Psixologik xizmat tizimida oilaviy psixoterapiyaning o'rni
![Mavzu: Psixologik xizmat tizimida oilaviy psixoterapiyaning o'rni
Reja:
1.Oilaviy psixoterapiya haqida ma’lumot
2.Oilaviy terapiya turlari
3.Oilaviy maslahatga yondashuvlar
1](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_1.png)
![1.Oilaviy psixoterapiya haqida ma’lumot
Oila psixoterapiyasi
Oila psixoterapiyasi maxsus oila azolaridagi uchraydigan va o‘zaro
munosabatni tiklash
uchun qo‘llanadi.
Oila
psixoterapiyasining maqsadlari quyidagicha:
-
shikoyatlar to‘planadi;
-
o‘z muammolarini aytib chiqadilar;
-
modifikatsiya;
-
qo‘shimcha yechim yo‘llarini izlanadi;
-muammoga
sabab bulayotgan oila azo bilan mulokot olib boriladi;
- korreksiya;
-
disfunksional xulq-atvor aniqlanadi;
-
Oila azolarining muammolari o‘z yechimiga ega bo‘la boshlaydi, ular
o‘rtasidagi aloqa mustaxkamlanadi.
Oilaviy
o‘tkaziladigan terapiyaning konsepsiyasi.
Oilaviy o‘tkaziladigan terapiya savollari
Javoblar
Ota-onalar:
Xar bir bola g‘amxo‘r ota-ona ga ega bo‘lishga xaqlidir. Ona – bola uchun eng yaq
in
inson bo‘lib xisoblanadi, bolani turli xil yemon faktorlarda asrovchi,
g‘amxur insonidir. Ona
professioanal tarbiyachi bo‘lib… bolani tarbiyasi xamda
psixik va jismonan
rivojlanishiga kata axamiyat beruvchi insondir. U farzandini
tarixini, va dinini
yaxshi bilibgina qolmay xurmat xam qiladi. aka-uka va opa-
singillari: Oilaviy aloqalar
tabiiy yo‘l bilan bog‘lanadilar. Ikki xil jinsdagi opa-
2](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_2.png)
![ukalar bir oilada opa uka bo‘lib birga yashaydilar.Bu farzandlar birga onalari bilan
oilaviy
aloqalarni bog‘lab o‘z umrlari davomida shu aloqani mustaxkamlab birgalikda xay
et
kechiradilar.
Uy:
Xar
bir oila o‘zining shaxsiy xonadonini quradi. Uy o‘zining atmosferasiga ega bir
qo‘rgon
bo‘lib xisoblanadi. o‘zining uyi ichida bolalar zavq olib katta bo‘lishadi.
Bolalar uy ishlarini birgalikda
taqsimlab katta bo‘lishadi. Oiladagi g‘am va
kayg‘uni
birgalikda bosib o‘tishadi.
Kishlok: qishloq
bir necha oilalar va xonadonlardan tashkil bo‘ladi.
o‘z kishloklarida bolalar
birgalikda o‘ynab
, taqsil olib katta bo‘ladilar. Kishlokda bolalar xamjixatlikka, bir
biriga bo‘lgan
mexrga o‘rganadilar. qishloq bola tarbiyasida juda katta axamiyatga
ega. Bir biriga bo‘lgan, kattalarga Bo‘lgan, xamkishloklariga bo‘lgan xurmat e’tibo
rga
o‘rganadilar.
Oilaviy
psixoterapiyada ko‘p ko‘llaniladigan psixoterapiya usullari Oilaviy
psixoterapiyada
kup qo‘llaniladigan psixoterapiya usullari
Javoblar
Olaviy
psixoterapiyada ko‘p ko‘llaniladigan
psixoterapiya
usullariga quyidagilar kiradi.
1)
jimlikdan effektiv foydalanish.
2)
eshitishni o‘rganish
3](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_3.png)
![3) savollar yerdamida o‘kitish.
4) takrorlash (rezyumirovaniye),
5)
summar takrorlash
6)
aniqlash (proyasneniye)
7) konfrontatsiya
8) rollarni ijro etish,
9)
bunyod qilish «tirik skulpturalarni»,
10) videomagnitofon
yozuvlvrni ko‘rib, taxlil
qilib
chiqish.
Mustaxkam
oila belgilari.
1. Barcha oila
azolari bir-birlarini tinglashadi va o‘zaro xurmatda
bo‘lishadi. Sog‘lom
oila-yaqinlik, sevgi va
vafodorlik
tuyg‘ulari aks etgan, salbiy xissiyotlardan yiroq maskan.
2. Barcha
oila azolari bir-biriga javobgar.
3. Barcha oila
azolari bir-birlarini yumushlarini
bajaradilar (komandirovka, kasallik
paytlarida).
4.
Barcha oila azolari o‘zlariga ishongan, adekvat qarashga ega bo‘lgan insonlar.
5. o‘zgalarni
xurmat qila oladigan, ularni tanlovlarini rad etmaydigan, do‘stlarin
xurmat qiladigan
insonlar.
6.
Barcha oila azolari o‘z xuquqlarini bilgan xolda ish olib boradilar.
7. Oila
azolari o‘z avlod tarixlarini biladilar va o‘z madaniyatilariga egadirlar.
8.
Oila azolarida malum bir chegara mavjuddir, bu esa ular
o‘rtasida muvozanatni saqlab
turishda yordam
4](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_4.png)
![beradi.
9. Oilada
pozitiv ruxda tarbiyalanib, xazil-xuzil xam ishlatiladi.
10.
Ruxiy xolatga xam etibor qaratiladi.
11.
Kungilxushliklarga xam vaqt ajratiladi.
12.
Ovqat vaqti birgalikda tanovvul qilinadi.
13. Kattalar
xurmatda bo‘ladi.
14. Oila
azolari o‘zlari ustilarida ishlashadi, o‘zlarini rivojlantiradilar.
15. Oila
azolari qiyin bo‘lgan vaziyatlarda uyalmasdan
mo‘taxassisga murojaat qiladilar.
Sistemali
buzilish turlari.
-
«Normativ vaqtinchalik o‘zgarishlari» bu turdagi buzilish xayotiy qiyin
vaziyatlarda
yani bola tug‘ilishida,
kasb
o‘zgartirishda, kuchib ketishda, oilani tashlab ketayotganda yuzaga chikqadi.
- «Sistemali
o‘zgarishlar» malum turmush sharoitlarida (ayol bolalari katta
bo‘lganidan keyin ishga
tushishi,
Kaynona
o‘limidan so‘ng erning bebosh bo‘lib qolishi) oilaviy krizis
paydo bo‘lishi.
- «Sistemali
travma» — ruxiy yoki jismoniy qiyinchiliklar , o‘lim tasirida bo‘ladi.
Oila
psixoterapiyasida 3 etap mavjud:
1) Ko‘shilish.
Turlari:
-
ko‘maklashish – oila qonun qoidalarini xurmat qilish.
-
taqlid qilish – oila uslubini ishlab chiqish.
5](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_5.png)
![2) Terapevtik so‘rovnoma ko‘rinishi. asosiy maqsad xar bir oila azosining erishgan
yutuqlari.
3) Oila munosabatlarining
qayta tiklanishi, oila gomeostazini to‘g‘rilash
natijasida erishiladi.
Oila
psixoterapiyasining vazifalari:
-
simptoma tanqidi;
-oila
struktura tanqidi;
- oila
tanqidi.
Guruxda
uzini tutish turlari.
Turlari
Tarifi
Umumiylashgan
tur.
Individual oriyentirovka yaxshi
rivojlangan.
Yo‘naltirilgan tur.
Taqlid qilishga qaratilgan, o‘zini mustaqil fikri
bo‘lmagan oila azosi maslaxatlashgan xolda
oila
bilan ish ko‘radi.
Boshqaruvchi tur
Barcha oila azolarini o‘ziga tobe qilgan xolda
ish olib
boradi.
Xamkor
tur.
