Oilaga psixologik xizmat ko'rsatishni tashkil etish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176 KB

Ko'chirib olish

Oilaga psixologik xizmat ko'rsatishni tashkil
etish
Reja:
Kirish
1.Oilaning umumiy ijtimoiy psixologik xususiyatlari
2.Oila a’zolarining o’zaro munosabatlari
3.Oila turlari
4.Hozirgi zamon oilasining bajaradigan asosiy vazifalari
Xulosa
Adabiyotlar
1

Kirish
Oila ijtimoiy pedagogika va psixologiyaning birinchi bevosita obyektidir.
Hamma narsa oiladan boshlanadi va ijtimoiy pedagogika va psixologiya uchun
hamma narsa u bilan tugaydi. Oila uchun ishlagan ijtimoiy psixolog jamiyat,
uning xalqi va davlati uchun ishlaydi. Shuning uchun bu inshoning mavzusi
ayniqsa dolzarb bo'lib, muhimligi bilan birinchi o'ringa chiqadi. Bola - oilada
nogiron kishi - butun jamiyat uchun favqulodda vaziyat. Va faqat ijtimoiy
psixolog bu vaziyatni engillashtirishga yordam beradi.
Ota-onalarning psixologik maslahati ijtimoiy psixologlarning amaliy
faoliyatining nisbatan yangi turi bo'lsa-da, bugungi kunda u noldan qurilmagan.
Bu borada mamlakatimizda ham, xorijda ham salmoqli tajriba to‘plangan.
Ota-onalarning, xususan, onaning vazifasi bolani tinchlantirish, uning
tashvishlarini engillashtirish, oilada nekbinlik muhitini yaratishdir. Bunda sizga
faqat ijtimoiy psixolog yordam berishi mumkin.
Amaldagi maslahat amaliyotining o'ziga xos xususiyati ota-onalarning
nogiron bolalar haqidagi so'rovlarining turlicha chastotasidir.
2

1.Oilaning umumiy ijtimoiy psixologik xususiyatlari
3

Oiladagi psixologik iqlim shaxslararo munosabatlarga, ota-onalar va
qarindoshlarning ma'naviy-psixologik imkoniyatlariga, shuningdek, ta'lim,
tarbiya va tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiya qilish shartlarini belgilaydigan oilaning
moddiy va uy-joy sharoitlariga bog'liq.
Ota-onalarning nogiron bolaning paydo bo'lishiga munosabatiga ko'ra uch
turdagi oilalar mavjud:
- mavjud muammoni noto'g'ri tushunish bilan bog'liq passiv reaktsiya bilan;
- giperaktiv reaktsiya bilan, ota-onalar intensiv davolaganda, "shifokorlar -
yoritgichlar", qimmatbaho dori-darmonlar, etakchi klinikalar va boshqalarni
toping;
- o'rtacha ratsional pozitsiya bilan: barcha ko'rsatmalarni izchil bajarish,
shifokorlar, psixologlarning tavsiyalari.
Oilada nogiron bolaning paydo bo'lishi har doim barcha oila a'zolari uchun
og'ir psixologik stressdir. Ko'pincha oilaviy munosabatlar zaiflashadi, kasal bola
uchun doimiy tashvish, chalkashlik hissi, ruhiy tushkunlik oilaning buzilishiga
sabab bo'ladi va faqat kichik hollarda oila birlashadi.
4

Bemor bolasi bor oilada ota faqat boquvchi hisoblanadi. Mutaxassislikka,
ma'lumotga ega bo'lib, u ko'proq pulga bo'lgan ehtiyoj tufayli ishchi bo'lib,
ikkinchi darajali daromad izlaydi va bolaga g'amxo'rlik qilishga deyarli vaqt
topolmaydi. Shuning uchun bolaga g'amxo'rlik onaning zimmasiga tushadi. Qoida
tariqasida, u ishini yo'qotadi yoki tunda ishlashga majbur bo'ladi (odatda bu uy
ishi). Bolaga g'amxo'rlik uning butun vaqtini oladi, uning ijtimoiy doirasi keskin
torayadi. Agar davolanish va reabilitatsiya umidsiz bo'lsa, unda doimiy tashvish,
psixo-emotsional stress onani tirnash xususiyati, depressiya holatiga olib kelishi
mumkin. Ko'pincha katta yoshdagi bolalar onaga g'amxo'rlik qilishda yordam
berishadi, kamdan-kam hollarda buvilar, boshqa qarindoshlar. Agar oilada ikkita
nogiron bola bo'lsa, vaziyat qiyinroq.
oiladagi boshqa bolalarga salbiy ta'sir qiladi . Ularga kamroq e'tibor
qaratiladi, madaniy hordiq chiqarish imkoniyatlari kamayadi, ular yomon
o'qiydilar, ota-onalarning nazorati tufayli tez-tez kasal bo'lishadi.
Bunday oilalardagi psixologik keskinlik, o'z oilasiga boshqalarning salbiy
munosabati tufayli bolalarning psixologik ezilishi bilan qo'llab-quvvatlanadi; ular
kamdan-kam hollarda boshqa oilalar farzandlari bilan muloqot qilishadi. Hamma
bolalar ham ota-onalarning kasal bolaga bo'lgan e'tiborini, ezilgan, doimiy
bezovta qiluvchi oilaviy muhitda doimiy charchashini to'g'ri baholay va tushuna
olmaydi.
5

Ko'pincha bunday oila yaqin atrofdagi noqulay yashash sharoitlaridan
bezovta bo'lgan boshqalarning, ayniqsa qo'shnilarning salbiy munosabatini
boshdan kechiradi (tinchlikni buzish, sukunatni buzish, ayniqsa aqliy zaif bola
yoki uning xatti-harakati bolalar muhitining sog'lig'iga salbiy ta'sir ko'rsatsa).
Atrofdagi odamlar ko'pincha muloqot qilishdan qochishadi va nogiron bolalar
deyarli to'liq ijtimoiy aloqalar, etarlicha muloqot doirasi, ayniqsa sog'lom
tengdoshlari bilan aloqa qilish imkoniyatiga ega emaslar. Mavjud ijtimoiy
mahrumlik shaxsiyatning buzilishiga (masalan, hissiy va irodali sohalar va
boshqalar), aqlning kechikishiga olib kelishi mumkin, ayniqsa, agar bola hayot
qiyinchiliklariga yomon moslashgan bo'lsa, ijtimoiy moslashuv, undan ham
ko'proq izolyatsiya, rivojlanish kamchiliklari, shu jumladan muloqot.
buzilishlar.atrofdagi dunyo haqida noto'g'ri tasavvurni shakllantiradigan
imkoniyatlar. Bu, ayniqsa, bolalar maktab-internatlarida tarbiyalanayotgan
imkoniyati cheklangan bolalarda namoyon bo‘ladi.
Jamiyat bunday oilalarning muammolarini har doim ham tushunavermaydi
va ularning kichik bir qismi boshqalarning yordamini his qiladi. Shu munosabat
bilan, ota-onalar nogiron bolalarni teatr, kino, ko'ngilochar tadbirlar va
hokazolarga olib bormaydilar va bu bilan ularni tug'ilishdan boshlab jamiyatdan
butunlay ajratib qo'yishga mahkum etadilar. So'nggi paytlarda xuddi shunday
muammolarga duch kelgan ota-onalar bir-biri bilan aloqa o'rnatmoqda.
6

Ota-onalar farzandini uning nevrotizmi, egosentrizmi, ijtimoiy va aqliy
infantilizmidan qochib, unga tegishli ta'lim, keyingi ish uchun kasbiy yo'l-yo'riq
berishdan qochib, tarbiyalashga harakat qiladilar. Bu ota-onalarning pedagogik,
psixologik, tibbiy bilimlarining mavjudligiga bog'liq, chunki bolaning
moyilligini, uning nuqsoniga bo'lgan munosabatini, boshqalarning munosabatiga
munosabatini aniqlash va baholash, unga ijtimoiy moslashishga yordam berish,
o'zini o'zi bajarish. iloji boricha, maxsus bilim kerak. Aksariyat ota-onalar
nogiron bolani tarbiyalashning etishmasligi, mavjud adabiyotlar, etarli
ma'lumotlar, tibbiy va ijtimoiy xodimlar mavjud emasligini ta'kidlaydilar. Deyarli
barcha oilalarda bolaning kasalligi bilan bog'liq kasbiy cheklovlar, bunday
patologiya bilan kasallangan bemorga tavsiya etilgan kasbni tanlash haqida
ma'lumot yo'q. Nogiron bolalar oddiy maktablarda, uyda, ixtisoslashtirilgan
maktab-internatlarda turli dasturlar bo'yicha (umumiy ta'lim maktabi,
ixtisoslashtirilgan maktab, ushbu kasallik bo'yicha tavsiya etilgan, yordamchi)
o'qiydilar, ammo ularning barchasi individual yondashuvni talab qiladi.
Bunday oila haqida ma'lumot olib, unga yordam berish rejasini tuzgan
pedagog psixolog ota-onalarga bunday bolaga qanday g'amxo'rlik qilish bo'yicha
tavsiyalar beradi. Nogiron bolani reabilitatsiya qilish rejasi har bir bola uchun
alohida tuziladi.
Markazda nogiron bolalar bilan psixolog, nevropatolog, psixonevrolog,
logoped, massaj terapevt, defektolog, fizioterapiya bo‘yicha instruktor
ishlamoqda.
Bu bolalar hayotga yomon yo'naltirilganligini, ularni o'rab turgan narsalarni
yaxshi bilmasligini hisobga olib, ijtimoiy o'qituvchi bola faqat u bilan hal
qiladigan bir qator muammolarni aniqlaydi. Bolani uning atrofidagi dunyoga
qamrab oladigan dasturlar ishlab chiqilmoqda. Ulardan ba'zilari bolaning
shaxsiyati, uning xulq-atvori, ba'zilari esa jamiyatdagi xatti-harakatlari bilan
bog'liq.
7

O'qituvchi-psixologning ishi bolaga o'z muhitida muloqot qilish ko'nikma
va ko'nikmalarini egallashga yordam berishga qaratilgan.
Nogiron bolalar va sog'lom bolalar o'rtasidagi muloqotdagi qiyinchiliklarni
bartaraf etish uchun o'qituvchi-psixolog dastur tuzadi, unga ko'ra bola bunday
muloqotga tayyorlanadi. Bu tanlov, kitoblar va filmlarni muhokama qilish,
tug'ilgan kunlarda ishtirok etish bo'lishi mumkin.
Nogiron bolalarni mehnat faoliyatiga jalb qilish (fotosurat, tikuvchilik,
poyabzal ta'mirlash, yog'ochsozlik) ham ijtimoiy psixolog-pedagogning yelkasiga
tushadi. Bu erda nafaqat shartnomalar tayyorlash va tuzish, balki yigitlarga kasb-
hunar o'rgatish, zarur ko'nikma va malakalarni berish kerak.
Ota-onalarning, xususan, onaning vazifasi bolani tinchlantirish, uning
tashvishlarini engillashtirish, oilada nekbinlik muhitini yaratishdir. Bunda sizga
faqat ijtimoiy psixolog yordam berishi mumkin.
Misol: Anna, uch farzandning eng kattasi, 8 yoshida birinchi marta
davolanganida, uning ota-onasi allaqachon umidsiz bo'lib, qizining xatti-
harakatlarini nazorat qila olmagani uchun o'zlarini aybdor his qilishgan. Anna
tengdoshlari bilan muloqot qilishda jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kechirdi, uyda
tez-tez asabiylashdi va ota-onasi maslahat bergan ba'zi ruhiy salomatlik
mutaxassislari va maktab xodimlari sababni qizning noto'g'ri tarbiyalanishida
ko'rishdi. Annaning ota-onasi ruhiy kasalliklarni muhokama qilish odat bo'lmagan
oilalardan bo'lganligi sababli, oila tarixini aniqlab bo'lmadi. Ko'pgina oilalar
"tuyaqush siyosati" tamoyili bo'yicha yashaydi: agar siz oilaviy muammolarni
aytmasangiz, ular o'z-o'zidan yo'q bo'lib ketishi mumkin. Biroq, muammo mavjud
va bolaning yordam olishiga to'sqinlik qiladi.
8

