qolish uchun uchinchisini - o’z madaniyatini qurishi mumkin. Nikoh va oilaviy munosabatlarning bugungi bosqichining qiyinligi shundaki, er va xotinning yagona modeli yo’qoldi. “To’g’ri” oila qanday bo’lishi kerakligini hali hech kim bilmaydi. Ikkinchi jihat shundaki, jamiyat bu namunalarga unchalik g’ayrat bilan ergashmaydi. Shuning uchun, bugungi kunda ideal turmush o’rtog’i kim bilan yaxshi bo’lganini aytishimiz mumkin. Ya’ni, bugungi kunda er-xotinning o’zlari unga qulay va faqat unga mos modelni yaratishi mumkin. Asosiysi, turmush o’rtoqlarning o’zlari bunga qanday rozi 24 bo’lishadi. Ijtimoiy darajadagi muvaffaqiyatli nikohning shartlaridan biri bu nikoh rollari haqidagi g’oyalarni muvofiqlashtirish, ya’ni turmush o’rtoqlar bu haqda bir- birlari bilan kelishib olishlari kerak. Eng oddiy harakat: har bir kishi er va xotinning roli haqida o’z g’oyalarini bildiradi, keyin turmush o’rtoqlar ularga rozi bo’ladilar va ikkalasi uchun maqbul variantni topadilar. Shu bilan birga, bu shartnoma umr bo’yi emas, balki ma’lum bir muddatga tuzilganligini tushunish kerak, keyin uni qayta ko’rib chiqish mumkin. Nikohda ijtimoiy rollar “er” va “xotin”dir. Turmush o’rtoqlarning har biri er va xotin qanday bo’lishi kerakligi haqida o’z fikrlariga ega. Shuning uchun, nikoh muvaffaqiyatli bo’lishi uchun, turmush o’rtoqlar ushbu rollarni bajarish bo’yicha o’z g’oyalarini kelishib olishlari kerak. Demak, nikoh munosabatlaridagi ijtimoiy darajani shartnomaviy deb aytishimiz mumkin. Nikohning yana bir ijtimoiy momenti shundaki, er va xotinning rollari nikoh va oila to’g’risidagi qonunda belgilab qo’yilgan. Va bu rollarni bajarishda noqonuniy harakatlar sodir bo’lgan taqdirda, aniq yuridik javobgarlik paydo bo’lishi mumkin. Va bu ijtimoiy daraja. Nikohdagi hissiy daraja Nikoh va oilaviy munosabatlardagi keyingi daraja hissiy yoki hissiyotlar, his-tuyg’ular, tajribalar darajasidir. Bu, aslida, ijtimoiyga qarama-qarshidir, ya’ni butunlay shartnomadan tashqari. Tuyg’ular va his- tuyg’ularning o’zgarmasligi to’g’risida kelishuvlar bo’lishi mumkin emasligi aniq. Qabul qiling, va’dalar juda kulgili ko’rinadi: “Siz men bilan doim baxtli bo’lasiz!” yoki “Men seni abadiy sevaman!”. Va’dalar yoki his-tuyg’ularni o’zgarishsiz saqlash majburiyati ularni hissiy darajadan ijtimoiy darajaga o’tkazishga urinish sifatida qaralishi mumkin. Bu munosabatlarni yo’q qilishgacha nevrotik qiladi. Nikohning jinsiy darajasi. Nikoh va oilaviy munosabatlardagi jinsiy daraja eng tez-tez muhokama qilinadigan va, ehtimol, eng chalkash narsadir. Bu darajadagi dominant so’z “Men xohlayman”, lekin ijtimoiy darajadagi “kerak” va “kerak” so’zlari juda yomon ishlaydi. Odamlarda jinsiy aloqa ko’p funktsiyalarga ega: nasl berish, dam olish, muloqot qilish, boshqasini bilish. Ehtimol, shuning uchun “jinsiy aloqa” tushunchasi (barcha ko’p qirrali foydalanish uchun) hali ham juda ko’p noaniqliklar va nomuvofiqliklarni o’z ichiga oladi. Jinsiy daraja, ijtimoiy daraja kabi, shartnomaviydir. Ikki “Men xohlayman” o’rtasidagi kelishuvlarning yo’qligi uchun 25 javobgarlik, qonuniygacha. Jinsiy darajada “tana” va “xohlamoq” so’zlari bilan bir qatorda “yaqinlik” va “sir” tushunchalari mavjud. (Nikoh, fuqarolik nikohi. Yoki shunchaki munosabatlar. Agar nikoh va oilaviy munosabatlarning yetukligi haqida gapiradigan bo’lsak, bu er-xotinlarning o’zaro munosabatlar darajalarini qanchalik farqlashi va ularni bir-biri bilan birlashtirishi (aralashtirmaslik) darajasidadir. Ijtimoiy va hissiy darajalar chalkashib ketganda chalkashlik paydo bo’ladi. Ko’pincha, noziklik va iliqlikka bo’lgan hissiy ehtiyojlarni qondirish uchun odamlar jinsiy aloqaga kirishadilar va hafsalasi pir bo’ladi. Hissiy munosabatlar sohasi juda mustaqil va jinsiy aloqasiz siz kuchli histuyg’ularga ega bo’lishingiz mumkin. Ushbu ruhiy darajada, uning sherigida selektivlik mavjud. Muvaffaqiyat o’zaro muloqotning jarangdor muhitini yaratishga bog’liq. U yoki bu darajadagi holatga qarab, nikoh va oilaviy munosabatlarning har xil turlarining tipologiyasini tuzish mumkin. Masalan, asosan biznes munosabatlariga asoslangan “ijtimoiy” nikohlar mavjud. “Emotsional” oilalarda ehtiroslar yuqori bo’ladi. Nikohning boyligi undagi barcha uch darajadagi munosabatlar qanchalik rivojlangan va ifodalanganligiga bog’liq. Agar nikoh va oilaviy munosabatlarning yetukligi haqida gapiradigan bo’lsak, u holda bu turmush o’rtoqlar o’z munosabatlarining darajalarini ajrata olishlari (alohida aniqlashlari) va ularni bir-biri bilan birlashtirishi (aralashtirish o’rniga) darajasidadir. (S.V. Petrushin) Zamonaviy oilaning turlari, shakllari va toifalari doirasi juda xilma-xildir. Oilaviy munosabatlarning turli sohalarida oilalarning har xil turlari (toifalari) turlicha ishlaydi. Oilalar toifalarining har biri undagi ijtimoiy-psixologik hodisalar va jarayonlar, unga xos bo’lgan nikoh va oilaviy munosabatlar, shu jumladan sub’ektiv- amaliy faoliyatning psixologik jihatlari, muloqot doirasi va uning mazmuni, xususiyatlari bilan tavsiflanadi. oila a’zolarining hissiy aloqalari, oilaning ijtimoiy- psixologik maqsadlari va uning a’zolarining individual psixologik ehtiyojlari. Bugungi kunga qadar nikoh va oilaviy munosabatlarning turli shakllari rivojlangan, ulardan eng keng tarqalganlari quyidagilardir: Nikoh va oilaviy munosabatlar halol shartnoma tizimiga asoslangan. Ikkala turmush o’rtoq ham nikohdan nimani xohlashlarini aniq tushunishadi va ma’lum moddiy manfaatlarga ishonishadi. Shartnomaning o’zi tsement shartlari va hayotiy muammolarni hal qilishga yordam 26 beradi. Insofsiz shartnoma asosidagi nikoh va oilaviy munosabatlar. Erkak va ayol nikohdan bir tomonlama foyda olishga va shu bilan o’z sherigiga zarar etkazishga harakat qilmoqdalar. Bu erda ham sevgi haqida gapirishning hojati yo’q, garchi ko’pincha nikoh va oilaviy munosabatlarning ushbu versiyasida bu bir tomonlama (uning nomi bilan turmush o’rtog’i aldanib, ekspluatatsiya qilinayotganini tushunib, hamma narsaga chidaydi). Tazyiq ostidagi nikoh va oilaviy munosabatlar. Turmush o’rtoqlardan biri ikkinchisini biroz "qamal qiladi" va u ma’lum bir hayotiy sharoit tufayli yoki achinib, nihoyat murosaga rozi bo’ladi. Nikohda va umuman oilada zarur bo’lgan erkinlik hissi bu erda mutlaqo istisno qilinadi. Bunday oilaning mavjudligining psixologik asoslari shunchalik buzilganki, oilaviy hayot talab qiladigan murosaga erishish mumkin emas. Nikoh va oilaviy munosabatlar ijtimoiy va me’yoriy munosabatlarning marosimdagi bajarilishi sifatida. Muayyan yoshda odamlar atrofdagi hamma turmush qurgan yoki turmush qurgan va oila qurish vaqti kelgan degan xulosaga keladi. Ko’pincha bunday nikoh va oilaviy munosabatlar tasodifan rivojlanadi va xuddi tasodifiy ravishda buzilib, chuqur iz qoldirmaydi. Sevgi bilan muqaddaslangan nikoh va oilaviy munosabatlar. Ikki kishi ixtiyoriy ravishda birlashadi, chunki ular bir-birisiz o’z hayotlarini tasavvur qila olmaydilar. Sevgi nikohida turmush o’rtoqlar qabul qiladigan cheklovlar faqat ixtiyoriydir: ular bo’sh vaqtlarini oila a’zolari bilan birga o’tkazishdan zavqlanishadi, ular bir-birlari va boshqa oila a’zolari uchun yaxshilik qilishni yaxshi ko’radilar. Paradoks shundaki, bunday cheklovlarni ixtiyoriy ravishda qabul qilish ("Baxtli bo’lsang, men baxtliman") odamlar yanada erkin bo’ladi. Bunday munosabatlarning nikoh-oilaviy shakli ishonchga, umume’tirof etilgan me’yorlarga qaraganda insonga ko’proq hurmatga asoslanadi. (Sysenko V.V.) Oilaning asosiy funktsiyalari, I.V. Grebennikovlar: reproduktiv (hayotning ko’payishi, ya’ni bolalarning tug’ilishi, insoniyatning davomi); iqtisodiy (yashash vositalarini ijtimoiy ishlab chiqarish, ularning voyaga etgan a’zolarini ishlab chiqarishga sarflangan kuchlarni tiklash, o’z xo’jaligini yuritish, o’z byudjetiga ega bo’lish, iste’mol faoliyatini tashkil etish) tarbiyaviy (bolaning shaxsiyatini shakllantirish, oila jamoasining uning har bir a’zosiga butun 27 hayoti davomida tizimli tarbiyaviy ta’siri, bolalarning ota-onalarga va boshqa katta yoshli oila a’zolariga doimiy ta’siri); kommunikativ (oila a’zolarining ommaviy axborot vositalari, adabiyot va san’at bilan aloqasi, oilaning uning a’zolarining tabiiy muhit bilan turli xil aloqalari va uni idrok etish xususiyatiga ta’siri, oila ichidagi muloqotni tashkil etish; dam olish va dam olish). Psixologlar shartli ravishda oilaning eng portlovchi yoshlarining bir nechtasini ajratib ko’rsatishadi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, barcha nikohlarning yarmi nikohning birinchi yilidan keyin buziladi. Yangi turmush o’rtoqlar "kundalik hayot" sinoviga dosh berolmaydilar. Kelishmovchiliklar mas’uliyatni taqsimlash, sheriklarning odatlarini o’zgartirishni istamasligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Oila uchun keyingi muhim yosh - bu nikohning birinchi 3-5 yili. Aynan shu davrda bolalar ko’pincha oilada paydo bo’ladi va turmush o’rtoqlar alohida uy-joy ajratish va ularning kasbiy muammolari, martaba o’sishi haqida qayg’uradilar. Jismoniy va asabiy taranglik er va xotin o’rtasida begonalashish va tushunmovchilikni keltirib chiqaradi. Bu davrda romantik sevgi oilaviy do’stlikda qayta tug’iladi - er-xotinlar endi qizg’in sevuvchilar emas, balki quroldoshlardir. 7-9 yil birga yashashdan so’ng, giyohvandlik kabi hodisa bilan bog’liq bo’lgan yana bir inqiroz paydo bo’lishi mumkin. Hayot ozmi-ko’pmi barqarorlashdi, bolalar ulg’ayishdi. Turmush o’rtoqlar haqiqatni bir necha yil oldin tushida ko’rgan narsa bilan solishtirganda umidsizlikka tushishlari odatiy hol emas. Turmush o’rtoqlarga endi butun hayot bir xil bo’ladi deb tuyula boshlaydi, ular yangi, g’ayrioddiy, yangi his-tuyg’ularni xohlashadi. Vaqt o’tadi va agar er va xotin hali ham birga bo’lsa, 16-20 yillik nikohdan keyin yana bir dunyo rifi mumkin. Bu turmush o’rtoqlardan birining o’rta hayot inqirozi bilan kuchayadi. Hamma narsaga allaqachon erishilgan, shaxsiy va professional sohada hamma narsa sodir bo’lgan degan qo’rqinchli tuyg’u bor. Xorijiy sotsiologlar bu davrda oila hayotidagi yana bir inqiroz davri deb atashadi: katta yoshli bolalar uni tark etganda. Turmush o’rtoqlar asosiy “yetakchi” faoliyatidan bolalarni tarbiyalashdan mahrum. Ular yana birga yashashni o’rganishlari kerak. Va faqat 28 bolalar va uy bilan shug’ullanadigan ayollar yangi hayotiy vazifalarni egallashlari kerak. Bizning madaniyatimiz uchun inqirozning bu tomoni kamroq ahamiyatga ega: ko’pincha kattalar bolalar ota-onalari bilan qolishadi. Bundan tashqari, aksariyat hollarda ota-onalar farzandlarining oilaviy hayotida faol ishtirok etadilar, nevaralarini tarbiyalaydilar. Bu nafaqat kechirim so’rashni o’rganish, balki kechirim so’rashni ham qabul qilish muhimdir. Bir necha kun davomida sherigiga "so’kish" xavfli, uni o’zini aybdor his qiladi - oxir-oqibat zerikarli bo’ladi. Agar siz sulhga tayyor bo’lmasangiz, to’g’ridan-to’g’ri ayting: "Bilasizmi, menga sovishim, tinchlanish uchun vaqt kerak." Oila inqirozi, birinchi navbatda, muloqot inqirozidir. Psixologik yordam so’ragan er-xotinlarning 80% dan ortig’i bir-biri bilan muloqot qilishdagi qiyinchiliklardan shikoyat qiladi. Bolalar va ularning tarbiyasi bilan bog’liq muammolar, jinsiy yoki moliyaviy qiyinchiliklar oiladagi inqirozga faqat 40% hollarda sabab bo’ladi. Oilaviy munosabatlar - oilada uning a’zolari o’rtasidagi munosabatlar. Tug’ilgan paytdan boshlab biz oilaviy munosabatlarga kirishamiz. Qonun bilan tartibga solingan holda, ular oilaviy huquqiy munosabatlar ma’nosini oladi. Biz ulg’aydik, turmush qurdik, farzandlarimiz bor. Bularning barchasi oilaviy munosabatlar va huquqiy munosabatlar zanjiridir. Ular o’zlarining shakli va predmet tarkibini o’zgartiradilar, lekin ular o’rtasida (munosabatlar va huquqiy munosabatlar) umumiy xususiyatlar, qoidalar, tomonlarning huquq va majburiyatlari mavjud. Ularni huquqiy tartibga solishda chiziq qayerda? Oilaviy huquqiy munosabatlar kontseptsiyasiga (tushunchaning ta’rifi) murojaat qilishdan oldin, oilaviy huquqiy munosabatlarning mohiyati va mohiyati atrofidagi muhokamalarni ko’rib chiqaylik. Oila (fuqarolik) huquqi fanida oilaviy huquqiy munosabatlarning tabiati haqida yagona qarash mavjud emas. Kontinental huquq oilasining bir qator mamlakatlarida (Germaniya, Italiya, Fransiya, Shveytsariya) oila huquqi kabi tarmoq umuman mavjud emas, fuqarolik huquqi usuli esa oila huquqini huquqiy tartibga solish usuli hisoblanadi. Rossiya huquqida ayrim tadqiqotchilar chet el tajribasi va ma’lum bir fikrlash mantig’iga asoslanib, oilaviy munosabatlarni huquqiy munosabatlarning alohida turi (va alohida, mustaqil huquq sohasi) sifatida ajratib ko’rsatmaydilar; boshqa tadqiqotchilar buning aksini isbotlaydilar - ya’ni oilaviy huquqiy 29 munosabatlarning mustaqilligi, bu haqda quyida muhokama qilinadi. Demak, oilaviy huquqiy munosabatlarning mustaqilligi haqida gapirish mumkinmi yoki ular boshqa turdagi huquqiy munosabatlarmi? Haqiqatni tushunish uchun, keling, qarama-qarshi ilmiy nuqtai nazarlarga murojaat qilaylik. Masalan, oilaviy huquqiy munosabatlarning asosiy belgisi sifatida bir qator olimlar ularning ishonchshaxsiy tabiatini ajratib ko’rsatishadi. Bu nuqtai nazar, xususan, E.M. Vorozheykin. Bu nuqtai nazar tarafdorlari (E.A. Korolev, I.M. Kuznetsova va boshqalar) oilaviy munosabatlarni tartibga solishda axloqiy me’yorlarning katta rolini va shaxsiy nomulkiy munosabatlarning mulkiy munosabatlardan ustunligini ta’kidlaydilar. oila qonuni Qarama-qarshi nuqtai nazarga amal qiluvchi olimlar, shaxsiy munosabatlar, asosan, huquqiy tartibga solish doirasidan tashqarida yotadi va huquqiy element faqat oila a’zolarining mulkiy munosabatlari sohasida zarur deb hisoblaydi. Shunday qilib, masalan, N.D. Yegorovning ta’kidlashicha, oila va fuqarolik huquqi sub’ekti o’rtasidagi sezilarli farqlarni aniqlash mumkin emas. Xuddi shunday, A.P. Sergeev, ijtimoiy munosabatlar, garchi ular oilaviy munosabatlar deb atalsa ham, mohiyatiga ko’ra fuqarolik huquqining predmeti bo’lgan munosabatlarning bir turi ekanligini ta’kidladi. Shunday qilib, ushbu kontseptsiya tarafdorlari oila huquqi, shuningdek, fuqarolik huquqi asosan mulkiy munosabatlarni tartibga soladi, chunki ular huquqiy tartibga solishga ko’proq mos keladi, ya’ni oilaviy huquqiy munosabatlar fuqarolik huquqiy munosabatlarining mohiyatidir. Darhaqiqat, huquqiy munosabatlarning ikkita toifasi bir-biri bilan chambarchas bog’liq: fuqarolik va oilaviy. Ularning o’xshashligi ayrim sub’ektiv va ob’ektiv xususiyatlarda ayniqsa yaqin. Fuqarolar o’rtasidagi munosabatlar sifatida ikkalasi ham mumkin. Ular ham, boshqalar ham asosan mulkiy va nomulkiy imtiyozlarga ega bo’lishi mumkin. Ammo bu munosabatlarning o’xshashligi faqat yuzaki. Shaxsiy (shaxsiy ishonchli) munosabatlarsiz, oila kabi shakllanish bo’lmaydi, faqat mulkiy munosabatlar qoladi - faqat shaxsiy ishonchli munosabatlar bilan bog’liq bo’lgan oila va nikoh kabi tushunchalar chetda qolar edi. Mohiyatan ikki xil ijtimoiy munosabatlar mavjud bo’lib, ularning har biri mustaqil kategoriya sifatida mavjuddir. 