logo

Oilaga psixologik xizmat ko'rsatishni tashkil etish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176 KB
Oilaga psixologik xizmat ko'rsatishni tashkil
etish
Reja:
Kirish
1.Oilaning umumiy ijtimoiy  psixologik  xususiyatlari 
2.Oila a’zolarining o’zaro munosabatlari  
3.Oila turlari
4.Hozirgi zamon oilasining bajaradigan asosiy vazifalari
Xulosa 
Adabiyotlar
1 Kirish
Oila   ijtimoiy   pedagogika   va   psixologiyaning   birinchi   bevosita   obyektidir.
Hamma   narsa   oiladan   boshlanadi   va   ijtimoiy   pedagogika   va   psixologiya   uchun
hamma   narsa   u   bilan   tugaydi.   Oila   uchun   ishlagan   ijtimoiy   psixolog   jamiyat,
uning   xalqi   va   davlati   uchun   ishlaydi.   Shuning   uchun   bu   inshoning   mavzusi
ayniqsa   dolzarb   bo'lib,   muhimligi   bilan   birinchi   o'ringa   chiqadi.   Bola   -   oilada
nogiron   kishi   -   butun   jamiyat   uchun   favqulodda   vaziyat.   Va   faqat   ijtimoiy
psixolog bu vaziyatni engillashtirishga yordam beradi.
Ota-onalarning   psixologik   maslahati   ijtimoiy   psixologlarning   amaliy
faoliyatining   nisbatan   yangi   turi   bo'lsa-da,   bugungi   kunda   u   noldan   qurilmagan.
Bu borada mamlakatimizda ham, xorijda ham salmoqli tajriba to‘plangan.
Ota-onalarning,   xususan,   onaning   vazifasi   bolani   tinchlantirish,   uning
tashvishlarini   engillashtirish,   oilada   nekbinlik   muhitini   yaratishdir.   Bunda   sizga
faqat ijtimoiy psixolog yordam berishi mumkin.
Amaldagi   maslahat   amaliyotining   o'ziga   xos   xususiyati   ota-onalarning
nogiron bolalar haqidagi so'rovlarining turlicha chastotasidir.
2 1.Oilaning umumiy ijtimoiy  psixologik  xususiyatlari 
3 Oiladagi   psixologik   iqlim   shaxslararo   munosabatlarga,   ota-onalar   va
qarindoshlarning   ma'naviy-psixologik   imkoniyatlariga,   shuningdek,   ta'lim,
tarbiya   va   tibbiy-ijtimoiy   reabilitatsiya   qilish   shartlarini   belgilaydigan   oilaning
moddiy va uy-joy sharoitlariga bog'liq.
Ota-onalarning nogiron bolaning paydo bo'lishiga  munosabatiga ko'ra uch
turdagi oilalar mavjud:
- mavjud muammoni noto'g'ri tushunish bilan bog'liq passiv reaktsiya bilan;
- giperaktiv reaktsiya bilan, ota-onalar intensiv davolaganda, "shifokorlar -
yoritgichlar",   qimmatbaho   dori-darmonlar,   etakchi   klinikalar   va   boshqalarni
toping;
-   o'rtacha   ratsional   pozitsiya   bilan:   barcha   ko'rsatmalarni   izchil   bajarish,
shifokorlar, psixologlarning tavsiyalari.
Oilada nogiron bolaning paydo bo'lishi har doim barcha oila a'zolari uchun
og'ir psixologik stressdir. Ko'pincha oilaviy munosabatlar  zaiflashadi, kasal  bola
uchun   doimiy   tashvish,   chalkashlik   hissi,   ruhiy   tushkunlik   oilaning   buzilishiga
sabab bo'ladi va faqat kichik hollarda oila birlashadi.
4 Bemor   bolasi   bor   oilada   ota   faqat   boquvchi   hisoblanadi.   Mutaxassislikka,
ma'lumotga   ega   bo'lib,   u   ko'proq   pulga   bo'lgan   ehtiyoj   tufayli   ishchi   bo'lib,
ikkinchi   darajali   daromad   izlaydi   va   bolaga   g'amxo'rlik   qilishga   deyarli   vaqt
topolmaydi. Shuning uchun bolaga g'amxo'rlik onaning zimmasiga tushadi. Qoida
tariqasida,   u   ishini   yo'qotadi   yoki   tunda   ishlashga   majbur   bo'ladi   (odatda   bu   uy
ishi). Bolaga g'amxo'rlik uning butun vaqtini oladi, uning ijtimoiy doirasi keskin
torayadi. Agar davolanish va reabilitatsiya umidsiz bo'lsa, unda doimiy tashvish,
psixo-emotsional  stress  onani   tirnash   xususiyati,   depressiya   holatiga   olib  kelishi
mumkin.   Ko'pincha   katta   yoshdagi   bolalar   onaga   g'amxo'rlik   qilishda   yordam
berishadi, kamdan-kam hollarda buvilar, boshqa qarindoshlar. Agar oilada ikkita
nogiron bola bo'lsa, vaziyat qiyinroq.
oiladagi   boshqa   bolalarga   salbiy   ta'sir   qiladi   .   Ularga   kamroq   e'tibor
qaratiladi,   madaniy   hordiq   chiqarish   imkoniyatlari   kamayadi,   ular   yomon
o'qiydilar, ota-onalarning nazorati tufayli tez-tez kasal bo'lishadi.
Bunday   oilalardagi   psixologik   keskinlik,   o'z   oilasiga   boshqalarning   salbiy
munosabati tufayli bolalarning psixologik ezilishi bilan qo'llab-quvvatlanadi; ular
kamdan-kam hollarda boshqa oilalar farzandlari bilan muloqot qilishadi. Hamma
bolalar   ham   ota-onalarning   kasal   bolaga   bo'lgan   e'tiborini,   ezilgan,   doimiy
bezovta qiluvchi  oilaviy muhitda doimiy charchashini  to'g'ri  baholay va tushuna
olmaydi.
5 Ko'pincha   bunday   oila   yaqin   atrofdagi   noqulay   yashash   sharoitlaridan
bezovta   bo'lgan   boshqalarning,   ayniqsa   qo'shnilarning   salbiy   munosabatini
boshdan   kechiradi   (tinchlikni   buzish,   sukunatni   buzish,   ayniqsa   aqliy   zaif   bola
yoki   uning   xatti-harakati   bolalar   muhitining   sog'lig'iga   salbiy   ta'sir   ko'rsatsa).
Atrofdagi   odamlar   ko'pincha   muloqot   qilishdan   qochishadi   va   nogiron   bolalar
deyarli   to'liq   ijtimoiy   aloqalar,   etarlicha   muloqot   doirasi,   ayniqsa   sog'lom
tengdoshlari   bilan   aloqa   qilish   imkoniyatiga   ega   emaslar.   Mavjud   ijtimoiy
mahrumlik   shaxsiyatning   buzilishiga   (masalan,   hissiy   va   irodali   sohalar   va
boshqalar),   aqlning   kechikishiga   olib   kelishi   mumkin,   ayniqsa,   agar   bola   hayot
qiyinchiliklariga   yomon   moslashgan   bo'lsa,   ijtimoiy   moslashuv,   undan   ham
ko'proq   izolyatsiya,   rivojlanish   kamchiliklari,   shu   jumladan   muloqot.
buzilishlar.atrofdagi   dunyo   haqida   noto'g'ri   tasavvurni   shakllantiradigan
imkoniyatlar.   Bu,   ayniqsa,   bolalar   maktab-internatlarida   tarbiyalanayotgan
imkoniyati cheklangan bolalarda namoyon bo‘ladi.
Jamiyat bunday oilalarning muammolarini har doim ham tushunavermaydi
va ularning kichik bir  qismi  boshqalarning yordamini  his qiladi. Shu munosabat
bilan,   ota-onalar   nogiron   bolalarni   teatr,   kino,   ko'ngilochar   tadbirlar   va
hokazolarga olib bormaydilar  va bu bilan ularni tug'ilishdan boshlab jamiyatdan
butunlay   ajratib   qo'yishga   mahkum   etadilar.   So'nggi   paytlarda   xuddi   shunday
muammolarga duch kelgan ota-onalar bir-biri bilan aloqa o'rnatmoqda.
6 Ota-onalar   farzandini   uning   nevrotizmi,   egosentrizmi,   ijtimoiy   va   aqliy
infantilizmidan qochib, unga tegishli  ta'lim, keyingi  ish uchun kasbiy yo'l-yo'riq
berishdan   qochib,   tarbiyalashga   harakat   qiladilar.   Bu   ota-onalarning   pedagogik,
psixologik,   tibbiy   bilimlarining   mavjudligiga   bog'liq,   chunki   bolaning
moyilligini, uning nuqsoniga bo'lgan munosabatini, boshqalarning munosabatiga
munosabatini   aniqlash   va   baholash,   unga   ijtimoiy   moslashishga   yordam   berish,
o'zini   o'zi   bajarish.   iloji   boricha,   maxsus   bilim   kerak.   Aksariyat   ota-onalar
nogiron   bolani   tarbiyalashning   etishmasligi,   mavjud   adabiyotlar,   etarli
ma'lumotlar, tibbiy va ijtimoiy xodimlar mavjud emasligini ta'kidlaydilar. Deyarli
barcha   oilalarda   bolaning   kasalligi   bilan   bog'liq   kasbiy   cheklovlar,   bunday
patologiya   bilan   kasallangan   bemorga   tavsiya   etilgan   kasbni   tanlash   haqida
ma'lumot   yo'q.   Nogiron   bolalar   oddiy   maktablarda,   uyda,   ixtisoslashtirilgan
maktab-internatlarda   turli   dasturlar   bo'yicha   (umumiy   ta'lim   maktabi,
ixtisoslashtirilgan   maktab,   ushbu   kasallik   bo'yicha   tavsiya   etilgan,   yordamchi)
o'qiydilar, ammo ularning barchasi individual yondashuvni talab qiladi.
Bunday   oila   haqida   ma'lumot   olib,   unga   yordam   berish   rejasini   tuzgan
pedagog psixolog ota-onalarga bunday bolaga qanday g'amxo'rlik qilish bo'yicha
tavsiyalar   beradi.   Nogiron   bolani   reabilitatsiya   qilish   rejasi   har   bir   bola   uchun
alohida tuziladi.
Markazda   nogiron   bolalar   bilan   psixolog,   nevropatolog,   psixonevrolog,
logoped,   massaj   terapevt,   defektolog,   fizioterapiya   bo‘yicha   instruktor
ishlamoqda.
Bu bolalar hayotga yomon yo'naltirilganligini, ularni o'rab turgan narsalarni
yaxshi   bilmasligini   hisobga   olib,   ijtimoiy   o'qituvchi   bola   faqat   u   bilan   hal
qiladigan   bir   qator   muammolarni   aniqlaydi.   Bolani   uning   atrofidagi   dunyoga
qamrab   oladigan   dasturlar   ishlab   chiqilmoqda.   Ulardan   ba'zilari   bolaning
shaxsiyati,   uning   xulq-atvori,   ba'zilari   esa   jamiyatdagi   xatti-harakatlari   bilan
bog'liq.
7 O'qituvchi-psixologning   ishi   bolaga   o'z   muhitida   muloqot   qilish   ko'nikma
va ko'nikmalarini egallashga yordam berishga qaratilgan.
Nogiron bolalar va sog'lom bolalar o'rtasidagi muloqotdagi qiyinchiliklarni
bartaraf   etish   uchun   o'qituvchi-psixolog   dastur   tuzadi,   unga   ko'ra   bola   bunday
muloqotga   tayyorlanadi.   Bu   tanlov,   kitoblar   va   filmlarni   muhokama   qilish,
tug'ilgan kunlarda ishtirok etish bo'lishi mumkin.
Nogiron   bolalarni   mehnat   faoliyatiga   jalb   qilish   (fotosurat,   tikuvchilik,
poyabzal ta'mirlash, yog'ochsozlik) ham ijtimoiy psixolog-pedagogning yelkasiga
tushadi. Bu erda nafaqat shartnomalar tayyorlash va tuzish, balki yigitlarga kasb-
hunar o'rgatish, zarur ko'nikma va malakalarni berish kerak.
Ota-onalarning,   xususan,   onaning   vazifasi   bolani   tinchlantirish,   uning
tashvishlarini   engillashtirish,   oilada   nekbinlik   muhitini   yaratishdir.   Bunda   sizga
faqat ijtimoiy psixolog yordam berishi mumkin.
Misol:   Anna,   uch   farzandning   eng   kattasi,   8   yoshida   birinchi   marta
davolanganida,   uning   ota-onasi   allaqachon   umidsiz   bo'lib,   qizining   xatti-
harakatlarini   nazorat   qila   olmagani   uchun   o'zlarini   aybdor   his   qilishgan.   Anna
tengdoshlari bilan muloqot qilishda jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kechirdi, uyda
tez-tez   asabiylashdi   va   ota-onasi   maslahat   bergan   ba'zi   ruhiy   salomatlik
mutaxassislari   va   maktab   xodimlari   sababni   qizning   noto'g'ri   tarbiyalanishida
ko'rishdi. Annaning ota-onasi ruhiy kasalliklarni muhokama qilish odat bo'lmagan
oilalardan   bo'lganligi   sababli,   oila   tarixini   aniqlab   bo'lmadi.   Ko'pgina   oilalar
"tuyaqush   siyosati"   tamoyili   bo'yicha   yashaydi:   agar   siz   oilaviy   muammolarni
aytmasangiz, ular o'z-o'zidan yo'q bo'lib ketishi mumkin. Biroq, muammo mavjud
va bolaning yordam olishiga to'sqinlik qiladi.