Faqatgina Anna og'ir ruhiy tushkunlik epizodini boshdan kechirganidan
keyin, keyin manik simptomlar paydo bo'lgandan keyingina, uning ota-onasi oila
tarixiga yangicha nazar tashladilar. Endi qizining simptomlar majmuasi ko'proq
bipolyar buzuqlikka o'xshab qolganligi sababli, uning onasi va otasi qarindoshlari
ham qandaydir ruhiy kasalliklardan aziyat chekayotgani aniq bo'ldi .
Muammoning kelib chiqishini tushungan ota-onalar qizining xatti-harakatlariga
nisbatan bag'rikenglik bilan munosabatda bo'lishdi. Ular tarbiyasidagi
nuqsonlarda yana bir-birlarini ayblash yoki qizning buzg‘unchi xatti-harakatlariga
munosabat bildirish o‘rniga, uni davolashda faol ishtirok eta boshlashdi.
Annaning psixoterapevti murabbiy sifatida ishlagan; uning yordami bilan ota-
onalar uyda og'riqli alomatlar bilan kurashish strategiyalarini rejalashtirishni
boshladilar. Ota-onalar ham maktab ma'muriyati bilan qizga qanday yordam
berishni muhokama qilishga kelishib oldilar. Va eng muhimi, psixoterapevt
rahbarligida Annaning ota-onasi ham qiziga uning muammolarini hal qilishda
yordam berish uchun barcha sa'y-harakatlarni amalga oshirdi: o'zini tuta olmaslik,
g'ayritabiiy xatti-harakatlar, uxlab qolish qiyinligi, baland ovoz, obsesif gapirish
unga unchalik emas edi. ayb, lekin buzilishning ko'rinishi. kayfiyat. Ular ham
qiziga muammolarni hal qilish o‘z qo‘lida ekanligini aytishdi. Anna, uning ota-
onasi, psixiatr va psixoterapevt bir jamoa bo'lib harakat qilib, qizga og'riqli
ko'rinishlarni engishga yordam berishdi.
Bolaning nogironligi bilan qanday kurashish bo'yicha onaning maslahati:
1. Aybdorlikni qo'yib, chora ko'ring.
2. Realistik bo'ling.
3. Suiiste'mol qilmang, lekin qoidalarni e'tiborsiz qoldirmang.
4. Oddiy bo'ling.
5. Moslashuvchan bo'ling.
6. Muhokama uchun mavzularni diqqat bilan tanlang.
7. Muammoni hal qiluvchiga aylaning.
9

8. Muloqotni sozlash:
a) tanqid qilmasdan, bolani his-tuyg'ulari va muammolari bilan tinglang;
b) maslahat berishdan oldin, boladan ularni tinglashni xohlaydimi yoki
yo'qligini so'rang;
c) bolangiz bilan sizni tashvishga solayotgan masalalarni ochiq muhokama
qiling, lekin muhokama qilish uchun mavzularni diqqat bilan tanlang;
d) muammolarni to'plash va keskinlashishiga yo'l qo'ymasdan, o'z vaqtida
muhokama qilish va hal qilishga harakat qilish;
e) yaxshilikka e'tibor qaratish;
e) xotirjam ohangda mulohaza yuritish;
g) salbiy fikrlardan ko'ra ko'proq ijobiy fikrlar bildirish;
h) tana tilining ahamiyatini esga olish;
i) "Yigirmata savol" o'yinidan qoching (bolani doimo uning farovonligi
haqida so'rab qiynamaslik kerak).
9. Dushmanni nomi bilan chaqiring.
10. Quvonch va og'riqni baham ko'ring.
10

Bola tarbiyasi bilan bevosita shug'ullanadigan odamlar bilan ishonchli
munosabatlar o'rnating. Agar sherigingiz bolaning kasalligi va davolanishning
ahamiyati haqida shunga o'xshash fikrlarga ega bo'lsa, bu juda yaxshi. Ota-onalar
birgalikda harakat qilsalar, ular eng qiyin vaziyatlarni ham engishga muvaffaq
bo'lishadi. Agar ota-onalar bir-biriga qarshi bo'lsa, eng oddiy vazifa engib
bo'lmaydigan ko'rinadi. Ba'zi hollarda, ota-onalar rozi bo'lishlari va chiqish yo'lini
topishlari juda oson. Boshqalarida, mavjud kelishmovchiliklarni tan olish va hal
qilishni ota-onalardan biriga ishonib topshirish yaxshiroqdir. Yaxshi muloqot
samarali hamkorlik uchun asosdir. Turmush o'rtog'ingiz bilan bo'lgan
munosabatingizni yaxshilash uchun farzandingiz bilan qanday strategiyalardan
foydalaning. Bolani davolashda faol ishtirok etish unga, oilaga va shaxsan sizga
foyda keltiradi.
Amaldagi maslahat amaliyotining o'ziga xos xususiyati ota-onalarning
nogiron bolalar haqidagi so'rovlarining turlicha chastotasidir. Ontogenezda aqliy
rivojlanishning zaruriy, garchi etarli bo'lmasa-da, sharti - bu umuman bolaning
sog'lig'ining normal holati va miyaning tegishli neyrofiziologik faolligini
ta'minlaydigan uning organik substratining foydaliligi. Ontogenetik
rivojlanishning o'ziga xosligi asosan uning morfofunktsional miya tizimlarining
faol shakllanishi sharoitida sodir bo'lishi bilan belgilanadi, bu nafaqat bolaning
prenatal rivojlanishi va erta bolalik davrida, balki so'nggi tadqiqotlar shuni
ko'rsatadiki, hozirgi kungacha davom etadi. 20-25 yosh.
So'nggi yillarda turli xil somatik kasalliklar orasida muhim o'rinni asosiy
sabablar hissiy omillar bo'lgan sharoitlar egallay boshladi. Ko'pgina tibbiyot
mutaxassislari bolalarda asabiy faoliyatning kichik buzilishlarini erta
tashxislashda psixologik tadqiqotlarning asosiy rolini tan olishlari muhimdir.
Nogiron bolalarga psixologik maslahat berishning asosiy vazifalari.
11

Amaliyot shuni ko'rsatadiki, jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichi
bolalik davridagi turli xil ijtimoiy-psixologik muammolarni bartaraf etishga
unchalik yordam bermaydi, balki ularni yanada ko'paytiradi va og'irlashtiradi.
Shuning uchun psixologik xizmatni shakllantirishning ushbu bosqichida jismoniy
va aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarning onalariga maslahat berish
bo'yicha aholi bilan individual ish onalar va o'qituvchilar o'rtasida psixologik
bilimlarni faol ravishda targ'ib qilishga, normal faoliyat kursidan chetga
chiqishning oldini olishga qaratilgan bo'lishi kerak. bolaning aqliy rivojlanishi,
shuningdek nogiron bolalar bilan tuzatish-pedagogik ishlarni tashkil etish
bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishda. Biroq, ijtimoiy psixologlar tomonidan
jismoniy va aqliy nuqsonlari bo'lgan bolalar va ularning onalariga yordam
berishning potentsial imkoniyatlari nazorat va tavsiyalar bilan tugamaydi. Ishni
kengaytirishning eng samarali yo'nalishlaridan biri maslahatlashuvlar paytida
nogiron bolalar va ota-onalar uchun ixtisoslashtirilgan psixologik va tuzatish
guruhlarini tashkil etishdir - ko'p sabablarga ko'ra ota-onalar har doim mustaqil
ravishda muvaffaqiyatli tuzatishga qodir emas . Shu bilan birga, D. B. Elkonin
ta'kidlaganidek, "pedagogik tuzatishsiz nazoratning ma'nosi yo'q".
12

Xo‘sh, yuqoridagi muammolarni hal etishda ijtimoiy psixologlarning o‘rni
qanday? 30-yillarning boshi. 20-asrda L. S. Vygotskiy "bolaning rivojlanishini
himoya qilish, unga ta'lim berish va tarbiyalash bo'yicha mutlaqo barcha amaliy
choralar ma'lum bir yoshning xususiyatlari bilan bog'liq bo'lganligi sababli,
rivojlanish diagnostikasini talab qiladi", deb ta'kidladi. Garchi bugungi voqelik
hali ham "rivojlanish diagnostikasini son-sanoqsiz va cheksiz xilma-xil amaliy
muammolarni hal qilishda qo'llash" dan uzoq bo'lsa-da va jamiyat ko'pincha yosh
rivojlanish mantig'ini ilmiy emas, balki intuitiv tushunish bilan boshqaradi,
shunga qaramay, muammolarni hal qilishda psixologlarning haqiqiy ishtiroki.
bola rivojlanishi sezilarli darajada kengayib bormoqda. Nogiron bolasi bo'lgan
onaning hayotidagi psixologik maslahatning o'ziga xos vazifalariga kelsak, ular
allaqachon aniq belgilangan. Keling, ularni qisqacha sanab o'tamiz.
Psixologik maslahatning umumiy vazifasi jismoniy va aqliy imkoniyatlari
cheklangan bolasi bo'lgan onaga psixologik yordam ko'rsatish, bu jarayonning
me'yoriy mazmuni va yosh davriyligi haqidagi g'oyalar asosida bolaning aqliy
rivojlanishini nazorat qilishdir. Bugungi kunga qadar ushbu umumiy vazifa
quyidagi maxsus komponentlarni o'z ichiga oladi:
1. ota-onalar, o'qituvchilar va ta'lim bilan shug'ullanadigan boshqa
shaxslarning bolaning aqliy rivojlanishining yoshi va individual xususiyatlariga
yo'naltirilishi;
2. turli og'ishlar va aqliy rivojlanishida buzilishlar bo'lgan bolalarni o'z
vaqtida birlamchi aniqlash va ularni psixologik, tibbiy-pedagogik maslahatlarga
yuborish;
3. jismoniy va aqliy imkoniyatlari cheklangan, somatik yoki neyropsik
salomatligi zaif bolalarda ikkilamchi psixologik asoratlarning oldini olish, ruhiy
gigiena va psixoprofilaktika bo'yicha tavsiyalar (pediatrik patopsixologlar va
shifokorlar bilan birgalikda);
13

4. o'qituvchilar, ota-onalar va boshqalar uchun maktab ta'limidagi
qiyinchiliklarni psixologik-pedagogik tuzatish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
5. oilada bolalarni tarbiyalash bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish (oilaviy
psixoterapiya bo'yicha mutaxassislar bilan birgalikda);
6. nogiron bolalar va ularning ota-onalari bilan maslahatlashgan holda
yakka tartibda va/yoki maxsus guruhlarda tuzatish ishlari;
7. ma'ruza va boshqa ish shakllari orqali aholini psixologik tarbiyalash.
2.Oila a’zolarining o’zaro munosabatlari
Ma`lumki, insoniyat jamiyati taraqqiy etib borgan sari odamlarning o`zlari
ham, ularning bir-birlari bilan bo`ladigan o`zaro munosabatlari ham, ayniqsa,
shaxslararo munosabatlar orasida eng samimiy, eng yaqin bo`lgan oilaviy
munosabatlar ham takomillashib, o`ziga xos tarzda murakkablashib boradi.
Sababi: hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish munosabatlari va
vositalarining taraqqiyoti, qishloq xo`jaligi, sanoat ishlab chiqarishi, umuman,
halq xo`jaligining barcha jabhalarida yangi texnologiya, texnik jarayonlarning
jadal joriy etilishi bevosita shu jarayonlarning yaratuvchisi, ishtirokchisi bo`lgan
inson omiliga, inson shaxsiga ham o`ziga xos yangicha talablar qo`ymoqda.
Ishlab chiqarish munosabatlari, jamiyat taraqqiyoti bir tomondan, odamlarning
o`zlarida ro`y berayotgan ijtimoiy-psixologik, fiziologik va boshqa o`zgarishlar
o`zaro muloqot munosabatlari doirasining ma`lum darajada chegaralanib
qolishiga, ularda o`tmishdoshlarimizda kuzatiladigan tabiiylikning ma`lum
darajada b o’zi lishiga va oqibatda inson ruhiyatida mumkin qadar hissiy,
emotsional zo`riqishlarning yuzaga kelishiga asos bo`lmoqda. Bularning ta`siri
oilaviy hayot va undagi psixologik iqlimda ham o`z ifodasini topadi.
Yoshlarimizda bu masala bo`yicha aniqroq tasavvur hosil qilish uchun
bundan 90—100 yillar oldingi ularning tengdoshlari, ya`ni o`tib borayotgan
asrimiz boshidagi va bugungi kunlarimizdagi 15—16 yoshli yigit-qizlar
o`rtasidagi tafovutlarni solishtirib o`tamiz.
14