Oila azolari bilan maslaxatlashgan xolda
6](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_6.png)
![xamkorlikda ish olib boradi.
Guruxli psixoterapiya usullari.
Usuli.
Tarifi. Guruxli diskussiya.
Gurux diskusssiyasi 3 turdagi mavzuda bo‘ladi: biografik,
tematik va
interaksion. Psixodrama. Guruxli psixoterapiya usuli bo‘lib, muammolarni rollar o
rqali
spontan namoyon
qilishdaniborat. Psixogimnastika. Bu usul yordamida so‘zlarsiz xarakat natijasida
bemordagi kechinmalAr yuzaga chiqadi. U 3ta qismdan tashkil topgan: tayyorlov,
pantomimika, tugallanish. Proyektiv
rasm. Gurux yoki individual tarzda
xar bir qatnashchiga qalam, qogoz, kraska berib,30 daqiqa davomida rasm
chizishga buyuriladi. Shu rasmlar muxokama qilinib, qo‘shimcha informatsiya yig‘
iladi. Muzikoterapiya.
Bu psixoterapevtik metod, davo maqsadida kullanadi.
4 xil effekt kuzatiladi: 1) emotsional aktivlashish;
2) kommunikatsiya yani insonlar orasidagi
munosabat yaxshilanadi; 3) Psixovegetativ
jarayonlarni yaxshilaydi; 4) Estetik talabni
rivojlantiradi.
7](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_7.png)
![2.Oilaviy terapiya turlari
Oila terapiyasi
1. Oilaviy terapevtlar oiladagi qiyinchiliklar bilan shug'ullanishadi.
a)
Agar oila a'zolaridan biri (bemor) muayyan alomatlarda o'zini namoyon
qiladigan
qiyinchiliklarni boshdan kechirsa, bu qiyinchiliklar u yoki bu tarzda
oilaning
barcha a'zolariga ta'sir qiladi.
b)
Ko'p terapevtlar, odatda, oila uni chaqirganidek, "kasal" yoki "g'alati" yoki
"aybdor"
emas, balki "ta'kidlangan bemor" deb ataladigan oila a'zosiga murojaat
qilishni
foydali deb bilishadi.
v)
Bu terapevt "izolyatsiya qilingan bemor" alomatlarini oila va shaxsning o'ziga
xos
funktsiyasini bajarishi deb hisoblagani uchun qilingan.
2.
Bir nechta tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, oila o'zini bir butun kabi tutadi. 1954
yilda
Jekson "oilaviy gomeostaz" atamasini kiritdi.
a)
Oilaviy gomeostaz tushunchasiga ko'ra, oila shunday munosabat qiladiki,
munosabatlardagi
muvozanat saqlanadi.
b)
Oila a'zolari bu muvozanatni saqlashga nafaqat aniq yo'llar bilan, balki yashirin
holda
ham hissa qo'shadilar.
v)
Bu muvozanat oilaviy muloqotning takrorlanuvchi, davriy, bashoratli
modellarida
uchraydi.
d)
Oilaviy gomeostazga xavf tug'ilganda, uning ishtirokchilari uni saqlab qolish
uchun
ko'p kuch sarflaydilar.
3.
Oilaviy munosabatlar oilaviy gomeostazning tabiatiga ta'sir qiladi.
8](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_8.png)
![a) Oilaviy munosabatlar - bu boshqa barcha oilaviy munosabatlar quriladigan o'q.
Turmush
o'rtoqlar oilaning "me'morlari" dir.
b)
qiyin oilaviy munosabatlar bolalar tarbiyasida tartibsizliklarni keltirib chiqaradi.
4.
Belgilangan bemor - oila a'zolaridan biri, asosan, oilaviy qiyinchiliklar va ota -
onalarning
tartibsizligi.
a)
Uning alomatlari "SOS" ga ota -onasining qiyinchiliklari va buning natijasida
oiladagi
muvozanatning buzilishi haqida signal bo'lib xizmat qiladi.
b)
Belgilangan bemorning alomatlari - bu o'z rivojlanishini buzayotgani, ota -
onasining
qiyinchiliklarini o'z qo'liga olishga va yengillashtirishga urinayotgani
haqidagi
xabarlar.
5.
Ko'pgina terapevtik yondashuvlar "oilaviy terapiya" deb nomlanadi, lekin bu
erda
taklif qilingan usuldan farq qiladi, chunki bu yondashuvlar birinchi navbatda
butun
oilaga emas, faqat individual oila a'zolariga qaratilgan. Masalan:
a)
Har bir oila a'zosi o'z terapevtiga ega bo'lishi mumkin.
b)
Yoki butun oilada bir xil terapevt bo'lishi mumkin, lekin ular uni bir -biridan
alohida
ko'rishadi.
c)
Yoki bemorda o'z terapevti bo'lishi mumkin, u vaqti -vaqti bilan bemorning
boshqa
a'zolari bilan "uchun" uchrashadi.
6.
Klinik kuzatuvlar sonining ko'payishi oilaviy terapiyani butun oilaga yo'naltirish
kerak
degan xulosaga olib keladi. Bu topilma, birinchi navbatda, oila a'zolari
"shizofreniya"
deb topilgan oila a'zosiga individual davolanishga qanday
munosabatda
bo'lishini ko'rsatadigan kuzatishlarga asoslangan. Ammo keyingi
tadqiqotlar
shuni ko'rsatdiki, voyaga etmagan jinoyatchilari bo'lgan oilalar, bu oila
9](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_9.png)
![a'zosining individual davolanishiga xuddi shunday javob berishadi. Ikkala holatda
ham
shunday bo'ldi:
a)
boshqa oila a'zolari "kasal" oila a'zosining individual davolanishiga to'sqinlik
qilishdi,
davolanishga qo'shilishga harakat qilishdi yoki uni sabotaj qilishdi, go'yo
oila
uning "kasal" bo'lib qolishidan manfaatdor edi.
b)
Kasalxonaga yotqizilgan yoki qamoqda o'tirgan bemor, oila a'zolari tashrif
buyurganidan
so'ng, o'zini yomon his qila boshlagan yoki o'zini orqaga tortgan,
go'yo
oilaviy muloqot uning alomatlariga bevosita ta'sir ko'rsatgandek.
v)
Bemorning ahvoli yaxshilangach, boshqa oila a'zolari yomonlashdi, go'yo oila
a'zolaridan
birining kasalligi oilaning ishlashi uchun zarur edi.
7.
Bu kuzatuvlar ko'plab psixiatrlar va individual parvarishlash tadqiqotchilarini
ayrim
binolarni ortiqcha baholab, shubha ostiga qo'yishga olib keldi.
a)
Ular, agar bemor o'z oilasining qurboni sifatida ko'rilsa, u bilan tanishish yoki
uni
haddan tashqari himoya qilish oson emasligini payqadi:
Bemorlar,
o'z navbatida, boshqa oila a'zolarini ham qurbon qilishga qodir;
Bemorlar
o'zlarini kasal, g'aroyib yoki aybdor sifatida hissa qo'shadilar.
b)
O'zgarishlarni amalga oshirish uchun ular uzatish hodisasiga qanchalik ishonish
kerakligini
payqashdi.
Bo'lishi
mumkinki, bemorning o'tkazilishi deb ataladigan narsalarning aksariyati,
terapevtning
xatti-harakatlariga, javob bera olmaydigan, o'zaro ta'sirsiz, yomon
terapevtik
vaziyatda to'g'ri javob bo'lgan;
10](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_10.png)
![Bundan tashqari, terapevtik holat, eski in'ikosga shubha tug'diradigan yangi holatni
kiritishdan
ko'ra, patologiyani davom ettirish ehtimoli ko'proq bo'ladi;
Agar
bemorning xulq -atvori ma'lum darajada transferentsiya bo'lsa (ya'ni, uning
ota
-onaga bo'lgan o'ziga xos munosabati), unda nima uchun bemor va uning oilasi
bilan
uchrashib, bemor bilan oila bilan bevosita muloqot qilishiga yordam
bermaysiz?
v)
ular terapevtlarni bemorning tasavvurida emas, balki uning hayolida nima
bo'layotgani
qiziqtirayotganini payqashdi haqiqiy hayot ... Ammo agar ular
bemorning
haqiqiy hayotiga qiziqish bildirsalar ham, ular bemor bilan faqat
terapiyada
uchrashganlarida, ular uning hayoti haqidagi versiyasini boshqarishi
yoki
unda nima bo'layotganini taxmin qilishga harakat qilishlari kerak edi.
d)
Ular oila a'zolaridan birining xulq -atvorini o'zgartirishga urinayotganda,
umuman
olganda, butun oilaning xulq -atvorini o'zgartirmoqchi bo'lishganini
payqashdi.