8 Faqatgina   Anna   og'ir   ruhiy   tushkunlik   epizodini   boshdan   kechirganidan
keyin, keyin manik simptomlar paydo bo'lgandan keyingina, uning ota-onasi oila
tarixiga   yangicha   nazar   tashladilar.   Endi   qizining   simptomlar   majmuasi   ko'proq
bipolyar buzuqlikka o'xshab qolganligi sababli, uning onasi va otasi qarindoshlari
ham   qandaydir   ruhiy   kasalliklardan   aziyat   chekayotgani   aniq   bo'ldi   .
Muammoning   kelib   chiqishini   tushungan   ota-onalar   qizining   xatti-harakatlariga
nisbatan   bag'rikenglik   bilan   munosabatda   bo'lishdi.   Ular   tarbiyasidagi
nuqsonlarda yana bir-birlarini ayblash yoki qizning buzg‘unchi xatti-harakatlariga
munosabat   bildirish   o‘rniga,   uni   davolashda   faol   ishtirok   eta   boshlashdi.
Annaning   psixoterapevti   murabbiy   sifatida   ishlagan;   uning   yordami   bilan   ota-
onalar   uyda   og'riqli   alomatlar   bilan   kurashish   strategiyalarini   rejalashtirishni
boshladilar.   Ota-onalar   ham   maktab   ma'muriyati   bilan   qizga   qanday   yordam
berishni   muhokama   qilishga   kelishib   oldilar.   Va   eng   muhimi,   psixoterapevt
rahbarligida   Annaning   ota-onasi   ham   qiziga   uning   muammolarini   hal   qilishda
yordam berish uchun barcha sa'y-harakatlarni amalga oshirdi: o'zini tuta olmaslik,
g'ayritabiiy xatti-harakatlar, uxlab qolish qiyinligi, baland ovoz, obsesif  gapirish
unga   unchalik   emas   edi.   ayb,   lekin   buzilishning   ko'rinishi.   kayfiyat.   Ular   ham
qiziga  muammolarni   hal   qilish   o‘z   qo‘lida   ekanligini   aytishdi.   Anna,  uning   ota-
onasi,   psixiatr   va   psixoterapevt   bir   jamoa   bo'lib   harakat   qilib,   qizga   og'riqli
ko'rinishlarni engishga yordam berishdi.
Bolaning nogironligi bilan qanday kurashish bo'yicha onaning maslahati:
1. Aybdorlikni qo'yib, chora ko'ring.
2. Realistik bo'ling.
3. Suiiste'mol qilmang, lekin qoidalarni e'tiborsiz qoldirmang.
4. Oddiy bo'ling.
5. Moslashuvchan bo'ling.
6. Muhokama uchun mavzularni diqqat bilan tanlang.
7. Muammoni hal qiluvchiga aylaning.
9 8. Muloqotni sozlash:
a) tanqid qilmasdan, bolani his-tuyg'ulari va muammolari bilan tinglang;
b)   maslahat   berishdan   oldin,   boladan   ularni   tinglashni   xohlaydimi   yoki
yo'qligini so'rang;
c) bolangiz bilan sizni tashvishga solayotgan masalalarni ochiq muhokama
qiling, lekin muhokama qilish uchun mavzularni diqqat bilan tanlang;
d)  muammolarni  to'plash va keskinlashishiga  yo'l  qo'ymasdan, o'z vaqtida
muhokama qilish va hal qilishga harakat qilish;
e) yaxshilikka e'tibor qaratish;
e) xotirjam ohangda mulohaza yuritish;
g) salbiy fikrlardan ko'ra ko'proq ijobiy fikrlar bildirish;
h) tana tilining ahamiyatini esga olish;
i)   "Yigirmata   savol"   o'yinidan   qoching   (bolani   doimo   uning   farovonligi
haqida so'rab qiynamaslik kerak).
9. Dushmanni nomi bilan chaqiring.
10. Quvonch va og'riqni baham ko'ring.
10 Bola   tarbiyasi   bilan   bevosita   shug'ullanadigan   odamlar   bilan   ishonchli
munosabatlar   o'rnating.   Agar   sherigingiz   bolaning   kasalligi   va   davolanishning
ahamiyati haqida shunga o'xshash fikrlarga ega bo'lsa, bu juda yaxshi. Ota-onalar
birgalikda   harakat   qilsalar,   ular   eng   qiyin   vaziyatlarni   ham   engishga   muvaffaq
bo'lishadi.   Agar   ota-onalar   bir-biriga   qarshi   bo'lsa,   eng   oddiy   vazifa   engib
bo'lmaydigan ko'rinadi. Ba'zi hollarda, ota-onalar rozi bo'lishlari va chiqish yo'lini
topishlari juda oson. Boshqalarida, mavjud kelishmovchiliklarni tan olish va hal
qilishni   ota-onalardan   biriga   ishonib   topshirish   yaxshiroqdir.   Yaxshi   muloqot
samarali   hamkorlik   uchun   asosdir.   Turmush   o'rtog'ingiz   bilan   bo'lgan
munosabatingizni   yaxshilash   uchun   farzandingiz   bilan   qanday   strategiyalardan
foydalaning. Bolani davolashda faol ishtirok etish unga, oilaga va shaxsan sizga
foyda keltiradi.
Amaldagi   maslahat   amaliyotining   o'ziga   xos   xususiyati   ota-onalarning
nogiron bolalar haqidagi  so'rovlarining turlicha chastotasidir. Ontogenezda  aqliy
rivojlanishning   zaruriy,   garchi   etarli   bo'lmasa-da,   sharti   -   bu   umuman   bolaning
sog'lig'ining   normal   holati   va   miyaning   tegishli   neyrofiziologik   faolligini
ta'minlaydigan   uning   organik   substratining   foydaliligi.   Ontogenetik
rivojlanishning   o'ziga   xosligi   asosan   uning   morfofunktsional   miya   tizimlarining
faol   shakllanishi   sharoitida   sodir   bo'lishi   bilan   belgilanadi,   bu   nafaqat   bolaning
prenatal   rivojlanishi   va   erta   bolalik   davrida,   balki   so'nggi   tadqiqotlar   shuni
ko'rsatadiki, hozirgi kungacha davom etadi. 20-25 yosh.
So'nggi   yillarda   turli   xil   somatik   kasalliklar   orasida   muhim   o'rinni   asosiy
sabablar   hissiy   omillar   bo'lgan   sharoitlar   egallay   boshladi.   Ko'pgina   tibbiyot
mutaxassislari   bolalarda   asabiy   faoliyatning   kichik   buzilishlarini   erta
tashxislashda psixologik tadqiqotlarning asosiy rolini tan olishlari muhimdir.
Nogiron bolalarga psixologik maslahat berishning asosiy vazifalari.
11 Amaliyot   shuni   ko'rsatadiki,   jamiyatimiz   taraqqiyotining   hozirgi   bosqichi
bolalik   davridagi   turli   xil   ijtimoiy-psixologik   muammolarni   bartaraf   etishga
unchalik   yordam   bermaydi,   balki   ularni   yanada   ko'paytiradi   va   og'irlashtiradi.
Shuning uchun psixologik xizmatni shakllantirishning ushbu bosqichida jismoniy
va   aqliy   rivojlanishida   nuqsoni   bo'lgan   bolalarning   onalariga   maslahat   berish
bo'yicha   aholi   bilan   individual   ish   onalar   va   o'qituvchilar   o'rtasida   psixologik
bilimlarni   faol   ravishda   targ'ib   qilishga,   normal   faoliyat   kursidan   chetga
chiqishning   oldini   olishga   qaratilgan   bo'lishi   kerak.   bolaning   aqliy   rivojlanishi,
shuningdek   nogiron   bolalar   bilan   tuzatish-pedagogik   ishlarni   tashkil   etish
bo'yicha   tavsiyalar   ishlab   chiqishda.   Biroq,   ijtimoiy   psixologlar   tomonidan
jismoniy   va   aqliy   nuqsonlari   bo'lgan   bolalar   va   ularning   onalariga   yordam
berishning   potentsial   imkoniyatlari   nazorat   va   tavsiyalar   bilan   tugamaydi.   Ishni
kengaytirishning   eng   samarali   yo'nalishlaridan   biri   maslahatlashuvlar   paytida
nogiron   bolalar   va   ota-onalar   uchun   ixtisoslashtirilgan   psixologik   va   tuzatish
guruhlarini   tashkil   etishdir   -   ko'p   sabablarga   ko'ra   ota-onalar   har   doim   mustaqil
ravishda   muvaffaqiyatli   tuzatishga   qodir   emas   .   Shu   bilan   birga,   D.   B.   Elkonin
ta'kidlaganidek, "pedagogik tuzatishsiz nazoratning ma'nosi yo'q".
12 Xo‘sh, yuqoridagi muammolarni hal etishda ijtimoiy psixologlarning o‘rni
qanday?   30-yillarning   boshi.   20-asrda   L.   S.   Vygotskiy   "bolaning   rivojlanishini
himoya qilish, unga ta'lim berish va tarbiyalash bo'yicha mutlaqo barcha amaliy
choralar   ma'lum   bir   yoshning   xususiyatlari   bilan   bog'liq   bo'lganligi   sababli,
rivojlanish   diagnostikasini   talab   qiladi",   deb   ta'kidladi.   Garchi   bugungi   voqelik
hali   ham   "rivojlanish   diagnostikasini   son-sanoqsiz   va   cheksiz   xilma-xil   amaliy
muammolarni hal qilishda qo'llash" dan uzoq bo'lsa-da va jamiyat ko'pincha yosh
rivojlanish   mantig'ini   ilmiy   emas,   balki   intuitiv   tushunish   bilan   boshqaradi,
shunga   qaramay,   muammolarni   hal   qilishda   psixologlarning   haqiqiy   ishtiroki.
bola   rivojlanishi   sezilarli   darajada   kengayib   bormoqda.   Nogiron   bolasi   bo'lgan
onaning   hayotidagi   psixologik   maslahatning   o'ziga   xos   vazifalariga   kelsak,   ular
allaqachon aniq belgilangan. Keling, ularni qisqacha sanab o'tamiz.
Psixologik maslahatning   umumiy  vazifasi   jismoniy va  aqliy  imkoniyatlari
cheklangan   bolasi   bo'lgan   onaga   psixologik   yordam   ko'rsatish,   bu   jarayonning
me'yoriy   mazmuni   va   yosh   davriyligi   haqidagi   g'oyalar   asosida   bolaning   aqliy
rivojlanishini   nazorat   qilishdir.   Bugungi   kunga   qadar   ushbu   umumiy   vazifa
quyidagi maxsus komponentlarni o'z ichiga oladi:
1. ota-onalar,   o'qituvchilar   va   ta'lim   bilan   shug'ullanadigan   boshqa
shaxslarning   bolaning   aqliy   rivojlanishining   yoshi   va   individual   xususiyatlariga
yo'naltirilishi;
2. turli   og'ishlar   va   aqliy   rivojlanishida   buzilishlar   bo'lgan   bolalarni   o'z
vaqtida   birlamchi   aniqlash   va   ularni   psixologik,   tibbiy-pedagogik   maslahatlarga
yuborish;
3. jismoniy   va   aqliy   imkoniyatlari   cheklangan,   somatik   yoki   neyropsik
salomatligi  zaif   bolalarda  ikkilamchi   psixologik  asoratlarning  oldini   olish,  ruhiy
gigiena   va   psixoprofilaktika   bo'yicha   tavsiyalar   (pediatrik   patopsixologlar   va
shifokorlar bilan birgalikda);
13 4. o'qituvchilar,   ota-onalar   va   boshqalar   uchun   maktab   ta'limidagi
qiyinchiliklarni psixologik-pedagogik tuzatish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
5. oilada bolalarni tarbiyalash bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish (oilaviy
psixoterapiya bo'yicha mutaxassislar bilan birgalikda);
6. nogiron   bolalar   va   ularning   ota-onalari   bilan   maslahatlashgan   holda
yakka tartibda va/yoki maxsus guruhlarda tuzatish ishlari;
7. ma'ruza va boshqa ish shakllari orqali aholini psixologik tarbiyalash.
2.Oila a’zolarining o’zaro munosabatlari
Ma`lumki, insoniyat jamiyati taraqqiy etib borgan sari odamlarning o`zlari
ham,   ularning   bir-birlari   bilan   bo`ladigan   o`zaro   munosabatlari   ham,   ayniqsa,
shaxslararo   munosabatlar   orasida   eng   samimiy,   eng   yaqin   bo`lgan   oilaviy
munosabatlar   ham   takomillashib,   o`ziga   xos   tarzda   murakkablashib   boradi.
Sababi: hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish munosabatlari va
vositalarining   taraqqiyoti,   qishloq   xo`jaligi,   sanoat   ishlab   chiqarishi,   umuman,
halq   xo`jaligining   barcha   jabhalarida   yangi   texnologiya,   texnik   jarayonlarning
jadal joriy etilishi bevosita shu jarayonlarning yaratuvchisi, ishtirokchisi bo`lgan
inson   omiliga,   inson   shaxsiga   ham   o`ziga   xos   yangicha   talablar   qo`ymoqda.