Maxsus adabiyotlarda yozilishicha va o`tkazilgan tadqiqotlar natijalarida
kuzatilishicha, so`nggi 100 yil ichida odamlarda kuzatiladigan akseleratsiya
jarayonida ularning jinsiy, fiziologik balog`atga yetishishi 2—3 yilga ilgarilab
ketgan. Bundan 100 yilcha oldin yoshlarning jinsiy balog`atga yetish davri 15—
16 yoshga to`g`ri kelgan, hozir esa bu holat o`rtacha 12—13 yoshlarga to`g`ri
keladi. Endi ushbu yoshlarning oilaviy hayotga tayyorlik jihatlarini ko`rib
chiqamiz.
Ilgarigi tengdoshlaringiz 15—16 yoshlarida oilaviy hayotga yetuklik
talablaridan biri bo`lmish jinsiy yetuklikka, balog`atga yetar ekanlar, ular
aksariyat hollarda shu yoshga kelib o`sha davrlar uchun xos va lozim bo`lgan,
unchalik murakkab bo`lmagan dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik sir-
asrorlaridan deyarli boxabar bo`lganlar (chunki u vaqtlarda bolalarni odatda, 13—
14 yoshidan shogirdlikka berishgan), o`sha davrdagi ishlab chiqarish
munosabatlari va texnologik jarayonlar ulardan maxsus yoki oliy ma`lumot talab
qilmagan, 3—4 yil ustoz ko`rgan shogird 16—17 yoshida o`zi mustaqil ish yurita
oladigan ustaga, o`z ishini amallab keta oladigan mutaxassisga aylangan.
Mabodo, u shu vaqtda oila quradigan bo`lsa, o`z hunari orqali mehnat qilib, o`zini
va oila a`zolarini iqtisodiy jihatdan ta`minlay olishi mumkin bo`lgan. Bundan
tashqari, u vaqtlardagi 18—20 yoshli yigit mahalla-ko`yda, jamoatchilik orasida
ma`lum darajada ijtimoiy yetuk shaxs sifatida qabul qilingan, turli tadbir va
marosimlarda haqli ishtirokchi sifatida qatnashishi mumkin bo`lgan, ya`ni uning
ijtimoiy jihatdan balog`atga yetganligi jamoatchilik tomonidan qabul qilingan. Bu
jarayon shaxsning oldiga oila va jamiyat qarshisida o`ziga xos mas`uliyat
yuklagan, mas`uliyatni his qilish esa uning psixologik yetukligi alomatlaridan biri
bo`lib xizmat qilgan.
Endi shu xususiyatlarni bugungi kun yoshlari misolida ko`rib chiqaylik.
Ular 12—13 yoshlarda jinsiy (fiziologik) yetuklikka erishadilar (bu haqda
keyinroq to`xtalib o`tamiz), biroq ular biror bir kasb-hunar egasi bo`lib, mustaqil
ishlab, o`zini va oilasini iqtisodiy jihatdan ta`minlay oladigan bo`lishi uchun,
15

avvalo maktabni bitirishi, so`ng u yoki bu kasb-hunar kolleji yoki akademik
litseyda o`qib, biror-bir kasbni egallashi kerak. Buning uchun 9 yil maktabda, 3
yil kollej yoki litseyda o`qishi zarur bo`ladi. 12 yillik barcha uchun majburiy
ta`limdan so`ng yoshlarimizning ma`lum bir qismi o`qishni oliy o`quv yurtlarida
davom ettiradi. Bundan ko`rinib turibdiki, yoshlarimizning iqtisodiy
mustaqillikka erishishlari ularning ma`lum qismi uchun 20—21, boshqalari uchun
23—25 yoshga to`g`ri keladi. Bundan tashqari, odamlarning turmush tarzi
rivojlanishi bilan oilalarining kundalik hayoti o`zgarib, qiyinishga, maishiy
buyumlarga, moddiy farovonlik darajasiga bo`lgan ehtiyoji ham ortib boradi.
Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi shaxsning madaniy
takomillashuviga, u esa shaxslarning bir-birlariga qo`yadigan talablari oshishiga
va shaxslararo munosabatning noziklashuviga olib keladi. Fikrimizning dalili
sifatida bir faktni keltirishimiz mumkin. Ajralish foizi oliy ma`lumotlilar ichida
umumiy o`rta ma`lumotlilarga nisbatan yuqoriroqdir.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yuqori saviyada bo`lmagan jamiyatdagi oila
a`zolari o`z oilaviy yumushlarining aksariyatini qo`lda bajaradilar. Bunga
oilaning barcha a`zolari va birinchi navbatda farzandlar mumkin qadar ko`p jalb
qilinadi. Oila ishlarini bajarishdagi umumiy faoliyat yoshlarda ma`lum
malakalarni, shu jumladan, oiladagi tegishli vazifalarni bajarishni, oilada bir-
birlari bilan muloqotda bo`lish malakalarini, har bir shaxsning ierarxik mavqeiga
ko`ra o`z huquq va burchlarini aniqlab olishiga imkon beradi. Moddiy ta`minot,
yuqori madaniy saviya esa oilada shaxsning shaxsga qo`ygan talabini yanada
kuchaytiradi, oila a`zolarining o`zaro muloqotda bo`lish vaqti miqdorini
qisqartiradi. Bu esa ota-onaning farzandlar uchun o z oilasida namuna vazifasini
bajara olmasligiga olib keladi.
Shulardan ko`rinib turibdiki, bundan 100 yillar oldingi yoshlar 16—18
yoshida oila qurishsalar ham, shu vaqtga kelib oilaviy hayot uchun,
muvaffaqiyatli turmush kechirib ketishlari uchun zarur bo`lgan yetuklik
darajalarining barchasiga erishganlar, bu esa ularning oilaviy hayotlarida yuzaga
16

kelishi mumkin bo`lgan muammolarning bartaraf etilishiga asos bo`lib xizmat
qilgan.
Bugungi yoshlarimiz esa yuqorida bayon etilganidek, 12—13 yoshlarida
jinsiy balog`atga yetadilar va aksariyat hollarda oradan 7—8 yil o`tgandan so`ng,
ya`ni qizlar 19—20 yoshda, yigitlar esa 21—22 yoshda oila quradilar. Bu vaqtda
ular na iqtisodiy jihatdan, na ijtimoiy jihatdan va na psixologik jihatdan oilaviy
hayotga tayyor bo`ladilar. Bunday holatlar shubhasiz, ularning oilaviy hayotlarida
oldingi tengdoshlari hayotida kuzatilmagan muammolarni keltirib chiqaradi.
Bundan tashqari, jamiyat taraqqiyotining bugungi holati hozirgi zamon oilasi
oldiga o`ziga xos yangi ijtimoiy funksiyalarni ham yuklaydiki, bularning barchasi
hozirgi yoshlarimizni oilaviy hayotga maxsus tayyorlash masalasining eng
dolzarb masalalardan biri bo`lishini taqozo qilmoqda. Shuning uchun ham
so`nggi 15—20 yil davomida dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlarida va
bizning respublikamizda (mustaqillikka erishganimizning dastlabki yillaridanoq)
oila masalalariga, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash, oilalarda komil shaxsni
shakllantirish masalalariga alohida e`tibor berib kelinmoqda.
Umuman, insoniyat jamiyati tobora taraqqiy etib boraverar ekan, oila
masalalarining dolzarbligi ham shunga mos ravishda ortib boraveradi va oilaga
bo`lgan e`tibor kecha va bugunga qaraganda ertaga yanada yuqoriroq bo`ladi.
Chunki oila jamiyatning kichik bir ko`rinishi bo`lib, u qancha inoq, ahil va
mustahkam bo`lsa, jamiyat ham shunchalik qudratli bo`ladi. Mana, «Oila
psixologiyasi» kursini yoshlarga o`qitishning dolzarbligini ifodalovchi asosiy
omil! «Oila psixologiyasi» kursining yaratilishi va uning o`quv predmetlari
qatorida maktab, kollej, litseylarda o`tiladigan darslar jadvaliga kiritilishi ham
Respublikamiz hukumati tomonidan yuritilayotgan kuchli ijtimoiy siyosatning
mantiqiy va mazmuniy davomidir.
Har qanday jamiyat taraqqiyotida oilaning, oila mustahkamligining o`rni
beqiyosdir. Chunki tirik organizmning salomatligi uni tashkil qiluvchi har bir
xujayraning sog`lomligiga bog`liq bo`lganidek va butun organizm o`z faoliyatini
17

maqsadga muvofiq amalga oshirishida har bir xujayraning munosib o`rni
bo`lganidek, oila ham davlat, jamiyat deb atalgan butun bir organizmni tashkil
etuvchi xujayradir. Har bir oilaning sog`lom bo`lishi, unda ijobiy psixologik
iqlimning hukm surishi, mana shu muhitda dunyoga kelib, shaxs sifatida
shakllanib, so`ng o`zi yashayotgan davlatning fuqarosi sifatida o`z davlatining
iqtisodiyotini, ijtimoiy taraqqiyotini ta`minlovchi, hal qiluvchi omil bo`lgan inson
kamolotida oila bosh mezon hisoblanadi. Shuningdek, jamiyat taraqqiyotining
kutilgan darajaga chiqa olmasligi, uning taraqqiyotiga to`sqinlik qiluvchi,
inqiroziga olib keluvchi kuchlarning yuzaga kelishida ham oilaning hissasi
kattadir. Chunki nosog`lom, noqobil va nizoli oilalarning ko`payishi, ajrashishlar
sonining ortishi jamiyatga turli iqtisodiy, ijtimoiy ziyon yetkazishi bilan birga,
bunday nosog`lom psixologik muhitda, nizo-janjalli, o`zaro mehr-oqibatsiz
sharoitda dunyoga kelgan, shakllangan bola ham keyinchalik nafaqat o`z ota-
onasi, aka-ukalariga nisbatan, balki atrofdagilarga, qolaversa, o`zi yashagan
jamiyatga nisbatan mehr-oqibatsiz, shafqatsiz, zolim, xudbin, jamiyat, yurt
manfaatlariga zid turli salbiy tashqi kuchlar ta`siriga oson beriluvchan shaxs
bo`lib shakllanishi va shu asosda o`z oilasi, o`z xalqi, o`z yurti uchun xavfli
insonlarning yetishib chiqishiga ham asos bo`lishi mumkin.
Demak, oilaning mustahkamligi jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy,
milliy xavfsizligini, uning ravnaqini, taraqqiyotini belgilovchi hal qiluvchi omil
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda jamiyatimiz uchun, insoniyat taraqqiyoti uchun,
mustaqilligimiz istiqbollari uchun jiddiy xavf tug`dirayotgan iqtisodiy, ijtimoiy,
siyosiy, ekologik, ichki va tashqi omillarning tahdidi ortib borayotgan ayni vaqtda
oila mustahkamligini ta`minlash va bu masalani to`g`ri hal etishning asosiy yo`li
bo`lmish yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash masalasi hech kechiktirib
bo`lmaydigan, o`ta jiddiy yondoshishlarni talab etuvchi davlat, hukumat
miqyosidagi masaladir. Buning muvaffaqiyatli amalga oshishiga jamiyatimizning
har bir fuqarosi, siz o`quvchilar, ota-onalar- hamma birdek mas`uldir. Bu masala
hech qachon kun tartibidan tushmaydigan, o`z dolzarbligini yo`qotmaydigan o`ta
18