30 II BOB. O’zbek oilalalarida oilaviy munosabatlarning dolzarb muammolari va ularga yordam berishning amaliy jihatlari. 2.1. O’zbek oilaviy munosabatlarda er-xotin, farzand va ota-ona o’rtasidagi munosabatlar va ziddiyatli vaziyatlarda ularni hal qilish usullari. Oiladagi nizolar, sevgi munosabatlaridagi kabi, tabiiydir. Oilaviy hayotdagi ko’plab nizolarning sababi har bir turmush o’rtog’ining oilaning qolgan qismini uning qoidalariga muvofiq yashashga undash istagi. Darhaqiqat, boshqa odamlar inson uchun qulay bo’lgan tarzda harakat qilishga rozi bo’lganda, bu juda qulay. Biroq, boshqalar bo’ysunishga majbur emas, shuning uchun fan ko’pincha oilada yuzaga keladigan nizolarni hal qilish yo’llarini izlashga majbur. Er-xotinlar o’rtasida yuzaga keladigan janjallarga xotirjam bo’lishingiz kerak: Birinchidan, ular normaldir. Ikki kishining har birining o’z qarashlari, qarashlari, istaklari bor, ular har doim ham boshqa nuqtai nazarga to’g’ri kelmaydi. Ikkinchidan, turmush o’rtoqlar biror narsada kelishib olish, qandaydir murosaga kelish uchun bir-birlari bilan muloqot qilishlari kerak. Muammo turmush o’rtoqlar nimaga rozi bo’lmaganida emas, balki ular kelishishga harakat qilmasliklarida. Fikrlarning farqi va istaklarning nomuvofiqligi aslida tezda yo’q qilingan hodisadir. Muammo har doim odamlar bir-birini eshitishni istamaydigan joyda paydo bo’ladi, ular qichqiriq va haqoratga murojaat qilishadi, sudrab ketishadi va hal qilmaydilar. Insonning his-tuyg’ularini nazorat qila olmaslik ko’pincha yetuk bo’lmagan ruh va baxtsiz turmush tarzining ko’rsatkichidir. Odam g’azablangan, biror narsadan qo’rqadi, norozi, injiq va hamma narsani oyoqqa turishini xohlaydi. Bu har qanday vaziyatda o’zini xotirjam his qilishiga yo’l qo’ymasdan, shaxsning ichida bir oz keskinlikni keltirib chiqaradi. Va agar siz har qanday vaziyatda, hatto kichik janjal bilan ham asabiylashsangiz, unda siz nafaqat boshqa odamlar bilan muloqot qilish muammosi haqida, balki dunyoga nisbatan nega g’azablangan va bezovtalanishingiz haqida ham o’ylashingiz kerak. Janjal qilmang, lekin xotirjam gapiring. Voyaga 31 yetgan, o’ziga ishongan odamlar doimo xotirjam bo’lishadi. Bu ularga nafaqat eshitishni xohlaydigan suhbatdoshlarni tinglash, balki ularni tinchlantirish imkonini beradi, chunki agar siz baqirishni davom ettirmasangiz, suhbatdoshingiz tez orada qichqirishni to’xtatadi. Xotirjamlik bilan gapiring, fikringizni bildiring, lekin uni majburlamang. Tushuningki, hech kim sizni xohishingizsiz hech narsa qilishga majburlamaydi. Xotirjam bo’ling: sizdan hech narsa tortib olinmaydi va ular sizni xohlamagan narsani qilishga majburlamaydilar. Janjal qilmang, lekin xotirjam gapiring! Bu siz uchun foydali. Siz asabiy emassiz, tashvishlanmaysiz. Siz hal qilinishi kerak bo’lgan muammo paydo bo’lganini tushunasiz, lekin siz bundan hech narsani yo’qotmaysiz va yomon odamga aylanmaysiz. Sokin holat va hushyor ko’rinish muammoni ildizida ko’rishga va uni tezda hal qilishga yordam beradi. Bahsli vaziyatda xotirjam bo’ling, shunda suhbatdoshingiz ham xotirjam bo’lishi mumkin, chunki siz unga hujum qilmaysiz. Bu muammoni tezda hal qilishga yordam beradi, chunki siz ham, raqibingiz ham bir-biringizni tinglaysiz, tahlil qilasiz va vaziyatdan chiqish yo’lini topishga harakat qilasiz. Oilaviy nizolar nima? Psixologik yordam veb-saytining veb-sayti oiladagi nizolarni ikki kishining fikrlari yoki istaklari bilan to’qnash kelishi tabiiy jarayon deb hisoblaydi, buning natijasida ular umumiy yo’nalish topishni xohlashadi. Hatto aytish mumkinki, janjal er-xotinning birligidan dalolat beradi, garchi mojaro paytida ular janjallashayotgan bo’lsalar ham. Birinchidan, agar turmush o’rtoqlar janjal qilsalar, unda ular baham ko’radigan narsalari bor. Va odamlar har doim ham umumiy mulkni emas, balki erkinlik, shaxsiy hudud, bolalar va boshqalarni ham baham ko’radilar. Boshqacha qilib aytganda, turmush o’rtoqlar faqat nizo predmeti ular uchun muhim bo’lganda janjallashadilar. Bundan tashqari, odam qarama-qarshi tomon bilan janjallashishni istamasa, nizo yuzaga keladi. Bunday paradoks: odamlar o’zlariga tajovuz qilmasdan, bir-birlarini xafa qilishni xohlamasliklari uchun janjal qilishadi. Ikkinchidan, janjal, turmush o’rtoqlar hali ham xuddi shu yo’lda ketayotganligini ko’rsatadi. Qarama-qarshilik - bu ikki kishi borishga tayyor bo’lgan yo’lning yo’qligi. Aynan mojaro paytida ular uni topishga harakat qilishmoqda. Bu shuni ko’rsatadiki, odamlar birgalikda oldinga borishni xohlashadi, shuning uchun ular 32 hozirgacha ular uchun eng yaxshi variant bo’lib tuyulgan narsani qilish uchun bir- birlariga shunchalik qattiq harakat qilmoqdalar. Psixologlar oiladagi janjallarni normal holat deb hisoblashadi. Mojarolar tufayli er-xotinlar bir-birlaridan nafratlana boshlaydilar va bundan ham ko’proq ajrashishadi. Shuning uchun oilada har doim paydo bo’ladigan nizolarni qanday hal qilish kerakligi masalasi juda dolzarb bo’lib qoladi. Oiladagi nizolar turmush o’rtoqlar va hatto bolalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning bir usuli hisoblanadi. Bu jarayonning ijobiy tomoni ham bor: janjal munosabatlarni rivojlantirishga, o’zgartirishga, qaysidir yo’nalishda borishga undaydi. Ba’zida odamlar janjallashishadi, chunki bu ularning umumiy narsaga ega bo’lishning yagona yo’li. Har bir oilaning o’ziga xos xususiyatlari bor, agar u turmush o’rtoqlarni birlashtirsa, bo’lish huquqiga ega. Odamlar janjal qilishlari tabiiy, ayniqsa, bu odamlar turmush o’rtoqlar va mehribon sheriklar bo’lsa. Sizning munosabatingizda hech qachon janjal bo’lmaydi deb umid qilish ahmoqlikdir, chunki dunyoda ikkita bir xil odam yo’q. Siz qanchalik yaqin va sevgan bo’lsangiz ham, sizning fikringiz sherigingizning fikriga to’g’ri kelmaydigan muammolar doimo bo’ladi. Va bu sizning ideal munosabatlaringizda nega janjal chiqqaniga hayron bo’lmaslik uchun eslash kerak. Odamlar odatda nizolarni qanday hal qilishadi? Ular qichqirishadi, tanqid qilishadi, qoralashadi, janjal qilishadi, hatto idishlarni urishadi va yugurib kelishadi. Hech kimga sir emaski, muammolarni hal qilishning bu usullari faqat sevishganlar munosabatlarida iz qoldiradi. Biroq, odamlar ba’zi tushunchalar bo’yicha kelisha olmasalar ham, baqirishda davom etadilar. Ammo bir haqiqatni yodda tutish kerak: qichqirayotgan odam eshitilmaydi! Shuning uchun, janjal va qichqiriqlardan so’ng, sheriklar bir-birlari bilan xotirjam ohangda muloqot qilishni boshlamaguncha, muammo hal etilmaydi. Hamkorlar rishtalarni va sevgini mustahkamlashni xohlaydigan har qanday munosabatlar sheriklarning tinch janjal qilish qobiliyatiga muhtoj. Ushbu turdagi janjaldan siz bir-biringizga hurmat ko’rsatgan holda, ziddiyatli vaziyatni har ikki tomon uchun eng foydali tarzda hal qilishingiz tushuniladi. Siz o’zingiz uchun muhim bo’lgan narsadan voz kechmaysiz, lekin ayni 33 paytda sevganingiz uchun muhim narsani qabul qilasiz. Odatda turmush o’rtoqlar janjallashishadi, chunki ular o’z fikrlarining to’g’riligini isbotlashni xohlashadi va masalani boshqa yo’l bilan hal qilish mumkinligini eshitishni xohlamaydilar. Biroq, raqib ham xuddi shunday qilishga harakat qilmoqda. Xo’sh, bu holatda, agar tomonlarning hech biri bir-birini eshitmasa, faqat o’z nuqtai nazarini raqib ongiga singdirishga harakat qilsa, masalani qanday hal qilish mumkin? Tinch janjalda sizning fikringiz va sherigingiz o’rtasidagi farqni hurmat qilganingizda printsip muhim ahamiyatga ega. Siz sevgan insoningiz sizdan boshqacha o’ylashini tushunasiz, lekin o’zingizni ham, uning nuqtai nazarini ham hurmat qilasiz. Oiladagi tinch janjal quyidagilarni o’z ichiga oladi: sheriklar bir-birlaridagi farqlarni hurmat bilan muhokama qila olishlari; sheriklar bir-biriga o’z fikrlari va boshqa tomonga xos bo’lmagan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lishlariga imkon berishlari; ularning fikri to’g’ri va noto’g’ri ko’rinishiga qaramay, sheriklar hurmatga loyiqdir. Ikkita bir xil odam yo’q. Shuning uchun sizning fikringiz boshqa odamning fikri kabi to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishi mumkin. O’zingizning va boshqa birovning nuqtai nazari o’rtasidagi farqni hurmat qilishni o’rganing. Boshqa odamni o’zingizga o’xshatishga emas, balki janjalni boshlagan muammoning echimini topishga intiling, shunda u sizga ham, sevimli sherigingizga ham mos keladi. Nima uchun oilaviy nizolar paydo bo’ladi? Oilaviy nizolarning paydo bo’lishi uchun juda ko’p sabablar mavjud, chunki nikoh nafaqat birgalikdagi uy xo’jaligini yuritish va farzand ko’rish, balki o’z xohish-istaklarini bajarish, ehtiyojlarni qondirish va baxtli yashash istagini ham o’z ichiga oladi. Erkak va ayol turmush qurish orqali o’z hayotlarini yaxshilashni xohlaydigan odamlar bo’lib qolishadi. Biroq, nizolar er-xotinning qarama-qarshi yoki bir-biriga mos kelmaydigan qarashlari, istaklari, manfaatlari, ehtiyojlari va boshqalar to’qnashuvi bo’lganda yuzaga keladi. Er-xotinlar o’rtasidagi janjallarning umumiy sabablari: 34 Oilaviy hayotni o’tkazishga qarashlardagi farq. Oilaviy xiyonat. Turmush o’rtoqlarning egoizmi. Haddan tashqari rashk. Hamkorlarga hurmatsizlik. Qondirilmagan ehtiyojlar. Turmush o’rtoqlardan birining bolalarni tarbiyalashda yoki uy ishlarida ishtirok etmasligi. Albatta, har bir oilada mojaroning o’ziga xos sabablari bor. Va ko’pincha bu sabablarning bir nechtasi bor. Shunday qilib, barcha nizolar quyidagilarga bo’linadi: Ijodiy - sheriklar chidashga, murosaga kelishga, muzokaralar olib borishga, konstruktiv suhbatlar o’tkazishga tayyor bo’lganda. Bu jarayonga ongli yondashishni, munosabatlarda taraqqiyotga erishish uchun kichik narsadan voz kechishga tayyorlikni talab qiladi. Bunday ittifoqlar faqat ikkala sherikning birgalikdagi sa’y-harakatlari bilan mustahkamlanadi. Buzg’unchi - to’qnashuvda hamma boshqa tomonning xohish va manfaatlarini tinglashni xohlamasa, u faqat muammoni hal qilishning o’ziga xos variantini talab qiladi. Bunday tortishuvlar natijasida er-xotinning bir-biriga bo’lgan hurmati yo’qoladi. Ular o’rtasidagi aloqa majburiy bo’ladi. Ko’pincha sheriklar bir-biriga qaramay harakat qilishni boshlaydilar. Natijada ko’pincha ajralish sodir bo’ladi, bunda hamma faqat qarama-qarshi tomonni ayblaydi va shaxsan sodir etilgan harakatlarga e’tibor bermaydi. Shunday qilib, oilaviy nizolarning quyidagi sabablarini ajratish mumkin: Har bir insonning oilaviy hayotda faqat o’z istaklari va ehtiyojlarini amalga oshirish istagi. 