Ishlab   chiqarish   munosabatlari,   jamiyat   taraqqiyoti   bir   tomondan,   odamlarning
o`zlarida   ro`y   berayotgan   ijtimoiy-psixologik,   fiziologik   va   boshqa   o`zgarishlar
o`zaro   muloqot   munosabatlari   doirasining   ma`lum   darajada   chegaralanib
qolishiga,   ularda   o`tmishdoshlarimizda   kuzatiladigan   tabiiylikning   ma`lum
darajada   b o’zi lishiga   va   oqibatda   inson   ruhiyatida   mumkin   qadar   hissiy,
emotsional   zo`riqishlarning   yuzaga   kelishiga   asos   bo`lmoqda.   Bularning   ta`siri
oilaviy hayot va undagi psixologik iqlimda ham o`z ifodasini topadi.
Yoshlarimizda   bu   masala   bo`yicha   aniqroq   tasavvur   hosil   qilish   uchun
bundan   90—100   yillar   oldingi   ularning   tengdoshlari,   ya`ni   o`tib   borayotgan
asrimiz   boshidagi   va   bugungi   kunlarimizdagi   15—16   yoshli   yigit-qizlar
o`rtasidagi tafovutlarni solishtirib o`tamiz.
14 Maxsus   adabiyotlarda   yozilishicha   va   o`tkazilgan   tadqiqotlar   natijalarida
kuzatilishicha,   so`nggi   100   yil   ichida   odamlarda   kuzatiladigan   akseleratsiya
jarayonida   ularning   jinsiy,   fiziologik   balog`atga   yetishishi   2—3   yilga   ilgarilab
ketgan. Bundan 100 yilcha oldin yoshlarning jinsiy balog`atga yetish davri 15—
16   yoshga   to`g`ri   kelgan,   hozir   esa   bu   holat   o`rtacha   12—13   yoshlarga   to`g`ri
keladi.   Endi   ushbu   yoshlarning   oilaviy   hayotga   tayyorlik   jihatlarini   ko`rib
chiqamiz. 
Ilgarigi   tengdoshlaringiz   15—16   yoshlarida   oilaviy   hayotga   yetuklik
talablaridan   biri   bo`lmish   jinsiy   yetuklikka,   balog`atga   yetar   ekanlar,   ular
aksariyat   hollarda   shu   yoshga   kelib   o`sha   davrlar   uchun   xos   va   lozim   bo`lgan,
unchalik   murakkab   bo`lmagan   dehqonchilik,   chorvachilik,   hunarmandchilik   sir-
asrorlaridan deyarli boxabar bo`lganlar (chunki u vaqtlarda bolalarni odatda, 13—
14   yoshidan   shogirdlikka   berishgan),   o`sha   davrdagi   ishlab   chiqarish
munosabatlari va texnologik jarayonlar ulardan maxsus yoki oliy ma`lumot talab
qilmagan, 3—4 yil ustoz ko`rgan shogird 16—17 yoshida o`zi mustaqil ish yurita
oladigan   ustaga,   o`z   ishini   amallab   keta   oladigan   mutaxassisga   aylangan.
Mabodo, u shu vaqtda oila quradigan bo`lsa, o`z hunari orqali mehnat qilib, o`zini
va   oila   a`zolarini   iqtisodiy   jihatdan   ta`minlay   olishi   mumkin   bo`lgan.   Bundan
tashqari, u vaqtlardagi  18—20 yoshli  yigit  mahalla-ko`yda,  jamoatchilik orasida
ma`lum   darajada   ijtimoiy   yetuk   shaxs   sifatida   qabul   qilingan,   turli   tadbir   va
marosimlarda haqli ishtirokchi  sifatida qatnashishi  mumkin bo`lgan, ya`ni uning
ijtimoiy jihatdan balog`atga yetganligi jamoatchilik tomonidan qabul qilingan. Bu
jarayon   shaxsning   oldiga   oila   va   jamiyat   qarshisida   o`ziga   xos   mas`uliyat
yuklagan, mas`uliyatni his qilish esa uning psixologik yetukligi alomatlaridan biri
bo`lib xizmat qilgan.
Endi   shu   xususiyatlarni   bugungi   kun   yoshlari   misolida   ko`rib   chiqaylik.
Ular   12—13   yoshlarda   jinsiy   (fiziologik)   yetuklikka   erishadilar   (bu   haqda
keyinroq to`xtalib o`tamiz), biroq ular biror bir kasb-hunar egasi bo`lib, mustaqil
ishlab,   o`zini   va   oilasini   iqtisodiy   jihatdan   ta`minlay   oladigan   bo`lishi   uchun,
15 avvalo   maktabni   bitirishi,   so`ng   u   yoki   bu   kasb-hunar   kolleji   yoki   akademik
litseyda o`qib, biror-bir  kasbni  egallashi  kerak. Buning uchun 9 yil  maktabda, 3
yil   kollej   yoki   litseyda   o`qishi   zarur   bo`ladi.   12   yillik   barcha   uchun   majburiy
ta`limdan so`ng yoshlarimizning ma`lum bir qismi o`qishni oliy o`quv yurtlarida
davom   ettiradi.   Bundan   ko`rinib   turibdiki,   yoshlarimizning   iqtisodiy
mustaqillikka erishishlari ularning ma`lum qismi uchun 20—21, boshqalari uchun
23—25   yoshga   to`g`ri   keladi.   Bundan   tashqari,   odamlarning   turmush   tarzi
rivojlanishi   bilan   oilalarining   kundalik   hayoti   o`zgarib,   qiyinishga,   maishiy
buyumlarga, moddiy farovonlik darajasiga bo`lgan ehtiyoji ham ortib boradi.
Jamiyatning   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanishi   shaxsning   madaniy
takomillashuviga,   u   esa   shaxslarning   bir-birlariga   qo`yadigan   talablari   oshishiga
va   shaxslararo   munosabatning   noziklashuviga   olib   keladi.   Fikrimizning   dalili
sifatida   bir   faktni   keltirishimiz   mumkin.   Ajralish   foizi   oliy   ma`lumotlilar   ichida
umumiy o`rta ma`lumotlilarga nisbatan yuqoriroqdir.
Ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanishi   yuqori  saviyada   bo`lmagan   jamiyatdagi   oila
a`zolari   o`z   oilaviy   yumushlarining   aksariyatini   qo`lda   bajaradilar.   Bunga
oilaning barcha a`zolari va birinchi navbatda farzandlar mumkin qadar ko`p jalb
qilinadi.   Oila   ishlarini   bajarishdagi   umumiy   faoliyat   yoshlarda   ma`lum
malakalarni,   shu   jumladan,   oiladagi   tegishli   vazifalarni   bajarishni,   oilada   bir-
birlari bilan muloqotda bo`lish malakalarini, har bir shaxsning ierarxik mavqeiga
ko`ra o`z huquq va burchlarini  aniqlab olishiga imkon beradi. Moddiy ta`minot,
yuqori   madaniy   saviya   esa   oilada   shaxsning   shaxsga   qo`ygan   talabini   yanada
kuchaytiradi,   oila   a`zolarining   o`zaro   muloqotda   bo`lish   vaqti   miqdorini
qisqartiradi. Bu esa ota-onaning  farzandlar uchun o z oilasida namuna vazifasini
bajara olmasligiga olib keladi.
Shulardan   ko`rinib   turibdiki,   bundan   100   yillar   oldingi   yoshlar   16—18
yoshida   oila   qurishsalar   ham,   shu   vaqtga   kelib   oilaviy   hayot   uchun,
muvaffaqiyatli   turmush   kechirib   ketishlari   uchun   zarur   bo`lgan   yetuklik
darajalarining barchasiga erishganlar, bu esa ularning oilaviy hayotlarida yuzaga
16 kelishi   mumkin   bo`lgan   muammolarning   bartaraf   etilishiga   asos   bo`lib   xizmat
qilgan.
Bugungi   yoshlarimiz   esa   yuqorida   bayon   etilganidek,   12—13   yoshlarida
jinsiy balog`atga yetadilar va aksariyat hollarda oradan 7—8 yil o`tgandan so`ng,
ya`ni qizlar 19—20 yoshda, yigitlar esa 21—22 yoshda oila quradilar. Bu vaqtda
ular   na   iqtisodiy   jihatdan,   na   ijtimoiy   jihatdan   va   na  psixologik   jihatdan   oilaviy
hayotga tayyor bo`ladilar. Bunday holatlar shubhasiz, ularning oilaviy hayotlarida
oldingi   tengdoshlari   hayotida   kuzatilmagan   muammolarni   keltirib   chiqaradi.
Bundan   tashqari,   jamiyat   taraqqiyotining   bugungi   holati   hozirgi   zamon   oilasi
oldiga o`ziga xos yangi ijtimoiy funksiyalarni ham yuklaydiki, bularning barchasi
hozirgi   yoshlarimizni   oilaviy   hayotga   maxsus   tayyorlash   masalasining   eng
dolzarb   masalalardan   biri   bo`lishini   taqozo   qilmoqda.   Shuning   uchun   ham
so`nggi   15—20   yil   davomida   dunyoning   barcha   rivojlangan   mamlakatlarida   va
bizning  respublikamizda  (mustaqillikka  erishganimizning  dastlabki   yillaridanoq)
oila   masalalariga,   yoshlarni   oilaviy   hayotga   tayyorlash,   oilalarda   komil   shaxsni
shakllantirish masalalariga alohida e`tibor berib kelinmoqda.
  Umuman,   insoniyat   jamiyati   tobora   taraqqiy   etib   boraverar   ekan,   oila
masalalarining   dolzarbligi   ham   shunga   mos   ravishda   ortib   boraveradi   va   oilaga
bo`lgan   e`tibor   kecha   va   bugunga   qaraganda   ertaga   yanada   yuqoriroq   bo`ladi.
Chunki   oila   jamiyatning   kichik   bir   ko`rinishi   bo`lib,   u   qancha   inoq,   ahil   va
mustahkam   bo`lsa,   jamiyat   ham   shunchalik   qudratli   bo`ladi.   Mana,   «Oila
psixologiyasi»   kursini   yoshlarga   o`qitishning   dolzarbligini   ifodalovchi   asosiy
omil!   «Oila   psixologiyasi»   kursining   yaratilishi   va   uning   o`quv   predmetlari
qatorida   maktab,   kollej,   litseylarda   o`tiladigan   darslar   jadvaliga   kiritilishi   ham
Respublikamiz   hukumati   tomonidan   yuritilayotgan   kuchli   ijtimoiy   siyosatning
mantiqiy va mazmuniy davomidir.
Har   qanday   jamiyat   taraqqiyotida   oilaning,   oila   mustahkamligining   o`rni
beqiyosdir.   Chunki   tirik   organizmning   salomatligi   uni   tashkil   qiluvchi   har   bir
xujayraning sog`lomligiga bog`liq bo`lganidek va butun organizm o`z faoliyatini
17 maqsadga   muvofiq   amalga   oshirishida   har   bir   xujayraning   munosib   o`rni
bo`lganidek,   oila   ham   davlat,   jamiyat   deb   atalgan   butun   bir   organizmni   tashkil
etuvchi   xujayradir.   Har   bir   oilaning   sog`lom   bo`lishi,   unda   ijobiy   psixologik
iqlimning   hukm   surishi,   mana   shu   muhitda   dunyoga   kelib,   shaxs   sifatida
shakllanib,   so`ng   o`zi   yashayotgan   davlatning   fuqarosi   sifatida   o`z   davlatining
iqtisodiyotini, ijtimoiy taraqqiyotini ta`minlovchi, hal qiluvchi omil bo`lgan inson
kamolotida   oila   bosh   mezon   hisoblanadi.   Shuningdek,   jamiyat   taraqqiyotining
kutilgan   darajaga   chiqa   olmasligi,   uning   taraqqiyotiga   to`sqinlik   qiluvchi,
inqiroziga   olib   keluvchi   kuchlarning   yuzaga   kelishida   ham   oilaning   hissasi
kattadir. Chunki nosog`lom, noqobil va nizoli oilalarning ko`payishi, ajrashishlar
sonining   ortishi   jamiyatga   turli   iqtisodiy,   ijtimoiy   ziyon   yetkazishi   bilan   birga,
bunday   nosog`lom   psixologik   muhitda,   nizo-janjalli,   o`zaro   mehr-oqibatsiz
sharoitda   dunyoga   kelgan,   shakllangan   bola   ham   keyinchalik   nafaqat   o`z   ota-
onasi,   aka-ukalariga   nisbatan,   balki   atrofdagilarga,   qolaversa,   o`zi   yashagan
jamiyatga   nisbatan   mehr-oqibatsiz,   shafqatsiz,   zolim,   xudbin,   jamiyat,   yurt
manfaatlariga   zid   turli   salbiy   tashqi   kuchlar   ta`siriga   oson   beriluvchan   shaxs
bo`lib   shakllanishi   va   shu   asosda   o`z   oilasi,   o`z   xalqi,   o`z   yurti   uchun   xavfli
insonlarning yetishib chiqishiga ham asos bo`lishi mumkin.