nozik, nihoyatda jiddiy masaladir. Chunki insoniyat taraqqiyoti, jamiyatimiz
taraqqiyoti shu masalani biz bugun qanday hal qilishimizga bog`liq.
Oila psixologiyasiga doir eng muhim bilimlarni berish, ular asosida tegishli
malakalar va ko`nikmalarni shakllantirib, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashdir.
Oilaning ijtimoiy va etnopsixologik xususiyatlari oila psixologiyasi
kursining predmetini tashkil qiladi.
Oila psixologiyasi kursining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Oilaning shaxs shakllanishidagi roli haqida yoshlarda to`laqonli
tasavvurni shakllantirish.
2. Yoshlarni oilaning ijtimoiy tarixiy kelib chiqishi haqidagi va yuzaga
kelgandan so`ng oilaviy hayot davomida bo`ladigan o`zgarishlar haqidagi ilmiy
asoslangan bilimlar bilan tanishtirish.
3. Yoshlarda oilaviy hayotda muqarrar sodir bo`ladigan o`zgarishlar,
muammolar, qonuniyatlar haqida ilmiy asoslangan to`laqonli tasavvurni
shakllantirish va ularni bu jarayonlarga tayyorlash.
4. Yoshlarni oilaviy hayotda yuzaga keladigan muammolarga qonstruktiv
tus berishga, destruktiv yo`nalishdagilaridan esa saqlanishga o`rgatish.
5. Yoshlarda oilaviy hayotning o`ziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslangan
tarzda talqin etib, muammoli vaziyatlardan psixologik oqilona (oilaga va uning
mustahkamligiga salbiy ta`sir etmagan holda) chiqish imkonini beruvchi
malakalarni shakllantirish.
6. Yoshlarda o`z umr yo`ldoshini to`g`ri tanlash malakalarini shakllantirish.
7. Yoshlarni oilaviy muloqotga tayyorlash.
8. Yoshlarni oilani rejalashtirishga o`rgatish.
9. Yoshlarni jinsiy hayotga ilmiy asosda tayyorlash.
10. Yoshlarda oilaning mustahkamligini ta`minlovchi bilim va malakalarni
shakllantirish.
19

11. O`quvchilarda oilani o`rganuvchi psixologik tashhis metodikalari bilan
ishlash va ular yordamida olinadigan natijalarni to`g`ri talqin etish malakalarini
shakllantirish.
Gap nikoh-oila munosabatlari haqida borar ekan, dastavval hozirgi zamon
oilasining, umuman, nikoh-oila munosabatlarining yuzaga kelishi va rivojlanish
tarixi haqida zarur ma`lumotlarga ega bo`lish maqsadga muvofiqdir.Shunga
asoslangan holda quyida insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida nikoh-oila
munosabatlarining evolyutsiyasi haqida qisqacha to`xtalib o`tamiz.
Maxsus manbalarda qayd etilishicha, yer y o’zi da bundan 4 mlrd. yillar
muqaddam hayot nishonalari, jonzodlar yuzaga kelgan. Hozirgi zamon
odamlarining dastlabki ibtidoiy ajdodi (Homo-sapiens)- fikrlovchi odam bundan
3 mln. yillar muqaddam shakllangan. Uzoq muddat davom etgan ibtidoiy
taraqqiyotdan so`ng asta-sekinlik bilan ibtidoiy jamoalar, kishilik jamiyatlari
yuzaga kela boshlagan va odamlar o`rtasida dastlabki o`zaro munosabatlar,
muloqotlar shakllana borgan. Lekin ularni hali tom ma`noda insoniy
munosabatlar deb bo`lmas edi.
Umuman erkak va ayollarning bir-birlariga nisbatan qarama-qarshi jins
vakillari sifatida o`zaro munosabatlarining ilk ko`rinishlarida, ya`ni nikoh
munosabatlari yuzaga kelishining ilk bosqichlarida jinslar o`rtasidagi
munosabatlar ,asosan biologik omillar bilan boshqarilgan. Xuddi maymunlarda
bo`lgani kabi ibtidoiy odamlarning ayollari ham vaqti-vaqti bilan, qisqa muddatli
(oy davomida 4—5 kungacha, faqat ayrim turlardagina 19 kungacha) «estrus»
degan holatni, estrus davrini his qilganlar (estrus — qo`shilishga moyillikning
shiddatli, kuchli namoyon bo`lishi). Bunday kunlarda ayollar kimni xohlasa
o`shalar bilan farqlab o`tirmay qo`shilavergan, qolgan kunlari esa qo`shilish
bo`lmagan. Odamlar tik yurishga o`tishi bilan ular organizmida ro`y bergan
o`zgarishlar tufayli «ilk ayollarning» ko`z yorish jarayonida ko`p nobud bo`lishi
va oqibatda odamlar to`dasida ular sonining keskin kamayib ketishi ro`y bergan.
Shu sababli erkaklar o`rtasida ko`plab nizolar yuzaga kelgan, ularning ko`pchiligi
20

qonli to`qnashuv ishtirokchilaridan birining nobud bo`lishi bilan tugagan. Bunday
tabiiy tanlanish estrus hodisasi uzoqroq muddat davom etgan urug`larning
ko`proq yashab qolishiga olib kelgan.Biroq bu biologik omil «ilk ijtimoiy»
rejadagi yangi to`siqlarni yuzaga keltiradi: hech bir organizm bunday uzoq vaqt
davom etgan o`ta shahvoniy, asabiy zo`riqishlarga dosh bera olmas edi. Shuning
uchun estrus muddatining uzayishi bilan ayollar bu davrda «sovuqroq», o`zining
jinsiy maylini nazorat qiladigan va endi kim to`g`ri kelsa o`sha bilan emas, balki
faqat o`zlariga yoqadigan erkaklar bilangina qo`shiladigan bo`lib borganlar.
Erkaklarga nisbatan «tanlab» munosabatda bo`lish o`ziga xos insoniy
muhabbatning biologik poydevori yuzaga kela boshlaganligidan dalolat beradi.
Shu o`rinda ta`kidlab o`tishimiz joizki, hozirgi odam tushunadigan, his qiladigan
«sevgi» hissining ilk elementlari, ayollarning shu holati xususiyati evaziga
insoniyat ruhiyatiga singib borgan. Shulardan so`ng asta-sekinlik bilan, garchi
hech qanday ijtimoiy me`yorlar bilan boshqarilmasada, bir-birlarini shahvoniy
ma`qul ko`radigan juftlardan iborat unchalik katta bo`lmagan guruhdar tashkil
topa boshlaydi. Shunday qilib, estrusning uzayishi hamma uchun ham qulay,
ma`qul bo`lmagan. Bu esa urug` tarkibiga kiruvchi erkaklar o`rtasida yana
janjallar, qon to`qilishlariga sabab bo`ladigan holatlarni keltirib chiqargan.
Odamlar jamoasi xo`jalik faoliyatining jiddiy b o’zi lishi urug`ning yashab qolishi
uchun xavfning ro`yobga chiqishiga olib keldi. Shu tarzda yuzaga kelayotgan
jamiyatda urug` ichidagi jinsiy muloqotni boshqarish, biologik instinkt, zoologik
individualizmni jilovlash uchun maxsus ijtimoiy me`yorlar shakllana boshladi.
Ana shunday ijtimoiy me`yorlardan biri mazkur urug` ichida erkak va ayollarning
jinsiy muloqotlarini ma`lum bir muddatga (ovga tayyorlanish, ov vaqtlarida)
taqiqlovchi jinsiy tabular (ta`qiqlash) ning yuzaga kela boshlaganligidir.
Tabu — ahloqiy me`yorlarga qaraganda ancha jiddiy va qattiq ta`qiqdir.
Ahloqiy me`yorlarni buzuvchilarni jamoa jazolashi, uni yo`q qilib yuborishi ham
yoki kechirib tirik qoldirishi ham mumkin bo`lgan. Ko`pincha esa tabularni
21

buzganlar, ular buni bilib qilganmi yoki bilmaymi, bundan qat`iy nazar, so`zsiz
jazolangan, yo`q qilib yuborilgan.
Ishlab chiqarishdagi jinsiy tabularning yuzaga kelishi urug` o`rtasida erkak
va ayolni maishiy ajratib qo`yish bilan kuzatiladi. Tabu vaqtida erkaklarning
nafaqat ayollarga teginishi, balki ularga qarashi, ular bilan gaplashishi, ular
tayyorlagan ovqatni iste`mol qilishi, hatto ular bilan bir tom ostida ya`ni «bir
uyda» bo`lishi ta`qiqlangan.
Dehqonchilikning yuzaga kelishi, mavsumiy dala ishlarining ortib borishi
bilan jinsiy tabulardan xoli vaqtlar borgan sari kam muddatli bo`lib boravergan.
Erkaklarda ham, ayollarda ham jinsiy zo`riqishning jadalligi ortib borgan.
Shuning uchun tabulardan xoli qolgan vaqt oralig`i o`ziga xos shahvoniy ayshu
ishratlarga aylana borgan.
Atoqli psixolog Z.Freyd bu davrni o`z navbatida bayramlarga qiyoslagan.
Chunki aksariyat bayramlarda boshqa kunlari ta`qiqlangan deyarli barcha narsaga
ruxsat beriladi. Bu bayramlar hech nima bilan cheklanmagan, jo`shqin jinsiy
muloqotlar amalga oshirilgan.Shunday qilib, qisqa muddatli estrus yuzaga kelgan,
biroq endi bu estrus biologik sabablar bilan emas, ijtimoiy sabablar bilan bog`liq
bo`lgan. Bu vaqtlarda hali na nikoh va na oila mavjud bo`lgan.
O`z navbatida tabular keyinchalik nikohning ilk turlaridan bo`lmish
ekzogam nikohlarni yuzaga keltiradi (ekzogam nikoh — urug`lararo, qabilalararo
nikoh). Chunki tabular faqat o`z urug`i uchungina taalluqli bo`lib, unda qon-
qarindoshlar o`rtasida jinsiy muloqot ta`qiqlangan, boshqa qabila yoki urug`
a`zolariga esa taalluqli bo`lmagan. Shuning uchun erkaklarga qayerdadir, ovloq
joyda boshqa uruqqa mansub bo`lgan ayolni uchratib qolib, undan shahvoniy
ob`ekt sifatida foydalanishi mumkin bo`lgan. Mabodo erkaklar uzoq muddat
qishloq xo`jalik ishlari bilan band bo`lsalar, biron bir begona erkak bilan ayollar
ham bu ishni bajarishgan Tabu davom etayotgan davrda bir urug` erkagi o`z
ayollaridan uzoqda, o`z kulbasida boshqa uruqqa mansub ayolni saqlashi mumkin
bo`lgan.Keyinchalik bu tasodifiy aloqalar qabila qoidalarida odatiy, zaruriy,
22