Bu
oiladagi o'zgarishlar tashabbuskori yukini barcha bemorlarga emas, faqat
bemorga
yukladi. Bemor allaqachon o'z harakat tarzini o'zgartirishga harakat
qilgan
oila a'zosi edi va bunga ko'proq kuch sarflashga undaganida, unga javoban
oilasidan
tobora ko'proq qattiq tanqidlar olindi. Keyin uning yuki yanada
og'irlashdi
va u o'zini qobiliyatini kamroq his qildi.
8.
Terapevtlar oilani bir butun sifatida ko'rishni boshlaganda, oilaviy hayotning
boshqa
jihatlari paydo bo'ldi, ular ilgari e'tibordan chetda qolgan alomatlarga sabab
bo'ldi.
Boshqa oila tadqiqotchilari ham xuddi shunday kashfiyotlar qilishgan.
Uorren
Brodi nuqtai nazaridan, turmush o'rtoqlar oddiy bolaga nisbatan boshqacha
yo'l
tutishadi:"Oddiy" farzandi borligida, ota -onalar bir -birlariga bunday erkinlik,
moslashuvchanlik
va tushuncha kengligi bilan munosabatda bo'lishlari mumkin, bu
esa
ular simptomatik bola bilan muloqotda bo'lganda ota -onalar o'rtasidagi
11](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_11.png)
![munosabatlarning cheklanganligini hisobga olib, ishonish qiyin. Nega bunday
bo'lganiga
hayronman. 2018-05-01 xoxlasa buladi 121 2
Oilaviy
terapiya klassiklaridan biri Virjiniya Satir 1916 yil 26 -iyunda Viskonsinda
(AQSh)
tug'ilgan. Uning har ikki tarafdagi ajdodlari nemis muhojirlari. Virjiniya
Pagenkopf
oilasining besh farzandining to'ng'ichi edi, u erda otasi dehqonlar va
hunarmandlarning
avlodi, onasi esa hukmron, hukmron va dindor ayol
edi.Virjiniyaning
ota -onasi bir necha bor ajrashish arafasida edi. Kelajakdagi
buyuk
psixoterapevt ularning janjallariga munosabat bildirdi turli kasalliklar -
appenditsitning
yallig'lanishi, infektsiyalar, oshqozon muammolari. Balki uni
oilaviy
terapevt bo'lishga ota -onasining ziddiyatlari sabab bo'lgan.Virjiniya 3
yoshida
o'qishni o'rgandi va 9 yoshida u allaqachon o'qigan edi maktab
kutubxonasi ...
1927 yilda uning oilasi Milukiga ko'chib o'tdi, u erda Virjiniya o'rta
maktabni
tugatdi va o'qituvchilar tayyorlashdi. Shundan so'ng, u 6 yil maktabda
ishladi,
kurslarni tugatdi ijtimoiy ishchi va psixoanalizni o'rgangan. 1942 yilda
Virjiniya
Satir psixologiya bo'yicha magistrlik darajasini oldi va xususiy
amaliyotga
o'tdi.Virjiniyaning oilaviy psixoterapevt sifatida faoliyatining
boshlanishi
1951 yil deb hisoblanadi. Shizofreniya tashxisi qo'yilgan yigirma
sakkiz
yoshli bemor bilan ish olib borganida, u muvaffaqiyatli davolanish uchun
nafaqat
shaxs, balki butun oila bilan maslahatlashish kerak degan xulosaga keldi.
Keyinchalik
u bir necha avlodlar davomida oiladagi barcha muhim voqealarni
belgilaydigan
"oilaviy karta" usulini ishlab chiqdi. Aynan shu holat NLP
yaratuvchilari
Bandler va Grinder tomonidan batafsil muhokama qilingan va
tasvirlangan.1959
yilda D.D. Jekson va J. Ruskin uni Palo -Altodagi Psixologik
tadqiqotlar
institutini yaratishda ishtirok etishga taklif qilishdi, u erda u ta'lim
bo'limi
boshlig'i etib tayinlandi. Uning rahbarligida oilaviy psixoterapevtlar uchun
birinchi
o'quv dasturi paydo bo'ldi. O'sha paytdan 1988 yil vafotigacha Virjiniya
Satir
butun dunyoda oilaviy terapiya haqida ma'ruza qildi. Satirning so'zlariga
ko'ra,
oilaviy psixoterapevt bo'lgan 45 yillik faoliyati davomida u o'n minglab
odamlar
bilan uchrashishga va ularning taqdiriga jiddiy ta'sir ko'rsatishga muvaffaq
12](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_12.png)
![bo'lgan. Uning kitoblari ko'plab tillarga tarjima qilingan va Brayl yozuvida ham
bosilgan.
13](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_13.png)
![Oila terapiyasi, shuningdek, deb nomlanadi er-xotin va oilaviy terapiya, nikoh va
oilaviy
terapiya, oilaviy tizim terapiyasiva oilaviy maslahat, ning filialidir
psixoterapiya
bilan ishlaydigan oilalar va juftliklar yaqin munosabatlar o'zgarish va
rivojlanishni
tarbiyalash. Bu o'zgarishni nuqtai nazaridan ko'rib chiqishga moyildir
tizimlar
oila a'zolari o'rtasidagi o'zaro ta'sir.Turli xil oilaviy terapiya maktablari
umumiy
e'tiqodga ega bo'lib, muammoning kelib chiqishidan qat'iy nazar va
mijozlar
uni "individual" yoki "oilaviy" masala deb hisoblashidan qat'iy nazar,
oilalarni
echimlarga jalb qilish ko'pincha mijozlarga foyda keltiradi. Oilalarning
bunday
ishtiroki odatda ularning terapiya mashg'ulotlarida bevosita ishtirok etishi
bilan
amalga oshiriladi. Shunday qilib, oilaviy terapevt mahoratiga suhbatlar
tizimiga
kuchli tizim, donolik va qo'llab-quvvatlashni katalizator qilib ta'sir qilish
qobiliyati
kiradi.[iqtibos kerak]Dalaning dastlabki yillarida ko'plab klinisyenlar
buni
aniqladilar oila odatda ota-onalar va bolalarni o'z ichiga olgan tor, an'anaviy
tarzda.
Ushbu soha rivojlanib borgan sari, oila tushunchasi qon yoki nikoh bilan
bog'liq
bo'lishi mumkin yoki bo'lmasligi mumkin bo'lgan odamlar o'rtasidagi
kuchli
qo'llab-quvvatlovchi, uzoq muddatli rollar va munosabatlar nuqtai nazaridan
ko'proq
aniqlanadi.Oilaviy terapevtlar tomonidan ishlab chiqilgan kontseptual
asoslar,
ayniqsa terapevtlaroilaviy tizim nazariyotchilari, shu jumladan, inson xatti-
harakatlarining
keng doirasiga tatbiq etilgan tashkiliy dinamikasi va o'rganish
buyuklik.Turli
xil muammolarni boshdan kechirayotgan shaxslarga va oilalarga
yordam
berish uchun oilalar bilan rasmiy aralashuvlar, ehtimol tarix davomida
ko'plab
madaniyatlarning bir qismi bo'lgan. Ushbu tadbirlar ba'zida rasmiy
protseduralar
yoki marosimlarni o'z ichiga oladi va ko'pincha o'z ichiga oladi
Barcha
oila a'zolari shuningdekqarindosh a'zolari jamiyat (masalan, qarang
Ho'oponopono).