Demak,   oilaning   mustahkamligi   jamiyatning   iqtisodiy,   ijtimoiy,   siyosiy,
milliy   xavfsizligini,   uning   ravnaqini,   taraqqiyotini   belgilovchi   hal   qiluvchi   omil
hisoblanadi.   Hozirgi   vaqtda   jamiyatimiz   uchun,   insoniyat   taraqqiyoti   uchun,
mustaqilligimiz   istiqbollari   uchun   jiddiy   xavf   tug`dirayotgan   iqtisodiy,   ijtimoiy,
siyosiy, ekologik, ichki va tashqi omillarning tahdidi ortib borayotgan ayni vaqtda
oila mustahkamligini ta`minlash va bu masalani to`g`ri hal etishning asosiy yo`li
bo`lmish   yoshlarni   oilaviy   hayotga   tayyorlash   masalasi   hech   kechiktirib
bo`lmaydigan,   o`ta   jiddiy   yondoshishlarni   talab   etuvchi   davlat,   hukumat
miqyosidagi masaladir. Buning muvaffaqiyatli amalga oshishiga jamiyatimizning
har bir fuqarosi, siz o`quvchilar, ota-onalar- hamma birdek mas`uldir. Bu masala
hech qachon kun tartibidan tushmaydigan, o`z dolzarbligini yo`qotmaydigan o`ta
18 nozik,   nihoyatda   jiddiy   masaladir.   Chunki   insoniyat   taraqqiyoti,   jamiyatimiz
taraqqiyoti shu masalani biz bugun qanday hal qilishimizga bog`liq.
Oila psixologiyasiga doir eng muhim bilimlarni berish, ular asosida tegishli
malakalar va ko`nikmalarni shakllantirib, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashdir.
Oilaning   ijtimoiy   va   etnopsixologik   xususiyatlari   oila   psixologiyasi
kursining predmetini tashkil qiladi.
Oila psixologiyasi kursining vazifalari quyidagilardan iborat:
1.   Oilaning   shaxs   shakllanishidagi   roli   haqida   yoshlarda   to`laqonli
tasavvurni shakllantirish.
2.   Yoshlarni   oilaning   ijtimoiy   tarixiy   kelib   chiqishi   haqidagi   va   yuzaga
kelgandan   so`ng   oilaviy   hayot   davomida   bo`ladigan   o`zgarishlar   haqidagi   ilmiy
asoslangan bilimlar bilan tanishtirish.
3.   Yoshlarda   oilaviy   hayotda   muqarrar   sodir   bo`ladigan   o`zgarishlar,
muammolar,   qonuniyatlar   haqida   ilmiy   asoslangan   to`laqonli   tasavvurni
shakllantirish va ularni bu jarayonlarga tayyorlash.
4.   Yoshlarni   oilaviy   hayotda   yuzaga   keladigan   muammolarga   qonstruktiv
tus berishga, destruktiv yo`nalishdagilaridan esa saqlanishga o`rgatish.
5. Yoshlarda oilaviy hayotning o`ziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslangan
tarzda   talqin   etib,   muammoli   vaziyatlardan   psixologik   oqilona   (oilaga   va   uning
mustahkamligiga   salbiy   ta`sir   etmagan   holda)   chiqish   imkonini   beruvchi
malakalarni shakllantirish.
6. Yoshlarda o`z umr yo`ldoshini to`g`ri tanlash malakalarini shakllantirish.
7. Yoshlarni oilaviy muloqotga tayyorlash.
8. Yoshlarni oilani rejalashtirishga o`rgatish.
9. Yoshlarni jinsiy hayotga ilmiy asosda tayyorlash.
10. Yoshlarda oilaning mustahkamligini ta`minlovchi bilim va malakalarni
shakllantirish.
19 11. O`quvchilarda oilani o`rganuvchi psixologik tashhis metodikalari bilan
ishlash   va   ular   yordamida   olinadigan   natijalarni   to`g`ri   talqin   etish   malakalarini
shakllantirish.
Gap nikoh-oila munosabatlari  haqida borar  ekan, dastavval  hozirgi  zamon
oilasining,   umuman,   nikoh-oila   munosabatlarining   yuzaga   kelishi   va   rivojlanish
tarixi   haqida   zarur   ma`lumotlarga   ega   bo`lish   maqsadga   muvofiqdir.Shunga
asoslangan   holda   quyida   insoniyat   jamiyati   taraqqiyoti   davomida   nikoh-oila
munosabatlarining evolyutsiyasi haqida qisqacha to`xtalib o`tamiz.
Maxsus   manbalarda   qayd   etilishicha,   yer   y o’zi da   bundan   4   mlrd.   yillar
muqaddam   hayot   nishonalari,   jonzodlar   yuzaga   kelgan.   Hozirgi   zamon
odamlarining dastlabki  ibtidoiy ajdodi  (Homo-sapiens)-  fikrlovchi  odam  bundan
3   mln.   yillar   muqaddam   shakllangan.   Uzoq   muddat   davom   etgan   ibtidoiy
taraqqiyotdan   so`ng   asta-sekinlik   bilan   ibtidoiy   jamoalar,   kishilik   jamiyatlari
yuzaga   kela   boshlagan   va   odamlar   o`rtasida   dastlabki   o`zaro   munosabatlar,
muloqotlar   shakllana   borgan.   Lekin   ularni   hali   tom   ma`noda   insoniy
munosabatlar deb bo`lmas edi.
Umuman   erkak   va   ayollarning   bir-birlariga   nisbatan   qarama-qarshi   jins
vakillari   sifatida   o`zaro   munosabatlarining   ilk   ko`rinishlarida,   ya`ni   nikoh
munosabatlari   yuzaga   kelishining   ilk   bosqichlarida   jinslar   o`rtasidagi
munosabatlar   ,asosan   biologik   omillar   bilan   boshqarilgan.   Xuddi   maymunlarda
bo`lgani kabi ibtidoiy odamlarning ayollari ham vaqti-vaqti bilan, qisqa muddatli
(oy   davomida   4—5   kungacha,   faqat   ayrim   turlardagina   19   kungacha)   «estrus»
degan   holatni,   estrus   davrini   his   qilganlar   (estrus   —   qo`shilishga   moyillikning
shiddatli,   kuchli   namoyon   bo`lishi).   Bunday   kunlarda   ayollar   kimni   xohlasa
o`shalar   bilan   farqlab   o`tirmay   qo`shilavergan,   qolgan   kunlari   esa   qo`shilish
bo`lmagan.   Odamlar   tik   yurishga   o`tishi   bilan   ular   organizmida   ro`y   bergan
o`zgarishlar tufayli «ilk ayollarning» ko`z yorish jarayonida ko`p nobud bo`lishi
va oqibatda odamlar to`dasida ular sonining keskin kamayib ketishi ro`y bergan.
Shu sababli erkaklar o`rtasida ko`plab nizolar yuzaga kelgan, ularning ko`pchiligi
20 qonli to`qnashuv ishtirokchilaridan birining nobud bo`lishi bilan tugagan. Bunday
tabiiy   tanlanish   estrus   hodisasi   uzoqroq   muddat   davom   etgan   urug`larning
ko`proq   yashab   qolishiga   olib   kelgan.Biroq   bu   biologik   omil   «ilk   ijtimoiy»
rejadagi  yangi  to`siqlarni  yuzaga  keltiradi:  hech  bir  organizm  bunday uzoq vaqt
davom etgan o`ta shahvoniy, asabiy zo`riqishlarga dosh bera olmas edi. Shuning
uchun estrus muddatining uzayishi bilan ayollar bu davrda «sovuqroq», o`zining
jinsiy maylini nazorat qiladigan va endi kim to`g`ri kelsa o`sha bilan emas, balki
faqat   o`zlariga   yoqadigan   erkaklar   bilangina   qo`shiladigan   bo`lib   borganlar.
Erkaklarga   nisbatan   «tanlab»   munosabatda   bo`lish   o`ziga   xos   insoniy
muhabbatning   biologik   poydevori   yuzaga   kela   boshlaganligidan   dalolat   beradi.
Shu o`rinda ta`kidlab o`tishimiz joizki, hozirgi odam tushunadigan, his qiladigan
«sevgi»   hissining   ilk   elementlari,   ayollarning   shu   holati   xususiyati   evaziga
insoniyat   ruhiyatiga   singib   borgan.   Shulardan   so`ng   asta-sekinlik   bilan,   garchi
hech   qanday   ijtimoiy   me`yorlar   bilan   boshqarilmasada,   bir-birlarini   shahvoniy
ma`qul   ko`radigan   juftlardan   iborat   unchalik   katta   bo`lmagan   guruhdar   tashkil
topa   boshlaydi.   Shunday   qilib,   estrusning   uzayishi   hamma   uchun   ham   qulay,
ma`qul   bo`lmagan.   Bu   esa   urug`   tarkibiga   kiruvchi   erkaklar   o`rtasida   yana
janjallar,   qon   to`qilishlariga   sabab   bo`ladigan   holatlarni   keltirib   chiqargan.
Odamlar jamoasi xo`jalik faoliyatining jiddiy b o’zi lishi urug`ning yashab qolishi
uchun   xavfning   ro`yobga   chiqishiga   olib   keldi.   Shu   tarzda   yuzaga   kelayotgan
jamiyatda urug` ichidagi jinsiy muloqotni boshqarish, biologik instinkt, zoologik
individualizmni   jilovlash   uchun   maxsus   ijtimoiy   me`yorlar   shakllana   boshladi.
Ana shunday ijtimoiy me`yorlardan biri mazkur urug` ichida erkak va ayollarning
jinsiy   muloqotlarini   ma`lum   bir   muddatga   (ovga   tayyorlanish,   ov   vaqtlarida)
taqiqlovchi jinsiy tabular (ta`qiqlash) ning yuzaga kela boshlaganligidir.
Tabu   —   ahloqiy   me`yorlarga   qaraganda   ancha   jiddiy   va   qattiq   ta`qiqdir.
Ahloqiy me`yorlarni buzuvchilarni jamoa jazolashi, uni yo`q qilib yuborishi ham
yoki   kechirib   tirik   qoldirishi   ham   mumkin   bo`lgan.   Ko`pincha   esa   tabularni
21 buzganlar,   ular   buni   bilib   qilganmi   yoki   bilmaymi,   bundan   qat`iy   nazar,   so`zsiz
jazolangan, yo`q qilib yuborilgan.
Ishlab chiqarishdagi jinsiy tabularning yuzaga kelishi urug` o`rtasida erkak
va   ayolni   maishiy   ajratib   qo`yish   bilan   kuzatiladi.   Tabu   vaqtida   erkaklarning
nafaqat   ayollarga   teginishi,   balki   ularga   qarashi,   ular   bilan   gaplashishi,   ular
tayyorlagan   ovqatni   iste`mol   qilishi,   hatto   ular   bilan   bir   tom   ostida   ya`ni   «bir
uyda» bo`lishi ta`qiqlangan.
Dehqonchilikning   yuzaga   kelishi,   mavsumiy   dala   ishlarining   ortib   borishi
bilan jinsiy tabulardan xoli  vaqtlar  borgan sari  kam  muddatli  bo`lib boravergan.
Erkaklarda   ham,   ayollarda   ham   jinsiy   zo`riqishning   jadalligi   ortib   borgan.
Shuning  uchun   tabulardan   xoli   qolgan   vaqt   oralig`i   o`ziga   xos   shahvoniy   ayshu
ishratlarga aylana borgan.
Atoqli   psixolog  Z.Freyd  bu  davrni   o`z  navbatida   bayramlarga  qiyoslagan.
Chunki aksariyat bayramlarda boshqa kunlari ta`qiqlangan deyarli barcha narsaga
ruxsat   beriladi.   Bu   bayramlar   hech   nima   bilan   cheklanmagan,   jo`shqin   jinsiy
muloqotlar amalga oshirilgan.Shunday qilib, qisqa muddatli estrus yuzaga kelgan,
biroq endi bu estrus biologik sabablar bilan emas, ijtimoiy sabablar bilan bog`liq
bo`lgan. Bu vaqtlarda hali na nikoh va na oila mavjud bo`lgan.
O`z   navbatida   tabular   keyinchalik   nikohning   ilk   turlaridan   bo`lmish
ekzogam nikohlarni yuzaga keltiradi (ekzogam nikoh — urug`lararo, qabilalararo
nikoh).   Chunki   tabular   faqat   o`z   urug`i   uchungina   taalluqli   bo`lib,   unda   qon-
qarindoshlar   o`rtasida   jinsiy   muloqot   ta`qiqlangan,   boshqa   qabila   yoki   urug`
a`zolariga   esa   taalluqli   bo`lmagan.   Shuning   uchun   erkaklarga   qayerdadir,   ovloq
joyda   boshqa   uruqqa   mansub   bo`lgan   ayolni   uchratib   qolib,   undan   shahvoniy
ob`ekt   sifatida   foydalanishi   mumkin   bo`lgan.   Mabodo   erkaklar   uzoq   muddat
qishloq xo`jalik ishlari bilan band bo`lsalar, biron bir begona erkak bilan ayollar
ham   bu   ishni   bajarishgan   Tabu   davom   etayotgan   davrda   bir   urug`   erkagi   o`z
ayollaridan uzoqda, o`z kulbasida boshqa uruqqa mansub ayolni saqlashi mumkin
bo`lgan.Keyinchalik   bu   tasodifiy   aloqalar   qabila   qoidalarida   odatiy,   zaruriy,
22 ko`zda   tutilgan   odatlarga   aylanib   borgan.   Bu   o`rinda   odamlarga   «boshqa
urug`dagilar»   bilan   bo`lgan   aloqalardan   tug`ilgan   nasllar   nisbatan   bo`ydor,
baquvvat, abjir ekanligi sezilib borgan. Ushbu davr aynan hozirgi zamon odami -
gomosapiens shakllana boshlagan davrga to`g`ri keladi.