ko`zda tutilgan odatlarga aylanib borgan. Bu o`rinda odamlarga «boshqa
urug`dagilar» bilan bo`lgan aloqalardan tug`ilgan nasllar nisbatan bo`ydor,
baquvvat, abjir ekanligi sezilib borgan. Ushbu davr aynan hozirgi zamon odami -
gomosapiens shakllana boshlagan davrga to`g`ri keladi.
Shunday qilib, endogamiya (faqat bir urug` vakillari o`rtasidagi jinsiy
aloqa)dan agomiya, ya`ni jinsiy munosabatlarning vaqtinchalik ta`qiqlanishi
orqali ekzogamiya (turli qabila vakillari o`rtasidagi muntazam jinsiy aloqa)
yuzaga keldi. Bundan nikohning guruhli nikoh (dualno rodovoy) turi yuzaga
kelgan. Guruhli nikohda bir urug` erkaklari boshqa urug`ning barcha ayollari
uchun er va aksincha, ikkinchi urug`ning erkaklari birinchi urug` ayollarining
erlari hisoblangan.Guruhli nikohning yuzaga kelishi nikoh juftlari doirasini
ma`lum bir guruh a`zolari bilangina chegaralab, birmuncha qisqartiradi.Bunday
hollarda boshqa urug`dagi «erkak» bu qabilaga faqat bitta maqsadda, «nikoh»
maqsadidagina kelar edi, o`zlari esa ona oilalarida yashardi va ishlashardi, ular
o`zlarining «xotin»lari yashaydigan oilada hech qanday huquqqa ega emas
edilar.Guruhli nikoh ikki urug`ning nikoh aloqalaridan iborat bo`lgan, ya`ni nikoh
munosabatlarining birinchi shakli hisoblangan. Albatta bunday urug`larni hali
moddiy ne`matlar ishlab chiqarish emas, balki bolalarni dunyoga keltirishgina
bog`lab turgan. Ishlab chiqarish va bolalarni dunyoga keltirish munosabatlari bir-
biridan ajratib qo`yilgan. Jinsiy aloqalar esa faqat bir-birlari bilan mulkiy ishlab
chiqarish ishlari orqali bog`lanmagan odamlar o`rtasidagina mavjud bo`lgan.
Guruhli nikoh shaxsiy nikoh bo`lmagan, ya`ni unda biron bir doimiy «er-
xotinlik» juftlari mavjud bo`lmagan. Har bir ayolning nikoh jufti aynan kim
bo`lishi urug` tomonidan belgilanmagan, bu faqat odamlarning xolis xohishlari,
istaklarining namoyon bo`lishi bo`lgan, xolos. Urug` faqat zo`ravonlik,
majburlash hollari kuzatilgandagina aralashishi mumkin bo`lgan, ya`ni har bir
individga o`zi qanday xohlasa,shunday yo`l tutish huquqi berilgan. Bunday
munosabatlarni hozirgi zamon tili bilan «nikoh», deb atash mushkul, chunki
bunday munosabatlar juftlardan na huquq, na majburiyat va na o`zaro
23

mas`uliyatni talab qilgan. Shuningdek, oila deb atash mumkin bo`lgan, bolalarni
boqish va tarbiyalash bilan bog`liq bo`lgan alohida bir muhabbat ham bo`lmagan.
Tabiiyki, guruhli nikohda u yoki bu bolaning otasi kim ekanligini aniqlash
mushkul bo`lgan, shuning uchun bolalarning kelib chiqishi faqat ona
tomonidangina hisoblangan. Urug`ning faqat ayolga tegishli tomoni tan olingan.
Bolalar faqat o`z onasinigina bilganlar. Ularning singillari, singillarining bolalari,
tug`ishgan aka-ukalari va boshqa qarindoshlari ona urug`ini tashkil qilgan.
Guruhli nikohning moddiy asosi, asosan uy xo`jaligini yuritish
hisoblangan, chunki bu vaqtga kelib ovchilik hamma vaqt ham urug` ehtiyojini
qondira olmay qolgan. Bu davrda ayol uy xo`jalik ishlari bilan bog`liq bo`lgan
barcha ishlarni bajargan va shu bilan birga urug` a`zolari o`rtasida o`ziga xos
hurmatga ega bo`lgan, urug` oqsoqollari kengashida e`tiborli o`rin egallagan.
Matriarxat (onalik) davri bir necha o`n ming yillar davom etgan.
Keyinchalik guruhli nikoh doirasida o`zaro mayllar zaminida yetarlicha
doimiy juftlar shakllana boshladi. Bundan paydo bo`lgan juftli nikoh dastavval
bir erkak doimo faqat bitta ayol bilan yashashini bildirmagan. Erkak kishi bir
necha ayol bilan bo`lishi mumkin bo`lgan, xuddi shuningdek ayol ham bir necha
erkak bilan munosabatda bo`lgan. Aniqrog`i bunday nikohni juftli nikoh emas,
balki ibtidoiy-egalitar, ya`ni teng huquqli nikoh deyish to`g`riroq bo`ladi.
Tabiiyki, urug`ning birmuncha boobro` a`zolari bir necha ayolga ega bo`lishi
mumkin bo`lgan. Bu davrga kelib ko`p erlilik kamroq uchragan.Bunday juft
nikohlar taxminan bundan 25—24 ming yillar muqaddam urug` ichida xo`jalik va
iqtisodiy munosabatlarning yangi shakllarga o`tishi bilan xususiy mulkchilikning
yuzaga kelishini ta`minlagan. Bu yo`lda qo`yilgan birinchi qadam «sovg`a
ayriboshlash» deb nomlanuvchi odat bo`lgan.
Dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi bilan urug`, qabila a`zosi
mehnatining mahsuldorligi sezilarli darajada ortgan va bu ortiqcha iste`mol
mahsulotlarining yuzaga kelishiga olib kelgan. Har bir ishchi o`zi yaratgan
mahsulotni qabilaning «umumiy qozoniga» tashlaydigan eskicha taqsimot shakli
24

endi ishlab chiqarishning yanada rivojlanishiga to`sqinlik qila boshlaydi (chunki
bu qabilaning nopok, dangasa a`zolarining ham ishlab chiqarish faoliyatidan
jazosiz qutulib qolishiga olib kelgan). Shuning uchun ortiqcha mahsulotning
ma`lum bir qismini qabila mulki sifatida o`zining abjirligi, chaqqonligi, ishlab
chiqarish faoliyatida ko`proq muvaffaqiyatlarga erishganligi bilan farqlanib
turgan a`zolarga «mukofot» tariqasida taqsimlashga ruxsat berilgan. Hammaga
teng taqsimlash bilan birga asta-sekin odamning imkoniyatiga, uning qabila
mulkiga qo`shayotgan ulushi miqdoriga qarab «mehnat haqi» taqsimlana
boshlangan.Agar teng taqsimlanishda jamoa mahsulotidan ulush olish «huquqi»
mazkur uruqqa taalluqliligiga qarab berilgan bo`lsa (jamoa mulkiga qancha hissa
qo`shganidan qat`iy nazar), endi bu «huquq» mahsulot yaratishdagi ishtirokiga
asoslanadigan bo`lgan.
Urug`ning ayrim a`zolarida ortiqcha mahsulot, shaxsiy mulkning paydo
bo`lishi, oilaning shakllanishi tomon qo`yilgan yangi qadam bo`lgan «sovg`a
ayriboshlash»ni yuzaga keltirdi. Erkak kishi boshqa urug`dagi «o`z ayoliga»
o`zining «mukofotini» sovg`a qilgan, shuningdek, ayol ham o`zinikini unga
bergan, toki ular o`rtasida sovg`a ayriboshlash davom etar ekan, erkak bilan ayol
o`rtasidagi jinsiy aloqa ham davom etavergan. Sovg`a ayriboshlashning
to`xtatilishi esa ular o`rtasidagi aloqaning ham tugashini bildirgan. Shunday qilib,
nikohning yana bir turi - individual juft nikoh yuzaga kelgan.Bunda ayolni
o`zining qondosh-qarindoshlari, ya`ni o`z urug`i erkaklari bilan teng taqsimlash
munosabatlari, boshqa urug`dagi erkaklar bilan esa sovg`a ayriboshlash
munosabatlari bog`lab turgan.
Shuni aytib o`tish joizki, juftli oilaning yuzaga kelishi, boshidanoq uni o`z
urug`iga qarshi qo`yishni va onalik urug`i asoslarining b o’zi lishiga olib kelishini
bildirgan. Ya`ni erkak kishi o`z mukofotini boshqa urug`dagi «o`z ayoli» va
uning bolalariga qanchalik ko`p bersa, uning o`z onalik urug`iga shunchalik kam
ulush qolgan. Biroq «er» hali «xotin» va uning bolalarining yagona boquvchisi
bo`lmagan. Juftli oilalarning yanada asosliroq bo`lishi uchun sovg`a ayriboshlash
25

noadekvat bo`lishi kerak edi, ya`ni er xotiniga xotin eriga berganga qaraganda
ko`proq berishi lozim edi. Shunday qilib, u (er) xotinning bolalarini boquvchi
bo`lib qolishi, sovg`a ayriboshlash munosabatlari boquvchilik munosabatlariga
aylanishi lozim edi. Shu bilan birga erkakning xotin va uning bolalari bilan
aloqasi muntazam va uzoq muddatli bo`lib bordi. Nihoyat qabilalararo (dualno
rodovoy) nikoh zaminidan doimiy o`rin olgan xo`jalik birligi — jamoa tashkil
topdi, unga erlar o`z xotinlari va ularning bolalari bilan kirdi. Erkaklar o`z
singillaridan, ayollar esa mos ravishda o`z aka-ukalaridan ajralishdi. Yangi
iqtisodiy xo`jalik birligi yoki oilaning yana bir turi — juft oila yuzaga keldi,
unga, asosan er, xotin va uning bolalari kirdi.
Endi nikoh xotinning bolalarini tarbiyalash va boqishni o`ziga maqsad qilib
qo`ygan erkak va ayolning ittifoqiga aylandi. Buning uchun er-xotinning har biri
o`z urug`idan olgan ulushidan, mahsulotidan foydalanishgan. Bunday ittifoq
yuzaga kelishining ob`ektivligi mehnatiga yarasha taqsimotning roli ortishi va
teng taqsimlash rolining pasayishi bilan kuchayib bordi. Juft nikohning yuzaga
kelishi bilan juftlar o`rtasidagi jinsiy munosabatlar nafaqat shunchaki ahloqiy
me`yorlar bilan boshqariladigan doiralarga, balki ijtimoiy-iqtisodiy doiraga
(ramkaga) ham kiritildi.
Oldingi mavzuimizda oila, nikoh haqida, nikoh-oila munosabatlarining
yuzaga kelishi va rivojlanishi haqida, oilaning klassik turlari haqida fikr
almashdik. Unda keltirib o`tilgan oila turlari klassifikatsiyasiga ko`ra hozirgi
zamon oilasi «Monogam oila»lardan iboratdir. Biroq hozirgi zamon monogam
oilasi ham o`z navbatida bir-biridan t o’zi lishi, tarkibi, mohiyati va boshqa
xususiyatlariga ko`ra yana bir qator turlarga bo`linadi. Hozirgi zamon oilalarining
qanday turlarga ega ekanligini va ularning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini
bilish, ularga xos muammolarni o`rganish oilaviy hayotda ro`y berishi mumkin
bo`lgan noxushliklarning oldini olish imkonini beradi. Quyida shular haqida
qisqacha to`xtalib o`tamiz.
3.Oila turlari
26