Paydo bo'lishidan keyin ixtisoslashuv turli xil jamiyatlarda ushbu
aralashuvlar
ko'pincha ma'lum bir jamiyat a'zolari tomonidan amalga oshirilgan -
masalan,
a boshliq, ruhoniy, shifokorva boshqalar - odatda yordamchi funktsiya
sifatida.[1]
14](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_14.png)
![Oila terapiyasi G'arb madaniyati doirasidagi o'ziga xos kasbiy amaliyot sifatida
kelib
chiqishi 19-asrning ijtimoiy ish harakatlaridan kelib chiqqan deb taxmin
qilish
mumkin. Birlashgan Qirollik va Qo'shma Shtatlar.[1] Ning filiali sifatida
psixoterapiya,
uning ildizlarini birozdan keyin paydo bo'lishi bilan 20-asrning
boshlarida
izlash mumkin bolalarga ko'rsatma harakat va nikoh bo'yicha maslahat.
[2]
Oila terapiyasining rasmiy rivojlanishi 1940-yillarda va 1950-yillarning
boshlarida
1942 yilda tashkil topgan Amerika Nikoh Maslahatchilari
Assotsiatsiyasi
(ning prekursori AAMFT) va turli xil mustaqil klinisyenlar va
guruhlarning
ishi orqali - Buyuk Britaniyada (John Bowlby da Tavistok klinikasi),
AQSH
(Donald de Avila Jekson, Jon Elderkin Bell, Natan Akerman, Kristian
Midelfort,
Teodor Lidz, Lyman Vayn, Myurrey Bouen, Karl Uitaker, Virjiniya
Satiri,
Ivan Boszormenyi-Nagy) va Vengriya, D.L.P. Liberman - kuzatuv yoki
terapiya
mashg'ulotlarida oila a'zolarini birgalikda ko'rishni boshlagan.[1][3]
Dastlab
kuchli ta'sir ko'rsatdi psixoanaliz (sohaning dastlabki asoschilarining
aksariyati
psixoanalitik ma'lumotlarga ega edi) va ijtimoiy psixiatriya, va undan
keyin
o'rganish nazariyasi va xulq-atvor terapiyasi - va bu klinisyenler oilaning
tabiati
va faoliyati to'g'risida turli xil nazariyalarni bayon qilishni boshladilar, bu
shunchaki
shaxslarning birlashishi emas edi.[2]Harakat antropologning ishi orqali
1950-yillarning
boshidan boshlab muhim kuchga ega bo'ldi Gregori Bateson va
hamkasblar
- Jey Xeyli, Donald D. Jekson, John Weakland, Uilyam Fray va
keyinroq,
Virjiniya Satiri, Ivan Boszormenyi-Nagy, Pol Vatslavik va boshqalar - at
Palo
Alto dan g'oyalarni taqdim etgan Qo'shma Shtatlarda kibernetika va umumiy
tizimlar
nazariyasi ichiga ijtimoiy psixologiya va psixoterapiya, xususan, roliga
e'tibor
qaratgan aloqa (qarang Bateson loyihasi). Ushbu yondashuv individual
psixologiya
va tarixiy omillarga an'anaviy e'tiborni chetlab o'tdi - bu so'zda o'z
ichiga
olgan chiziqli sabab va tarkib - va o'rniga ta'kidladi mulohaza va
gomeostatik
mexanizmlar va "Qoidalar" yilda bu erda va hozirda o'zaro aloqalar -
deb
nomlangan dairesel sabab va jarayon - asl sabab (sabablari) nima bo'lishidan
qat'i
nazar, muammolarni saqlab qolish yoki kuchaytirishi mumkin deb o'ylashdi.
[4][5]
(Shuningdek qarang tizim psixologiyasi va tizimli terapiya.) Ushbu guruhga
15](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_15.png)
![shuningdek ishi sezilarli ta'sir ko'rsatdi BIZ psixiatr, gipnoz terapevtiva qisqa
terapevt,
Milton H. Erikson - ayniqsa, uning o'zgarish strategiyasidan innovatsion
foydalanishi,
masalan paradoksal ko'rsatmalar (Shuningdek qarang Teskari
psixologiya).
A'zolari Bateson loyihasi (qator boshqa oilaviy terapiya
maktablarining
asoschilari singari, shu jumladan Karl Uitaker, Myurrey Bouenva
Ivan
Boszormenyi-Nagy) mumkin bo'lgan narsalarga alohida qiziqish bildirgan
psixologik
sabablari va davolash shizofreniya, ayniqsa, "ma'nosi" va "funktsiyasi"
ning
taxminiy nuqtai nazaridan belgilar va alomatlar oila tizimi ichida. Ning
tadqiqotlari
psixiatrlar va psixoanalitiklar Lyman Vayn va Teodor Lidz kuni aloqa
og'ishishi
va oilalardagi rollar (masalan, psevdo-mutualitet, psevdo-dushmanlik,
shchism
va skew) shizofreniya bilan ham ta'sirli bo'ldi tizim-kommunikatsiyalar-
yo'naltirilgan
nazariyotchilar va terapevtlar.[2][6] Tegishli mavzu, murojaat qilish
disfunktsiya
va psixopatologiya umuman, "aniqlangan bemor"yoki "muammoni
taqdim
etish" oilaning, hatto jamiyatning muammolarining namoyon bo'lishi yoki
o'rnini
bosuvchi sifatida. (Shuningdek qarang ikki marta bog'lash; oilaviy
aloqa.)1960-yillarning
o'rtalariga kelib, bir qator alohida oilaviy terapiya
maktablari
paydo bo'ldi. Eng kuchli ta'sir ko'rsatgan guruhlardan kibernetika va
tizimlar
nazariyasi, keldi MRI qisqacha terapiyasiva birozdan keyin, strategik
terapiya,
Salvador Minuchin"s Strukturaviy oilaviy terapiya va Milan tizimlari
model.
Qisman bularning ayrim jihatlariga munosabat tizimli modellari keldi
tajribaga
oid ning yondashuvlari Virjiniya Satiri va Karl Uitaker, nazariy
konstruktsiyalarni
kamaytiradigan va ta'kidlagan sub'ektiv tajriba va ifoda
etilmagan
hissiyotlar (shu jumladan ong osti), haqiqiy aloqa, spontanlik, ijodkorlik,
terapevtning
umumiy ishtiroki va ko'pincha o'z ichiga oladi Barcha oila a'zolari.
Bir
vaqtning o'zida va bir oz mustaqil ravishda turli xil narsalar paydo bo'ldi
avlodlararo
davolash usullari Myurrey Bouen, Ivan Boszormenyi-Nagy, Jeyms
Framova
Norman Pol, sog'liqni saqlashning nasldan naslga o'tishi to'g'risida turli
xil
nazariyalarni taqdim etadilar disfunktsiya, ammo barchasi odatda oilaning
kamida
uch avlodi bilan (shaxsan yoki kontseptual ravishda) to'g'ridan-to'g'ri
terapiya
mashg'ulotlarida yoki "Uy ishi", "uyga sayohat", va boshqalar.