Shunday   qilib,   endogamiya   (faqat   bir   urug`   vakillari   o`rtasidagi   jinsiy
aloqa)dan   agomiya,   ya`ni   jinsiy   munosabatlarning   vaqtinchalik   ta`qiqlanishi
orqali   ekzogamiya   (turli   qabila   vakillari   o`rtasidagi   muntazam   jinsiy   aloqa)
yuzaga   keldi.   Bundan   nikohning   guruhli   nikoh   (dualno   rodovoy)   turi   yuzaga
kelgan.   Guruhli   nikohda   bir   urug`   erkaklari   boshqa   urug`ning   barcha   ayollari
uchun   er   va   aksincha,   ikkinchi   urug`ning   erkaklari   birinchi   urug`   ayollarining
erlari   hisoblangan.Guruhli   nikohning   yuzaga   kelishi   nikoh   juftlari   doirasini
ma`lum   bir   guruh   a`zolari   bilangina   chegaralab,   birmuncha   qisqartiradi.Bunday
hollarda   boshqa   urug`dagi   «erkak»   bu   qabilaga   faqat   bitta   maqsadda,   «nikoh»
maqsadidagina   kelar   edi,   o`zlari   esa   ona   oilalarida   yashardi   va   ishlashardi,   ular
o`zlarining   «xotin»lari   yashaydigan   oilada   hech   qanday   huquqqa   ega   emas
edilar.Guruhli nikoh ikki urug`ning nikoh aloqalaridan iborat bo`lgan, ya`ni nikoh
munosabatlarining   birinchi   shakli   hisoblangan.   Albatta   bunday   urug`larni   hali
moddiy   ne`matlar   ishlab   chiqarish   emas,   balki   bolalarni   dunyoga   keltirishgina
bog`lab turgan. Ishlab chiqarish va bolalarni dunyoga keltirish munosabatlari bir-
biridan ajratib qo`yilgan.  Jinsiy aloqalar  esa  faqat  bir-birlari  bilan mulkiy ishlab
chiqarish ishlari orqali bog`lanmagan odamlar o`rtasidagina mavjud bo`lgan.
Guruhli  nikoh shaxsiy  nikoh bo`lmagan, ya`ni  unda biron bir  doimiy «er-
xotinlik»   juftlari   mavjud   bo`lmagan.   Har   bir   ayolning   nikoh   jufti   aynan   kim
bo`lishi   urug`   tomonidan   belgilanmagan,   bu   faqat   odamlarning   xolis   xohishlari,
istaklarining   namoyon   bo`lishi   bo`lgan,   xolos.   Urug`   faqat   zo`ravonlik,
majburlash   hollari   kuzatilgandagina   aralashishi   mumkin   bo`lgan,   ya`ni   har   bir
individga   o`zi   qanday   xohlasa,shunday   yo`l   tutish   huquqi   berilgan.   Bunday
munosabatlarni   hozirgi   zamon   tili   bilan   «nikoh»,   deb   atash   mushkul,   chunki
bunday   munosabatlar   juftlardan   na   huquq,   na   majburiyat   va   na   o`zaro
23 mas`uliyatni talab qilgan. Shuningdek, oila deb atash mumkin bo`lgan, bolalarni
boqish va tarbiyalash bilan bog`liq bo`lgan alohida bir muhabbat ham bo`lmagan.
Tabiiyki, guruhli nikohda u yoki bu bolaning otasi kim ekanligini aniqlash
mushkul   bo`lgan,   shuning   uchun   bolalarning   kelib   chiqishi   faqat   ona
tomonidangina hisoblangan. Urug`ning faqat  ayolga tegishli  tomoni tan olingan.
Bolalar faqat o`z onasinigina bilganlar. Ularning singillari, singillarining bolalari,
tug`ishgan aka-ukalari va boshqa qarindoshlari ona urug`ini tashkil qilgan.
Guruhli   nikohning   moddiy   asosi,   asosan   uy   xo`jaligini   yuritish
hisoblangan,   chunki   bu   vaqtga   kelib   ovchilik   hamma   vaqt   ham   urug`   ehtiyojini
qondira   olmay   qolgan.   Bu   davrda   ayol   uy   xo`jalik   ishlari   bilan   bog`liq   bo`lgan
barcha   ishlarni   bajargan   va   shu   bilan   birga   urug`   a`zolari   o`rtasida   o`ziga   xos
hurmatga   ega   bo`lgan,   urug`   oqsoqollari   kengashida   e`tiborli   o`rin   egallagan.
Matriarxat (onalik) davri bir necha o`n ming yillar davom etgan.
Keyinchalik   guruhli   nikoh   doirasida   o`zaro   mayllar   zaminida   yetarlicha
doimiy   juftlar   shakllana   boshladi.   Bundan   paydo   bo`lgan   juftli   nikoh   dastavval
bir   erkak   doimo   faqat   bitta   ayol   bilan   yashashini   bildirmagan.   Erkak   kishi   bir
necha ayol bilan bo`lishi mumkin bo`lgan, xuddi shuningdek ayol ham bir necha
erkak   bilan   munosabatda   bo`lgan.   Aniqrog`i   bunday   nikohni   juftli   nikoh   emas,
balki   ibtidoiy-egalitar,   ya`ni   teng   huquqli   nikoh   deyish   to`g`riroq   bo`ladi.
Tabiiyki,   urug`ning   birmuncha   boobro`   a`zolari   bir   necha   ayolga   ega   bo`lishi
mumkin   bo`lgan.   Bu   davrga   kelib   ko`p   erlilik   kamroq   uchragan.Bunday   juft
nikohlar taxminan bundan 25—24 ming yillar muqaddam urug` ichida xo`jalik va
iqtisodiy munosabatlarning yangi shakllarga o`tishi bilan xususiy mulkchilikning
yuzaga   kelishini   ta`minlagan.   Bu   yo`lda   qo`yilgan   birinchi   qadam   «sovg`a
ayriboshlash» deb nomlanuvchi odat bo`lgan.
Dehqonchilik   va   chorvachilikning   rivojlanishi   bilan   urug`,   qabila   a`zosi
mehnatining   mahsuldorligi   sezilarli   darajada   ortgan   va   bu   ortiqcha   iste`mol
mahsulotlarining   yuzaga   kelishiga   olib   kelgan.   Har   bir   ishchi   o`zi   yaratgan
mahsulotni qabilaning «umumiy qozoniga» tashlaydigan eskicha taqsimot shakli
24 endi ishlab chiqarishning yanada rivojlanishiga  to`sqinlik qila boshlaydi  (chunki
bu   qabilaning   nopok,   dangasa   a`zolarining   ham   ishlab   chiqarish   faoliyatidan
jazosiz   qutulib   qolishiga   olib   kelgan).   Shuning   uchun   ortiqcha   mahsulotning
ma`lum   bir   qismini   qabila   mulki   sifatida   o`zining   abjirligi,   chaqqonligi,   ishlab
chiqarish   faoliyatida   ko`proq   muvaffaqiyatlarga   erishganligi   bilan   farqlanib
turgan   a`zolarga   «mukofot»   tariqasida   taqsimlashga   ruxsat   berilgan.   Hammaga
teng   taqsimlash   bilan   birga   asta-sekin   odamning   imkoniyatiga,   uning   qabila
mulkiga   qo`shayotgan   ulushi   miqdoriga   qarab   «mehnat   haqi»   taqsimlana
boshlangan.Agar   teng   taqsimlanishda   jamoa   mahsulotidan   ulush   olish   «huquqi»
mazkur uruqqa taalluqliligiga qarab berilgan bo`lsa (jamoa mulkiga qancha hissa
qo`shganidan   qat`iy   nazar),   endi   bu   «huquq»   mahsulot   yaratishdagi   ishtirokiga
asoslanadigan bo`lgan.
Urug`ning   ayrim   a`zolarida   ortiqcha   mahsulot,   shaxsiy   mulkning   paydo
bo`lishi,   oilaning   shakllanishi   tomon   qo`yilgan   yangi   qadam   bo`lgan   «sovg`a
ayriboshlash»ni   yuzaga   keltirdi.   Erkak   kishi   boshqa   urug`dagi   «o`z   ayoliga»
o`zining   «mukofotini»   sovg`a   qilgan,   shuningdek,   ayol   ham   o`zinikini   unga
bergan, toki ular o`rtasida sovg`a ayriboshlash davom etar ekan, erkak bilan ayol
o`rtasidagi   jinsiy   aloqa   ham   davom   etavergan.   Sovg`a   ayriboshlashning
to`xtatilishi esa ular o`rtasidagi aloqaning ham tugashini bildirgan. Shunday qilib,
nikohning   yana   bir   turi   -   individual   juft   nikoh   yuzaga   kelgan.Bunda   ayolni
o`zining   qondosh-qarindoshlari,   ya`ni   o`z   urug`i   erkaklari   bilan   teng   taqsimlash
munosabatlari,   boshqa   urug`dagi   erkaklar   bilan   esa   sovg`a   ayriboshlash
munosabatlari bog`lab turgan.
Shuni aytib o`tish joizki, juftli oilaning yuzaga kelishi, boshidanoq uni o`z
urug`iga qarshi qo`yishni va onalik urug`i asoslarining b o’zi lishiga olib kelishini
bildirgan.   Ya`ni   erkak   kishi   o`z   mukofotini   boshqa   urug`dagi   «o`z   ayoli»   va
uning bolalariga qanchalik ko`p bersa, uning o`z onalik urug`iga shunchalik kam
ulush   qolgan.   Biroq   «er»   hali   «xotin»   va   uning   bolalarining   yagona   boquvchisi
bo`lmagan. Juftli oilalarning yanada asosliroq bo`lishi uchun sovg`a ayriboshlash
25 noadekvat   bo`lishi   kerak   edi,   ya`ni   er   xotiniga   xotin   eriga   berganga   qaraganda
ko`proq   berishi   lozim   edi.   Shunday   qilib,   u   (er)   xotinning   bolalarini   boquvchi
bo`lib   qolishi,   sovg`a   ayriboshlash   munosabatlari   boquvchilik   munosabatlariga
aylanishi   lozim   edi.   Shu   bilan   birga   erkakning   xotin   va   uning   bolalari   bilan
aloqasi   muntazam   va   uzoq   muddatli   bo`lib   bordi.   Nihoyat   qabilalararo   (dualno
rodovoy)   nikoh   zaminidan   doimiy   o`rin   olgan   xo`jalik   birligi   —   jamoa   tashkil
topdi,   unga   erlar   o`z   xotinlari   va   ularning   bolalari   bilan   kirdi.   Erkaklar   o`z
singillaridan,   ayollar   esa   mos   ravishda   o`z   aka-ukalaridan   ajralishdi.   Yangi
iqtisodiy   xo`jalik   birligi   yoki   oilaning   yana   bir   turi   —   juft   oila   yuzaga   keldi,
unga, asosan er, xotin va uning bolalari kirdi.
Endi nikoh xotinning bolalarini tarbiyalash va boqishni o`ziga maqsad qilib
qo`ygan erkak va ayolning ittifoqiga aylandi. Buning uchun er-xotinning har biri
o`z   urug`idan   olgan   ulushidan,   mahsulotidan   foydalanishgan.   Bunday   ittifoq
yuzaga   kelishining   ob`ektivligi   mehnatiga   yarasha   taqsimotning   roli   ortishi   va
teng   taqsimlash   rolining   pasayishi   bilan   kuchayib   bordi.   Juft   nikohning   yuzaga
kelishi   bilan   juftlar   o`rtasidagi   jinsiy   munosabatlar   nafaqat   shunchaki   ahloqiy
me`yorlar   bilan   boshqariladigan   doiralarga,   balki   ijtimoiy-iqtisodiy   doiraga
(ramkaga) ham kiritildi.
Oldingi   mavzuimizda   oila,   nikoh   haqida,   nikoh-oila   munosabatlarining
yuzaga   kelishi   va   rivojlanishi   haqida,   oilaning   klassik   turlari   haqida   fikr
almashdik.   Unda   keltirib   o`tilgan   oila   turlari   klassifikatsiyasiga   ko`ra   hozirgi
zamon   oilasi   «Monogam   oila»lardan   iboratdir.   Biroq   hozirgi   zamon   monogam
oilasi   ham   o`z   navbatida   bir-biridan   t o’zi lishi,   tarkibi,   mohiyati   va   boshqa
xususiyatlariga ko`ra yana bir qator turlarga bo`linadi. Hozirgi zamon oilalarining
qanday   turlarga   ega   ekanligini   va   ularning   ijtimoiy-psixologik   xususiyatlarini
bilish,   ularga   xos   muammolarni   o`rganish   oilaviy   hayotda   ro`y   berishi   mumkin
bo`lgan   noxushliklarning   oldini   olish   imkonini   beradi.   Quyida   shular   haqida
qisqacha to`xtalib o`tamiz.
3.Oila turlari
26 Oila uni xarakterlovchi turli mezonlarga ko`ra quyidagilarga farqlanadi:
1.   To`liqligiga   ko`ra:   to`liq,   noto`liq   va   qayta   t o’zi lgan   (ikkinchi   nikoh)
oilalar.
2.  Bo`g`inlar   soniga   ko`ra:   nuklear   (ota-ona   va   bolalardan   iborat   bo`lgan)
va   ko`p   bo`g`inli   (ikki   va   undan   ortiq   avloddan   iborat   oila   a`zolari   birga
yashovchi) oilalar.
3.  Bolalar   soniga   ko`ra:   farzandsiz,  bir   bolali.  ikki  bolali,  3-4  bolali,  5  va
undan ortiq bolali oilalar. Turli mamlakatlarda bu mezonlar turlichadir. Masalan,
AQSh,   Fransiya,   Germaniya,   Gretsiya,   Rossiya   va   boshqa   rivojlangan
davlatlarda^Z-4   bolali   oilalar   ko`p   bolali   oilalar   hisoblanadi.   O`zbekistonda
bunday oilalar farzandlar soni o`rtacha bo`lgan oilalar sirasiga kiradi.