Oila uni xarakterlovchi turli mezonlarga ko`ra quyidagilarga farqlanadi:
1. To`liqligiga ko`ra: to`liq, noto`liq va qayta t o’zi lgan (ikkinchi nikoh)
oilalar.
2. Bo`g`inlar soniga ko`ra: nuklear (ota-ona va bolalardan iborat bo`lgan)
va ko`p bo`g`inli (ikki va undan ortiq avloddan iborat oila a`zolari birga
yashovchi) oilalar.
3. Bolalar soniga ko`ra: farzandsiz, bir bolali. ikki bolali, 3-4 bolali, 5 va
undan ortiq bolali oilalar. Turli mamlakatlarda bu mezonlar turlichadir. Masalan,
AQSh, Fransiya, Germaniya, Gretsiya, Rossiya va boshqa rivojlangan
davlatlarda^Z-4 bolali oilalar ko`p bolali oilalar hisoblanadi. O`zbekistonda
bunday oilalar farzandlar soni o`rtacha bo`lgan oilalar sirasiga kiradi.
4. Er-xotinning ijtimoiy kelib chiqishiga ko`ra: ishchilar, dehqonlar,
xizmatchilar, ziyolilar oilasi, aralash tipdagi oila.
5. Er-xotinning ma`lumot saviyasiga ko`ra: oliy ma`lumotlilar, o`rta-
maxsus, o`rta, tugatilmagan o`rta, maxsus yordamchi maktab ma`lumotiga va
turli saviyadagi ma`lumotga ega bo`lgan er-xotinlardan tashkil topgan oila.
6.Oilaning «yoshiga» ko`ra: yosh oila (1 yilgacha, 3—5 yillik, 6—10 yillik
turmush tajribasiga ega bo`lgan oilalar), o`rta yoshdagi oila, yetuk yoshdagi oila
(qariyalar oilasi).
7. Er-xotinning ota-onasi oilasining moddiy ta`minlanganlik darajasi
jihatidan
qudalarning bir-biriga mos ekanligi yoki ular orasida katta tafovut
mavjudligi bo`yicha bir-biriga mos va mos bo`lmagan oilalar.
8. Regional jihatlariga ko`ra: shahar, qishloq, aralash tipdagi oila.
9. Nikohdan qoniqqanlik saviyasiga ko`ra: ajralish saviyasida — nikohdan
qoniqqanlik darajasi quyi saviyada bo`lgan oila, o`rta saviyada va nikohdan
qoniqqanlik darajasi yuqori saviyadagi oila.
27

10. Oilada ayol yoki erkak yetakchiligiga ko`ra: er yetakchi bo`lgan oila,
xotin yetakchi bo`lgan oila, er va xotin yetakchilikni birga bajaradigan (biarxat)
oila.
11. Oilada er-xotin orasidagi munosabatlarga ko`ra: avtoritar, demokratik,
liberal, aralash tipdagi oilalar.
12. Er-xotinning millatiga ko`ra: bir millatli yoki baynalmilal oilalar.
Baynalmilal oilalarni o`z navbatida ikkiga bo`lish mumkin:
— dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirgan millat vakillari orasida
nikohlar, masalan, o`zbek-tojik, o`zbek-qozoq, o`zbek-turkman, rus-ukrain,
o`zbek-tatar va boshqalar;
— dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirmagan millat vakillari orasidagi
nikohlar, masalan, o`zbek-rus, o`zbek-ukrain, o`zbek-eston, o`zbek-nemis va
boshqalar.
13. Yuridik rasmiylashtirilganligiga ko`ra: sinovdagi oila (birga
yashashadi, ammo hali nikohni rasmiylashtirmagan, chunki bir-birlarini norasmiy
nikohda sinashyapti), rasmiylashtirish arafasidagi oila (birga yashashadi, oila
qurish maqsadi aniq, ammo ayrim ob`ektiv sabablarga ko`ra rasmiylashtirish
kechiktirilyapti), nikohdagi oila, nikohdan tashqari oila (ayrim erkak kishilarning
ikkinchi, uchinchi, yuridik jihatdan norasmiy oilasi). Nikohdan tashqari
oilalarning ayrimlari pinhona bo`lsa, ko`pchiligi haqida erkak kishining birinchi
oilasi va qarindoshlari bilishadi.
Oilaning yuqoridagi shartli ijtimoiy-psixologik klassifikatsiyasi, ularga xos
psixologik xususiyatlar mutaxassis (sotsiolog, psixolog)lar tomonidan ilmiy
o`rganilishi va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda xizmat qilishi kerak.
Hozirgi zamon oilasining asosiy funktsiyalari
Har bir oila ijtimoiy tizim struktura sifatida jamiyat oldida ma`lum bir
funksiyalarni bajaradi. Oilaning ijtimoiy funktsiyalari haqida gapirganda, bir
tomondan, jamiyatning oilaga ta`sirini, ikkinchi tomondan, umumiy ijtimoiy
tizimda oilaning o`rnini, oilaning hal qiladigan ijtimoiy (jamoatchilik)
28

funktsiyalarini hisobga olish lozim.Barcha oldingi jamiyatlarda oila quyidagi
asosiy funktsiyalarni bajargan: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, rekreativ,
kommunikativ, regulyativ (boshqaruv).Bu haqida Sharq allomalari Abu Nasr
Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy, Ahmad
Donish va boshqalar o`z asarlarida yozib qoldirganlar. Albatta, bu sanab
o`tilganlar hozirgi zamon oilasi asosiy funksiyalarining yagona klassifikatsiyasini
tashkil eta olmaydi. Chunki ayrim manbalarda: naslni davom ettirish, tarbiyaviy,
xo`jalik va o`zaro yordam kabi funksiyalar hozirgi zamon oilasining muhim
funksiyalari sifatida ko`rsatib o`tilgan. Sotsiolog olimlar (U.M.Sverdlov,
V.A.Ryasenkov, V.P.Klyuchnikov) inson naslini davom ettirish, bolalarni
tarbiyalash va xo`jalik funksiyalarini; S.D.Laptenok xo`jalik-maishiy, aholi sonini
qayta tiklash, tarbiyaviy va oila a`zolarining dam olishi — hordiq chiqarishini
tashkil etishni; N.G.Yurkevich — ma`naviy muloqot, seksual, bolalarni dunyoga
keltirish, tarbiya jarayonidagi hamkorlik, uy xo`jaligini yuritish uchun zarur
vositalar bilan ta`minlash, dam olishni tashkil qilish, o`zaro moddiy va ma`naviy
qo`llab-quvvatlashni; A.G.Xarchev — aholi sonini qayta tiklash, ijtimoiylashuv,
xo`jalik, iste`mol va dam olishni tashkil qilish kabilarni farqlaydi. Mana,
yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, qator oilashunos mutaxassislar tomonidan
oilaning asosiy funksiyalari turlicha klassifikatsiya qilinmoqda. Bu o`rinda oila
funksiyalarini shunchaki sanab o`tish emas, balki ularni, bir tomondan,
odamlarning moddiy, xo`jalik-maishiy va ikkinchi tomondan, emotsional va
ijtimoiy-psixologik ehtiyojlarini qondiruvchi funksiyalarini farqlash muhim.
Shuni ham aytib o`tish joizki, hozirgi zamon oilasida emotsional va
ijtimoiy-psixologik jarayonlarni qondirish funksiyasining ahamiyati ortib
bormoqda. Hatto sof moddiy xarakterga ega bo`lgan funksiyalarda ham hissiylik
ko`proq ko`zga tashlanadi. Hissiy, emotsional kontaktlarning ahamiyati shahar
oilalarida kuchliroq sezilmoqda. Qishloq oilalari esa uy hayvonlari va tomorqa
yerlarining borligi evaziga shahar oilalariga qaraganda jamiyatning ishlab
29

chiqaruvchi bo`g`ini sifatida ishlab chiqarish funksiyasini ko`proq, saqlab
qolmoqda.
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida hozirgi zamon oilasining
asosiy funksiyalari qatorida quyidagilarni sanab o`tish mumkin: iqtisodiy,
reproduktiv, tarbiyaviy, rekreativ, kommunikativ, regulyativ (boshqaruv),
feliotsitologik kabilar.
Oilaning iqtisodiy funksiyasi uning asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi.
Oila iqtisodi, byudjeti, daromadni rejali sarflash, kundalik harajatga, zarur
buyumlarga pul ajratish, bir necha yildan so`ng olinadigan narsalarga mablag`
yig`ish, tejab ro`zg`or yuritish er-xotinning katta tajriba, malakaga ega
bo`lishlariga bog`liq. Shuningdek, oilada o`sayotgan bola ham mana shu malaka
va ko`nikmalarga ega bo`lib borishi zarurligini unutmagan holda bolaga iqtisodiy
masalalarni hal etishni o`rgata borish lozim.Oila o`zining shu funksiyasi tufayli
jamiyatga, davlatga katta iqtisodiy foyda keltiradi. Masalan, bola tarbiyasi, bolani
iqtisodiy ta`minlash borasidayoq uning jamiyatga keltirgan foydasi katta
miqdorni tashkil etadi. Agar davlat tomonidan davlat muassasalarida (bolalar
uylarida) bir bolani 16-18 yil tarbiyalab, ishchi kuchi sifatida yetishtirish uchun
(uni boqish, qiyin tirish, o`qitish, moddiy ta`minlash va sh.k.) har bir bolaga
sarflanadigan mablag` va aynan shunday ishchi kuchini oilada tarbiyalash uchun
beriladigan nafaqa pullari miqdorini solishtiradigan bo`lsak, o`rtadagi farq
birinchilar foydasiga bir necha yuz ming so`mni tashkil qiladi.
Tasavvur qilish osonroq bo`lishi uchun aytish mumkinki, har bir bolani
voyaga yetkazish uchun oila davlatga kamida bitta «Neksiya» avtomashinasi
qiymati miqdorida iqtisodiy foyda keltiradi. Shuning uchun har tomonlama kamol
topgan ma`naviy-ahloqiy yetuk, jismoniy-psixologik sog`lom shaxsni
yetishtirishning ma`naviy-ahloqiy jihatlarini hech qanday iqtisodiy me`zon bilan
o`lchab bo`lmaydi.
Bu oila iqtisodiy funksiyasining atigi birgina shaxsni shakllantirishdagi
foydasini ko`rsatadi, xolos. Oilada xo`jalik ishlarini yuritish, moddiy ne`matlar
30

ishlab chiqarish, fermer xo`jaligi, shaxsiy ishlab chiqarish kabilar uning jamiyat
oldidagi iqtisodiy funksiyasi ahamiyatini bundanda oshiradi.
Oilaning muhim bo`lgan funksiyalaridan yana biri bu uning reproduktiv
(jamiyatning biologik uzluksizligini ta`minlash, bolalarni dunyoga keltirish)
funksiyasidir. Bu funksiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan
iborat. Oila faqatgina yangi avlodni dunyoga keltiribgina qolmasdan, ularni
insoniyat paydo bo`lgan davrdan boshlab yashab kelayotgan ilmiy va madaniy
yutuqlar bilan tanishtirish, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir.
Tabiatan berilgan avlod qoldirish instinkti odamda farzand ko`rishga, ularni
o`stirishga va tarbiyalashga bo`lgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni
qondirmasdan turib, kishi odatda o`zini baxtiyor his qila olmaydi. Shuningdek,
er-xotinda farzand tug`ilishi bilan bog`liq holda butunlay yangi hissiyotlar:
ayolda — onalik, erkakda — otalik hissi paydo bo`ladi. Farzand er-xotin
munosabatlarini yanada mustahkamlovchi asosiy omil hamdir.
Oilaning jamiyat oldidagi reproduktiv funksiyasi va uning bajarilishi
deyilganda aholi sonining qayta tiklanishi uchun har bir oilada nechtadan farzand
bo`lishi lozimligi nazarda tutiladi. Statistik ma`lumotlarga ko`ra, agar har bir
oilada bittadan farzand bo`ladigan bo`lsa, bunday nasl sakkizinchi avloddan keyin
yo`q bo`lib ketishi mumkin ekan. Har bir oilada ikkitadan farzandning bo`lishi
ham aholi sonini saqlab turishni ta`minlay olmaydi. Demograflarning
ta`kidlashlaricha, oila o`zining reproduktiv funksiyasini bajarishi uchun har bir
oilaga o`rtacha 2-6 ta farzand to`g`ri kelishi kerak.
Albatta, faqat oilagina jamiyat oldidagi funksiyalarini bajarib qolmasdan,
balki jamiyat ham oilalarga funksiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi uchun zarur
bo`lgan shart-sharoitlarni yaratib berishi lozim. Bunga hukumatimiz tomonidan
yuritilayotgan demografik siyosat, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy tadbirlar yaqqol
misol bo`la oladi. Bunday siyosatning asosiy yo`nalishlari onalik va bolalikni
muhofaza qilish, ko`p bolali va kam ta`minlangan oilalarning moddiy ahvolini
yaxshilash, yosh onalarga, oilalarga imtiyozlar yaratish va shu kabilardan iborat.
31