16](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_16.png)
![Psixodinamik oilaviy terapiya - bu boshqa har qanday oilaviy terapiya maktabiga
qaraganda
to'g'ridan-to'g'ri individual psixologiya va behush mavjud munosabatlar
sharoitida
- g'oyalari va usullari ta'sirida bo'lgan bir qator guruhlar orqali
rivojlanishni
davom ettirdi Natan Akermanva shuningdek Britaniya maktabi ning
Ob'ekt
bilan aloqalar va John BowlbyIshi ilova. Ko'p oilaviy guruh terapiyasi, ning
prekursori
psixologik ta'lim oilaviy aralashuv, qisman pragmatik alternativ
aralashuv
shakli sifatida paydo bo'ldi, ayniqsa jiddiy davolanishga qo'shimcha
sifatida
ruhiy kasalliklar muhim ahamiyatga ega biologik kabi asos shizofreniya -
va
ba'zi birlari uchun kontseptual muammolarni anglatardi "tizimli" (va shuning
uchun
potentsial ravishda "oilani ayblash") paradigmalar oilaviy terapiyaning
ko'plab
dominant modellarida mavjud bo'lgan patogenezning. 1960-yillarning oxiri
va
70-yillarning boshlarida rivojlanib bordi tarmoq terapiyasi (bu kabi an'anaviy
amaliyotlarga
o'xshashligi bor) Ho'oponopono) tomonidan Ross Spek va Kerolin
Attneave
va paydo bo'lishi xulq-atvorli nikoh terapiyasi (qayta nomlandi xulq-
atvorli
juftliklar terapiyasi 1990-yillarda; Shuningdek qarang munosabatlar
bo'yicha
maslahat) va xulq-atvorli oilaviy terapiya o'zlariga xos modellar sifatida.
[2]1970-yillarning
oxiriga kelib, klinik tajribaning og'irligi - ayniqsa jiddiy
davolash
bilan bog'liq ruhiy kasalliklar - dastlabki modellarning bir qismini qayta
ko'rib
chiqishga va avvalgi turg'unlik va nazariy jihatdan moderatsiyaga olib keldi
purizm.
Maktablar o'rtasidagi qat'iy chegaralarni umumiy yumshatishning
boshlanishi
bor edi yaqinlashish, integratsiya va eklektizm - shunga qaramay, ba'zi
maktablarda
ba'zi bir pozitsiyalarning qattiqlashishi mavjud edi. Ushbu
tendentsiyalar
maydon ichidagi qizg'in bahs-munozaralarda va turli manbalardagi
tanqidlarda,
shu jumladan o'z aksini topdi feminizm va post-modernizmBu qisman
davrlarning
madaniy va siyosiy mazmunini aks ettirgan va turli xil (1980 va 1990
yillarda)
paydo bo'lishini oldindan ko'rsatgan. "post-tizimlar" konstruktivist va
ijtimoiy
qurilish yondashuvlar. Maydon ichida yoki yo'qligi haqida bahslar davom
etar
ekan tizimli-konstruktivist va tibbiy-biologik paradigmalar shart edi antitetik
bir-biriga
(Shuningdek qarang Psixiatriya; Biopsixososyal model), oilaviy
terapevtlarning
boshqa a'zolar bilan ko'p modali klinik sheriklikda ishlashga
17](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_17.png)
![tayyorligi va tendentsiyasi o'sdi. yordam berish va tibbiy kasblar.[2][6][7]1980-
yillarning
o'rtalaridan to hozirgi kungacha bu soha qisman asl maktablarni aks
ettiradigan,
ammo boshqa nazariya va metodlardan foydalanadigan turli xil
yondashuvlar
bilan ajralib turadi. psixoterapiya va boshqa joylarda - ushbu
yondashuvlar
va manbalarga quyidagilar kiradi: qisqa terapiya, tizimli terapiya,
konstruktivist
yondashuvlar (masalan, Milan tizimlari, Milandan keyin / hamkorlik
/
suhbat, aks ettiruvchi), Fruktizm yondashuvini keltiring (masalan, doktor Karl
Tommning
IPscope modeli va Interventiv intervyu), eritma yo'naltirilgan terapiya,
hikoya
terapiyasi, qator kognitiv va xulq-atvorli yondashuvlar, psixodinamik va
ob'ekt
munosabatlari yondashuvlar, ilova va hissiy yo'naltirilgan terapiya,
avlodlararo
yondashuvlar, tarmoq terapiyasiva ko'p tizimli terapiya (MST). Ko'p
madaniyatli,
madaniyatlararova integral bilan yondashuvlar ishlab chiqilmoqda
Vinchenzo
Di Nikola madaniy oilaviy terapiya modelida oilaviy terapiya va
madaniyatlararo
psixiatriya sintezini to'qish, Oiladagi begona kishi: madaniyat,
oilalar
va terapiya. Ko'plab amaliyotchilar o'zlarini "eklektik", o'zlarining moyilligi
va
/ yoki mijoz (lar) ning ehtiyojlariga qarab, bir nechta yo'nalishdagi
texnikalardan
foydalangan holda va to'plangan bilimlarning eng yaxshisini o'z
ichiga
olishga intiladigan yagona" umumiy "oilaviy terapiya tomon harakat
kuchaymoqda.
turli xil kontekstlarga moslashtirilishi mumkin bo'lgan maydon;[27]
ammo,
ma'lum bir yoki cheklangan miqdordagi yondashuv (lar) ga ko'proq yoki
kamroq
qat'iy rioya qiladigan terapevtlarning soni hali ham mavjud.[28]Oilaviy
terapiya
uchun "Liberation Based Healing" dasturi oilalar bilan ishlash uchun irq,
sinf,
jins identifikatsiyasi, jinsiy orientatsiya va boshqa ijtimoiy-siyosiy
identifikator
belgilarining chorrahalarini hal qilishda to'liq paradigma o'zgarishini
taklif
etadi.[29] Ushbu nazariy yondashuv va praksis haqida ma'lumot beriladi
Tanqidiy
pedagogika, Feminizm, Tanqidiy poyga nazariyasiva dekolonizatsiya
nazariyasi.[30]
Ushbu ramka kolonizatsiya, sis-heteronormativlik, Patriarxiya, Oq
ustunlik
va boshqa hukmronlik tizimlari shaxslarga, oilalarga va jamoalarga va
markazlarga
kuchning qanday ishlashida vaziyat-kvoni buzish zarurligini ta'sir
qiladi.
G'arbning an'anaviy oilaviy terapiya modellari tarixan ushbu o'lchovlarni
18](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_18.png)
![e'tiborsiz qoldirgan va oq, erkak imtiyozlari, asosan feministik nazariya
amaliyotchilari
tomonidan tanqid qilinganida, bu ko'pincha o'rta sinf, oq tanli
ayollarning
tajribasi uchun foydalidir.[31] Tushunish paytida kesishganlik
zo'ravonlik
bilan ishlaydigan oilalar bilan ishlashda alohida ahamiyatga ega,
ozodlik
doirasi kuch, imtiyoz va zulm barcha munosabatlar doirasida va qanday
ta'sir
ko'rsatishini tekshiradi. Ozodlik amaliyoti tamoyillariga asoslanadi Tanqidiy
ong,
Hisobdorlik va vakolatlarni kengaytirish. Ushbu tamoyillar nafaqat mijozlar
bilan
olib boriladigan terapevtik ishlarning mazmuniga, balki terapevtlarning
nazorat
va o'qitish jarayoniga ham rahbarlik qiladi.[30] Doktor Reya Almeyda
ushbu
kontseptsiyalarni terapevtik ish doirasida madaniyat doiralari, homiylar va
ijtimoiy-ma'rifiy
jarayonlarni birlashtirish orqali amaliyotga tatbiq etishning bir
usuli
sifatida Madaniy kontekst modelini ishlab chiqdi.[32]Oilaviy terapiyadan
g'oyalar
va usullar umuman psixoterapiyada ta'sir ko'rsatdi: 2006 yilda 2500 dan
ortiq
AQSh terapevtlari o'rtasida o'tkazilgan so'rovnoma shuni ko'rsatdiki, avvalgi
chorak
asrning eng nufuzli 10 terapevtidan uchtasi taniqli oilaviy terapevt bo'lib,
turmush
va oila tizimlari modeli keyin eng ko'p ishlatilgan ikkinchi model edi
kognitiv
xulq-atvor terapiyasi.[33]Entsiklopediya site:uz.wikisko.ru
19](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_19.png)
![3.Oilaviy maslahatga yondashuvlar
Oilaviy maslahat turi: “ota-ona-bola”. Er xotinga maslahat, “katta
bolalarkeksa ota-onalar”
Oilaning hayotiy tarzi uning hayotiy sikli bilan bog`liq. Ayrim olimlar,
masalan,
V.Satir zamonaviy oilaning bola tarbiyasi va uning manfaatlariga bog`liq
ekanligidan
k е lib chiqib, bu maskandagi hayot maromini bola rivojlanishining
bosqichlari
bilan bog`laydi.