4.   Er-xotinning   ijtimoiy   kelib   chiqishiga   ko`ra:   ishchilar,   dehqonlar,
xizmatchilar, ziyolilar oilasi, aralash tipdagi oila.
5.   Er-xotinning   ma`lumot   saviyasiga   ko`ra:   oliy   ma`lumotlilar,   o`rta-
maxsus,   o`rta,   tugatilmagan   o`rta,   maxsus   yordamchi   maktab   ma`lumotiga   va
turli saviyadagi ma`lumotga ega bo`lgan er-xotinlardan tashkil topgan oila.
6.Oilaning «yoshiga» ko`ra: yosh oila (1 yilgacha, 3—5 yillik, 6—10 yillik
turmush tajribasiga ega bo`lgan oilalar), o`rta yoshdagi  oila, yetuk yoshdagi oila
(qariyalar oilasi).
7.   Er-xotinning   ota-onasi   oilasining   moddiy   ta`minlanganlik   darajasi
jihatidan 
qudalarning   bir-biriga   mos   ekanligi   yoki   ular   orasida   katta   tafovut
mavjudligi bo`yicha bir-biriga mos va mos bo`lmagan oilalar.
8. Regional jihatlariga ko`ra: shahar, qishloq, aralash tipdagi oila.
9. Nikohdan qoniqqanlik saviyasiga ko`ra: ajralish saviyasida — nikohdan
qoniqqanlik   darajasi   quyi   saviyada   bo`lgan   oila,   o`rta   saviyada   va   nikohdan
qoniqqanlik darajasi yuqori saviyadagi oila.
27 10.   Oilada   ayol   yoki   erkak   yetakchiligiga   ko`ra:   er   yetakchi   bo`lgan   oila,
xotin yetakchi  bo`lgan  oila,  er  va  xotin yetakchilikni  birga bajaradigan (biarxat)
oila.
11. Oilada er-xotin orasidagi  munosabatlarga  ko`ra:  avtoritar, demokratik,
liberal, aralash tipdagi oilalar.
12.   Er-xotinning   millatiga   ko`ra:   bir   millatli   yoki   baynalmilal   oilalar.
Baynalmilal oilalarni o`z navbatida ikkiga bo`lish mumkin:
—   dini,   urf-odatlari   yoki   tili   bir   guruhga   kirgan   millat   vakillari   orasida
nikohlar,   masalan,   o`zbek-tojik,   o`zbek-qozoq,   o`zbek-turkman,   rus-ukrain,
o`zbek-tatar va boshqalar;
— dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirmagan millat vakillari orasidagi
nikohlar,   masalan,   o`zbek-rus,   o`zbek-ukrain,   o`zbek-eston,   o`zbek-nemis   va
boshqalar.
13.   Yuridik   rasmiylashtirilganligiga   ko`ra:   sinovdagi   oila   (birga
yashashadi, ammo hali nikohni rasmiylashtirmagan, chunki bir-birlarini norasmiy
nikohda   sinashyapti),   rasmiylashtirish   arafasidagi   oila   (birga   yashashadi,   oila
qurish   maqsadi   aniq,   ammo   ayrim   ob`ektiv   sabablarga   ko`ra   rasmiylashtirish
kechiktirilyapti), nikohdagi oila, nikohdan tashqari oila (ayrim erkak kishilarning
ikkinchi,   uchinchi,   yuridik   jihatdan   norasmiy   oilasi).   Nikohdan   tashqari
oilalarning   ayrimlari   pinhona   bo`lsa,   ko`pchiligi   haqida  erkak   kishining   birinchi
oilasi va qarindoshlari bilishadi.
Oilaning yuqoridagi shartli ijtimoiy-psixologik klassifikatsiyasi, ularga xos
psixologik   xususiyatlar   mutaxassis   (sotsiolog,   psixolog)lar   tomonidan   ilmiy
o`rganilishi va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda xizmat qilishi kerak.
Hozirgi zamon oilasining asosiy funktsiyalari
Har   bir   oila   ijtimoiy   tizim   struktura   sifatida   jamiyat   oldida   ma`lum   bir
funksiyalarni   bajaradi.   Oilaning   ijtimoiy   funktsiyalari   haqida   gapirganda,   bir
tomondan,   jamiyatning   oilaga   ta`sirini,   ikkinchi   tomondan,   umumiy   ijtimoiy
tizimda   oilaning   o`rnini,   oilaning   hal   qiladigan   ijtimoiy   (jamoatchilik)
28 funktsiyalarini   hisobga   olish   lozim.Barcha   oldingi   jamiyatlarda   oila   quyidagi
asosiy   funktsiyalarni   bajargan:   iqtisodiy,   reproduktiv,   tarbiyaviy,   rekreativ,
kommunikativ,   regulyativ   (boshqaruv).Bu   haqida   Sharq   allomalari   Abu   Nasr
Forobiy,   Yusuf   Xos   Hojib,   Ibn   Sino,   Amir   Temur,   Alisher   Navoiy,   Ahmad
Donish   va   boshqalar   o`z   asarlarida   yozib   qoldirganlar.   Albatta,   bu   sanab
o`tilganlar hozirgi zamon oilasi asosiy funksiyalarining yagona klassifikatsiyasini
tashkil eta olmaydi. Chunki ayrim manbalarda: naslni davom ettirish, tarbiyaviy,
xo`jalik   va   o`zaro   yordam   kabi   funksiyalar   hozirgi   zamon   oilasining   muhim
funksiyalari   sifatida   ko`rsatib   o`tilgan.   Sotsiolog   olimlar   (U.M.Sverdlov,
V.A.Ryasenkov,   V.P.Klyuchnikov)   inson   naslini   davom   ettirish,   bolalarni
tarbiyalash va xo`jalik funksiyalarini; S.D.Laptenok xo`jalik-maishiy, aholi sonini
qayta   tiklash,   tarbiyaviy   va   oila   a`zolarining   dam   olishi   —   hordiq   chiqarishini
tashkil etishni; N.G.Yurkevich — ma`naviy muloqot, seksual, bolalarni dunyoga
keltirish,   tarbiya   jarayonidagi   hamkorlik,   uy   xo`jaligini   yuritish   uchun   zarur
vositalar bilan ta`minlash, dam olishni tashkil qilish, o`zaro moddiy va ma`naviy
qo`llab-quvvatlashni;  A.G.Xarchev  — aholi  sonini  qayta tiklash,  ijtimoiylashuv,
xo`jalik,   iste`mol   va   dam   olishni   tashkil   qilish   kabilarni   farqlaydi.   Mana,
yuqoridagilardan   ko`rinib   turibdiki,   qator   oilashunos   mutaxassislar   tomonidan
oilaning   asosiy   funksiyalari   turlicha   klassifikatsiya   qilinmoqda.   Bu   o`rinda   oila
funksiyalarini   shunchaki   sanab   o`tish   emas,   balki   ularni,   bir   tomondan,
odamlarning   moddiy,   xo`jalik-maishiy   va   ikkinchi   tomondan,   emotsional   va
ijtimoiy-psixologik ehtiyojlarini qondiruvchi funksiyalarini farqlash muhim.
Shuni   ham   aytib   o`tish   joizki,   hozirgi   zamon   oilasida   emotsional   va
ijtimoiy-psixologik   jarayonlarni   qondirish   funksiyasining   ahamiyati   ortib
bormoqda. Hatto sof moddiy xarakterga ega bo`lgan funksiyalarda ham hissiylik
ko`proq   ko`zga   tashlanadi.   Hissiy,   emotsional   kontaktlarning   ahamiyati   shahar
oilalarida   kuchliroq   sezilmoqda.   Qishloq   oilalari   esa   uy   hayvonlari   va   tomorqa
yerlarining   borligi   evaziga   shahar   oilalariga   qaraganda   jamiyatning   ishlab
29 chiqaruvchi   bo`g`ini   sifatida   ishlab   chiqarish   funksiyasini   ko`proq,   saqlab
qolmoqda.
Insoniyat   taraqqiyotining   hozirgi   bosqichida   hozirgi   zamon   oilasining
asosiy   funksiyalari   qatorida   quyidagilarni   sanab   o`tish   mumkin:   iqtisodiy,
reproduktiv,   tarbiyaviy,   rekreativ,   kommunikativ,   regulyativ   (boshqaruv),
feliotsitologik kabilar.
  Oilaning iqtisodiy funksiyasi uning asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi.
Oila   iqtisodi,   byudjeti,   daromadni   rejali   sarflash,   kundalik   harajatga,   zarur
buyumlarga   pul   ajratish,   bir   necha   yildan   so`ng   olinadigan   narsalarga   mablag`
yig`ish,   tejab   ro`zg`or   yuritish   er-xotinning   katta   tajriba,   malakaga   ega
bo`lishlariga bog`liq. Shuningdek, oilada o`sayotgan bola ham mana shu malaka
va ko`nikmalarga ega bo`lib borishi zarurligini unutmagan holda bolaga iqtisodiy
masalalarni   hal   etishni   o`rgata   borish   lozim.Oila   o`zining   shu   funksiyasi   tufayli
jamiyatga, davlatga katta iqtisodiy foyda keltiradi. Masalan, bola tarbiyasi, bolani
iqtisodiy   ta`minlash   borasidayoq   uning   jamiyatga   keltirgan   foydasi   katta
miqdorni   tashkil   etadi.   Agar   davlat   tomonidan   davlat   muassasalarida   (bolalar
uylarida)   bir   bolani   16-18  yil   tarbiyalab,   ishchi   kuchi   sifatida   yetishtirish   uchun
(uni   boqish,   qiyin tirish,   o`qitish,   moddiy   ta`minlash   va   sh.k.)   har   bir   bolaga
sarflanadigan mablag` va aynan shunday ishchi kuchini oilada tarbiyalash uchun
beriladigan   nafaqa   pullari   miqdorini   solishtiradigan   bo`lsak,   o`rtadagi   farq
birinchilar foydasiga bir necha yuz ming so`mni tashkil qiladi.
Tasavvur   qilish   osonroq   bo`lishi   uchun   aytish   mumkinki,   har   bir   bolani
voyaga   yetkazish   uchun   oila   davlatga   kamida   bitta   «Neksiya»   avtomashinasi
qiymati miqdorida iqtisodiy foyda keltiradi. Shuning uchun har tomonlama kamol
topgan   ma`naviy-ahloqiy   yetuk,   jismoniy-psixologik   sog`lom   shaxsni
yetishtirishning ma`naviy-ahloqiy jihatlarini hech qanday iqtisodiy me`zon bilan
o`lchab bo`lmaydi.
Bu   oila   iqtisodiy   funksiyasining   atigi   birgina   shaxsni   shakllantirishdagi
foydasini   ko`rsatadi,   xolos.   Oilada   xo`jalik   ishlarini   yuritish,   moddiy   ne`matlar
30 ishlab  chiqarish,  fermer  xo`jaligi,  shaxsiy   ishlab  chiqarish  kabilar   uning  jamiyat
oldidagi iqtisodiy funksiyasi ahamiyatini bundanda oshiradi.
  Oilaning   muhim   bo`lgan   funksiyalaridan   yana   biri   bu   uning   reproduktiv
(jamiyatning   biologik   uzluksizligini   ta`minlash,   bolalarni   dunyoga   keltirish)
funksiyasidir.   Bu   funksiyaning   asosiy   mohiyati   inson   naslini   davom   ettirishdan
iborat.   Oila   faqatgina   yangi   avlodni   dunyoga   keltiribgina   qolmasdan,   ularni
insoniyat   paydo   bo`lgan   davrdan   boshlab   yashab   kelayotgan   ilmiy   va   madaniy
yutuqlar bilan tanishtirish, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir.
Tabiatan   berilgan   avlod   qoldirish   instinkti   odamda   farzand   ko`rishga,   ularni
o`stirishga   va   tarbiyalashga   bo`lgan   ehtiyojga   aylanadi.   Bu   ehtiyojlarni
qondirmasdan   turib,   kishi   odatda   o`zini   baxtiyor   his   qila   olmaydi.   Shuningdek,
er-xotinda   farzand   tug`ilishi   bilan   bog`liq   holda   butunlay   yangi   hissiyotlar:
ayolda   —   onalik,   erkakda   —   otalik   hissi   paydo   bo`ladi.   Farzand   er-xotin
munosabatlarini yanada mustahkamlovchi asosiy omil hamdir.
Oilaning   jamiyat   oldidagi   reproduktiv   funksiyasi   va   uning   bajarilishi
deyilganda aholi sonining qayta tiklanishi uchun har bir oilada nechtadan farzand
bo`lishi   lozimligi   nazarda   tutiladi.   Statistik   ma`lumotlarga   ko`ra,   agar   har   bir
oilada bittadan farzand bo`ladigan bo`lsa, bunday nasl sakkizinchi avloddan keyin
yo`q   bo`lib   ketishi   mumkin   ekan.   Har   bir   oilada   ikkitadan   farzandning   bo`lishi
ham   aholi   sonini   saqlab   turishni   ta`minlay   olmaydi.   Demograflarning
ta`kidlashlaricha,   oila   o`zining   reproduktiv   funksiyasini   bajarishi   uchun   har   bir
oilaga o`rtacha 2-6 ta farzand to`g`ri kelishi kerak.