35 O’z-o’zini tasdiqlash va o’zini namoyon qilish istagi. Qarindoshlar, qarindoshlar, bolalar, do’stlar bilan konstruktiv suhbatlar o’tkaza olmaslik. Biror kishining qo’shma uy xo’jaligini, hayotni olib borishda ishtirok etishni istamasligi. Turmush o’rtog’ining (turmush o’rtog’ining) ko’p pul topish imkoniyati bo’lmaganda ortiqcha moddiy ehtiyojlari. Birgalikda bolalarni tarbiyalash bo’yicha fikrlarning xilma-xilligi. Farzand tarbiyasiga befarqlik. Er/xotin, ona/ota, oila boshlig’i va boshqalarning rollari haqidagi qarashlardagi farqlar. Hamkorlarning asossiz umidlari. Temperament farqi. Boshqasini tushunishni istamaslik, bu konstruktiv muloqotning etishmasligiga olib keladi. Haddan tashqari rashk, xiyonatning mavjudligi, yaqin munosabatlarga e’tibor bermaslik. Uydagi tartibsizlik. Yomon odatlarning mavjudligi yoki ular bilan bog’liq oqibatlar. Moddiy kamchilik. Moddiy, ma’naviy, oilaviy qadriyatlardagi farq. Yosh oiladagi nizolar Yosh oilaning birinchi yilida ko’pincha nizolar paydo bo’ladi. Ularni yo’q qilish uchun sheriklar quyidagilarga tayyor bo’lishlari kerak: 36 Axloqiy va ijtimoiy. Bu erda hamkorlarning ta’limi, yoshi, ijtimoiy turmush darajasi muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, ayollar uchun turmush qurish uchun qulay yosh - 22-23 yosh, erkaklar uchun - 23-24 yosh. Ayol erkakdan katta bo’lmasligi kerak. Erkak xotinidan 12 yoshdan katta bo’lishi mumkin emas. Odamlar nikoh nima ekanligini, nikohda ulardan nima kutilishini va o’z majburiyatlarini bajarishga tayyorligini aniq tushunishlari kerak, balki faqat o’z huquqlarining bajarilishini talab qilishlari kerak. Turmush o’rtoqlar oilani mustahkamlaydigan va sog’lom bolalarni tarbiyalaydigan sog’lom turmush tarzini olib borishga tayyor bo’lishi kerak. Uy-joy va moddiy farovonlik har doim ham munosabatlarning uzoq umriga ta’sir qilmaydi, lekin ba’zida ular janjallarning rivojlanishi uchun kuchaytiruvchi omilga aylanadi. Motivatsion. Oila mehr-muhabbatga, o’z zimmasiga mas’uliyat olishga, farzandlar tarbiyasiga va ularni o’ziga to’q inson qilishiga, mustaqil bo’lishga tayyor bo’lishi kerak. Psixologik. Oilani mustahkamlash, rivojlantirish va ziddiyatli vaziyatlarni hal qilishga yordam beradigan bunday fazilatlar va xatti-harakatlarning mavjudligi. Pedagogik. Oilaviy hayotning turli sohalarida ma’lum bilimlarning mavjudligi va bu bilimlarni qo’llashga tayyorlik. Birorta oila yo’qki, unda janjal bo’lmaydi. Biroq, turmush o’rtoqlarning nafaqat ular o’rtasida, balki ularning har biri ichida paydo bo’ladigan har qanday nizolarni hal qilishga tayyorligi muhimdir. Bolalar o’rtasidagi oilaviy nizolar Oilada ikkinchi bola paydo bo’lganda, bu ko’pincha bolalar o’rtasida tez-tez nizolarga olib keladi. Bu juda normal holat, chunki bolalar ota-onalarining e’tibori va sevgisi, ularni o’z tomoniga tortish, boshqalardan ustunlik va hokimiyat uchun kurashadi. Bolalar o’rtasidagi nizolar odatiy holdir. Ota-onalar ularga aralashishga harakat qilishadi, lekin bu ko’pincha bolalarning ularning oldida to’qnashuvni to’xtatishiga olib keladi. Bolalar o’rtasidagi janjalning sababini hal qilish kerak, va faqat birovni jazolash emas, ikkinchisini himoya qilish, bu faqat bolalarning bir-biriga bo’lgan nafratini oshiradi. Ota-onalar bolalar o’rtasida nizolar 37 mavjudligi sababli xafa bo’lmasliklari kerak, chunki ular hatto baxtli oilalarda ham paydo bo’lishi mumkin. Ba’zida mojaroga e’tibor bermaslik eng yaxshi taktikadir, chunki ko’pincha bolalar ‘omma uchun’ ishlaydi. Oiladagi nizolarni hal qilish Oiladagi nizolarni hal qilish uchun siz tushunishga intishingiz kerak. Agar ikkala turmush o’rtoq ham bir-birini eshitishga harakat qilsa, unda murosaga kelish mumkin. Bu erda g’alaba qozonishning hojati yo’q, chunki g’alaba mag’lubning mavjudligini anglatadi. Ittifoq - bu qul va xo’jayinning emas, balki ikki teng sherikning ittifoqidir. Ikki turmush o’rtoq o’zaro munosabatlarda qulay bo’lishi kerak, natijada nikoh ittifoqi kimningdir istaklari amalga oshmaganligi sababli buzilmasligi kerak. Oiladagi janjallarni hal qilishda muammolardan qochmaslik, balki ularni hal qilish kerak. G’alaba qozonish yoki himoyalanishdan ko’ra qaror qabul qilish maqsadida konstruktiv va xotirjam muloqotga kirishing. Bahsga uchinchi shaxslarni jalb qilish tavsiya etilmaydi, chunki ular mojaroning yanada avj olishiga katalizator bo’lishi mumkin. Ajralish ko’pincha nizolarni hal qilish usullaridan biriga aylanadi. Psixologlar uch bosqichni ajratib ko’rsatishadi: Birinchi bosqich hissiy ajralish darajasida sodir bo’ladi, qachonki sheriklar birbirlarini qadrlashni, hurmat qilishni, sevishni, yordam berishni to’xtatadilar. Ikkinchi bosqich jismoniy ajralish bilan belgilanadi, qachonki sheriklar turli yotoqlarda uxlashni boshlaydilar va hatto alohida yashaydilar. Uchinchi bosqich qonuniy ajralish. Ko’pincha, ajralish haqiqatan ham sheriklarning nomuvofiqligi tufayli ma’lum bir oilada oddiygina bartaraf etilmaydigan nizolarni hal qilish usuliga aylanadi. Natijada oiladagi nizolarni hal qilish yo’llari Oiladagi muhit qanday bo’lishi sheriklarning xatti-harakati va muloqotiga bog’liq. Faqat ikkalasining sa’yharakatlari bilan baxtli birgalikdagi kelajakka erishish mumkin. Oxir-oqibat nizolarni hal qilish uchun sheriklar ba’zi qoidalarga rioya qilishlari kerak: Birbiringizni kimligingiz uchun qabul qiling. Mavjud farqlarga real nazar bilan qarang va ular o’z-o’zidan o’tib ketishiga umid qilmang. Hamkoringiz bilan tanishing va uning xususiyatlarini, o’ziga xosligini qabul qiling. Yana yaqinlashish uchun qiyinchiliklarni ko’paytirmang, ularni 38 engishga harakat qiling. Haqoratlarni kechirishni va unutishni biling. O’z fikringizni majburlashni emas, balki muzokara qilishni o’rganing. Agar siz buni muhim deb bilsangiz, o’z nuqtai nazaringizni isbotlang, lekin boshqa tomon boshqa narsani xohlashini qabul qiling. Har bir oilada nizolar bor. Ko’pincha turmush o’rtoqlar ajrashmoqchi bo’lgan vaqt keladi. Ammo oila mustahkam va baxtli bo’ladi, unda er- xotinlar bir-birlarini qabul qilishga, erkinlik va huquqlarni buzmaslikka, shuningdek, muammolarni yanada konstruktiv hal qilishga qaror qilishadi. Siz qanchalik tez-tez ziddiyatli vaziyatlarga duch kelasiz? Nima uchun odamlar o’rtasida nizolar yuzaga keladi va nizoni qanday hal qilish kerak? Keling, buni aniqlaylik. Zamonaviy dunyoda nizolarsiz qilish qiyin. Mojaro har kim bilan, har qanday joyda va istalgan vaqtda sodir bo’lishi mumkin: uyda, ishda, do’konda, jamoat transportida va hatto Internetda (garchi notanish odamlarning baham ko’rish uchun biror narsasi bordek tuyulishi mumkinmi?). Kichkina mojaro kun bo’yi kayfiyatni buzishi mumkin. Yomon kayfiyatni boshqalardan yashirish juda qiyin, shuning uchun boshqalarning kayfiyatini buzish oson. Bu bir qator yangi mojarolarga olib kelishi mumkin. Ammo oldindan ogohlantirilgan - qurollangan. Mojarolarning o’ziga xos xususiyatlari va sabablarini batafsil o’rganib chiqib, siz ulardan qochishga harakat qilishingiz mumkin. Mojaro hal qilib bo’lmaydigan qarama-qarshilikdir. Bu tomonlarning har biri boshqa tomonning manfaatlariga mos kelmaydigan va qarama-qarshi pozitsiyani egallashga intiladigan vaziyatdir. Oilaviy nizolarni quyidagilarga bo’lish mumkin 3 xil: adolatsiz mehnat taqsimotiga asoslangan nizolar (- Nega axlatni olib chiqmadingiz? - Nega axlatni olib tashlashim kerak?) har qanday ehtiyojlarning qondirilmasligiga asoslangan nizolar (- Nega hech narsa pishirmaysiz? - Nega menga mo’ynali kiyim sotib olmadingiz?) ta’lim yo’qligi sababli janjal (sheriklardan birining stolidagi madaniyatsiz xatti-harakatlari, sheriklardan biri boshqasiga yoqmaydigan so’zlar) Oiladagi nizolarning sabablari Keling, statistikaga murojaat qilaylik. 266 amerikalik oila maslahatchilari o’rtasida so’rov o’tkazildi. Natijada, boshqalar qatorida, nizolar va kelishmovchiliklar ko’pincha er-xotinlarda yuzaga 39 keladigan muammolar aniqlandi. Bu… Asosiysi, mojarolar yuzaga kelganda, bunday vaziyatlarda o’zini qanday tutish kerakligini tushunish va nizolar munosabatlaringizni buzishiga yo’l qo’ymaslikdir. Mana ba’zi xatti-harakatlar: moslashish (sherik bilan kelishib oling, fikrga ega bo’ling, lekin uni bildirmang) qochish (mojaroli vaziyatdan qochish) hamkorlik (murosaga erishishga urinish, ikkala tomonni ham qoniqtiradigan birgalikdagi yechim) Oilada nizo borligini tan olish kerak - bu muammoni hal qilish uchun birinchi qadamdir. Keyin, siz oila a’zolari bilan nizoni hal qilishning mumkin bo’lgan usullarini muhokama qilishingiz va eng yaxshisini tanlashingiz kerak. Agar siz nizoni o’zingiz hal qila olmasangiz, unda eng yaxshi yechim oilaviy psixolog bilan bog’lanishdir. Psixologning malakali yordami, albatta, sizga zarar keltirmaydi. Tashkilotdagi nizolar Mehnat jamoasidagi nizolar bilan narsalar biroz boshqacha. Mojarolar bir necha sabablarga ko’ra yuzaga kelishi mumkin: mehnat jarayoni bilan bog’liq insoniy munosabatlar bilan bog’liq qo’l ostidagilarga ko’ra, ish beruvchining adolatsizligi tufayli Bunday nizolarni hal qilish uchun bir necha qadamlar mavjud: mojaroning sababini tushunish nizoning ikkinchi darajali sababi bor yoki yo’qligini aniqlang (ko’pincha mojaroning asosiy sababi ochiq qarama-qarshilikka o’tish uchun bahonadir) ziddiyatni hal qilish yo’llarini toping ziddiyatdan chiqish uchun o’zaro qaror qabul qilish ziddiyat sabablarini bartaraf etish oxirgi bosqich esa tomonlarni yarashtirishdir Jamoadagi har qanday nizolar ish beruvchining yelkasiga tushadi. Zero, jamoada munosabatlar keskinlashganda unumdorlik pasayadi. Nizolar ishchilarni tartibsizlikka olib keladi. Odamlar ish haqida emas, balki sodir bo’lgan mojaro haqida ko’proq o’ylashni boshlaydilar. Shuning uchun ish beruvchining o’zi birinchi navbatda xodimlar o’rtasidagi ziddiyatni hal qilishga harakat qilishi kerak. Ammo agar ish beruvchining o’zi bilan ziddiyat yuzaga kelsa, muammo yanada jiddiyroq. Bunday nizolar o’zaro kelishuv asosida kamroq hal qilinadi: ish beruvchilar va bo’ysunuvchilar o’rtasidagi nizolarning atigi 62 foizi hal qilinadi. Bunday hollarda, boshqa odamlarning manfaatlari haqida o’ylash muhim, lekin o’zingiznikini ham unutmaslik kerak. Umuman olganda, hokimiyat bilan bahslashmagan yaxshi, deb bejiz aytishmagan. Albatta, g’ururni ranjitish, obro’-e’tibor va kasbiy maqom xavf ostida bo’lganda, 40 o’zini tuta bilish, provokatsiyalarga munosabat bildirmaslik qiyin. Ammo mojarodan qochganingizdan so’ng, muzokaralar olib borish va murosaga kelish ancha yoqimli va samarali ekanligini tushunasiz. Siz shunchaki o’zingizga aniq belgi qo’yishingiz kerak: ‘Ish - bu mojarolar va tortishuvlar uchun joy emas!’ Mojarolarni hal qilish usullari Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, har qanday nizolar bizning kayfiyatimiz va sog’lig’imizga yomon ta’sir qiladi. Esingizda bo’lsin, asab hujayralari juda va juda sekin yangilanadi. Inson jahli chiqqanida esa tajovuzkorlik gormoni - norepinefrin, tabassum qilganida esa baxtiyorlik gormoni serotonin va endorfin ishlab chiqariladi. Shuni ham yodda tutish kerakki, hech qanday holatda bu mojaro doirasidan tashqariga chiqmaslik va o’tmishdagi kelishmovchiliklar va shikoyatlarni unga tortmaslik kerak. Aks holda, u qor to’pi kabi to’planib qoladi va har safar mojarodan chiqish qiyinroq bo’ladi. Ijobiy va salbiy tomonlarini tortishni unutmang. Darhaqiqat, ba’zida o’yin shunchaki shamga arzimaydi va bahslashishga vaqt sarflashdan ko’ra taslim bo’lish yaxshiroqdir. O’zingizni bir joyga to’plashingiz kerak. Suhbatni boshqa mavzuga o’tkazish yoki suhbatni boshqa vaqtga o’tkazish yaxshiroqdir. Ehtimol, mojaroning sababi allaqachon ahamiyatsiz bo’lib qoladi va u hal qilinadi. Ko’pgina kichik to’qnashuvlar bir muncha vaqt o’tgach, bizga ma’nosiz va kulgili tuyuladi. O’zingizni chalg’itishga harakat qiling, vaziyatdan voz keching va yaxshi va yoqimli narsa haqida o’ylang. Har doim mashhur Konfutsiy iqtibosini eslang: “Eng yaxshi urush - oldini olgan urush.” Agar siz ziddiyatlarni o’rganayotgan bo’lsangiz, o’qishingiz mumkin bo’lgan kitoblar va maxsus adabiyotlar quyida keltirilgan. Mana, mojarolardan qochish va hal qilish ko’nikmalaringizni yaxshilash uchun o’qishingiz mumkin bo’lgan kitoblarning kichik ro’yxati. Koren, Gudman“Savdolashish san’ati yoki muzokaralar haqida hamma narsa” Lixon- “Mojaro. Tinchlikka yetti qadam” Egides –“Muloqot labirintlari yoki odamlar bilan qanday til topishish kerak” Shvarts Gerxard Mojaroli vaziyatlarni boshqarish: nizolarni tashxislash, tahlil qilish va hal qilish’ Oilangiz va do’stlaringizga g’amxo’rlik qiling, hamkasblar bilan yaxshi munosabatda bo’ling, ijobiy fikrlashga va tez-tez tabassum qilishga harakat qiling! Oiladagi nizolar: oldini olish va davolash. Suhbat Konstruktiv mojaro “yaxshi janjal”dan yaxshiroqdir 41 Shunday qilib, Har bir inson eshitishga shoshilsin, gapirishda sekin, jahl qilishda sekin. Mojaroli vaziyatda o’zini tutishning nokonstruktiv usuli yo janjalga yoki hal qilinmagan vaziyatga, ya’ni o’sha “yomon dunyo” ga olib keladi. Qarama- qarshiliklar hal etilmagan, biroq tomonlar vaqtincha yarashib, go’yo “sovuq urush” holatida. Konstruktiv bo’lmagan mojaro ko’pincha ‘taqiqlangan kuch usullari’ bilan birga keladi: o’zaro haqorat, bosim, shantaj va boshqalar. Muloqotni o’tkazishning bunday usuli bilan raqiblar ba’zida bahsning asl mavzusi nimadan iboratligini umuman unutishadi. Har qanday odamlar guruhida ko’rinadigan qarama-qarshiliklar va to’qnashuvlarning yo’qligi ba’zan bu erda sevgi va hamjihatlik hukm surayotganidan dalolat bermaydi. Ma’lumki, masalan, Amerika kommunalarida, hippi aholi punktlarida, cheklangan hududda yaqin yashaydigan odamlar jamoasida muqarrar bo’lgan mojarolar juda kam bo’lgan. Hippi koloniyalarida janjal va nizolarning deyarli yo’qligi hippilarning hayotga va bir-biriga juda oson munosabati bilan izohlanadi. Ular sevgi va erkinlikni targ’ib qilishdi, lekin aslida birodarlarining taqdiri ularga chuqur befarq edi. Xippilarning falsafasi shunday: siz biz bilan bo’lganingizda, biz o’zimizni yaxshi his qilamiz, zavqlanamiz, biz siz bilan ovqat va giyohvand moddalarni baham ko’ramiz, lekin siz ketishingiz mumkin, bizni tark etasiz va hech kim sizni ko’p eslamaydi. Agar koloniyadan bir kishi to’satdan g’oyib bo’lsa, uni hech kim qidirmadi va hamma unga nima bo’lganligi haqida juda tashvishlanmadi: u qamoqqa tushganmi, o’ldirilganmi yoki giyohvand moddalarni haddan tashqari oshirib yuborishdan vafot etganmi. Ko’pincha erkak va ayol nikohdan tashqari birgalikda yashash uchun birlashgan juftliklarda tashqi ko’rinishida juda tinch-totuv yashash ham kuzatiladi, ammo bunday er-xotin qonuniy nikohga kirishi bilanoq, nizolar boshlanadi. Nega? Mas’uliyatsizlik va o’zaro zavq bilan bog’langan odamlar haqiqiy munosabatlarni qurmaydilar, ular haqiqiy his-tuyg’ular bilan bog’lanmaydi. Biz birga bo’lganimizda - biz birga yashaymiz, charchadik - qochib ketdik. Odamlar, umuman olganda, bir-biriga befarq. Qo’shni ular uchun unchalik aziz emas, ular unga ayniqsa ildiz otishmaydi va shuning uchun uning kamchiliklari bilan osongina murosa qiladilar. Ular aytishayotganga o’xshaydi: biz birgalikda umumiy ish qilish, o’z ustimizda ishlash 42 uchun emas, balki birga dam olish uchun yig’ilganmiz, shuning uchun biz bir- birimizga aralashmaymiz. Bunday vaziyatda, odamlarni zino gunohi birlashtirganda va jinlar ularni haqiqatdan ham vasvasaga solmasa: nega gunoh va qonunsizlik nomi bilan yaratilgan ittifoqni buzish kerak? Shuning uchun, turmush o’rtoqlar o’rtasida to’qnashuvlar va kelishmovchiliklar yuzaga kelganda, bu ularning bir-birlarini sevmasliklarini anglatmaydi. Ular, ehtimol, aksincha, o’z munosabatlarini yaxshilashni, sevgan kishiga ildiz otishni xohlashadi, lekin, afsuski, ular ko’pincha kelishmovchilik sharoitida qanday qilib to’g’ri harakat qilishni bilishmaydi. Albatta, barchamiz