Shunga ko`ra, quyidagi bosqichlar farqlanadi:
1-bosqich.
Aksariyat olimlar oiladagi hayot sikli ikki yoshning uzoq
muddatga
ahdu-paymon qilib nikohga kirishga qaror qilgan onlaridanoq
boshlanishini
ta'kidlaydilar. Boshqa mualliflarning fikricha, oilaning boshlang`ich
nuqtasi
ikki shaxs rasman nikohga kirgan vaqt, ko`pchilikning guvohligida
o`tkazilgan
tantanalar bilan izohlanadi.
2-bosqich.
Ikki yoshning intim qovushishi oqibatida zurriyodning paydo
bo`lishi.
Satirning fikricha, zurriyodning paydo bo`lishi, tug`ilishi er va xotinning
asl
munosabatlarini sinovdan o`tkazadi va ular o`ziga xos yangicha munosabatlar
davrini
boshdan k е chira boshlaydilar. Bu davrga asosiy mazmun va ma'no
b е ruvchi
voq е a – bu er va xotinga yangi rollarning b е rilishi, anchagina katta
ijtimoiy
mas'uliyatni o`ziga qamrab olgan ota-onalik rollarining boshlanishidir.
Ko`plab
xalqlarda, ayniqsa, o`zb е klarda bolaning dunyoga k е lishi juda katta
quvonchli
marosimlar bilan boshlanib, ular qadriyat sifatida asrlar osha saqlab
k е linmoqda.
Shunga qaramay, ayrim xalqlarda, masalan, е vropa xalqlarida oilada
farzandning
tug`ilishi muayyan tashvishlar, ruhiy tarangliklar, ayniqsa, ona
boshidan
k е chiradigan emotsional hayajonlar, yaqinlariga ijtimoiy va moliyaviy
tashvishlarni
k е ltirib chiqaradiki, bu ham ba'zan oilaviy munosabatlardagi
tarangliklarda
aks etadi. Oila va farzand oldidagi bunday mas'uliyatlar ayrim
hollarda
er-xotin munosabatlarining darz k е tishiga, ba'zan ajrimlarga, bizning
sharoitimizda
quda-andachilik munosabatlaridagi k е lishmovchiliklarga ham sabab
bo`ladi.
20](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_20.png)
![3-bosqich. Bola oiladan tashqaridagi ijtimoiy institutlar – maktabgacha ta'lim
muassasalari,
ayniqsa, uzluksiz ta'limning boshlang`ich o`chog`i hisoblangan
maktabga
bora boshlaydi. Maktab shunday maskanki, u y е rda har bir bolaning qay
darajada
va qanday ijtimoiylashgani sinovdan o`tadi.
Chunki
u endi nafaqat o`zi t е ngqur bolalar bilan, balki kattalar, b е gonalar,
ko`chadagi
turli toifali insonlar bilan muomalaga kirisha boshlaydi. Bu muomala
jarayonida
uning qanchalik hayotga tayyorligi, oilasida qanday ahloqiy va
ma'naviy
o`gitlarni olganligi, kimning bolasi ekanligi, oilaviy muhiti qandayligi
bilina
boshlaydi. Eng muhimi – maktabga k е lgach, bolaning aqliy va int е ll е ktual
salohiyati,
intizomi t е kshiruvdan o`tadi. Ya'ni, bolasini maktabga b е rar ekanlar,
ota-onalar
ham jamoatchilik oldida o`ziga xos sinov va t е kshiruvdan
o`tayotganday
his qiladilar o`zlarini. Yaxshi yoki yomon ota-onalik rollari maktab
yillarining
dastlabki oy va yillarida bilingani sababli, ko`pgina otaonalar ayni shu
davrlarda
kuchli str е ssni boshidan k е chiradilar.
4-bosqich.
Bola o`smirlik davriga qadam bosganda, u ota-onasidan
mustaqillikni,
had е b ta'qib qilav е rmaslikni da'vo qila boshlaydi. Ota-onaning
farzand
oldidagi obro`si, k е rakligi darajasi pastlay boshlaydi. Bu davrga k е lib ota
ham,
ona ham o`zining farzandiga nisbatan munosabatlarini o`zgartirishga majbur
bo`ladi,
chunki bolada yangicha talab va istaklar, yangicha fikrlash, urf-odatlar,
musiqaga
havas, turli xil guruhlar bilan muloqotda bo`lishga intilishlar paydo
bo`ladi.
Bu davr ota-onaning bolasida paydo bo`layotgan o`zgarishlarga, yoshga
oid
yangiliklarga qanchalik fahm va farosat bilan, sabr-qanoat bilan turib
b е rishlarini
sinovdan o`tkazadi. Sinovdan yaxshi o`tgan ota-onaning bolasi k е yingi
bosqichga
eson-omon yaxshilik bilan, ochiq ziddiyatlarsiz o`tib oladi, aks holda
o`smirlik
davrining o`ziga xos ziddiyatlari girdobida ota-ona – bola munosabatlari
jiddiy
yomonlashadi, ayrim bolalar uydan k е tib qolish holatlarigacha boradi.
5-bosqich.
Bolalar katta bo`lib, balog`at yoshiga y е tadilar, o`qishlarni
tugatib,
mustaqil kasb-hunar egallash bosqichiga qadam bosganda, ayrim yoshlar
mustaqil
oilaviy hayot qurishga ham ulguradilar. Shu davrga k е lib, “Bola – ota-
ona”
munosabatlari d е yarli tugaydi. Ayniqsa, bu holat y е vropa xalqlariga mos,
21](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_21.png)
![balog`at yoshiga y е tgach, d е yarli barcha hayotiy masalalarni yoshlar o`zlaricha,
o`z
bilganlaricha hal qila boshlaydilar.
22](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_22.png)
![Shuni ham ta'kidlash joizki, ayrim hollarda ota-onaning yoshlar hayotiga
aralashuvi
shu qadar b е vosita xarakt е rli bo`ladiki, bu yoshlar bilan ota-onalar
o`rtasidagi
nizolarga ham sabab bo`ladi, qaynona va k е lin, qaynota va kuyov
o`rtasida
nizolar ham ana shunday aralashuvning ko`pligidan k е lib chiqadi.
Ya'ni,
ota-onaning farzandi balog`at yoshiga е tib, mustaqil hayotga qadam
qo`ygandagi
aralashuvlari, g`amxo`rliklari ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarni olib
k е lishi
mumkin.
Farzandlarning
mustaqil iqtisodiy maqomga ega bo`lishlari, o`z oilasiga ega
bo`lishi
ota va onaga boshqa yana qo`shimcha rollarni bajarishni taqozo etadi –
k е lin,
kuyov, qaynona, qaynota va boshqalar. Bundan tashqari, yangi paydo
bo`lgan
yosh oilaning qarindosh-urug`lari o`rtasidagi munosabatlar, masalan,
quda-andachilik
munosabatlari ham yosh oila va uning ota-onalari maqomlarining
o`zgarishiga
olib k е ladi.
6-bosqich.
K е ksalikning dastlabki b е lgilari – tanada k е ksalik alomatlari,
klimakt е rik
holatlarning k е lib chiqishi bosqichida inson qalbi qarimasada, ayrim
jismoniy
quvvatsizliklar paydo bo`ladi. Odam nafaqaga chiqadi, suygan kasbi,
mashg`ulotidan
uzoqlashadi, do`stlari davrasi torayadi va h-zo. L е kin k е ksalikni
tan
olish va unga ruhan tayyor bo`lish, etnik madaniyat va uning qadriyatlariga
bog`liq.
Xalq
ma'naviyati va madaniyati qanchalik yuqori bo`lsa, k е ksalikka
munosabat
ham shunchalik yuqori bo`ladi.