Albatta,   faqat   oilagina   jamiyat   oldidagi   funksiyalarini   bajarib   qolmasdan,
balki   jamiyat   ham   oilalarga   funksiyalarini   muvaffaqiyatli   bajarishi   uchun   zarur
bo`lgan   shart-sharoitlarni   yaratib   berishi   lozim.   Bunga   hukumatimiz   tomonidan
yuritilayotgan demografik siyosat, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy tadbirlar yaqqol
misol   bo`la   oladi.   Bunday   siyosatning   asosiy   yo`nalishlari   onalik   va   bolalikni
muhofaza   qilish,   ko`p   bolali   va   kam   ta`minlangan   oilalarning   moddiy   ahvolini
yaxshilash, yosh onalarga, oilalarga imtiyozlar yaratish va shu kabilardan iborat.
31 Oilaning   muhim   ahamiyatga   ega   bo`lgan   yana   bir   funksiyasi   tarbiyalash
funksiyasidir.   Bolalarning   aqliy,   jismoniy,   axloqiy,   estetik   salohiyatiga   oilada
asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qo`yish bilan
cheklanmasdan, balki uning so`nggi g`ishti qo`yilgunicha javobgardir. Ota-ona —
san`atkor,   bola   —   san`at   asari,   tarbiya   jarayoni   esa   san`atning   o`zidir.
Mustaqillikka   erishganimizdan   so`ng   milliy   qadriyatlarimizning   tiklanishi   va
xalqimizning   azaldan   saqlab   kelayotgan   milliy   urf-odatlari,   an`analari   (bola
tarbiyasida   ota-onadan   tashqari,   buvi-buva,   qarindosh-urug`,   mahallaning   ham
ta`siri)   bu   borada   katta   ahamiyatga   ega.   Lekin   ba`zan   oilaning   tarbiyaviy
funksiyasining susayishi  va targ`ibot-tashviqot ishlarining kamligi natijasida oila
a`zolari   xulqida   yomon   odatlarning   (ichish,   chekish,   narkomaniya,   turli   diniy
oqimlar   ta`siriga   berilish,   ma`naviy   buzuqlik   yo`liga   kirish)   paydo   bo`lishi
tashvishlanarli   hollardan   biridir.   Jamiyatning   komil   fuqarosini   shakllantirish,
tarbiyalash hozirgi zamon oilasining mazkur funksiyasi darajasiga kiradi. Chunki
shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Oiladagi tarbiya orqali
shaxsga   ma`lum   bir   siyosiy-g`oyaviy   dunyoqarash,   ahloqiy   me`yorlar   va   xulqiy
namunalar,   jismoniy   sifatlar   singdiriladi.   Halqimizda   «qush   uyasida   ko`rganini
qiladi»   deb   bejiz   aytilmagan.   Oilada   amalga   oshadigan   ijtimoiylashuv   jarayoni
natijasida shaxs ijtimoiy me`yorlar va qadriyatlarni o`zlashtiradi, ijtimoiy hayotga
kirib boradi.  
Oilaning   kommunikativ   funksiyasi   oila   a`zolarining   o`zaro   muloqot   va
o`zaro   tushunishga   bo`lgan   ehtiyojini   qondirishga   xizmat   qiladi.   Psixologik
tadqiqotlarda   ta`kidlanishicha,   turli   ijtimoiy   orientatsiyalar,   ustanovkalar,   hissiy
madaniyat,   odamning   ahloqiy,   ma`naviy   va   psixologik   salomatligi   —   oiladagi
o`zaro,   ichki   muloqot   xarakteri,   katta   a`zolarning   muloqotda   psixologik
ustanovkalarni   namoyon   qilishlari,   oiladagi   ahloqiy-psixologik   iqlimga
to`g`ridan-to`g`ri bog`liqdir.
Insoniyat   taraqqiyotining   hozirgi   bosqichida   fan-texnika   taraqqiyotining
yuksalib,   odamlar   kundalik   hayoti   urbanizatsiyalashuvining   (radio,   televidenie,
32 video,   kompyuter   va   boshqalar)   ortib   borishi   tufayli   oilalarning   tobora
nuklearlashib   borishi,   oila   kommunikativ   funksiyasining,   shuningdek,   oila
a`zolarining   bir-birlari   bilan   «odamlarcha»   suhbatlashib   olishining   ahamiyati
tobora   kuchaymoqda.   Bu   o`rinda   o`zbek   oilasining   o`ziga   xos   xususiyati   -   ko`p
avlodlilik,   ko`p   farzandlilik   kabilar   bunday   oilalar   a`zolari   o`rtasida   o`zaro
muloqot   to`laroq   amalga   oshishiga   asos   bo`ladi,   ularning   o`zaro   muloqotga
bo`lgan   ehtiyojlarini   qondirishda   muhim   rol   o`ynaydi.   Biroq   so`nggi   yillarda
ba`zi   oilalarda   ota-onalar   va   bolalar   o`rtasida   muloqotning   kamligi,   bir-biriga
e`tiborning   pasayishi,   oila   a`zolari   o`rtasida   fikr   erkinligining   cheklanganligi
(ayniqsa   qishloq   oilalarida)   holatlari   ham   mavjud,   hatto   oiladagi   o`zaro
munosabatlarning   yomonlashuvi   natijasida   oila   a`zolarining   ayrimlarida   stress
(asabiy   tanglik),   suitsid   (o`z   joniga   qasd   qilish)   kabi   noxush   holatlarning   kelib
chiqishi   ham   kuzatilmoqda.   Bunday   noxushliklarning   oldini   olish   uchun   eng
avvalo   oila   a`zolari   o`rtasida   oshkora,   yaqin,   o`zaro   tushunarli,   ishonchli
muloqotning   amalga   oshirish   maqsadida   zarur   shart-sharoitlarni   yaratish,   lozim
bo`lsa,   bu   borada   yoshlarga   tegishli   bilimlarni   berish,   aholi   uchun   psixologik
maslahatxonalar   faoliyatini   yo`lga   qo`yish,   treninglar   tashkil   etish,   «Ishonch
telefonlari»,   «Qalb   markazlari»   kabilarni   tashkil   etib,   ular   faoliyatini
takomillashtirish lozim.  
Nikoh-oila   munosabatlari   yuzaga   kelgan   dastlabki   ibtidoiy   zamonlardan
buyon   uning   uchun   xarakterli   bo`lib   kelgan   xususiyatlardan,   undagi   shaxslararo
munosabatlar   talablaridan   biri   uni   o`z   a`zolarining   ahloqiy-psixologik
himoyalanishini   ta`minlash,   shuningdek,   bolalarga   va   mehnatga   yaroqsiz,   keksa
qarindoshlarga   moddiy   va   jismoniy   yordam   ko`rsatish   kabilardan   iborat   bo`lib
kelgan. Bu holat o`z navbatida oilaning asosiy funksiyalaridan yana birini, uning
rekreativ   funksiyasini   tashkil   qiladi.   Oilaning   rekreativ   funksiyasi   —   o`zaro
jismoniy,   moddiy,   ma`naviy   va   psixologik   yordam   ko`rsatish,   bir-birining
salomatligini   mustahkamlash,   oila   a`zolari   dam   olishini   tashkil   etish
funksiyasidir.   Bu   funksiya   keyingi   yillarda   yanada   muhim   ahamiyat   kasb
33 etmoqda.   Oila   a`zolari   salomatligini   mustahkamlash,   ularining   dam   olishlarini
tashkil   etish,   oila   a`zolarining   bevosita   mehnat,   o`qish   va   boshqa   ijtimoiy
faoliyatlaridan xoli holda bo`sh vaqtlarni birgalikda o`tkazishlarini qanday tashkil
qilishlari, unda bularning o`zaro munosabatlari xarakteri qanday ekanligi bugungi
kun   oilasi   mustahkamligi   uchun   muhim   ahamiyatga   ega   bo`lgan   omillardan
hisoblanadi.   Bo`sh   vaqt   jamiyatning   nihoyatda   muhim   ijtimoiy   qadriyatlaridan
biridir. Bu qadriyatdan odamlar turlicha foydalanadilar. Bo`sh vaqtini muntazam
ravishda   qanday   o`tkazishiga   qarab   har   bir   odamning   yetuklik   darajasiga,
ma`naviy dunyosiga baho berish mumkin. Bu borada erishilgan yutuqlarimizdan
biri   shuki,   dam   olish   va   sog`lomlashtirish   ishlariga   davlat   miqyosida   ahamiyat
berila   boshlandi.   Lekin   ko`pchilik   turli   sabablar   bilan   (ularning   o`zlari   ko`proq
moddiy sababni ko`rsatishadi) madaniy dam olishga e`tibor bermay qo`yganligini
ham aytib o`tish lozim. Hozirgi vaqtda oilaviy dam olish, oilaviy turizm va qator
oilaviy tadbirlar doirasi kengayib bormoqda.
Shuni   ham   ta`kidlab   o`tish   joizki,   hozirgi   vaqtda   oilaning   rekreativ
funksiyasini davlat va ijtimoiy tashkilotlar o`z zimmasiga olmoqda. Odamlarning
xavfsizligini   ta`minlash,   qariyalarga   bepul   tibbiy   yordam   ko`rsatish   (bizning
milliy   xususiyatlarimizga   yot   bo`lsa-da,   qariyalar   uylarining   ochilishi),   odamlar
dam olishlari va o`z sog`liqlarini tiklab olish imkoniyatlarini beradigan dam olish
uylari,   sanatoriylarning   ochilishi   kabilar   shular   jumlasidandir.   Lekin   shu   bilan
birga oilaning o`z a`zolari ahloqiy-psixologik himoyalanganligini ta`minlashdagi
roli   tobora   ortib   bormoqda.Chunki   odam   faqat   o`z   oilasidagina   va   faqat   o`z
yaqinlari   qurshovidagina   o`zini   tom   ma`noda   xotirjam,   erkin   his   qila   olishi
mumkin. Bu borada oilaning o`rnini hech bir ijtimoiy muassasa bosa olmaydi.
Oilaning felitsitologik funksiyasi
4.Hozirgi zamon oilasining bajaradigan asosiy vazifalari
Hozirgi   zamon   oilasining   tobora   ahamiyati   ortib   borayotgan
funksiyalaridan   biri   uning   felitsitologik   funksiyasidir   (italyancha   «felicite»   —
baxt).   Shaxsiy   baxtga   erishishga   intilish   oilaviy   munosabatlar   tizimida   ko`p
34 jihatdan hal qiluvchi bo`lib bormoqda. Baxt nima o`zi? Hozirgi zamon oilasi o`z
a`zolarining   baxtini   ta`minlashda   qanday   rol   o`ynaydi?   Baxtga   intilish   har   bir
inson   uchun   tabiiydir   va   ayni   shu   baxtga   intilish   ularni   oila   qurishga   undaydi.
Inson   o`ziga   ato   etilgan   baxtning   to`rtdan   uch   qismini   oiladan,   qolgan   qismini
boshqa   narsalardan   topadi.   Oilada   er-xotinning   bir-birini   to`liq   tushunishi   —
ularning o`zlarini baxtli his qilishlarini ta`minlaydi. Shuningdek, o`zidagi mavjud
tabiiy-ijodiy imkoniyatlar (iqtidor)ni ro`yobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida
sarflash   ham   insonga   o`zini   baxtli   his   qilish   imkonini   beradi.   Keyingi   vaqtlarda
insonning   imkoniyatlari   ortgan   sari   uning   baxtga   intilish   darajasi   ham   ortib
bormoqda.   Lekin   ba`zan   nopok   yo`llar   bilan   pul   topish   orqali   baxtli   bo`lishga
intilish   yoki   o`zgalar   hisobiga   shaxsiy   baxtga   intilish   kabi   salbiy   holatlar   ham
uchrab turadi. Ba`zan esa oila a`zolarining (ayniqsa, er-xotinning) shaxsiy baxtga
o`z-o`zicha   intilishi   oilalarda   noxush   holatlar   (xiyonat   kabi)ni   ham   keltirib
chiqarishi   mumkin.   Shuning   uchun   har   bir   shaxs   o`zida   ko`proq   vijdonlilik,
poklik,   halollik   kabi   ma`naviy-ahloqiy   fazilatlarni   tarbiyalashga   e`tibor   berishi
lozim.  
Oilaning   regulyativ   funksiyasi   oila   a`zolari   o`rtasidagi   o`zaro
munosabatlarni   boshqarish   tizimini,   shuningdek,   birlamchi   ijtimoiy   nazoratni,
oilada   ustunlik   va   obro`ni   amalga   oshirishni   o`z   ichiga   oladi.   Bunda   kattalar
tomonidan   yosh   avlodni   nazorat   qilish   va   ularni   moddiy   hamda   ma`naviy
tomondan   qo`llab-quvvatlash   nazarda   tutiladi.   O`tgan   zamonlarda   oilaning
boshqaruv   funksiyasi   ma`lum   darajada   rasmiy   tarzda   belgilab   ham   qo`yilgan.
Unga ko`ra oilada kim  oila boshlig`i  bo`lishi, uning obro`si  va ustunligi alohida
qayd   etilgan   va   oilaning   shu   a`zosi   (asosan   ota)   butun   umri   davomida   o`z
farzandlari   va   oila   a`zolari   xatti-harakati,   xulqi   uchun   javobgar   bo`lgan.   Ota-
onasiga bo`ysunmaganlarni jazolash hollari ham nazarda tutilgan.