ziddiyatlarni minimal darajaga tushirishga harakat qilishimiz kerak. Profilaktika va profilaktika bilan shug’ullaning. Ammo, agar ziddiyat yuzaga kelgan bo’lsa, uni har ikki tomon uchun ham konstruktiv va samarali hal qila olish kerak. Konfliktli vaziyatda xatti-harakatlarning eng umumiy, ammo eng muhim qoidalari yuqoridagi epigrafda keltirilgan. Mojaroda, nizoda, eng yomon maslahatchi g’azabdir. G’azab, tirnash xususiyati ongni buzadi va odamning irodasini falaj qiladi, shuning uchun odam bu holatda to’g’ri qaror qabul qila olmaydi. Dono Sulaymon: “Tezkor odam ahmoqlik qiladi”. Bu mavzuda ko’plab maqollar mavjud: “Bir so’zdan asrga janjal”; “Tilingizni suhbatda saqlang, lekin qalbingiz g’azabda”; “Janjaldan oldin bo’sh tortishuv yaqinda” va boshqalar. Va shuning uchun Havoriy Yoqub shunday ko’rsatma beradi: “har bir inson” “g’azablanishga sekin” va “gapirishga sekin” bo’lsin, to’qnashuvni chalkashtirib yuboradigan va qo’shnini xafa qiladigan ortiqcha narsalarni aytmaslik uchun. Ehtiyotsiz, o’ylamasdan aytilgan so’z jiddiy suhbatda juda zararli bo’lishi mumkin. Shuning uchun, u bizga nimani aytmoqchi ekanligini va bizdan nimani xohlashini tushunish uchun siz tinglashni, raqibingizni tinglashni (“tezkor eshitish”) o’rganishingiz kerak va shundan keyingina so’zlaringiz haqida o’ylab, unga javob berishingiz kerak. faqat ma’no haqida, balki bizning javobimiz shakli haqida ham. Axir, bu unchalik muhim emasligi ma’lum nima muhimligini ayting Qanday aytib bermoq. Xuddi shu fikrni shunday aytish mumkinki, odam jiddiy va uzoq vaqt xafa bo’ladi yoki u bizning so’zlarimizga quloq soladi. Shunday qilib, keling, nizolarni hal qilish usullariga o’tamiz. Mojarolarni hal qilish: strategiya va taktika Erkak yoki ayolning bilimi sinovdan o’tkaziladi Jang 43 paytida ular o’zlarini qanday tutishadi? O’tgan asrning 70-yillarida konfliktologiya bo’yicha mutaxassislar konfliktli vaziyatda xatti-harakatlarning beshta uslubini aniqladilar: qochish, moslashish, qarama-qarshilik, murosaga kelish, hamkorlik. Keling, ushbu uslublarning har birini birma-bir ko’rib chiqaylik. Qochish. Ushbu uslubning nomining o’zi to’qnashuv ishtirokchisining konfliktdan qochishga, undan qochishga intilishidan dalolat beradi. Shu bilan birga, qochishda o’z pozitsiyasini himoya qilish uchun faol harakatlar qilish yoki qaramaqarshi tomon bilan hamkorlik qilish, nizolashayotgan barcha tomonlarni qoniqtiradigan yechim topish uchun harakat qilish istagi yo’q. Qochish odatda bir necha hollarda tanlanadi: - konflikt predmeti qochgan tomon uchun muhim va muhim bo’lmaganda. Biror kishi bunday mayda-chuydalar uchun janjal qilishning hojati yo’qligiga ishonadi; - mojarosiz maqsadlaringizga erishish imkoniyati mavjud bo’lganda; - teng kuch va mavqega ega bo’lgan, munosabatlarida asoratlarni oldini olishni xohlaydigan odamlar o’rtasida ziddiyat yuzaga kelganda; - konfliktdan qochadigan kishi o’zining noto’g’ri ekanligini bilsa yoki o’z hamkasbida b haqida katta kuch, yuqori lavozim, martaba yoki hissiy jihatdan muvozanatsiz holatda. O’tkir to’qnashuvni kechiktirish va to’g’ri, asosli qaror qabul qilish uchun vaqt olish uchun ba’zan qochish kerak. Qochish har doim ham ziddiyatli vaziyatda xattiharakatlar usuli sifatida qabul qilinishi mumkin emas. Ba’zida mojaroga sabab bo’lgan muammo haqiqatan ham jiddiy muhokama qilishni va birgalikda echim izlashni talab qiladi. Ammo ko’pincha qochish yaqinlashib kelayotgan janjaldan qochishga yordam beradi, ayniqsa uning mavzusi ahamiyatsiz bo’lsa va raqiblardan biri g’azab va g’azablangan holatda bo’lsa. Moslashuv. Konfliktdagi xatti-harakatlarning yana bir uslubi. U qochish bilan juda ko’p umumiyliklarga ega, ammo undan tomonlarning nizoni hal qilish uchun birgalikdagi harakatlardan qochmasligi bilan farq qiladi. Bunday xatti-harakatlar uslubi bilan qarama-qarshi tomonlarning manfaatlari ko’proq hisobga olinadi. Moslashishda ishtirokchilar o’zaro ishonch, muvofiqlik, yarashuv orqali mojaroni yumshatishga, yumshatishga intiladilar. Ular murosasiz va boshqa tomonning 44 manfaatlarini hisobga olgan holda bir-biriga bo’ysunishga tayyor. Mojaroli vaziyatda xulq-atvor usuli sifatida moslashish bir necha hollarda qabul qilinadi. Avvalo, mojaro qaynash nuqtasiga yetganida, ehtiroslar avjiga chiqadi va tinchlikni saqlash uchun o’zaro yon berish va bir-biriga qadam qo’yish talab etiladi. Moslashuv konflikt ishtirokchisi yuzaga kelgan muammoni unchalik muhim bo’lmagan, o’zi uchun muhim deb hisoblagan va shuning uchun boshqa tomonning manfaatlarini hisobga olishga, unga taslim bo’lishga tayyor bo’lgan hollarda qo’llanilishi mumkin. Konfliktologiyada moslashish konfliktlarni hal qilishning eng maqbul usuli hisoblanadi. Uning qo’l ostida qarama-qarshi tomonlar yechimdan qochmaydi, balki murosaga intiladi, muammoni birgalikda hal qiladi, yaxshi munosabatlar va do’stona munosabatni qadrlaydi. Ular yon berishadi, lekin ayni paytda ularning manfaatlarini eslashadi. Qarama-qarshilik konfliktda o’zini tutish usuli sifatida, bu uslubni qo’llagan shaxs o’z nuqtai nazarini boshqa tomonlarga majburlashga intilishi, nizolashayotgan boshqa tomonlarning manfaatlarini hisobga olmasdan, qattiq va mustaqil harakat qilishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, raqibni ustun qo’yish, konfliktda g’alaba qozonish uchun kuchli bosim, rasmiy pozitsiya, shantaj, qo’rqitish, majburlash va hokazolar qo’llaniladi. Qarama-qarshilik, agar qarama-qarshi tomon muammoni hal qilish bo’yicha o’z pozitsiyasi yagona to’g’ri ekanligiga to’liq ishonch hosil qilganda qo’llaniladi. O’zining yuqori lavozimida u kuchli pozitsiyadan harakat qiladi va boshqa tomonni kerakli qarorni qabul qilishga majburlamoqchi. Qaramaqarshilikda har doim ham kuch va kuch ishlatilmaydi. Lekin bu har doim o’z pozitsiyasini, o’z manfaatlarini juda qat’iy va murosasiz himoya qilishdir. Qaramaqarshilik, shubhasiz, ziddiyatli vaziyatlarda eng nomaqbul xatti-harakatlar uslubidir. Qarama-qarshilikda qo’pol kuch har doim ham qo’llanilmasligi allaqachon aytilgan; ba’zan qarama- qarshilik o’z pozitsiyasini qat’iy va o’jarlik bilan qo’llabquvvatlashda ifodalanishi mumkin. Bunday pozitsiyani e’lon qilgan tomon o’z qarorida ishonchli dalillar va qat’iylikdan foydalanadi, chunki u muhokama qilinayotgan masala o’zi uchun juda muhim ekanligini biladi. 45 Murosaga kelish. Bunday xulq-atvor uslubi bilan nizolashayotgan tomonlar o’zaro kelishmovchiliklarni o’zaro yon berish orqali hal qilishga tayyor; ular barcha tomonlarni qanoatlantiradigan o’rta echimni qidirmoqdalar. Murosaga kelish mojarolarni hal qilishning eng afzal usullaridan biri hisoblanadi, chunki u dushmanlikni engishga olib keladi va nizoning barcha ishtirokchilarini ma’lum darajada qondirishga imkon beradi. Mojaro tomonlari muammoni hal qilish uchun murosaga murojaat qilganda, bu ularning yuqori xulq-atvor madaniyati va aqlidrokidan dalolat beradi. Biroq, ushbu uslubni qo’llashdan oldin, hamma narsani yaxshilab o’ylab ko’rish kerak, murosa qarorlarini qabul qilishga shoshilmaslik va ma’lum bir vaziyatda murosa mos keladimi yoki qochish, yashash yoki hamkorlik qilish kerakmi yoki yo’qligini yaxshilab tekshirish kerak. Murosaga kelish har doim ham muammoning yechimi bo’lavermaydi va har doim ham barcha qaramaqarshiliklarni hal qilishga va tomonlarning barcha manfaatlarini qondirishga qodir emas, lekin ba’zida murosaga kelish, hatto qarama-qarshi tomonlar bir-birini istisno qiladigan manfaatlarga ega bo’lgan taqdirda ham qo’llanilishi mumkin, ammo ular o’zlarining manfaatlarini bilishadi. vaqtinchalik yechim topib, shu vaqtgacha, to’g’riroq yechim topilmaguncha, bu holat bilan kelishib olish kerak. Bundan tashqari, agar mojaro janjalga aylanib ketish xavfi tug’dirsa va munosabatlarning buzilishi va katta yo’qotishlarga olib keladigan bo’lsa, oraliq variant sifatida murosaga kelish juda ma’qul. Hamkorlik xarakterli jihati shundaki, nizolashayotgan tomonlar o’z manfaatlarini maksimal darajada oshirishni xohlashadi, lekin qarama-qarshilikdan farqli o’laroq, ular birgalikda barcha tomonlarni qoniqtiradigan echim izlaydilar. Ular birgalikda harakat qilishadi, umumiy maqsadga erishish uchun hamkorlik qilishadi. Agar masala barcha tomonlar uchun muhim bo’lsa, bu uslub maqbuldir va hech kim uni hal qilishdan qochmoqchi emas. Shu bilan birga, tomonlar bir-birining manfaatlari va ehtiyojlarini hisobga oladi. Bu uslub oddiy emas, chunki muammoni muhokama qilish katta donolik, sabr-toqat, do’stona munosabat va birgalikda qaror qabul qilish qobiliyatini talab qiladi. Axir, mojaro ishtirokchilarining barcha 46 istaklarini imkon qadar ko’proq inobatga olish va bir qarorga kelish kerak. Oilada ziddiyatli vaziyatlarning kuchayishi bilan oilaviy munosabatlar bugungi kunda eng mashhur mavzulardan biri hisoblanadi, chunki oila va nikoh instituti jamiyat ijtimoiy hayotining ajralmas qismidir. Kundalik hayotda ko’pincha bir-birini sevadigan er va xotin asosiy narsani - tushunishni topa olmaydi, bu esa oilada ko’p sonli nizolarga olib keladi. Turmush o’rtoqlar o’rtasidagi to’liq tushunish ko’pincha katta avlod oilalarida, asosan urush davridan o’tgan oilalarda uchraydi. Doimiy harakatda bo’lgan zamonaviy avlod yo mavjud vaziyatni qabul qilishi yoki oilaviy nizolarni hal qilish yo’llarini izlashi kerak. Ilmiy ishning maqsadlaridan biri oilaviy nizolarni hal qilishning sabablari va usullarini ko’rib chiqishdir. Oila insonlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning eng qadimgi instituti, o’ziga xos hodisadir. Uning o’ziga xosligi shundaki, bir nechta odamlar uzoq vaqt davomida, o’nlab yillar, ya’ni inson hayotining ko’p qismi uchun eng yaqin tarzda o’zaro aloqada bo’lishadi. Bunday intensiv o’zaro ta’sir tizimida nizolar, nizolar va inqirozlar paydo bo’lishi mumkin emas. Psixologiyada konflikt deganda kamida ikki kishi, guruhlar o’rtasidagi ongli to’qnashuv, qarama-qarshilik, ularning bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan, bir-biriga mos kelmaydigan, bir-birini inkor etuvchi ehtiyojlari, qiziqishlari, maqsadlari, shaxs va guruhlar uchun muhim bo’lgan xatti-harakatlari, munosabatlari tushuniladi. To’qnashuvlardan qochish mumkin emas, ular har qanday hayotiy sharoitda paydo bo’ladi va tug’ilishdan to o’limgacha odamga hamroh bo’ladi. Oilaviy nizolar er-xotinlar, ota-onalar va bolalar, turmush o’rtoqlar va har bir er-xotinning ota-onalari, bobo-buvilar va nevaralar o’rtasidagi nizolarga bo’linadi. Oilaviy munosabatlarda asosiy rolni nikohdagi nizolar egallaydi. Ular ko’pincha turmush o’rtoqlarning ehtiyojlaridan norozilik tufayli paydo bo’ladi. Nikohdagi nizolarning sabablarini ajratib ko’rsatish mumkin: -er-xotinning psixoseksual mos kelmasligi; — o’zining ‘men’ ning ahamiyatiga bo’lgan ehtiyojdan norozilik, sherik tomonidan qadr-qimmat tuyg’usiga hurmatsizlik; — ijobiy his-tuyg’ularga bo’lgan ehtiyojdan norozilik: mehr, g’amxo’rlik, e’tibor va tushunishning etishmasligi; — turmush o’rtoqlardan birining haddan tashqari qoniqishiga qaramligi ehtiyojlar 47 (alkogol, giyohvand moddalar, faqat o’zlari uchun moliyaviy xarajatlar); — uy ishlarida, bolalarni tarbiyalashda, ota-onalarga nisbatan va hokazolarda o’zaro yordam va o’zaro tushunish zaruratidan norozilik; — dam olish ehtiyojlari, sevimli mashg’ulotlaridagi farqlar. Bundan tashqari, nikoh nizosiga ta’sir qiluvchi omillar mavjud munosabatlar. Bularga oila rivojlanishidagi inqiroz davrlari kiradi. Turmushning birinchi yili bir-biriga moslashish to’qnashuvlari bilan tavsiflanadi, bunda ikkita ‘men’ bitta ‘Biz’ bo’ladi. Hissiyotlar rivojlanmoqda. Ikkinchi inqiroz davri bolalarning paydo bo’lishi bilan bog’liq: Turmush o’rtoqlarning kasbiy o’sishi uchun imkoniyatlar yomonlashmoqda. - ular shaxsiy jozibador faoliyatda (sevimli mashg’ulotlar, sevimli mashg’ulotlar) erkin amalga oshirish uchun kamroq imkoniyatlarga ega. - xotinning bolaga g’amxo’rlik qilish bilan bog’liq charchoqlari jinsiy faollikning vaqtincha pasayishiga olib kelishi mumkin. - turmush o’rtoqlar va ularning ota-onalari muammolar bo’yicha qarashlari to’qnashuvi bo’lishi mumkin Uchinchi inqiroz davri monotonlik to’qnashuvlari bilan ajralib turadigan o’rtacha nikoh yoshiga to’g’ri keladi. Natijada bir xil taassurotlarning takroriy takrorlanishi, turmush o’rtoqlar bir-biri bilan to’yingan bo’ladi. Turmush o’rtoqlar o’rtasidagi nizolarning to’rtinchi davri 18-24 yil nikohdan keyin boshlanadi. Uning paydo bo’lishi ko’pincha involyutsiya davrining yaqinlashishi, bolalarning ketishi bilan bog’liq yolg’izlik hissi paydo bo’lishiga to’g’ri keladi. Nikohdagi nizolarning paydo bo’lishiga tashqi omillar sezilarli ta’sir ko’rsatadi: ko’plab oilalarning moliyaviy ahvolining yomonlashishi; ish joyida turmush o’rtoqlardan birining (yoki ikkalasining) ortiqcha ish bilan bandligi; turmush o’rtoqlardan birining normal ishlashi mumkin emasligi; uyingizda uzoq vaqt yo’qligi; bolalarni bolalar bog’chasiga joylashtirish imkoniyati yo’qligi va boshqalar. Zamonaviy jamiyatda, oilaviy nizolar va jamiyatning o’zida bu ijtimoiy begonalashuvning o’sishi; axloqiy qadriyatlarning, shu jumladan jinsiy xulq-atvorning an’anaviy normalarining pasayishi; oiladagi ayollarning an’anaviy pozitsiyasining o’zgarishi (bu o’zgarishning qarama-qarshi qutblari - ayollarning to’liq iqtisodiy mustaqilligi va uy bekasi sindromi); iqtisodiyot, moliya, davlat ijtimoiy sohasining inqiroz holati. Nikohdagi nizolarni hal qilish, birinchi navbatda, turmush o’rtoqlarning tushunish, 48 kechirish va yon berish qobiliyatiga bog’liq. Sevimli turmush o’rtoqlarning mojarosiga barham berish shartlaridan biri g’alabaga intilmaslikdir. Sevimli odamning mag’lubiyati evaziga g’alaba qozonishni yutuq deb atash qiyin. Qanday ayb uning o’zida bo’lishidan qat’i nazar, boshqasini hurmat qilish muhimdir. Sizni haqiqatan ham nima