7-bosqich.
Oilaviy siklning tugashi odatda turmush o`rtoqlardan birining
o`limi
bilan boshlanadi. Er-xotinlarning tirik qolgani b е va bo`lib qolishi
munosabati
bilan u ham yangicha rollar tizimiga kiradi.
Ya.Gozman,
K.Xorni va boshqalarning yozishlaricha, faqat emotsional
hissiyotlarga
tayangan er va xotin munosabatlari tobora vaqt o`tishi bilan oqilona
hamkorlik
va do`stlik, qon-qarindoshlik munosabatlariga aylanib boradi.
Yu.Dubrovinning
(2004) ta'kidlashicha, “Ko`pchilik nikohlarni baxtli ham baxtsiz
ham
d е b atash mushkul, chunki ularda er-xotinlarning bir-birlarini s е kin-asta
tarbiyalab
borishlari va taqdir taqozosi bilan bora-bora munosabatlar chuqurlashib,
23](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_23.png)
![tushunish hissi va do`stona munosabatlar sayqal topib, u hattoki, romantik
muhabbat
darajasiga ko`tariladi”.
Nikoh mod е li.
Oila va nikoh bo`yicha ko`plab mutaxassislar Z.Fr е yd va
A.Adl е rning
g`oyalarini ma'qullagan holda shuni ta'kidlaydilarki, oila qurayotgan
yosh
k е lin-kuyovlar o`zlari anglamagan ravishda o`zlari tarbiya topgan oilalarining
mod е lini
yangi oilaga tadbiq eta boshlaydilar.
Ota-ona
oilasi Z.Fr е ydning psixoanalitik nazariyasi mos k е ladi. Unga
muvofiq,
bola o`zi katta bo`lgan oilasidagi o`z jinsiga mos ota yoki ona obraziga
o`zini
id е ntifikatsiya qilib, hayoti mobaynida ko`rgan-k е chirganlarini xatti-
harakatlarida
takrorlaydi, qarama-qarshi jins vakili bo`lmish ota-onaning obrazi
esa
turmush o`rtog`ini tanlashni b е lgilaydi. Agar ushbu obraz ijobiy bo`lgan
bo`lsa,
masalan, qiz bola uchun otasi id е al, namunali tuyulsa, k е lajakda shu qiz o`z
turmush
o`rtog`i bilan k е lishib yashashga moyil bo`ladi. Mobodo obraz salbiy
bo`lsa
(ota ichuvchi yoki b е vafolik qilib tashlab k е tgan), unga o`xshamagan
insonni
qidiradiyu, aslida topgan taqdirda ham u bilan k е lishib yashashiga o`zi
ham
ishonmaydi, ruhiy iztirobda bo`ladi, ko`p ikkilanadi. Agar o`zi o`sib
ulg`aygan
oila kichik bo`lsa, istiqbolda u ham aynan d е tots е ntrik, kichik oila
qurishga
intiladi.
Opa-singil,
aka-ukalik munosabatlariga asoslangan oila mod е li A.Adl е r
g`oyalari
ta'sirida ishlab chiqilgan. Unga ko`ra, er-xotin aloqalari mustahkam va
barqaror
bo`lishi uchun ikkisi o`z munosabatlari jarayonida akalari yoki opa-
singillari
bilan bo`ladigan hamkorlik, lid е rlik, hukmronlik, mas'uliyat, g`amxo`rlik,
tob е lik
kabi qator munosabatlarini ro`yobga chiqarishlari lozim (sibling
yondashuv).
Bu
aloqalarning bir ko`rinishi shundayki, unda er va xotin bir-biriga akaday,
singilday
u yoki bu munosabatlardagi k е mtikliklarni to`ldirib borishlari mumkin
(kompl е m е ntar
nikoh). Bu bizdagi munosabatlarga ham xos bo`lib, ko`pgina
o`zb е k
oilalarida xotin erini “aka” d е b atasa, er birinchi farzand tug`ilgach,
xotiniga
to`ng`ich farzandning ismini aytib murojaat qiladi. Bu holat ayniqsa, er
o`z
oilasida singillarining akasi bo`lgan bo`lsa, yoki xotin ham o`z navbatida ota-
24](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_24.png)
![onasining uyida akalarning singlisi bo`lgan bo`lsa kompl е m е ntar tarzda uyg`unlik
kashf
etadi, ular oilaviy munosabatlarda kim ustun, kim tob е kabi muammolarga
duch
k е lmaydilar.
Agar
xotin o`z oilasida biriga singil, biriga opa bo`lib katta bo`lgan bo`lsa, u
yoki
bu tajriba eri bilan bo`lgan munosabatlarda qisman kompl е m е ntar vazifani
bajaradi.
Nihoyat,
agar er o`z oilasida to`ng`ich farzand va xotin ham o`z oilasida
to`ng`ich
bo`lgan bo`lsa, unda er-xotin munosabatlari nokompl е m е ntar nikohga
to`g`ri
k е ladi, ya'ni, ular t е ng mavq е li bo`lgani uchun odatda o`zaro
munosabatlarida
lid е rlik va o`zaro adaptatsiya holatlari muayyan qiyinchiliklar va
muammolar
bilan k е chadi, t е zt е z bir-biriga nimalarnidir da'vo qiladigan, o`z fikrini
uqtirish
va amalga oshirishga moyillik kuzatiladi. Odatda bunday nikoh ikki ziyoli
inson
o`rtasida tuzilgan bo`lsa, ular baxtli bo`lishlari mumkin, ayniqsa, hozirgi
davrda,
l е kin o`zaro til topishib, ko`nikib k е tishlariga anchagina vaqt, sabr-toqat
k е rak
bo`ladi.
Ijtimoiy
va oilaviy munosabatlar. Bola tajribasining asoslaridan biri undagi
otaona
oilasi ta'sirida shakllanadigan ijtimoiy f е 'l-atvordir. Ya'ni, o`zaro ishonch,
o`zinio`
zi baholash, M е n-kons е ptsiyasi ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari
ta'sirida
bola ongida shakllanadigan hislatlardir. Bola ota-onasining o`zaro
muloqotlariga
qarab, umri mobaynida kuzatib, bilib-bilmay ularga taqlid
qilib,
tinchlik-xotirjamlikda, o`zaro hamjihatlikda yashashga o`rgansa, aka-uka,
opa-singillariga
qarab, jamiyatdagi murakkab o`zaro muomala holatlarida o`zini
qanday
tutishga o`rganadi, hayotning ma'nosini tushunib boradi, dunyoqarashi,
dunyoviy
hamda diniy e'tiqodlarining shakllanishi ham ayni shu munosabatlar
ta'sirida
ro`y b е radi. Oilaviy muammolarni hal qilishda psixolog ushbu jihatlarga
e’tibor
qaratishi lozim. 294
Oilaviy psixologik maslahatning turli ko`rinishlarida psixologkonsultant
faoliyatining algoritmi
25](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_25.png)
![Psixologik amaliyotda о ilaviy muammolar juda k е ng tarqalgan. Bunday
holatda
psixolog-maslahatchining mijozga b е rishi mumkin bo`lgan maslahatlarini
qisqacha
ko`rib chiqamiz:
1-holat.
Mijoz odatda u uchun muhim odamlar bilan shaxsiy munosabatlari
jarayonida,
ko`pincha ular o`rtasida nizolar yuzaga k е lishiga, l е kin uning o`zi bu
holat
nima uchun sodir bo`layotganligini va bunday nizolardan qay yo`sinda
qutilishni
bilmasligini aytib shikoyat qiladi. Agarda mijozdan mana shu nizolar
k е lib
chiqishi mumkin bo`lgan sabablarini aytib b е rishini so`ralganida u ko`pincha
ob' е ktiv
hayotiy vaziyatlarni ko`rsatadi va d е yarli, h е ch qachon nizolar k е lib
chiqishida
odamlarni ayblamaydi. Umuman olganda, mana shu yuzaga k е lgan
nizolar
uchun aybni o`z bo`yniga olishga tayyor. Agarda psixolog-maslahatchi
yuzaga
k е lgan nizolarda balki boshqa odamlarning aybi bor, d е b o`z fikrlarini
aytganda,
odatda, mijozning o`zi buni rad etadi. Psixolog-maslahatchi nizoda
ishtirok
etgan odamlarni mijozidan tariflab b е rishni so`rasa, u ko`pincha ularni
ijobiy
tariflab b е radi. Nihoyat, psixolog-maslahatchi yuzaga k е lgan nizoli
vaziyatlarda
balki mijozning o`zi aybdor bo`lishi mumkinligini aytganida, u odatda
shunday
bo`lishi mumkinligini tan oladi.