Hozirgi zamon egalitar oilalarida esa oilaning boshqaruv funksiyasi, asosan
ahloqiy   me`yorlar,   oila   a`zolarining   shaxsiy   obro`si   va   birinchi   navbatda   ota-
onalarning bolalarga nisbatan bo`lgan munosabatlaridagi o`rni kabilar yordamida
35 amalga oshiriladi. Shunga ko`ra ba`zi oilalarda oilani boshqarish, unga boshchilik
qilish   oila   a`zolarining   qiziqish   va   imkoniyatlarini   hisobga   olgan   holda   amalga
oshirilsa,   ba`zi   oilalarda   (er-xotinning   alohida-alohida)   liderlikka   intilishi
natijasida oilaviy nizolarning ortib borishi, bolalarning har tomonlama e`tibordan
chetda   qolishi,   natijada   jinoyatchilik   ko`chasiga   kirib   ketishi   kabilar   kuzatiladi.
Ba`zi   oilalarda   ayol   liderligining   mavjudligi   o`g`il   bola   shaxsida   ayollarga   xos
xususiyatlarning ko`payib borishiga olib kelishi mumkin.
Shu   bilan   birga   oilaning   boshqaruv   funksiyasi   oila   a`zolarining   xulqi,
mas`uliyati,   majburiyati   kabilarni   ham   boshqarishni,   nazorat   qilishni   o`z   ichiga
oladi. Odam oila ko`rganidan so`ng albatta uning ijtimoiy mavqei o`zgaradi. Endi
u «uylanmagan yigit», «turmushga chiqmagan qiz» emas, balki «oilali» odamdir.
Shunga   ko`ra   u   o`zining   xatti-harakatlari,   xulqini   ham   oilali   odamga   xos   tarzda
qaytadan   ko`rib   chiqadi.   Oila   qurish   tufayli   uning   mas`uliyati   ortadi.   Erning   va
xotinning   xulqi   ham   endi   o`ziga   xos   boshqariladi.
 
Hozirgi zamon oilasining eng asosiy funksiyalaridan yana biri relaksatsiya
funksiyasidir.   Bu   degani   oila   a`zolarining   jinsiy,   emotsional   faoliyatini,   ruhiy-
jismoniy quvvatini, mehnat qobiliyatini yanada tiklash demakdir. Ma`lumki, fan-
texnika   taraqqiyotining   hozirgi   bosqichida,   ishlab   chiqarish   munosabatlarining
jadallashuvi,   xalq   xo`jaligining   turli   jabhalarida   yangi   texnologiyalarning   joriy
etilishi va shu kabi qator omillar inson ruhiyatiga oldingilariga qaraganda ko`proq
jismoniy,   ruhiy   zo`riqishlar   bermoqda.   Bugungi   va   ertangi   kun   sanoati,   ishlab
chiqarishi   ishchi-xodimdan   bor   imkoniyatini   safarbar   qilib,   butun   vujudi   bilan
ishlashni   va   o`zining   kasb-hunar   mahoratini   muntazam   oshirib   borishini   taqozo
qiladi.  Ishlab  chiqarish  jarayonlari   jadalligining  bunday   tarzda   davom   etishi  shu
jarayonlar   ishtirokchisi,   boshqaruvchisi   -   insonni   tezda   toliqib,   o`zining   mehnat
qobiliyatini   yo`qotishiga   olib   kelishi   mumkin.   Ish   kuni   davomida   ko`tarinkilik,
kuchli zo`riqish bilan ishlagan xodim, ishchi ishdan so`ng o`z uyida, oila a`zolari
36 qurshovida   boshqa   tashvishlarni   unutib,   ular   ko`rsatadigan   mehr-oqibatdan
bahramand  bo`lib,  ular   bilan  bo`ladigan   o`zaro  muloqotdan,  emotsional   qo`llab-
quvvatlash,   beriladigan   daldalardan   ruhiy   quvvat   olishi,   ertangi   kun   mehnat
faoliyatiga   o`zini   qayta   tiklab   olishi   lozim   bo`ladi.   Buning   uchun   esa   uning
oilasida   tinchlik,   totuvlik,   o`zaro   tushunish,   hurmat,   mehr-oqibat,   ijobiy
psixologik   iqlim   hukm   surmog`i   lozim.   Aks   holda   odam   bu   oilada   emotsional-
ruhiy jihatdan o`zini qayta tiklab ola olmaydi. Bu esa oqibatda odamning mehnat
faoliyatida   turli   xatolarga,   ishda   sifatsizlikka,   jarohatlarga   yo`l   qo`yishiga,   turli
kasalliklarga duchor bo`lishiga olib kelishi mumkin. Yuqoridagi funksiyalarning
muvaffaqiyatli bajarilishi har qanday oila uchun oila baxtini ta`minlovchi mezon
hisoblanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, oila — jamiyatning bir bo`lagi, uning
asosiy yacheykasidir. Oilaning o`z funksiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi nafaqat
uning   ichki   holatiga,   shu   bilan   birga   jamiyatning   ijtimoiy   sog`lomligiga   ham
ta`sir  etadi.   Shunday   ekan  jamiyatni   sog`lomlashtirish  uchun  eng   avvalo  oilaviy
munosabatlarni   yo`lga   qo`yish,   oilaning   faqat   ichki   muammolarinigina   emas,
balki umumijtimoiy muammolarini ham hal qilishga hissa qo`shishini ta`minlash
lozim.
37 Xulosa
Xulosa   qilib   aytganda,   jismoniy   va   aqliy   imkoniyatlari   cheklangan
bolalarga   va   ularning   yaqinlariga   zamonaviy   psixologik   yordamning   alohida
ahamiyatini,   shuningdek,   uning   asosiy   vazifalari   faqat   me'yordan   og'ishlarni
aniqlash   uchun   kamaytirilmasligini   ta'kidlamoqchiman.   Ma'lumki,
konsultatsiyaga   yordam   so'ragan   nogiron   bolalar   onalarining   psixologik
muammolarining   chuqur,   ko'pincha   surunkali   tabiati   maslahat   amaliyotida
zamonaviy   psixologiya   imkoniyatlarini   pessimistik   baholash   uchun   ma'lum
asoslar yaratadi.
Biroq, bolalikka kelsak, bunday pessimizm deyarli mos kelmaydi. Nogiron
bolaning rivojlanishi halokatli jarayon sifatida qaralishi mumkin emas. Jismoniy
va   aqliy   imkoniyatlari   cheklangan   bolalarning   shaxsiyatini   shakllantirish   ushbu
jarayonning   ob'ektiv   va   sub'ektiv   sharoitida   barcha   foydali   o'zgarishlarning
ta'siriga ochiqdir. Qaysidir ma'noda, bu, bizning fikrimizcha, psixologik yordam
xizmati doirasidagi bolalik muammolarining ustuvor ahamiyati haqida gapirishga
imkon beradi.
38 Adabiyotlar :
1. Karimov   I.A.   «Uzbekiston     XXI   asr   busagasida:   xavfsizlikka   taxdid,
barkarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari» Toshkent.  1997 y.
2. Karimov   I.A.   «Barkamol   avlod-Uzbekiston   tarakkiyotining   poydevori»
Toshkengt.  1997 y.
3. Karimova V.M. «Ijtimoiy psixologiya asoslari» Toshkent. Uk. 1994 y.
4. Karimova   V.M   .   «Ijtimoiy   psixologiya   va   ijtimoiy   amaliyot»   Toshkent.
Universitet. 1999 y.
5. Agoronyan   A.S.   «Kultura   povsednevnoy   jizni.   Sotsialno-prakticheskiye
aspekti» Toshkent. Uzbekistoon.  1982 y.
6. Anikeyeva «Jamoadagi ruxiy muxit» Toshkent.  Uk. 1992 y.
7. Gozman «Psixologiya emotsionalnix otnosheniy» M: Izd MGU –1987.
8. Dobrovich A.B. «Vospitatelyu o psixologii i psixogigiyene obsheniya» Kn.
dlya uchiteley i rukovoditeley M.Prosv-1978.
9. Jutikova N.B «Psixologicheskiye  uroki obidennoy jizni» Besedi psixologa.
M. Prosv-1990.
10. Kovalyov   S.V   «Psixologiya   sovremennoy   semi»   Kn.   dlya   uchitelya   M.
Prosv-1988.
11. Kon I.S. «Psixologiya ranney yunosti» Kn. dlya uchitelya M. Prosv-1989.
12. Kronin A.A. Kronina ye.A. «V glavnix rolyax: vi, mi, on, ti, ya» Psixologiya
znachimix otnosheniy.  M. Misl 1989.
39

Oilaga psixologik xizmat ko'rsatishni tashkil etish Reja: Kirish 1.Oilaning umumiy ijtimoiy psixologik xususiyatlari 2.Oila a’zolarining o’zaro munosabatlari 3.Oila turlari 4.Hozirgi zamon oilasining bajaradigan asosiy vazifalari Xulosa Adabiyotlar 1

Kirish Oila ijtimoiy pedagogika va psixologiyaning birinchi bevosita obyektidir. Hamma narsa oiladan boshlanadi va ijtimoiy pedagogika va psixologiya uchun hamma narsa u bilan tugaydi. Oila uchun ishlagan ijtimoiy psixolog jamiyat, uning xalqi va davlati uchun ishlaydi. Shuning uchun bu inshoning mavzusi ayniqsa dolzarb bo'lib, muhimligi bilan birinchi o'ringa chiqadi. Bola - oilada nogiron kishi - butun jamiyat uchun favqulodda vaziyat. Va faqat ijtimoiy psixolog bu vaziyatni engillashtirishga yordam beradi. Ota-onalarning psixologik maslahati ijtimoiy psixologlarning amaliy faoliyatining nisbatan yangi turi bo'lsa-da, bugungi kunda u noldan qurilmagan. Bu borada mamlakatimizda ham, xorijda ham salmoqli tajriba to‘plangan. Ota-onalarning, xususan, onaning vazifasi bolani tinchlantirish, uning tashvishlarini engillashtirish, oilada nekbinlik muhitini yaratishdir. Bunda sizga faqat ijtimoiy psixolog yordam berishi mumkin. Amaldagi maslahat amaliyotining o'ziga xos xususiyati ota-onalarning nogiron bolalar haqidagi so'rovlarining turlicha chastotasidir. 2

1.Oilaning umumiy ijtimoiy psixologik xususiyatlari 3

Oiladagi psixologik iqlim shaxslararo munosabatlarga, ota-onalar va qarindoshlarning ma'naviy-psixologik imkoniyatlariga, shuningdek, ta'lim, tarbiya va tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiya qilish shartlarini belgilaydigan oilaning moddiy va uy-joy sharoitlariga bog'liq. Ota-onalarning nogiron bolaning paydo bo'lishiga munosabatiga ko'ra uch turdagi oilalar mavjud: - mavjud muammoni noto'g'ri tushunish bilan bog'liq passiv reaktsiya bilan; - giperaktiv reaktsiya bilan, ota-onalar intensiv davolaganda, "shifokorlar - yoritgichlar", qimmatbaho dori-darmonlar, etakchi klinikalar va boshqalarni toping; - o'rtacha ratsional pozitsiya bilan: barcha ko'rsatmalarni izchil bajarish, shifokorlar, psixologlarning tavsiyalari. Oilada nogiron bolaning paydo bo'lishi har doim barcha oila a'zolari uchun og'ir psixologik stressdir. Ko'pincha oilaviy munosabatlar zaiflashadi, kasal bola uchun doimiy tashvish, chalkashlik hissi, ruhiy tushkunlik oilaning buzilishiga sabab bo'ladi va faqat kichik hollarda oila birlashadi. 4

Bemor bolasi bor oilada ota faqat boquvchi hisoblanadi. Mutaxassislikka, ma'lumotga ega bo'lib, u ko'proq pulga bo'lgan ehtiyoj tufayli ishchi bo'lib, ikkinchi darajali daromad izlaydi va bolaga g'amxo'rlik qilishga deyarli vaqt topolmaydi. Shuning uchun bolaga g'amxo'rlik onaning zimmasiga tushadi. Qoida tariqasida, u ishini yo'qotadi yoki tunda ishlashga majbur bo'ladi (odatda bu uy ishi). Bolaga g'amxo'rlik uning butun vaqtini oladi, uning ijtimoiy doirasi keskin torayadi. Agar davolanish va reabilitatsiya umidsiz bo'lsa, unda doimiy tashvish, psixo-emotsional stress onani tirnash xususiyati, depressiya holatiga olib kelishi mumkin. Ko'pincha katta yoshdagi bolalar onaga g'amxo'rlik qilishda yordam berishadi, kamdan-kam hollarda buvilar, boshqa qarindoshlar. Agar oilada ikkita nogiron bola bo'lsa, vaziyat qiyinroq. oiladagi boshqa bolalarga salbiy ta'sir qiladi . Ularga kamroq e'tibor qaratiladi, madaniy hordiq chiqarish imkoniyatlari kamayadi, ular yomon o'qiydilar, ota-onalarning nazorati tufayli tez-tez kasal bo'lishadi. Bunday oilalardagi psixologik keskinlik, o'z oilasiga boshqalarning salbiy munosabati tufayli bolalarning psixologik ezilishi bilan qo'llab-quvvatlanadi; ular kamdan-kam hollarda boshqa oilalar farzandlari bilan muloqot qilishadi. Hamma bolalar ham ota-onalarning kasal bolaga bo'lgan e'tiborini, ezilgan, doimiy bezovta qiluvchi oilaviy muhitda doimiy charchashini to'g'ri baholay va tushuna olmaydi. 5