tashvishga solayotganini o’zingizdan halol so’rashingiz kerak (va eng muhimi, o’zingizga halol javob bering). O’zingiz tushunishga kelganingiz va nizolaringizga boshqalarni - ota-onalarni, bolalarni, do’stlarni, qo’shnilarni va boshqalarni jalb qilmaslik yaxshiroqdir. tanishlar. Oilaning farovonligi faqat turmush o’rtoqlarning o’ziga bog’liq. Alohida-alohida, hal qilishning bunday radikal usuli haqida to’xtalib o’tishga arziydi ajralish kabi oilaviy nizolar. Psixologlarning fikriga ko’ra, undan oldin uch bosqichdan iborat jarayon mavjud: a) begonalashuv, er- xotinlarning bir-biriga nisbatan befarqligi, ishonch va muhabbatni yo’qotishda ifodalangan hissiy ajralish; b) ajralishga olib keladigan jismoniy ajralish; v) nikohni bekor qilishni qonuniy ro’yxatdan o’tkazishni talab qiladigan qonuniy ajralish. Ko’pchilik uchun ajralish dushmanlik, dushmanlik, yolg’on va hayotni qoraygan narsalardan xalos bo’ladi. Albatta, buning ham salbiy oqibatlari bor. Ular ajrashganlar, bolalar va jamiyat uchun farq qiladi. Ajralishda eng zaif, odatda farzandli bo’lgan ayoldir. U dan ortiq nevropsikiyatrik kasalliklarga duchor bo’lgan erkak. Ajralishning bolalarga salbiy ta’siri bundan ancha katta turmush o’rtoqlar uchun oqibatlari. Bola bir sevimli ota-onasini yo’qotadi va ko’p hollarda onalar otalarga farzandlarini ko’rishga to’sqinlik qiladi. Bola ko’pincha ota-onasidan birining yo’qligi sababli tengdoshlarining bosimini boshdan kechiradi, bu uning neyropsik holatiga ta’sir qiladi. Ajralish jamiyatning to’liq bo’lmagan oilani olishiga, deviant xulq-atvorli o’smirlar sonining ko’payishiga va jinoyatchilikning kuchayishiga olib keladi. Bu jamiyat uchun qo’shimcha qiyinchiliklar tug’diradi. Oilada ota-onalar va bolalar o’rtasida nizolar ham bo’lishi mumkin. Kundalik hayotda eng ko’p uchraydigan muammolardan biri. Xo’sh, nima uchun ota-onalar va bolalar o’rtasida nizolar paydo bo’ladi? 1. Oila ichidagi munosabatlar turi. Oilaviy munosabatlarning uyg’un va disharmonik turlari mavjud. Barkamol oilada harakatlanuvchi muvozanat o’rnatiladi, bu har bir oila a’zosining psixologik rollarini 49 shakllantirishda, “Biz” oilasining shakllanishida, oila a’zolarining qaramaqarshiliklarni hal qilish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Oilaviy nomutanosiblik - bu nikoh munosabatlarining salbiy tabiati, turmush o’rtoqlarning ziddiyatli o’zaro munosabatlarida ifodalangan. Bunday oilada psixologik stress darajasi oshib boradi, bu uning a’zolarining nevrotik reaktsiyalariga, bolalarda doimiy tashvish hissi paydo bo’lishiga olib keladi. 2. Oilaviy tarbiyaning buzg’unchiligi. Quyidagi xususiyatlar ajralib turadi Ta’limning buzg’unchi turlari: - oila a’zolarining ta’lim masalalari bo’yicha kelishmovchiliklari; - nomuvofiqlik, nomuvofiqlik, nomuvofiqlik; bolalar hayotining ko’plab sohalarida vasiylik va taqiqlar; - bolalarga nisbatan talablarning kuchayishi, tez-tez tahdidlar, qoralashlar; 3. Bolalarning yosh inqirozlari ularning konfliktlarining kuchayishi omillari sifatida qaraladi. Yosh inqirozi - bu bola rivojlanishining bir bosqichidan ikkinchisiga o’tish davri. Tanqidiy davrlarda bolalar yaramas, injiq, asabiylashadi. Ular ko’pincha boshqalar bilan, ayniqsa ota-onalari bilan ziddiyatga tushadilar. Ular ilgari bajarilgan talablarga salbiy munosabatda bo’lib, o’jarlikka erishadilar. Bolalarning quyidagi yosh inqirozlari ajralib turadi: - birinchi yil inqirozi (chaqaloqlikdan erta bolalikka o’tish); - ‘uch yil’ inqirozi (erta bolalikdan maktabgacha yoshga o’tish); - 6-7 yoshdagi inqiroz (maktabgacha ta’limdan boshlang’ich maktab yoshiga o’tish); balog’atga etish inqirozi (boshlang’ich maktabdan o’smirlik davriga o’tish 12-14 yosh); - 15-17 yosh o’smirlik inqirozi. 4. Shaxsiy omil. Ota-onalarning shaxsiy xususiyatlarining muhiti, bolalar bilan ularning mojarolariga hissa qo’shish, konservativ yo’l ajratish fikrlash, eskirgan xulq-atvor qoidalariga rioya qilish va zararli odatlar (spirtli ichimliklarni iste’mol qilish va boshqalar). Bolalarning shaxsiy xususiyatlari orasida o’qishning pastligi, xulq-atvor qoidalarini buzish, otaonalarning tavsiyalariga e’tibor bermaslik, shuningdek, itoatsizlik, o’jarlik, xudbinlik va egosentrizm, o’ziga ishonch, dangasalik va boshqalar kiradi. Shunday qilib, ko’rib chiqilayotgan nizolar ota-onalar va bolalarning xatolari natijasi sifatida taqdim etilishi mumkin. Ota-onalar va bolalar o’rtasidagi munosabatlarning quyidagi turlari mavjud: - ota-onalar va bolalar o’rtasidagi munosabatlarning optimal turi; Oiladagi nizolar va ularning yechimlari Insonni jalb qilishning uchta manbai mavjud Ruh, ong va tana. Ruhlarni jalb qilish 50 do’stlikni keltirib chiqaradi. Uchalasining kombinatsiyasi sevgini yaratadi. Ushbu insho deyarli butunlay oilaviy muammolarga bag’ishlangan, ammo men asosiy xatolarni tahlil qilishga harakat qilaman, shuningdek, ularning inqirozli vaziyatlardan chiqish yo’llari haqida yozaman. Boshlash uchun men sevgi mavzusiga to’xtalmoqchiman. Inson intiladigan qadriyatlar ko’p jihatdan u muloqot qilishni o’rgangan, uning shaxsiyati qayerda shakllangan, o’z qarashlarini rivojlantirgan va kelajakdagi faoliyatini qaysi me’yorlarga ko’ra baholaganligi bilan belgilanadi. Inson uchun birinchi va eng muhim guruh bu oiladir. Oilada bola birinchi marta turli xil muloqot usullarini egallaydi va bu uning kelajakdagi muvaffaqiyatiga hissa qo’shadi. Oilada hukmron bo’lgan muloqot uslubi, qarashlar va ideallar bola uchun uning kelajakdagi intilishlarini shakllantiradigan va ko’pincha kattalar uchun namuna bo’lib qoladi. “Oilaning paydo bo’lishi odatda o’zaro sevgini o’z ichiga oladi. Shu bilan birga, ko’pchilik baxtli sevgi osmondan tushadi va insondan hech qanday aqliy kuch talab qilmaydi degan illyuziyaga duchor bo’ladi. Ilgari shakllangan idealning yangi tanishning fazilatlari bilan mos kelishisiz yoki hech bo’lmaganda bunday tasodif xayolining paydo bo’lishisiz hatto ‘bir qarashda sevgi’ ham mumkin emasligini ular tushunmaydilar. Ajablanarlisi shundaki, ko’pchilik sevgining baxti o’zini seva olishda emas, balki sevilishda ekanligiga ishonishadi. Ularning fikricha, sevgi oson, lekin sevgi ob’ektini topish qiyin ish. Ular barcha ochiq-oydin va yashirin kamchiliklar va fazilatlar bilan birga seviladigan asosiy narsani deb hisoblaydilar. (Bizni qora rangda sev, va hamma bizni oq rangda sevadi). Shunday noto’g’ri tushunchalardan biri namoyon bo’ladi, ya’ni sevgi kuch talab qilmaydigan narsa osmondan manna. Bu erda juda muhim bir fikr qorong’i bo’lib qolmoqda - sevgi bu ot emas, balki fe’l, va sevgining mohiyati faol mas’uliyatli harakatdir. ” Ammo haqiqiy sevgi borki, bu sizni o’zingizni unutishga majbur qiladi. Shuning uchun ham shunday deyilgan: ‘Yoqub Rohila uchun etti yil xizmat qildi va ular uni sevgani uchun unga bir necha kundek tuyuldi.’ U o’zini emas, uni sevdi va sevgisi unga yopishib oldi va uni bezovta qilmadi. Ular etuk sevgida munosabatlar va histuyg’ularning og’irlik markazi o’ziga emas, balki sherigiga qaratilgan deb aytishlari ajablanarli emas. Inson, birinchi navbatda, o’zi haqida emas, balki uning 51 qulayliklari va qiziqishlari haqida kimni yaxshi ko’rishi haqida o’ylay boshlaydi. U olganidan ko’proq beradi. U sevgilisi uchun baxt va o’zini namoyon qilishni xohlaydi va bor kuchi bilan birinchi navbatda sevgilisi haqida o’ylashga harakat qiladi. o’zi haqida emas, balki uning qulayliklari va manfaatlari haqida. olganidan ko’proq beradi. U sevgilisi uchun baxt va o’zini namoyon qilishni xohlaydi va o’z shaxsiyatining rivojlanishiga hissa qo’shish uchun bor kuchi bilan harakat qiladi. Birinchi navbatda boshqa odam haqida o’ylash, quvonchni qabul qilish, uni berish qobiliyati etuk sevgining ajralmas hamrohlaridir. Sevgi bu, egoizm qobig’i teshilganligini va boshqasi O’zlik doirasiga kiritilganligini anglatadi. Aytish mumkinki, shu tarzda ‘men’ egosentrizmni o’z-o’zini inkor qilishni keltirib chiqardi va boshqalarni va dunyoni tushunishga birinchi qadamlarni qo’ydi. Sevgi o’z-o’zini sevishdan kelib chiqadigan egoistik tuyg’uni yo’q qilishi aniq. Qadriyatlar almashtirilmoqda. Cheklovlarni yengib o’tib, inson cheksizni anglay oladi. Bu ongli qiziqishlarning oshishiga va ko’rish maydonining oshishiga olib keladi. Sevgi shaxsiyatni tiklaydi. Idealni idrok etishda qarama-qarshiliklarni bartaraf etish idealizatsiyasi mavjud. Ushbu qayta qurish aniqlanadi va psixofiziologik darajada ko’rish, eshitish, ta’m, hid va teginish keskinlashadi, bu esa barcha sezgilarga jiringlash va kuch beradi. Oilaning ta’rifi va funktsiyalari Solovyov N. Ya.ning ta’rifiga ko’ra, oila - bu jamiyatning kichik ijtimoiy guruhi, shaxsiy hayotni tashkil etishning eng muhim shakli, nikoh ittifoqi va oilaviy munosabatlarga asoslangan, ya’ni. er va xotin, otaonalar va bolalar, aka-uka va opa-singillar va boshqa qarindoshlar bilan birga yashaydigan va bir uy xo’jaligini boshqaradigan o’zaro munosabatlar’ deganda oilaning shaxs va butun jamiyat hayotida qanday rol o’ynashini, uning ahamiyatini aytish shart emas. ajoyib. Keling, oilaning eng muhim ajralmas xususiyatlariga to’xtalib o’tamiz. Ular uning funktsiyalari tuzilishi va dinamikasi. Oila funktsiyalari. Bu oila a’zolarining muayyan ehtiyojlarini qondirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan oilaviy hayot sohalari. Jamiyatdagi ettita muhim funktsiyaning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini tavsiflaymiz. 1 ta’lim funktsiyasi - otalik, onalik bolalarni tarbiyalash va bolalarning o’zini o’zi anglashdagi shaxsiy ehtiyojlarini qondirish. Jamiyatga nisbatan oila tomonidan amalga oshiriladigan bu 52 funktsiya yosh avlodning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi. 2 iqtisodiy funktsiya oilaning moddiy ehtiyojlarini qondirishdir. Shu ma’noda, oila jismoniy mehnat paytida sarflangan kuchlarning tiklanishini ta’minlaydi. 3. hissiy funktsiya. Bu oilaning hamdardlik, hurmat, hissiy yordamni tan olish, psixologik himoyaga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun amalga oshiriladi. Bu funktsiya jamiyat a’zolarining hissiy barqarorligini ta’minlaydi, ularning ruhiy salomatligini saqlashga yordam beradi. 4. ma’naviy muloqot - bu funktsiya birgalikdagi bo’sh vaqtni o’tkazish, o’zaro ma’naviy boyitish ehtiyojlarini qondirishda namoyon bo’ladi va jamiyat a’zolarining ma’naviy rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. 5, birlamchi ijtimoiy nazorat funktsiyasi oila a’zolari, ayniqsa, o’z xulq-atvorini ijtimoiy me’yorlarga to’liq mos ravishda qurish qobiliyatiga ega bo’lmaganlar tomonidan ijtimoiy normalarning bajarilishini ta’minlaydi. Bu keksalar, bolalar va biron bir jismoniy kasallikdan aziyat chekadigan oila a’zolariga tegishli. 6. Jinsiy-erotik funktsiya oila a’zolarining jinsiy erotik ehtiyojlarida amalga oshiriladi.Shu ma’noda oila oila a’zolari xulq-atvorining jinsiy erotik yo’nalishini tartibga soladi, shuningdek, jamiyatning biologik ko’payishini ta’minlaydi. Vaqt o’tishi bilan ijtimoiy sharoitga qarab oilaning turli funktsiyalarining mazmuni va ahamiyati paydo bo’ladi. Zamonaviy oilada hissiy ma’naviy aloqa, jinsiy, erotik va tarbiyaviy funktsiyalar kabi funktsiyalarning ahamiyati sezilarli darajada oshdi. Nikoh bizning davrimizda iqtisodiy moddiy munosabatlardan ko’ra ko’proq hissiy aloqalarga asoslangan ittifoq sifatida ko’riladi. . Yuqorida tavsiflangan funktsiyalar, albatta, oilaning hayoti uchun kafolatlangan tushuntirishni bermaydi, lekin ular hech bo’lmaganda qandaydir tarzda aniqlaydi. Oilaning o’z vazifalarini bajarishiga to’sqinlik qiladigan yoki to’sqinlik qiladigan va uning hayotining xususiyatlaridan birini ifodalovchi oila funktsiyalarining buzilishiga e’tibor qaratish lozim. Biz oilaviy funktsiyalarni amalga oshirishning buzilishiga olib keladigan asosiy omillarni sanab o’tamiz: oila a’zolarining shaxsiy xususiyatlari (xarakter, temperament, qadriyatlarga yo’naltirilganlik va boshqalar). oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlar, shuningdek, oiladagi ahillik va o’zaro tushunish darajasi muayyan oilaviy sharoitlar. Masalan, oilaning tarbiyaviy funktsiyasini amalga oshirishning buzilishiga olib keladigan 53 omillarni ko’rib chiqing. K. Bunday omillarni kiritish mumkin to’liq bo’lmagan oila tarkibi ota-onalarning bolalarni tarbiyalashdagi bilim va ko’nikmalarining etarli darajada emasligi ota-onalar o’rtasidagi salbiy munosabatlar oiladagi nizo (nafaqat ta’lim, balki oilaviy tarbiya bilan bog’liq boshqa masalalarda ham) qarindoshlarning bolalar tarbiyasiga aralashuvi oila tuzilishi uning a’zolari o’rtasida burch va huquqlar qanday taqsimlanganligini, kim mas’ul va kim javobgar ekanligini aniqlash imkonini beradi. Tuzilish nuqtai nazaridan, biz uning barcha funktsiyalarini boshqarish va tashkil etish oila a’zolaridan birining (markazlashtirilgan avtoritar uslub) ettita qo’lida to’plangan oilalarni ajratib ko’rsatishimiz mumkin, bu erda barcha oila a’zolari muayyan muammolarni hal qilishda ishtirok etadilar. muammolar (demokratik munosabatlar tizimi) Jamiyatimizdagi oilalarning eng keng tarqalgan yosh tarkibi - bu er, xotin, bolalar va keksa avloddan bo’lgan (bobo va buvilar) o’z ichiga olgan oila. Oila ko’pincha huquq va burchlarni teng taqsimlashga, shuningdek, barcha oilaviy muammolarni hal qilishda teng ishtirok etishga qaratilgan. Oila tuzilishining buzilishi - bu uning tuzilishining o’z funktsiyalarini bajarishiga to’sqinlik qiladigan xususiyatlari. Bu turmush o’rtoqlar o’rtasida uy ishlarining notekis taqsimlanishi bo’lishi mumkin, chunki u ma’naviy ehtiyojlarni qondirishda jismoniy kuchlarni shakllantirishda turmush o’rtoqlardan birining ehtiyojlarini qondirishga xalaqit beradi. Yana bir sabab - oilaviy nizo. Oila dinamikasi. Oilaning tuzilishi va funktsiyalari oilaviy hayotning turli bosqichlarida o’zgaradi. Oilada bolalarning borligi yoki yo’qligi, shuningdek, ularning yoshiga qarab, oilaviy hayot tsiklining bir necha davriyligi mavjud. Hayotiy tsiklning besh bosqichini o’z ichiga olgan E.K. Vasilevaning davriyligi mamlakatimizda keng tarqalgan: Oilaning tug’ilishi (nikohdan to birinchi farzandning paydo bo’lishigacha). Ushbu bosqichda hal qilinishi kerak bo’lgan eng muhim vazifalar: turmush o’rtoqlarning oilaviy hayot sharoitlariga va bir-birining psixologik xususiyatlariga psixologik moslashuvi; Uy- joy va umumiy mulkni sotib olish; qarindoshlar bilan munosabatlarni o’rnatish. Oila ichidagi va oiladan tashqari munosabatlarni shakllantirishning murakkab jarayoni, bu bosqichda odatlar, g’oyalar, qadriyatlarning yaqinlashishi juda jadal va jadal davom etadi. Bu barcha qiyinchiliklarning bilvosita aksi ajralishlar soni va sabablari. 