Oilaning muhim ahamiyatga ega bo`lgan yana bir funksiyasi tarbiyalash
funksiyasidir. Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy, estetik salohiyatiga oilada
asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qo`yish bilan
cheklanmasdan, balki uning so`nggi g`ishti qo`yilgunicha javobgardir. Ota-ona —
san`atkor, bola — san`at asari, tarbiya jarayoni esa san`atning o`zidir.
Mustaqillikka erishganimizdan so`ng milliy qadriyatlarimizning tiklanishi va
xalqimizning azaldan saqlab kelayotgan milliy urf-odatlari, an`analari (bola
tarbiyasida ota-onadan tashqari, buvi-buva, qarindosh-urug`, mahallaning ham
ta`siri) bu borada katta ahamiyatga ega. Lekin ba`zan oilaning tarbiyaviy
funksiyasining susayishi va targ`ibot-tashviqot ishlarining kamligi natijasida oila
a`zolari xulqida yomon odatlarning (ichish, chekish, narkomaniya, turli diniy
oqimlar ta`siriga berilish, ma`naviy buzuqlik yo`liga kirish) paydo bo`lishi
tashvishlanarli hollardan biridir. Jamiyatning komil fuqarosini shakllantirish,
tarbiyalash hozirgi zamon oilasining mazkur funksiyasi darajasiga kiradi. Chunki
shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Oiladagi tarbiya orqali
shaxsga ma`lum bir siyosiy-g`oyaviy dunyoqarash, ahloqiy me`yorlar va xulqiy
namunalar, jismoniy sifatlar singdiriladi. Halqimizda «qush uyasida ko`rganini
qiladi» deb bejiz aytilmagan. Oilada amalga oshadigan ijtimoiylashuv jarayoni
natijasida shaxs ijtimoiy me`yorlar va qadriyatlarni o`zlashtiradi, ijtimoiy hayotga
kirib boradi.
Oilaning kommunikativ funksiyasi oila a`zolarining o`zaro muloqot va
o`zaro tushunishga bo`lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Psixologik
tadqiqotlarda ta`kidlanishicha, turli ijtimoiy orientatsiyalar, ustanovkalar, hissiy
madaniyat, odamning ahloqiy, ma`naviy va psixologik salomatligi — oiladagi
o`zaro, ichki muloqot xarakteri, katta a`zolarning muloqotda psixologik
ustanovkalarni namoyon qilishlari, oiladagi ahloqiy-psixologik iqlimga
to`g`ridan-to`g`ri bog`liqdir.
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida fan-texnika taraqqiyotining
yuksalib, odamlar kundalik hayoti urbanizatsiyalashuvining (radio, televidenie,
32

video, kompyuter va boshqalar) ortib borishi tufayli oilalarning tobora
nuklearlashib borishi, oila kommunikativ funksiyasining, shuningdek, oila
a`zolarining bir-birlari bilan «odamlarcha» suhbatlashib olishining ahamiyati
tobora kuchaymoqda. Bu o`rinda o`zbek oilasining o`ziga xos xususiyati - ko`p
avlodlilik, ko`p farzandlilik kabilar bunday oilalar a`zolari o`rtasida o`zaro
muloqot to`laroq amalga oshishiga asos bo`ladi, ularning o`zaro muloqotga
bo`lgan ehtiyojlarini qondirishda muhim rol o`ynaydi. Biroq so`nggi yillarda
ba`zi oilalarda ota-onalar va bolalar o`rtasida muloqotning kamligi, bir-biriga
e`tiborning pasayishi, oila a`zolari o`rtasida fikr erkinligining cheklanganligi
(ayniqsa qishloq oilalarida) holatlari ham mavjud, hatto oiladagi o`zaro
munosabatlarning yomonlashuvi natijasida oila a`zolarining ayrimlarida stress
(asabiy tanglik), suitsid (o`z joniga qasd qilish) kabi noxush holatlarning kelib
chiqishi ham kuzatilmoqda. Bunday noxushliklarning oldini olish uchun eng
avvalo oila a`zolari o`rtasida oshkora, yaqin, o`zaro tushunarli, ishonchli
muloqotning amalga oshirish maqsadida zarur shart-sharoitlarni yaratish, lozim
bo`lsa, bu borada yoshlarga tegishli bilimlarni berish, aholi uchun psixologik
maslahatxonalar faoliyatini yo`lga qo`yish, treninglar tashkil etish, «Ishonch
telefonlari», «Qalb markazlari» kabilarni tashkil etib, ular faoliyatini
takomillashtirish lozim.
Nikoh-oila munosabatlari yuzaga kelgan dastlabki ibtidoiy zamonlardan
buyon uning uchun xarakterli bo`lib kelgan xususiyatlardan, undagi shaxslararo
munosabatlar talablaridan biri uni o`z a`zolarining ahloqiy-psixologik
himoyalanishini ta`minlash, shuningdek, bolalarga va mehnatga yaroqsiz, keksa
qarindoshlarga moddiy va jismoniy yordam ko`rsatish kabilardan iborat bo`lib
kelgan. Bu holat o`z navbatida oilaning asosiy funksiyalaridan yana birini, uning
rekreativ funksiyasini tashkil qiladi. Oilaning rekreativ funksiyasi — o`zaro
jismoniy, moddiy, ma`naviy va psixologik yordam ko`rsatish, bir-birining
salomatligini mustahkamlash, oila a`zolari dam olishini tashkil etish
funksiyasidir. Bu funksiya keyingi yillarda yanada muhim ahamiyat kasb
33

etmoqda. Oila a`zolari salomatligini mustahkamlash, ularining dam olishlarini
tashkil etish, oila a`zolarining bevosita mehnat, o`qish va boshqa ijtimoiy
faoliyatlaridan xoli holda bo`sh vaqtlarni birgalikda o`tkazishlarini qanday tashkil
qilishlari, unda bularning o`zaro munosabatlari xarakteri qanday ekanligi bugungi
kun oilasi mustahkamligi uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan omillardan
hisoblanadi. Bo`sh vaqt jamiyatning nihoyatda muhim ijtimoiy qadriyatlaridan
biridir. Bu qadriyatdan odamlar turlicha foydalanadilar. Bo`sh vaqtini muntazam
ravishda qanday o`tkazishiga qarab har bir odamning yetuklik darajasiga,
ma`naviy dunyosiga baho berish mumkin. Bu borada erishilgan yutuqlarimizdan
biri shuki, dam olish va sog`lomlashtirish ishlariga davlat miqyosida ahamiyat
berila boshlandi. Lekin ko`pchilik turli sabablar bilan (ularning o`zlari ko`proq
moddiy sababni ko`rsatishadi) madaniy dam olishga e`tibor bermay qo`yganligini
ham aytib o`tish lozim. Hozirgi vaqtda oilaviy dam olish, oilaviy turizm va qator
oilaviy tadbirlar doirasi kengayib bormoqda.
Shuni ham ta`kidlab o`tish joizki, hozirgi vaqtda oilaning rekreativ
funksiyasini davlat va ijtimoiy tashkilotlar o`z zimmasiga olmoqda. Odamlarning
xavfsizligini ta`minlash, qariyalarga bepul tibbiy yordam ko`rsatish (bizning
milliy xususiyatlarimizga yot bo`lsa-da, qariyalar uylarining ochilishi), odamlar
dam olishlari va o`z sog`liqlarini tiklab olish imkoniyatlarini beradigan dam olish
uylari, sanatoriylarning ochilishi kabilar shular jumlasidandir. Lekin shu bilan
birga oilaning o`z a`zolari ahloqiy-psixologik himoyalanganligini ta`minlashdagi
roli tobora ortib bormoqda.Chunki odam faqat o`z oilasidagina va faqat o`z
yaqinlari qurshovidagina o`zini tom ma`noda xotirjam, erkin his qila olishi
mumkin. Bu borada oilaning o`rnini hech bir ijtimoiy muassasa bosa olmaydi.
Oilaning felitsitologik funksiyasi
4.Hozirgi zamon oilasining bajaradigan asosiy vazifalari
Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan
funksiyalaridan biri uning felitsitologik funksiyasidir (italyancha «felicite» —
baxt). Shaxsiy baxtga erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida ko`p
34

jihatdan hal qiluvchi bo`lib bormoqda. Baxt nima o`zi? Hozirgi zamon oilasi o`z
a`zolarining baxtini ta`minlashda qanday rol o`ynaydi? Baxtga intilish har bir
inson uchun tabiiydir va ayni shu baxtga intilish ularni oila qurishga undaydi.
Inson o`ziga ato etilgan baxtning to`rtdan uch qismini oiladan, qolgan qismini
boshqa narsalardan topadi. Oilada er-xotinning bir-birini to`liq tushunishi —
ularning o`zlarini baxtli his qilishlarini ta`minlaydi. Shuningdek, o`zidagi mavjud
tabiiy-ijodiy imkoniyatlar (iqtidor)ni ro`yobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida
sarflash ham insonga o`zini baxtli his qilish imkonini beradi. Keyingi vaqtlarda
insonning imkoniyatlari ortgan sari uning baxtga intilish darajasi ham ortib
bormoqda. Lekin ba`zan nopok yo`llar bilan pul topish orqali baxtli bo`lishga
intilish yoki o`zgalar hisobiga shaxsiy baxtga intilish kabi salbiy holatlar ham
uchrab turadi. Ba`zan esa oila a`zolarining (ayniqsa, er-xotinning) shaxsiy baxtga
o`z-o`zicha intilishi oilalarda noxush holatlar (xiyonat kabi)ni ham keltirib
chiqarishi mumkin. Shuning uchun har bir shaxs o`zida ko`proq vijdonlilik,
poklik, halollik kabi ma`naviy-ahloqiy fazilatlarni tarbiyalashga e`tibor berishi
lozim.
Oilaning regulyativ funksiyasi oila a`zolari o`rtasidagi o`zaro
munosabatlarni boshqarish tizimini, shuningdek, birlamchi ijtimoiy nazoratni,
oilada ustunlik va obro`ni amalga oshirishni o`z ichiga oladi. Bunda kattalar
tomonidan yosh avlodni nazorat qilish va ularni moddiy hamda ma`naviy
tomondan qo`llab-quvvatlash nazarda tutiladi. O`tgan zamonlarda oilaning
boshqaruv funksiyasi ma`lum darajada rasmiy tarzda belgilab ham qo`yilgan.
Unga ko`ra oilada kim oila boshlig`i bo`lishi, uning obro`si va ustunligi alohida
qayd etilgan va oilaning shu a`zosi (asosan ota) butun umri davomida o`z
farzandlari va oila a`zolari xatti-harakati, xulqi uchun javobgar bo`lgan. Ota-
onasiga bo`ysunmaganlarni jazolash hollari ham nazarda tutilgan.
Hozirgi zamon egalitar oilalarida esa oilaning boshqaruv funksiyasi, asosan
ahloqiy me`yorlar, oila a`zolarining shaxsiy obro`si va birinchi navbatda ota-
onalarning bolalarga nisbatan bo`lgan munosabatlaridagi o`rni kabilar yordamida
35

amalga oshiriladi. Shunga ko`ra ba`zi oilalarda oilani boshqarish, unga boshchilik
qilish oila a`zolarining qiziqish va imkoniyatlarini hisobga olgan holda amalga
oshirilsa, ba`zi oilalarda (er-xotinning alohida-alohida) liderlikka intilishi
natijasida oilaviy nizolarning ortib borishi, bolalarning har tomonlama e`tibordan
chetda qolishi, natijada jinoyatchilik ko`chasiga kirib ketishi kabilar kuzatiladi.
Ba`zi oilalarda ayol liderligining mavjudligi o`g`il bola shaxsida ayollarga xos
xususiyatlarning ko`payib borishiga olib kelishi mumkin.
Shu bilan birga oilaning boshqaruv funksiyasi oila a`zolarining xulqi,
mas`uliyati, majburiyati kabilarni ham boshqarishni, nazorat qilishni o`z ichiga
oladi. Odam oila ko`rganidan so`ng albatta uning ijtimoiy mavqei o`zgaradi. Endi
u «uylanmagan yigit», «turmushga chiqmagan qiz» emas, balki «oilali» odamdir.
Shunga ko`ra u o`zining xatti-harakatlari, xulqini ham oilali odamga xos tarzda
qaytadan ko`rib chiqadi. Oila qurish tufayli uning mas`uliyati ortadi. Erning va
xotinning xulqi ham endi o`ziga xos boshqariladi.