54 Bolalarning tug’ilishi va tarbiyasi hayot tsiklining bilvosita bosqichidir - voyaga etmagan bolalarni o’z ichiga olgan tashkil etilgan etuk oila. Oila hayotida bu eng katta uy xo’jaligi faoliyati va ma’naviy aloqa va hissiy funktsiyaning faol o’zgarishi davri. Turmush o’rtoqlar oldida hissiy va ma’naviy jamiyatni oila yaratilgan sharoitlardan farq qiladigan yangi sharoitlarda saqlab qolish vazifasi turibdi. O’zaro munosabatlarning shakllanishi dam olish va o’yin-kulgi sohasida sodir bo’ldi. Ikkala turmush o’rtog’ining uy-ro’zg’or va kasbiy burchlari bilan bog’liq ish yuki sharoitida ma’naviy va hissiy jamiyat bir-biriga yordam berish istagi, o’zaro hamdardlik va hissiy qo’llab-quvvatlashda ko’proq namoyon bo’ladi. Ushbu bosqichda ta’lim funktsiyasi ayniqsa muhimdir. Bolalarning jismoniy va ma’naviy rivojlanishini ta’minlash bu davrda oila a’zolari tomonidan eng muhim vazifa sifatida seziladi. Ushbu bosqichda turli muammolar va qonunbuzarliklar paydo bo’ladi. Oila buzilishining asosiy manbalari Turmush o’rtoqlardan birining yoki ikkalasining ortiqcha yuklanishi, ularning jismoniy va ma’naviy kuchlarining haddan tashqari kuchlanishi hissiy va ma’naviy munosabatlarni qayta qurish zarurati Aynan shu bosqichda hissiy sovutishning turli xil ko’rinishlari ayniqsa tez-tez kuzatiladi - zino, jinsiy uyg’unlik va ajralish ‘xarakterdagi umidsizlik’ va boshqa odamga bo’lgan muhabbat. Bu erda asosiy qoidabuzarliklar ta’limdagi qiyinchiliklar bilan bog’liq. Oilaviy hayotning tugashi. Bu davr quyidagi davrlarni o’z ichiga oladi: oilaning tarbiyaviy funksiyasining tugashi, bolalarning mehnat faoliyatining boshlanishi, bolalarning mustaqil oilaviy hayotining boshlanishi, katta avlodning kichiklarga g’amxo’rlik qilishi. Bu jarayonlarning barchasi oilaviy hayotning sifat mazmunini belgilaydi. Qaytishning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq kundalik hayotdagi siljishlar ayniqsa aniq. Jismoniy kuchning asta-sekin zaiflashishi hayotning tiklovchi funktsiyalarining rolini oshiradi, dam olish muhim bo’ladi. U bilan bog’liq sog’liq muammolari yomonlashishi bilan birinchi o’ringa chiqadi. Yettilik a’zolari uy ishlarida va bolalarni parvarish qilishda faol ishtirok etadilar. ayniqsa, nabiralar hayotining birinchi yillarida ‘bobo va buvilar’ ning yangi rollari paydo bo’ladi. Bolalarning 2-oilaviy hayotining dastlabki bosqichlarida duch keladigan muammolarning bir qismi katta avlodga o’tadi. asosiy hayot tsiklining tugashi, 55 mehnat faoliyati, nafaqaga chiqish, muloqot doirasi va imkoniyatlarning torayishi katta avlodning bolalar tomonidan tan olinishiga bo’lgan ehtiyojni kuchaytiradi. Bu bosqichda ayniqsa sezilarli rol bolalar va yaqinlar uchun zarur bo’lganlik hissi o’ynaydi. Oilaviy tartibsizlikni keltirib chiqaruvchi omillar Keling, oilaviy nizolarning paydo bo’lishi va namoyon bo’lishiga xos bo’lgan asosiy fikrlarni ko’rib chiqaylik. Oila duch keladigan barcha qiyinchiliklarni ularning harakatlarining davomiyligi va kuchiga qarab ajratish mumkin. haddan tashqari kuchli stimullar. Masalan, ijtimoiy maqom a’zolaridan birining o’limi. Sevimli odamning kasalligi va boshqalar. uzoq muddatli (surunkali tirnash xususiyati beruvchi). Bunday qiyinchiliklarga, masalan, kundalik hayotda, ishda jismoniy va ruhiy stress, uy-joy muammolarini hal qilishdagi qiyinchiliklar, oila a’zolari o’rtasidagi uzoq muddatli va doimiy nizolar kiradi. yana ikkita turi bor Oilaviy turmush tarzining keskin o’zgarishi bilan bog’liq qiyinchiliklar. Bu yuqorida aytib o’tilgan hayot tsikli bosqichlarining o’zgarishi chegarasida yuzaga keladigan ruhiy qiyinchiliklar. Bunday o’tishlar turmush tarzining keskin o’zgarishi bilan birga keladi. Ularni yig’ish va bir-birining ustiga qo’yish bilan bog’liq qiyinchiliklar. masalan, ikkinchi bosqichning boshida, ya’ni oilada birinchi farzand paydo bo’lgandan so’ng, ta’limni tamomlagandan so’ng, kasb-hunar egallash, bola parvarishi, boshlang’ich mulkni sotib olish, oilaviy muammoni hal qilish. Oilaviy muammolar kelib chiqish manbasiga ko’ra uch turga bo’linadi. Oilaviy hayotning bosqichlari bilan bog’liq, ya’ni barcha oilalar ko’proq yoki kamroq o’tkir shaklda boshdan kechiradigan birlamchi qiyinchiliklar, bir-biriga moslashish, birinchi bosqichda qarindoshlar bilan munosabatlarni shakllantirish; ikkinchidan ko’p mehnat talab qiladigan uy xo’jaligini yuritadigan bolani tarbiyalash va unga g’amxo’rlik qilish muammolari. Bu qiyinchiliklar oila hayotining muayyan daqiqalarida inqirozlarga olib keladi. birinchi inqiroz nikohning birinchi yilining oxirida mumkin. Ikkinchisi uchinchi va ettinchi yillar oralig’ida. Uchinchisi o’n yettidan yigirma beshgacha. Hayotiy tsiklning noqulay variantlari tufayli yuzaga keladigan qiyinchiliklar uning a’zolaridan biri (turmush o’rtog’i, bolalari) oilada bo’lmaganida yuzaga keladigan qiyinchiliklardir. Buning sabablari ajralish, turmush o’rtoqlarning uzoq muddatli ajralishi, noqonuniy bolaning mavjudligi bo’lishi 56 mumkin. Vaziyat buzilishlari - bu oilaning faoliyatiga tahdid soladigan nisbatan qisqa muddatli qiyinchiliklar (oila a’zolarining jiddiy kasalligi, katta mulkni yo’qotish). Ajablanarli omil (oila a’zolarining ma’lum bir hodisaga tayyor emasligi), eksklyuzivlik, yordamsizlik hissi (etti nafar xavfsiz kelajakni ta’minlashi mumkin bo’lgan noaniqlik) alohida rol o’ynaydi. Bu barcha buzilishlarning eng muhim oqibati odamlarning ruhiy salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi bo’lib, keyinchalik bu oilaning noroziligini, asabiy-psixologik stressni kuchaytiradi va shaxsning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Har qanday oila noxush oqibatlarga qarshi kurashish va oldini olishga intiladi. ba’zan qiyinchiliklar safarbar, yaxlitlashuvchi ta’sirga ega bo’lsa, ba’zida ziddiyatni zaiflashtiradi, kuchaytiradi. Oilalarning qiyinchiliklarga nisbatan bunday tengsiz chidamliligi turli yo’llar bilan izohlanadi. Ko’pincha muammolarni hal qilish mexanizmi buni qila oladigan oilalarga nisbatan ko’rib chiqiladi (ularni aniqlash, tushunish, eng to’g’ri echimni taklif qilish) Noqulay sharoitlarga osongina moslashadigan oilalar guruhlari ham mavjud. Bunga munosabatlarning moslashuvchanligi, rol kutishlarini shakllantirishda juda qat’iy va juda ‘noaniq’ bo’lmagan ravshanlik darajasi, oilaning hamjihatligi, atrofimizdagi dunyoni idrok etishda ochiqlik va haqiqatan ham muammolarni hal qilish qobiliyati yordam beradi. Baxt hukmronlik qiladigan barcha oilalar bir-biriga o’xshashdir, lekin har bir oilaning o’ziga xos qiyinchiliklari bor - bu g’oya bir vaqtlar Lev Tolstoy tomonidan ishlab chiqilgan va hatto uning yillarida ham bu yangilik emas edi. Va vaqt o’tishi bilan vaziyat o’zgarmaydi - nizolar, janjallar, janjallar, ‘debriefing’ deyarli har bir oilada sodir bo’ladi. Va bu ziddiyatli vaziyatlar deyarli har doim qayg’u, tushkunlik, tushkunlik, yangi asabiy buzilishlar bilan birga keladi ... Ko’rinib turibdiki, har bir holatda sabab har xil va bu sabablarni tushunish mumkin emas. Lekin haqiqatan ham shundaymi? Ehtimol, agar ijobiy tomonlar o’xshash bo’lsa, unda salbiy ko’rinishlarda siz umumiy narsalarni topishingiz mumkinmi? Ammo ma’lumki, agar siz har qanday miqyosdagi muammolarning asl mohiyatini bilsangiz, unda siz ushbu muammolarga qarshi kurashish yo’lini topishingiz mumkin. Oilaviy nizolar Oiladagi nizolar haqida gap ketganda, ota-ona va farzand o’rtasidagi tushunmovchilik, er va xotin o’rtasidagi janjal, maktab o’quvchilari o’rtasidagi 57 janjal, keksalarning yosh avlodga nisbatan noroziligi bir-biridan mutlaqo farq qiladigandek tuyuladi. Bundan tashqari, tashqi sharoitlar yashash joyidan, yashash sharoitlaridan va moddiy farovonlikdan tortib, ta’lim darajasi va har bir inson xarakterining individual xususiyatlariga qadar juda farq qilishi mumkin. Biroq, har qanday holatda, biz odamlar o’rtasidagi munosabatlar haqida gapiramiz va bu erda halollik, olijanoblik, manfaatsizlik, yordam berish istagi va tayyorligi boylik yoki yashash joyiga, yoshga yoki diplomga bog’liq emasligini tushunish kerak. ham. Ma’lum bo’lishicha, odamlarni aslida qandaydir boshqa sabablar ham rag’batlantiradi va qoqilgan to’siq singan kosa ham, kichik maosh ham, eski etik ham emas. Ammo chinqiriq, ko’z yoshlar, so’kinishlar, tantrums, tahdidlar va ba’zan janjallarga nima sabab bo’ladi? Diqqat! Psixologlar vaqt o’tishi bilan to’plangan yoki o’z-o’zidan paydo bo’lgan salbiy his-tuyg’ularni va his-tuyg’ularni nizolar uchun asos deb bilishadi. Ko’pchilik uchun, deyarli har doim har qanday tushunmovchilik va har qanday mojaro butunlay tinch yo’l bilan, og’riqli so’zlar va baland yig’larsiz hal qilinishi ajablanarli bo’lishi mumkin. Buning uchun zarur bo’lgan asosiy narsa, sodir bo’layotgan voqealarning psixologik fonini tushunish va haqiqatan ham ziddiyatga tushmaslikdir. Psixologlarning ta’kidlashicha, odamlar yoshidan qat’i nazar, hozirgi vaziyatdan qanday qilib ohangini ko’tarmasdan chiqib ketish haqida hech qanday tasavvurga ega bo’lmaganda yoki biron bir sababga ko’ra konfliktli vaziyatga muhtoj bo’lganlarida janjal qilishadi. Nima uchun? Masalan, boshqa odamni manipulyatsiya qilish. Va yana bir muhim holatni ajratib ko’rsatish mumkin: agar mojaro yuzaga kelsa, unda bu yoqimsiz vaziyatning har bir ishtirokchisi bir- birini ayblaydi, ammo ozchilik o’zini anglay boshlaydi. Ammo ko’pincha bu odamning ichki qarama-qarshiliklari uning boshqalar bilan munosabatlarining asosini, shu jumladan janjallarning asosini tashkil qiladi. Va endi hisobga olsak, mutlaqo hammaning ichki qarama-qarshiliklari bor ... 58 2.2 Metodikalar. Tadqiqot parametrlari. So’rovda sakkizta turmush qurgan juftliklar ishtirok etishdi: 1. Sadoqat va Akrom. Oilaviy tajriba 25 yil. Ikki farzand (21 va 19 yosh) 2. Lola va Sherali. Oilaviy tajriba 13 yil. Ikki farzand (12 yosh va 8 yosh) 3. Zaynab va Said. Oilaviy tajriba 18 yil. Ikki farzand (16 va 12 yosh) 4. Kifoyat va Zafar. Oilaviy tajriba 6 yil. Bir o’g’il (4 yosh) 5. Malika va Feruz. Oilaviy tajriba 5 yil. Bir o’g’il (3 yosh) 6. Saodat va Asliddin. Oilaviy tajriba 8 yil. Bir o’g’il (6 yosh) 7. Mavjuda va Sodiq. Oilaviy tajriba 7 yil. Bir qiz (5 yosh) 8. Nafisa va Nodir. Oilaviy tajriba 7 yil. Bir qiz (5 yosh) Aksariyat turmush o’rtoqlar oilaviy hayotidan norozi. Mrtodning maqsadi nizolar sabablarining xarakterli xususiyatlarini o’rganishdir. Vazifa - oiladagi nizolarning asosiy sabablarini o’rganish: 59 a) "Siz ziddiyatli shaxsmisiz?" testi yordamida o’rganish. turmush o’rtoqlar tomonidan bir-birlari haqida yetarli ma’lumot bormi; b) sub’ektlarning har birining tolerantlik darajasini aniqlash; v) o’rganilayotgan juftlikdagi ziddiyatli vaziyatlarni hal qilish yo’llarini o’rganish. Gipoteza: bir-birini bilmaslik oilaviy nizolarga olib keladi. Metodlar: 1. Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz" 2. Tolerantlik testi 3. Tomas testi Oiladagi nizolarning asosiy sabablarini o’rganish natijalarini tahlili. 2.2.1. Shaxsning konflikt haqidagi g’oyalarini o’rganish natijalarini tahlil qilish Tadqiqot "Siz ziddiyatli shaxsmisiz?" testi yordamida o’tkazildi. Natijada quyidagi ma’lumotlar olindi: 1-jadval. № Juftlik l Xotin Ball Er Ballar 1 Sadoqat 32 Akrom 32 2 Lola 30 Sherali 30 3 Zaynab 36 Said 30 4 Kifoyat 36 Zafar 24 5 Malika 30 Feruz 26 6 Saodat 32 Asliddi n 32 60 7 Mavjuda 30 Sodiq 28 8 Nafisa 28 Nodir 32 Ballar soni 30 dan 44 gacha. Siz xushmuomalasiz. Mojarolarni yoqtirmang. Ularni qanday qilib yumshatishni biling, tanqidiy vaziyatlardan osongina qoching. Munozaraga kirishish kerak bo’lganda, bu sizning rasmiy pozitsiyangizga yoki do’stona munosabatlaringizga qanday ta’sir qilishi mumkinligini hisobga olasiz. Siz boshqalarga yoqimli bo’lishga intilasiz, lekin ular yordamga muhtoj bo’lganda, siz doimo yordam berishga jur’at etmaysiz. Siz shunday deb o’ylaysizmi, siz boshqalarning nazarida o’zingizni hurmatingizni yo’qotasizmi? 15 dan 29 ballgacha. Ular siz haqingizda siz ziddiyatli odamsiz, deyishadi. Rasmiy va shaxsiy munosabatlaringizga qanday ta’sir qilishidan qat’i nazar, siz o’z fikringizni qat’iyat bilan himoya qilasiz. Va buning uchun sizni hurmat qilishadi. So’rovda qatnashganlarning 50 foizida ma’lum bo’lishicha, er-xotinning a’zolaridan biri konfliktli shaxs bo’lib, konfliktli vaziyat va konfliktning paydo bo’lishida rol o’ynashi mumkin. 2.2.2. Turmush o’rtoqlarning bag’rikenglik darajasini o’rganish natijalarini tahlil qilish. Bunday holda, men bag’rikenglik darajasini baholash uchun testdan foydalandim. Natijalar: 2-jadval. № Xotin Ballar soni Mojaro darajasi Er Ballar soni Mojaro darajasi 61 1 Sadoqat 5 O’rtachadan past Akrom 4 O’rtachadan past 2 Lola 7 O’rtacha Sherali 10 O’rtacha 3 Zaynab 3 past daraja Said 2 past daraja 4 Kifoyat 10 O’rtacha Zafar 9 O’rtacha 5 Malika 4 O’rtachadan past Feruz 5 O’rtachadan past 6 Saodat 5 O’rtachadan past Asliddin 7 O’rtacha 7 Mavjuda 11 O’rtacha Sodiq 5 O’rtachadan past 8 Nafisa 8 O’rtacha Nodir 12 O’rtacha Natijalar jadvalidan ko’rinib turibdiki, sub’ektlarning aksariyati o’rtacha va o’rtacha darajadan past tolerantlik darajasiga ega. 2.2.3. Konfliktli vaziyatlarni hal qilish usullarini o’rganish natijalarini tahlil qilish. Tomas testidan foydalanilgan. Natijalar: 3-jadval 62 № Ismlar Ballar bo’yicha raqobat Ballar bo’yicha hamkorlik Ballarda murosaga kelish Ballardan qochish (moslashmaslik) Ballarga moslashis h 1 Sadoqat Akrom 8 7 4 5 7 7 6 5 5 6 2 Lola Sherali 6 4 5 7 7 5 10 7 2 7 3 Zaynab Said 7 9 6 3 7 7 6 6 4 5 4 Kifoyat Zafar 8 12 5 5 4 4 6 7 7 2 5 Malika Feruz 2 4 8 6 4 7 8 5 8 8 6 Saodat Asliddin 1 9 8 8 7 3 7 8 7 2 7 Mavjuda Sodiq 3 7 7 4 8 7 7 8 5 4 8 Nafisa Nodir 3 1 8 4 6 8 8 10 5 7 Ballar soni ziddiyatli vaziyatda tegishli xulq-atvor shakllarini namoyon qilish tendentsiyasining jiddiyligi haqida fikr beradi. 63 1 dan 4 gacha - bu taktika mavzuga xos emas. 5-6 - afzal qilingan taktika. 7-8 dan ortiq - taktika ustunlik qiladi. Tomas testi 1. a) Ba’zan men munozarali masalani hal qilish mas’uliyatini boshqalarga o’z zimmasiga olishga ruxsat beraman; b) biz kelishmovchiliklarni muhokama qilishdan ko’ra, men kelishgan narsamizga e’tibor qaratishga harakat qilaman. 2. a) murosali yechim topishga harakat qilaman; b) Men masalani boshqa va o’zimning barcha manfaatlarini hisobga olgan holda hal qilishga harakat qilaman. 3. a) men odatda o’z yo’limni olishga intilaman; b) Men boshqasini tinchlantirishga va, asosan, munosabatlarimizni saqlab qolishga harakat qilaman. 4. a) murosali yechim topishga harakat qilaman; b) ba’zan o’z manfaatimni boshqa odamning manfaatlari uchun qurbon qilaman. 5. a) Munozarali vaziyatni hal qilib, men har doim birovning yordamini topishga intilaman; b) Befoyda keskinlikdan qochish uchun hamma narsani qilishga harakat qilaman. 6. a) o’zim uchun muammoga duch kelmaslikka harakat qilaman; b) Men o’z yo’limni olishga harakat qilaman. 64 7. a) munozarali masalani vaqt o’tishi bilan yakuniy hal qilish uchun uni hal qilishni kechiktirishga harakat qilaman; b) Men o’zimnikiga erishish uchun biror narsaga yon berish mumkin deb hisoblayman. 8. a) Men odatda o’z yo’limni olishga intilaman; b) Men birinchi navbatda barcha manfaatlar va muhokama qilinayotgan masalalar nima ekanligini aniq belgilashga harakat qilaman. 9. a) Menimcha, har doim ham yuzaga keladigan ba’zi kelishmovchiliklar haqida tashvishlanishga arzimaydi; b) Men o’z yo’limga erishish uchun harakat qilaman. 10. a) maqsadimga erishish uchun qat’iy intilaman; b) Men murosali yechim topishga harakat qilaman. 11. a) Avvalo, men barcha manfaatlar va muhokama qilinayotgan masalalar nima ekanligini aniq belgilashga harakat qilaman; b) Men boshqa odamni tinchlantirishga va, asosan, munosabatlarimizni saqlab qolishga harakat qilaman. 12. a) Ko’pincha men bahs-munozaraga sabab bo’ladigan pozitsiyani egallashdan qochaman; b) boshqasiga biror narsada, agar u ham menga qarab ketsa, uning fikrida qolish imkoniyatini beraman. 13. a) men o’rta lavozimni taklif qilaman; b) Men buni o’z yo’limda qilishini talab qilaman. 14. a) boshqasiga o’z nuqtai nazarimni bildiraman va uning qarashlarini so’rayman; 65 b) Men boshqa odamga o’z qarashlarimning mantiqiyligini va afzalligini ko’rsatishga harakat qilaman. 15. a) Men boshqasini tinchlantirishga va, asosan, munosabatlarimizni saqlab qolishga harakat qilaman; b) Men keskinlikni oldini olish uchun hamma narsani qilishga intilaman. 16. a) birovning his-tuyg’ularini ranjitmaslikka harakat qilaman; b) Men o’z pozitsiyamning afzalliklariga boshqasini ishontirishga harakat qilaman. 17. a) Men odatda o’z yo’limga ko’p harakat qilaman; b) Befoyda keskinlikdan qochish uchun hamma narsani qilishga harakat qilaman. 18. a) Agar boshqasini xursand qilsa, men unga o’zi turib olish imkoniyatini beraman; b) Agar u ham meni yarim yo’lda uchratib qolsa, boshqasiga qandaydir tarzda uning fikrida qolish imkoniyatini beraman. 19. a) Avvalo, men barcha manfaatlar va muhokama qilinayotgan masalalar nima ekanligini aniq belgilashga harakat qilaman; b) Men munozarali masalani vaqt o’tishi bilan oxirigacha hal qilish uchun uni hal qilishni kechiktirishga intilaman. 20. a) Men farqlarimizni darhol engishga harakat qilaman; b) Men ikkalamiz uchun foyda va zararning eng yaxshi kombinatsiyasini topishga harakat qilaman. 21. a) Muzokaralar olib borayotganda, men boshqalarning xohish-istaklariga e’tiborli bo’lishga intilaman; 66 b) Men har doim muammoni bevosita muhokama qilishga moyilman. 22. a) Men o’z pozitsiyam va boshqa odamning nuqtai nazari o’rtasida joylashgan pozitsiyani topishga harakat qilaman; b) Men o’z istaklarimni himoya qilaman. 23. a) Qoidaga ko’ra, men har birimizning xohishimizni qondirish bilan shug’ullanaman; b) ba’zan men boshqalarga munozarali masalani hal qilish uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olish imkoniyatini beraman. 24. a) Agar boshqa birovning mavqei unga juda muhim bo’lib ko’rinsa, men uning xohish-istaklarini qondirishga harakat qilaman; b) Men boshqasini murosaga kelishga ishontirishga harakat qilaman. 25. a) Men boshqasiga qarashlarimning mantiqiy va afzalligini ko’rsatishga harakat qilaman; b) muzokaralar olib borayotganda, men boshqalarning xohish-istaklariga e’tiborli bo’lishga intilaman. 26. a) Men o’rta lavozimni taklif qilaman; b) qoida tariqasida, men har birimizning xohish-istaklarimizni qondirish bilan shug’ullanaman. 27. a) ko’pincha bahs-munozaraga sabab bo’ladigan pozitsiyalardan qochaman; b) agar bu boshqa odamni xursand qilsa, men unga o’zi turib olish imkoniyatini beraman. 28. a) Men odatda o’z yo’limni topishga harakat qilaman; b) munozarali vaziyatni hal qilishda men har doim boshqasining yordamini topishga intilaman. 67 29. a) Men o’rta lavozimni taklif qilaman; b) yuzaga keladigan ba’zi kelishmovchiliklar haqida tashvishlanish har doim ham kerak emas. 30. a) birovning his-tuyg’ularini ranjitmaslikka harakat qilaman; b) Men har doim nizoda shunday pozitsiyani egallaymanki, biz manfaatdor shaxs bilan birgalikda muvaffaqiyatga erisha olamiz. Tomas testining kaliti. Taktika Raqobat Hamkorlik Murosaga kelish Qochish Moslashish 1 a b 2 b a 3 a b 4 a b 5 a b 6 b a 7 b a 8 a b 9 b a 10 a b 11 a b 12 b a 68 13 b a 14 b a 15 b a 16 b a 17 a b 18 b a 19 a b 20 a b 21 b a 22 b a 23 a b 24 b a 25 a b 26 b a 27 a b 28 a b 29 a b 30 b a Kalitning har bir ustunidagi javoblaringizning o’xshashliklari yig’indisini hisoblash kerak. Agar ular chiqsa 1 - 4, keyin bu tasodif va bunday taktikalar sizga xos emas; 69 5 - 6, siz ushbu taktikaga egasiz, u sizning xatti-harakatlaringiz repertuariga kiritilgan, uni afzal deb atash mumkin; 7 - 8 yoki undan ko’p, keyin taktika sevimlilar qatoriga kiradi, ya’ni dominant, siz ko’pincha sizning xohishingizga qarshi murojaat qilasiz. Afzal va dominant taktikalarning kombinatsiyasi nizolarda sizning individual xulq-atvor uslubingizni tavsiflaydi. Agar siz hammaga teng egalik qilsangiz, sizning uslubingiz universaldir. Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz?" 1. Jamoat transporti bahsida. Siz: a) janjalga aralashmang b) To’g’ri bo’lgan tomonni olib aralashishingiz mumkin c) Har doim aralashib, o’z nuqtai nazaringizni himoya qiling 2. Yig’ilishda rahbariyatni xatolar uchun tanqid qilasizmi? a) Yo’q b) Ha, lekin unga bo’lgan munosabatingizga qarab c) Har doim tanqid qiling 3. Sizning xo’jayiningiz o’z rejasini bayon qiladi, bu sizga mantiqsiz tuyuladi. Rejangizni taklif qilasizmi? a) Ha, agar boshqalar sizni qo’llab-quvvatlasa b) Albatta, ha c) Tanqid sizni bonuslardan mahrum qilishidan qo’rqing 4. Siz hamkasblaringiz, do’stlaringiz bilan bahslashishni yoqtirasizmi? a) Faqat xafa bo’lmaganlar bilan 70 b) Ha, lekin faqat printsipial masalalarda c) Siz hamma bilan va har qanday sabab bilan bahslashasiz 5. Kimdir sizdan oldinga o’tishga harakat qilmoqda. Siz: a) Siz undan yomon emas deb o’ylaysiz va navbatni chetlab o’tishga harakat qilasiz b) Xafa bo’ling, lekin o’zingizga c) O’z g’azabingizni ochiq ayting 6. Tasavvur qiling, do’stingiz, hamkasbingizning rejasi ko’rib chiqilmoqda, unda dadil fikrlar bor, lekin xatolar ham bor. Siz: a) Ushbu loyihaning ijobiy va salbiy tomonlari haqida gapiring b) Ijobiy tomonlarini ajratib ko’rsatish va loyiha ustida ishlash imkoniyatini taklif qilish c) Uni qattiq tanqid qiling 7. Tasavvur qiling-a, sizning onangiz (qaynona, qaynona, qarindosh) sizga pulni tejash, tejamkorlik zarurligi haqida doimo aytib turadi va u vaqti-vaqti bilan qimmatbaho narsalarni sotib oladi. U oxirgi xaridi haqidagi fikringizni bilmoqchi. Siz unga aytasiz: a) Agar xarid uni xursand qilsa, uni ma’qullaganligingiz b) Bu narsa ta’msiz deb ayting c) U bilan so’kinish va bahslashish 8. Siz chekuvchi o’smirlarni uchratdingiz. Sizning munosabatingiz: a) Siz boshqalarning yomonligi tufayli kayfiyatingizni buzishga arzimaydi deb 71 o’ylaysiz b) ularga tanbeh berish c) Agar jamoat joyida sodir bo’lsa, ularga tanbeh bering 9. Restoranda ofitsiant sizni aldaganini payqadingiz. Siz: a) Unga oldindan tayyorlagan maslahatingizni bermang b) Miqdorni qayta hisoblashni so’rang c) Bu janjal deb qaror qiling 10. Siz dam olish uyidasiz. Administrator xonalarni toza saqlash, menyuning xilma-xilligini saqlash o’rniga o’z ishi bilan shug’ullanadi. Bu sizni g’azablantiradimi? a) Ha, lekin uni o’zgartirishi dargumon b) Undan shikoyat qilish yo’lini topasiz c) Siz o’zingizning noroziligingizni kichik xodimlarga olib borasiz: farroshlar, ofitsiantlar. 11. Siz bola bilan bahslashasiz va uning to’g’riligiga ishonch hosil qilasiz. Siz xatongizni tan olasizmi? a) Yo’q b) Albatta, ha c) O’z hokimiyatingiz haqida qayg’uring Kalit: javob "a" - 4 ball, "b" - 2 ball, "c" - 0 ball. 30-44 ball Siz xushmuomalasiz, ziddiyatni yoqtirmaysiz, tanqidiy vaziyatlardan osongina qochasiz. Munozaraga kirishish kerak bo’lganda, bu sizning mavqeingiz va 72 do’stlaringiz bilan munosabatlaringizga qanday ta’sir qilishini o’ylab ko’rasiz. Siz boshqalarga yoqimli bo’lishga intilasiz, lekin ular yordamga muhtoj bo’lganda, siz doimo yordam berishga jur’at etmaysiz. 15 - 29 ball Ular siz haqingizda siz ziddiyatli odamsiz, deyishadi. Vaziyatdan qat’i nazar, siz o’z fikringizni qat’iyat bilan himoya qilasiz. 10-14 ball Siz bahslashish uchun sabablar qidiryapsiz, ularning aksariyati keraksiz, mayda. Tanqid qilishni yaxshi ko’ring, lekin bu sizga foyda keltirsagina. To’g’ri bo’lmasa ham, o’z fikringizni majburlaysiz. Test "Siz qanchalik bardoshlisiz?" Savollarga tez va ikkilanmasdan javob berish kerak. 1. Sizda qiziqarli fikr bor edi, lekin u qo’llab-quvvatlanmadi. Xafa bo’lasizmi? a) ha b) Yo’q 2. Do’stlaringiz bilan uchrashasiz va kimdir o’yinni boshlashni taklif qiladi. Siz nimani afzal ko’rasiz? a) Faqat yaxshi bo’lganlarni o’ynash b) O’yin qoidalarini hali bilmaganlar uchun 3. Siz uchun xushxabarni xotirjam qabul qilasizmi? a) ha b) Yo’q 4. Odamlar jamoat joylarida mast holda paydo bo’lganda sizni bezovta qiladimi? 73 a) Agar ular maqbul chegaralarni kesib o’tmasa, unda sizga umuman ahamiyat bermaysiz b) O’zini tuta olmaydigan odamlarni yoqtirmaysiz. 5. Kasbingiz, lavozimingiz, urf-odatlaringizdan boshqa odamlar bilan aloqa topa olasizmi? a) Sizga buni qilish qiyin b) Siz bunday narsalarga e’tibor bermaysiz 6. Sizga qaratilgan hazillarga qanday munosabatda bo’lasiz? a) Siz hazil yoki hazilni yoqtirmaysiz b) Agar hazil siz uchun yoqimsiz bo’lsa ham, xuddi shunday javob berishga harakat qiling 7. Ba’zi odamlar "joyida o’tirishibdi" degan fikrga qo’shilasizmi? a) ha b) Yo’q 8. Siz hammaning diqqatini tortadigan do’st/qiz do’stingizni olib kelasiz. Siz qanday munosabatdasiz? a) Rostini aytsam, o’zingizni noqulay his qilasiz b) Siz u uchun baxtlisiz 9. Tashrifda siz hozirgi yoshlarni tanqid qiladigan, eski kunlarni tarannum etuvchi keksa odamni uchratasiz. Siz qanday munosabatdasiz? a) mantiqiy bahona bilan erta tark eting b) Munozaraga kirishing Kalit: 1b, 2b, 3b, 4a, 5b, 6b, 7b, 8b, 9a javoblar uchun - har biri 2 ball. 74 0 - 3 ball. Siz qat’iyatli va o’jarsiz, fe’l-atvoringiz bilan sizdan boshqacha fikrlaydigan, qilayotgan va aytganlaringiz bilan rozi bo’lmagan odamlar bilan normal munosabatlarni saqlab qolish qiyin. Sizda tolerantlik darajasi past. 6 - 12 ball. O’rtacha bardoshlik darajasi. Siz o’z e’tiqodingizni qat’iy himoya qila olasiz, lekin siz suhbatni qanday o’tkazishni, nuqtai nazaringizni o’zgartirishni bilasiz, garchi siz haddan tashqari qattiqqo’llikka qodir bo’lsangiz ham. 14-18 ball. Sizning e’tiqodlaringizning qat’iyligi noziklik bilan mukammal birlashtirilgan, siz har qanday g’oyani qabul qilishingiz, norozilikka tushunish bilan munosabatda bo’lishingiz, o’z pozitsiyangizga nisbatan tanqidiy munosabatda bo’lishingiz va boshqasining pozitsiyasini hurmat qilishingiz mumkin. Bu yuqori darajadagi bag’rikenglikdan dalolat beradi. Xulosа O zbek oilasining milliy-madaniy va ijtimoiy-psixologik xususiyatlariniʼ hisobga olmay turib, oila-nikoh munosabatlarini, oilaviy turmush faoliyatini, uning barqarorligi va farovonligini maqsadga muvofiq yo’sinda tashkil etish va amalga oshirish mumkin emas. Bu holat, uning asosiy vazifasi - farzand ko rish orqali ʼ aholini qayta tiklash, avlodlar davomiyligini va yer yuzida insoniyat tarixiy taraqqiyotini ta minlash, muqaddas urf-odatlarimizni saqlash va uni ʼ avloddanavlodga o tkazishdek vazifani bajarish samarasini ham pasaytiradi. ʼ Tadqiqot natijasida o zbek oilasining milliy qiyofasini belgilaydigan ʼ (oydinlashtiradigan) ijtimoiy-psixologik asoslar muayyan darajada yoritildi. Biz o zbek xalqining urf-odatlari, an analari, madaniyati, turmush tarzini, shuningdek, ʼ ʼ xududning oila hayoti va faoliyatiga ta sir etadigan xususiyatlarini hamda ijtimoiy ʼ 75 madaniy muxitni mazkur oilaning milliy qiyofasi mohiyatini tashkil etuvchilar sifatida e tirof etdik.