Hozirgi zamon oilasining eng asosiy funksiyalaridan yana biri relaksatsiya
funksiyasidir. Bu degani oila a`zolarining jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy-
jismoniy quvvatini, mehnat qobiliyatini yanada tiklash demakdir. Ma`lumki, fan-
texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida, ishlab chiqarish munosabatlarining
jadallashuvi, xalq xo`jaligining turli jabhalarida yangi texnologiyalarning joriy
etilishi va shu kabi qator omillar inson ruhiyatiga oldingilariga qaraganda ko`proq
jismoniy, ruhiy zo`riqishlar bermoqda. Bugungi va ertangi kun sanoati, ishlab
chiqarishi ishchi-xodimdan bor imkoniyatini safarbar qilib, butun vujudi bilan
ishlashni va o`zining kasb-hunar mahoratini muntazam oshirib borishini taqozo
qiladi. Ishlab chiqarish jarayonlari jadalligining bunday tarzda davom etishi shu
jarayonlar ishtirokchisi, boshqaruvchisi - insonni tezda toliqib, o`zining mehnat
qobiliyatini yo`qotishiga olib kelishi mumkin. Ish kuni davomida ko`tarinkilik,
kuchli zo`riqish bilan ishlagan xodim, ishchi ishdan so`ng o`z uyida, oila a`zolari
36

qurshovida boshqa tashvishlarni unutib, ular ko`rsatadigan mehr-oqibatdan
bahramand bo`lib, ular bilan bo`ladigan o`zaro muloqotdan, emotsional qo`llab-
quvvatlash, beriladigan daldalardan ruhiy quvvat olishi, ertangi kun mehnat
faoliyatiga o`zini qayta tiklab olishi lozim bo`ladi. Buning uchun esa uning
oilasida tinchlik, totuvlik, o`zaro tushunish, hurmat, mehr-oqibat, ijobiy
psixologik iqlim hukm surmog`i lozim. Aks holda odam bu oilada emotsional-
ruhiy jihatdan o`zini qayta tiklab ola olmaydi. Bu esa oqibatda odamning mehnat
faoliyatida turli xatolarga, ishda sifatsizlikka, jarohatlarga yo`l qo`yishiga, turli
kasalliklarga duchor bo`lishiga olib kelishi mumkin. Yuqoridagi funksiyalarning
muvaffaqiyatli bajarilishi har qanday oila uchun oila baxtini ta`minlovchi mezon
hisoblanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, oila — jamiyatning bir bo`lagi, uning
asosiy yacheykasidir. Oilaning o`z funksiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi nafaqat
uning ichki holatiga, shu bilan birga jamiyatning ijtimoiy sog`lomligiga ham
ta`sir etadi. Shunday ekan jamiyatni sog`lomlashtirish uchun eng avvalo oilaviy
munosabatlarni yo`lga qo`yish, oilaning faqat ichki muammolarinigina emas,
balki umumijtimoiy muammolarini ham hal qilishga hissa qo`shishini ta`minlash
lozim.
37

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, jismoniy va aqliy imkoniyatlari cheklangan
bolalarga va ularning yaqinlariga zamonaviy psixologik yordamning alohida
ahamiyatini, shuningdek, uning asosiy vazifalari faqat me'yordan og'ishlarni
aniqlash uchun kamaytirilmasligini ta'kidlamoqchiman. Ma'lumki,
konsultatsiyaga yordam so'ragan nogiron bolalar onalarining psixologik
muammolarining chuqur, ko'pincha surunkali tabiati maslahat amaliyotida
zamonaviy psixologiya imkoniyatlarini pessimistik baholash uchun ma'lum
asoslar yaratadi.
Biroq, bolalikka kelsak, bunday pessimizm deyarli mos kelmaydi. Nogiron
bolaning rivojlanishi halokatli jarayon sifatida qaralishi mumkin emas. Jismoniy
va aqliy imkoniyatlari cheklangan bolalarning shaxsiyatini shakllantirish ushbu
jarayonning ob'ektiv va sub'ektiv sharoitida barcha foydali o'zgarishlarning
ta'siriga ochiqdir. Qaysidir ma'noda, bu, bizning fikrimizcha, psixologik yordam
xizmati doirasidagi bolalik muammolarining ustuvor ahamiyati haqida gapirishga
imkon beradi.
38

Adabiyotlar :
1. Karimov I.A. «Uzbekiston XXI asr busagasida: xavfsizlikka taxdid,
barkarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari» Toshkent. 1997 y.
2. Karimov I.A. «Barkamol avlod-Uzbekiston tarakkiyotining poydevori»
Toshkengt. 1997 y.
3. Karimova V.M. «Ijtimoiy psixologiya asoslari» Toshkent. Uk. 1994 y.
4. Karimova V.M . «Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot» Toshkent.
Universitet. 1999 y.
5. Agoronyan A.S. «Kultura povsednevnoy jizni. Sotsialno-prakticheskiye
aspekti» Toshkent. Uzbekistoon. 1982 y.
6. Anikeyeva «Jamoadagi ruxiy muxit» Toshkent. Uk. 1992 y.
7. Gozman «Psixologiya emotsionalnix otnosheniy» M: Izd MGU –1987.
8. Dobrovich A.B. «Vospitatelyu o psixologii i psixogigiyene obsheniya» Kn.
dlya uchiteley i rukovoditeley M.Prosv-1978.
9. Jutikova N.B «Psixologicheskiye uroki obidennoy jizni» Besedi psixologa.
M. Prosv-1990.
10. Kovalyov S.V «Psixologiya sovremennoy semi» Kn. dlya uchitelya M.
Prosv-1988.
11. Kon I.S. «Psixologiya ranney yunosti» Kn. dlya uchitelya M. Prosv-1989.
12. Kronin A.A. Kronina ye.A. «V glavnix rolyax: vi, mi, on, ti, ya» Psixologiya
znachimix otnosheniy. M. Misl 1989.
39

Oilaga psixologik xizmat ko'rsatishni tashkil etish Reja: Kirish 1.Oilaning umumiy ijtimoiy psixologik xususiyatlari 2.Oila a’zolarining o’zaro munosabatlari 3.Oila turlari 4.Hozirgi zamon oilasining bajaradigan asosiy vazifalari Xulosa Adabiyotlar 1

Kirish Oila ijtimoiy pedagogika va psixologiyaning birinchi bevosita obyektidir. Hamma narsa oiladan boshlanadi va ijtimoiy pedagogika va psixologiya uchun hamma narsa u bilan tugaydi. Oila uchun ishlagan ijtimoiy psixolog jamiyat, uning xalqi va davlati uchun ishlaydi. Shuning uchun bu inshoning mavzusi ayniqsa dolzarb bo'lib, muhimligi bilan birinchi o'ringa chiqadi. Bola - oilada nogiron kishi - butun jamiyat uchun favqulodda vaziyat. Va faqat ijtimoiy psixolog bu vaziyatni engillashtirishga yordam beradi. Ota-onalarning psixologik maslahati ijtimoiy psixologlarning amaliy faoliyatining nisbatan yangi turi bo'lsa-da, bugungi kunda u noldan qurilmagan. Bu borada mamlakatimizda ham, xorijda ham salmoqli tajriba to‘plangan. Ota-onalarning, xususan, onaning vazifasi bolani tinchlantirish, uning tashvishlarini engillashtirish, oilada nekbinlik muhitini yaratishdir. Bunda sizga faqat ijtimoiy psixolog yordam berishi mumkin. Amaldagi maslahat amaliyotining o'ziga xos xususiyati ota-onalarning nogiron bolalar haqidagi so'rovlarining turlicha chastotasidir. 2

1.Oilaning umumiy ijtimoiy psixologik xususiyatlari 3

Oiladagi psixologik iqlim shaxslararo munosabatlarga, ota-onalar va qarindoshlarning ma'naviy-psixologik imkoniyatlariga, shuningdek, ta'lim, tarbiya va tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiya qilish shartlarini belgilaydigan oilaning moddiy va uy-joy sharoitlariga bog'liq. Ota-onalarning nogiron bolaning paydo bo'lishiga munosabatiga ko'ra uch turdagi oilalar mavjud: - mavjud muammoni noto'g'ri tushunish bilan bog'liq passiv reaktsiya bilan; - giperaktiv reaktsiya bilan, ota-onalar intensiv davolaganda, "shifokorlar - yoritgichlar", qimmatbaho dori-darmonlar, etakchi klinikalar va boshqalarni toping; - o'rtacha ratsional pozitsiya bilan: barcha ko'rsatmalarni izchil bajarish, shifokorlar, psixologlarning tavsiyalari. Oilada nogiron bolaning paydo bo'lishi har doim barcha oila a'zolari uchun og'ir psixologik stressdir. Ko'pincha oilaviy munosabatlar zaiflashadi, kasal bola uchun doimiy tashvish, chalkashlik hissi, ruhiy tushkunlik oilaning buzilishiga sabab bo'ladi va faqat kichik hollarda oila birlashadi. 4

Bemor bolasi bor oilada ota faqat boquvchi hisoblanadi. Mutaxassislikka, ma'lumotga ega bo'lib, u ko'proq pulga bo'lgan ehtiyoj tufayli ishchi bo'lib, ikkinchi darajali daromad izlaydi va bolaga g'amxo'rlik qilishga deyarli vaqt topolmaydi. Shuning uchun bolaga g'amxo'rlik onaning zimmasiga tushadi. Qoida tariqasida, u ishini yo'qotadi yoki tunda ishlashga majbur bo'ladi (odatda bu uy ishi). Bolaga g'amxo'rlik uning butun vaqtini oladi, uning ijtimoiy doirasi keskin torayadi. Agar davolanish va reabilitatsiya umidsiz bo'lsa, unda doimiy tashvish, psixo-emotsional stress onani tirnash xususiyati, depressiya holatiga olib kelishi mumkin. Ko'pincha katta yoshdagi bolalar onaga g'amxo'rlik qilishda yordam berishadi, kamdan-kam hollarda buvilar, boshqa qarindoshlar. Agar oilada ikkita nogiron bola bo'lsa, vaziyat qiyinroq. oiladagi boshqa bolalarga salbiy ta'sir qiladi . Ularga kamroq e'tibor qaratiladi, madaniy hordiq chiqarish imkoniyatlari kamayadi, ular yomon o'qiydilar, ota-onalarning nazorati tufayli tez-tez kasal bo'lishadi. Bunday oilalardagi psixologik keskinlik, o'z oilasiga boshqalarning salbiy munosabati tufayli bolalarning psixologik ezilishi bilan qo'llab-quvvatlanadi; ular kamdan-kam hollarda boshqa oilalar farzandlari bilan muloqot qilishadi. Hamma bolalar ham ota-onalarning kasal bolaga bo'lgan e'tiborini, ezilgan, doimiy bezovta qiluvchi oilaviy muhitda doimiy charchashini to'g'ri baholay va tushuna olmaydi. 5

O'xshashlar

Psixologik xizmat tizimida oilaviy psixoterapiyaning o'rni

Korxonada buxgalteriya hisobini tashkil etish

Talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish

HESH JADVALLAR VA ULARNI TASHKIL ETISH

Sinfdan tashqari asosiy bosqich darslarni tashkil etish