ʼ Biz amalga oshirgan tadqiqot natijalari quyidagi umumlashgan xulosalarni chiqarish imkonini beradi. 1. Oilaviy turmush masalalarini o rgangan uzoq va yaqin chet el ʼ psixologiyasi aynan oila barqarorligiga oilaviy munosabatlar ta sirining ijtimoiy- ʼ psixologik xususiyatlarini o rganmagan bo’lsa-da, uning barqarorligini saqlovchi ʼ yohud buzilishlariga olib keluvchi iqtisodiy, ijtimoiy-biologik, ijtimoiy-psixologik, ma naviy-madaniy, hissiy-emotsional, tarbiyaviy-pedagogik omillar ta sirini ʼ ʼ o rganganlar va oilaviy turmush muammolarini yechish bilan bog lik qimmatli ʼ ʼ ma lumotlar, ilmiy xulosa va tavsiyalarni ilgari surganlar. Mazkur ilmiy natijalar biz ʼ tanlagan muammo uchun ham ahamiyatli ekanligini e tirof etgan holda ʼ tadqiqotlarimizda milliy xududiy xususiyatlar chuqur mujassamlashgan o zbek ʼ oilalari turmushiga, er-xotinning o zaro munosabatlariga, uning barqarorligiga ʼ oilaviy munosabatlar ta sirining milliy-psixologik xususiyatlariga alohida e tibor ʼ ʼ bilan yondoshdik. 2. Mamlakatimiz psixologlari tomonidan oila va nikoh munosabatlari, oilaviy turmushning turli jabhalariga xos muammolar muayyan darajada o rganilayotgan bo’lsada, lekin oilaviy turmushga xos ba zi muammolar hali ham ʼ ʼ dolzarbligicha qolmoqda. Chunonchi, oila-nikoh munosabatlarining beqarorligi, ajralishlar sonining oshib borishi, unda er-xotin o rtasidagi munosabatlarda turli ʼ omillar bilan bog liq. Ziddiyatlarning yuzaga kelishi va ularning keskinlashuvi, ʼ oilaviy muammo va ziddiyatlarning milliy-hududiy o ziga xosligi saqlanib ʼ qolmoqda. Mazkur muammolar o zbek milliy madaniy muxiti shart-sharoitlari ʼ ta sirida oila barqarorligiga oilaviy munosabatlar ta sirining ijtimoiy-psixologik ʼ ʼ xususiyatlarini o’rganishni taqozo etdi. 3. Oiladagi oilaviy munosabatlar milliy-xududiy xususiyatlarga uzviy bog’liq murakkab tizimga ega bo’lib, uning asosiy bo’g’ini er bilan xotin o’rtasidagi 76 munosabat hisoblanadi. Undagi oilaviy munosabatlar barqarorligini oilaviy qadriyatlarning shakllanganlik darajasi belgilaydi. Er-xotinlar munosabatlariga oid (jinsiy munosabat, ota-ona-tarbiyachilik, ijtimoiy faollik, emotsional psixoterapevtik, tashqi jozibadorlik) qadriyatlar etnopsixologik va milliy-madaniy muhit ta siri ostida bulib, sinaluvchilar bu qadriyatlar zarurligini ta kidlasalarda,ʼ ʼ lekin hali ham etnik stereotiplashgan xarakterga ega. 4. O zbek oilalarida oilaviy munosabatlar barqarorligini belgilashda er- ʼ xotin munosabatlaridagi o zaro xurmat va ishonch, bir-birini yaxshi tushunish, ʼ farzandlar, muomala odobi, onglilik va ma naviy axloqiy mavqe, uning moddiy ʼ ta minlanganligi, uy-joy bilan ta minlanganlik, rollar taqsimotining mosligi, jinsiy ʼ ʼ moslik muhim omillar hisoblanadi. Oilaviy nizolarning shakllanishi va ularning buzilib ketishida er-xotin fe latvorining mos kelmasligi, farzandsizlik, sevgi va mexr-muhabbatning yetarli ʼ emasligi, uning byudjetini oqilona boshqara olmaslik asosiy omillar bo lib, ro zg or ʼ ʼ ʼ ishlarining saranjom-sarishta va orasta emasligi, iqtisodiy ta minotdagi kamchiliklar, ʼ rashk va ishonchsizlik, ota-onalarning er-xotin munosabatlariga aralashuvi, dunyoqarash va maslaklarning nomuvofiqligi, jinsiy nomoslik kabi omillar ham oilaviy munosabatlarda ziddiyatlarni kelib chiqarishda muhim o rin tutadi. ʼ 5. Tadqiqot davomida o zbek milliy madaniyatining betakrorligi, urf- ʼ odatlar, an analar va qadriyatlarning xayotiyligi oilaviy turmush tarziga ham chuqur ʼ singib ketganligini ko rdik. Chunonchi, aksariyat oilalarda nizolar uchramaydi, ʼ buning asosiy sabablari ularda sevgi, mexr-muhabbat va o zaro ishonchning ʼ mavjudligi, unda ota-onalar va qarindosh-urug lar bilan hamjihat va hamfikrlilikning ʼ ustunligi, kengashib ish tutish, rollarning to g ri taqsimlanganligi va o zaro ʼ ʼ ʼ yordamning mavjudligi, uy ishlarining saranjom-sarishta va orastaligi, fe l-atvorning ʼ mosligidadir. 77 ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. O’zbekiston Respublikasining Oila Kodeksi. 2. Mirziyoyev Sh.M. Bilimli avlod – buyuk kelajagimizning, tadbirkor xalq – farovon hayotning, do’stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir. – Toshkent: O’zbekiston, 2018. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 5-iyuldagi “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va o’zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo’llab-quvvatlash to’g’risida”gi PF-5106-son Farmoni// Xalq so’zi gazetasi 2017-yil 5-iyul. 4. Абдурауф Фитрат. Оила. - Т.: Маънавият. 2000. 5. G’oziev E.G’ Umumiy psixologiya 1-2 kitob T-2002 y. 6. Давлетшин М.Г., Шоумаров F.E. Замонавo узбек оиласи ва унинг псkологик хусусиятлари. / Узбек оиласининг этноп-псkологик муаммолари. Респ. Илм. амал. анж. маъруза кискача баёни. -Т., 1993. -3-5 б. 7. Давлетшин М.Г. Оиладаги низолар псkологияси ва унинг бартараф этиш йуллари. Ўзбек оиласининг этнопсkологик муаммолари. Респ.илм. амал. анж. маъруз. кискача баёни. -Т., 1993. 8. Akramova Sh., Salomov N. Yoshlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirish omillari. –T.:Ma’naviyat,2015.–30b. 9. Buyuk allomalarimiz //Tahrir hay’ati: H. S. Karomatov, Z. Husnitdinov, A. Mansurov va boshq.; mas’ul muharrir: Z. Islomov. –T.: Toshkent islom universiteti, 2002.–B.57 10. Jo’rayevN. Ma’naviyat–inson qalbining sarchashmasi. –T.: Ma’naviyat, 2015.–30 b. 11. MaxmudovaM. Xalq pedagogikasi mazmuni asosida talabayoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash tizimi. Dis. …ped. fan. d-ri. –T., 2007.– 282b. 12. MunavvarovA. Oila pedagogikasi. –T. O’qituvchi, 1994.–112b. 13. MusurmonovaO.Oila ma’naviyati – milliy g’urur. – T.: O’qituvchi,1999.–200 b. 14. MusurmonovaO. Oila-jamiyat tayanchi. – T. Yoshlar nashriyot uyi, 2019. 251bet. 15. MusurmonovaO. Oilada bola tarbiyasining aktual masalalalari. T: 88. 16. Fitrat A. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. 2nashr.T.:Ma’naviyat, 2000-112b. 78 17. Маджидова Д. А. Меҳнат мaрантларининг оилаларда отаона-бола муносабатларининг педагогик-псkологик ташҳиси ва коррекцияси. Т.,“Фан” нашриёти.2021.–60 б. 18. Абдусаматов Х.У. Болада ота образи шаклланишида турли ижтимоo-псkологик омилларни ўрни. Услубo қўлланма–Т.“Фан” нашриёти.2021 й 52 б. 19. Абдусаматов Х.У. Оила институтга никоҳдан ташқари муносабатлар таъсирининг ижтимоo-псkологик хусусиятлари. Монография.–Т.,“Фан”нашриёти. 2021 й. 123 б. 20. Норқулов Ҳ. Д. Ёшларни оилавo ҳаётга тайёрлаш масалалари. Монография. – Т., “Фан” нашриёти. 2021 й. 163 б. Internet resurslar 1. www.ziyonet.uz 2. www.istedod.uz 3. www.lex.uz 4. www.moiti.uz 5. www.pedagog.uz 6. www.tdpu.uz 7. www.edu.uz 79 83

O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………...3-5 I. BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos psixologik xususiyatlari......................................................................................6-31 1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik jihatlari…………..6-17 1.2. Nikoh va oilaviy munosabatlar……………………………………….18-31 II BOB. O’zbek oilalalarida oilaviy munosabatlarning dolzarb muammolari va ularga yordam berishning amaliy jihatlari………………32-76 2.1. O’zbek oilaviy munosabatlarda er-xotin, farzand va ota-ona o’rtasidagi munosabatlar va ziddiyatli vaziyatlarda ularni hal qilish usullari……………...32- 59 2.2. Metodikalar. Tadqiqot parametrlari…………………………………...60-76 XULOSA.....................................................................................................77-79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………...80-81 KIRISH 1

Mavzuning dolzarbligi. Yurtimizda azaldan oilaviy munosabatlarda milliy o’ziga xoslik kayfiyati ustuvorlik qiladi. Sharqona milliylik shunday shakllanib kelganki unda o’zbek oilalarida tarixan qadr topgan o’ziga xosliklar bor. Bular jumlasiga, oilaviy munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari va burchlari bilan bir-biridan farq qilishi kabilarni kiritish mumkin. Ma’lumki, oila sohasi borasida G’arb modellari, nisbatan bizdagi oilaviy munosabatlardan farq qiladi. O’zbek oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak kishining roli yuqoriligi, farzand tarbiyasiga jiddiy e’tibor, mehr-oqibat va g’amxo’rlik tug’ularining ustuvorli, oilaning shakllanishi va faoliyatida mahalla va boshqa subektlarning roli kabi ko’plab elementlarni o’z ichiga oladi. Oilaning mustahkamligiga allomalarimiz ham jiddiy e’tibor qaratgan. Bu borada А bdurauf Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ millat ham shuncha kuchli bo ladi. ʼ А garda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo l ʼ qo ysa shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi” ʼ 1 deb ta kidlagan. ʼ Nikoh va oila munosabatlarining mustahkamligi dolzarb bo’lib qolmoqda. Bu o’z navbatida farzandlar tarbiyasi, ularning kelajakdagi faoliyati va istiqbollariga turlicha ta’sir o’tkazishi mumkin. Shaxsni ko’plab stresslarga, salbiy his-tuyg’ularga duchor bo’lishi, shaxs psixologiyasida chuqur o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi eng dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Mamlakatimizda so’ngi yillarda ijtimoiy, ma’naviy, siyosiy va iqtisodiy sohalarda keng ko’lamli islohotlar, dunyodagi global o’zgarishlar davlat hamda jamiyat oldiga hal qilinishi lozim bo’lgan bir qator vazifalarni qo’ymoqda. Shuningdek, psixologiya sohasida oila, nikoh, hissi, uning mexanizmlari, shakllari va inson hayotiga qanday ta’sir ko’rsatadi, shu kabi masalalari dolzarb ahamiyatga ega. 1 Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000. ʼ 2

O’zbekiston Respublikasining davlat siyosatida bolalar va yoshlar uchun shartsharoit yaratishda hamda ularning har tomonlama kamol topishiga alohida e’tibor qaratilgan. Tadqiqotning maqsadi : - O’zbek oilalarida nikoh munosabatlarini ta’minlashning psixologik mexanizmlarini ochib berish. Tadqiqot vazifalari: oila-nikoh munosabatlari muammosi bo’yicha ilmiy psixologik adabiyotlarni o’rganish, amaliy tavsiyalarni asoslash. - o’zbek oilalarining milliy qadriyatlarga mosligi ko’rinishlarini nazariy tasniflash; - zamonaviy oilalarda ijtimoiy-psixologik muammolarni o’rganish; - mavzu yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning predmeti: O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarni o’rganish. Tadqiqotning obyekti: O’zbek oilalarida nikoh va oilaviy munosabatlarining hozirgi darajasi o’rganish va tavsiflash. Tadqiqotning ilmiy metodologik asosini, O’zbekiston Respublikasining oila kodeksi, o’zbek va chet el mualliflaridan V.M.Karimova, Ye.B.Shoumarov E.G .G oziev K. ʼ ʼ А rons, K. Vitek, E.F.Vougel, V.Vund, А .Maslau, T.Person, K.R.Rod-jers, J.Roland, N.Dj Smelzer, J.Techman, Z.Freyd, E.Fromm, G.Entone, K.G.Yung, M.Xanson va boshqalarning metodologik nuqtai nazarlari ham alohida e tiborga olindi. ʼ Mavzuning o’rganilish darajasi. O’zbek va xorijiy ilmiy adabiyotlarda oilaviy munosabatlar psixologiyasida psixologik jarayonlarni Ye.B.Shoumarov, E.G .G oziev, Yu.E. ʼ ʼ А leshina, B.G. А nanev, G.M. А ndreeva, А . А .Badalev, Yu.V.Bromley, L.S.Vigotskiy, M.G.Davletshin, V.M.Karimova, А .N.Leontev, B.G.Lomov, N.N.Obozov, S.L.Rubinshteyn va boshqalar tadbiq etib, jarayonning o’ziga xosligini ta’kidlaydilar. Tadqiqot metodlari: 1. Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz". 2. Tolerantlik testi. 3. Tomas testi. 3

4. O’rganilayotgan muammo bo’yicha ilmiy psixologik pedagogik adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari materiallari o’rganish. 5. Suxbat. 6. Kuzatish. 7. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Ushbu malakaviy bitiruv ishi kirish, 2 bob, 4 paragraf, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishi o’zbek tilida yozilgan bo’lib 81 betni tashkil qiladi. 4

I.BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos psixologik xususiyatlari. 1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik jihatlari. Yurtimizda azaldan oilaviy munosabatlarda milliy o’ziga xoslik kayfiyati ustuvorlik qiladi. Sharqona milliylik shunday shakllanib kelganki unda o’zbek oilalarida tarixan qadr topgan o’ziga xosliklar bor. Bular jumlasiga, oilaviy munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari va burchlari bilan bir-biridan farq qilishi kabilarni kiritish mumkin. Ma’lumki, oila sohasi borasida G’arb modellari, nisbatan bizdagi oilaviy munosabatlardan farq qiladi. O’zbek oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak kishining roli yuqoriligi, farzand tarbiyasiga jiddiy e’tibor, mehr-oqibat va g’amxo’rlik tug’ularining ustuvorli, oilaning shakllanishi va faoliyatida mahalla va boshqa subektlarning roli kabi ko’plab elementlarni o’z ichiga oladi. Oilaning mustahkamligiga allomalarimiz ham jiddiy e’tibor qaratgan. Bu borada А bdurauf Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ millat ham shuncha kuchli bo ladi. ʼ А garda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo l ʼ qo ysa shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi” ʼ 2 deb ta kidlagan. ʼ Yurtimizda oila sohasida olib borilayotgan islohotlar ham ‘‘oila jamiyatning tayanch tuzilmasi’’ tamoyili asosida o’tkazilmoqda. Vaholangki, islom dinida ham nikoh-oila munosabatlariga chuqur yondashuvlar uchraydi. Oila borasidagi diniy, ilmiy va falsafiy yondashuvlarni kuzatsak, oila barqarorligida er-xotin munosabatlari asosiy o rin tutishini ko ramiz. Masalan, islomda nikoh orqali inson va oilani ʼ ʼ ulug lashga, erkak va ayolning huquqlariga, ularning sha niga va oilada tinchlikni ʼ ʼ 2 Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000. ʼ 5

O'xshashlar

MUSULMONLARDA OILA VA NIKOH MUNOSABATLARI
Oilaga psixologik xizmat ko'rsatishni tashkil etish
Oiladigi ma'naviy ruhiy muhit va uning yoshlar tarbiyasiga tasiri
Oilada olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat
Oila ma’naviyati kursining asosiy maqsadi