Bunday
holatda psixolog-maslahatchi mijoz munosabatlarda bo`ladigan
odamlar
uning harakatlari va gaplariga qanday javob qaytarishlarini diqqat bilan
kuzatishni
unga taklif qiladi. Mana shunda boshqa odamlarning nizo k е ltirib
chiqaruvchi
harakatlari ko`pincha mijozning o`z xulqiga javob sifatida k е lib
chiqishi
aniqlansa, unda nizoli vaziyatlar k е lib chiqishida ma'lum darajada
mijozning
o`zi aybdor, d е gan xulosaga k е lish mumkin bo`ladi.
Bunday
holatda psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda u munosabatda
bo`ladigan
odamlarda mijozning o`zi xulqida nima salbiy javob (r е aksiya) k е ltirib
chiqarishini
aniq bilib olishi k е rak. Shundan k е yin mijozga nizolarni yo`qotish
uchun
boshqalarni nizolarga nima majbur qilayotganligini bilish, boshqa odamlar
bilan
munosabatlarda o`z xulqini diqqat bilan nazorat qilishni taklif etish k е rak.
2-holat.
Psixolog-maslahatchining asosiy vazifalaridan biri, mijoz balki
odamlar
o`rtasida yuzaga k е layotgan nizolarning sababi o`zi ekanligiga uni
26](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_26.png)
![ishontirishdan iborat hisoblanadi. Bu ishni bajarish oson bo`lmaydi, chunki
atrofdagi
odamlar bilan nizolar k е ltirib chiqaradigan odamlar ko`pincha ularni
nizolar
aybdori d е b aytishlariga katta qarshilik ko`rsatadilar. Tan olishga ularning
qarshiliklari
odatda himoyalanishi psixologik r е aksiyalari hisobiga kuchayadi.
Odamning
o`zi shaxslararo nizolarning asosiy aybdori hisoblanishini tan olishi,
uning
o`ziga baho b е rishini, o`zini hurmat qilishini va atrofdagi odamlar ko`zi
oldida
obro`sini pasayishi bunga sabab bo`ladi. Mana shu sababli psixolog-
maslahatchining
ehtiyotsizlik bilan aytgan gapi, mijoz va atrofdagi odamlar
o`rtasidagi
yuzaga k е lgan nizolarda uning aybdorligini ochiq aytish, odatda foyda
k е ltirmaydi,
balki uning himoyalanish r е aksiyasini yanada kuchaytiradi. Bunday
hollarda
psixolog-maslahatchi ustalik bilan, odob doirasida yo`l tutishi k е rak.
Misol
uchun, mijoz psixolog-maslahatchiga murojaat etgan shaxslararo nizolarini
to`laroq,
k е ngroq gapirib b е rishini, ularning k е lib chiqish manbalari va sabablarini
ta'riflab
b е rish taklif etiladi. Agarda psixologmaslahatchi mijozning mana shu
gaplarini
tinglab, nizoning boshqa ishtirokchilariga yomon baholar b е rishini
hamda
ular nizoni k е ltirib chiqarganliklari xususida to`g`ridan-to`g`ri ayblashlarni
aniqlasa,
d е mak mijozning o`zi ham nizo k е lib chiqishida aybdor bo`lishi mumkin.
Bundan
tashqari, agarda mijoz shaxslararo nizolar to`g`risida gapira turib, o`zi
haqida,
o`zining roli haqida h е ch narsa d е masa yoki faqat o`zi haqida ijobiy gaplar
aytsa,
unda bu ham mijozning o`zi nizolar k е lib chiqishida aybdorligini
anglatuvchi
b е lgilardan biri hisoblanadi. Hatto mijoz o`zini oqlab va nizoning
boshqa
ishtirokchilarini qoralab, ularga tuhmat qilayotganligiga maslahatchi
ishongan
holatida ham unga qarshi gapirish tavsiya etilmaydi. Shu bilan birga
psixolog-maslahatchi
mijoz unga aytgan gaplarni barchasi to`g`ri d е b, hisoblashi
k е rak
emas. Uning asosiy vazifasi − mijozni diqqat bilan tinglab, unda o`ziga
nisbatan
ishonch uyg`otishi k е rak. Mijoz bilan ishlashning k е yingi bosqichida
psixolog-maslahatchi
shaxslararo nizolar yuzaga k е lishida aybdor d е b hisoblash,
odamlarning
xulqida nimalarni o`zgartirish, yaxshilash k е rakligini mijozning o`zi
gapirib
b е rishini taklif qiladi. Bu mijozga odamlar bilan munosabatlarda o`zining
kamchiliklarini
ham tushunib olishiga yordam b е radi. Shundan k е yin
27](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_27.png)
![psixologmaslahatchi mijozdan boshqa odamlarga, ulardagi mavjud kamchiliklarini
yo`qotish
uchun nima qilish k е rakligi hamda munosabatlar bo`yicha o`z sh е riklari
yana
nizo k е ltirib chiqarishiga urinsalar bunga qarshi mijozning o`zi nima qilishi
k е rakligi
to`g`risida o`ylab ko`rishni taklif etadi. Bunday holatda mijoz o`zini
nizoning
aybdori d е b tan olmay, uni oldini olish uchun nima qila olishi
mumkinligi,
ya'ni boshqa odamlar uning ishtirokida nizoli vaziyat k е ltirib chiqara
olmasliklari
uchun nimalar qilishi k е rakligi to`g`risida gap boradi. Buning uchun
mijozga
b е ixtiyor nizoli vaziyatda o`zining xulqi ustida o`ylab ko`rishi, uni yaxshi
konstruktiv
tomonga o`zgartirishga urinib ko`rishiga to`g`ri k е ladi. Mana shunday
harakatlar
natijasida psixologik maslahatning asosiy maqsadiga erishiladi:
mijozning
atrofdagi odamlar bilan o`zaro munosabatlaridagi nizolari hatto mijoz
ularning
yuzaga k е lishida o`zini ochiqdan-ochiq aybdor d е b hisoblamasa ham
yo`qotiladi.
Bundan tashqari mijozni boshqa odamlar bilan munosabatlarda ular
yuzaga
k е ltirishlari mumkin bo`lgan nizolarni oldini olish aniq usullariga o`rgatilsa
yaxshi
bo`ladi.
28](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_28.png)
![Bu usullar masalasi quyidagilar bo`lishi mumkin (ularni yaxshilab
o`zlashtirib
olish va munosabatlar bo`yicha sh е rigi nizo k е ltirib chiqarishga
harakat
qilganida ularni qo`llash tavsiya etiladi):
3-holat.
Mijoz odatda o`ziga yaqin va ahamiyatli odamlar o`rtasida ko`pincha
nizolar
k е lib chiqishiga shikoyat qiladi va shu xususda tashvishlanadi yoki uning
o`zi
ko`pincha xohlamasa ham mana shu nizolarga aralashib qoladi. Mijoz bilan
birga
ko`pincha agarda u bo`lmaganida unga yaqin odamlar orasidagi nizolar
ancha
kam bo`lar edi, d е b o`ylaydi. Bu y е rda psixolog-maslahatchi tomonidan turli
kuzatish
harakatlarini talab etuvchi ikkita har xil vaziyat mavjud bo`lishi mumkin.
Birinchi vaziyatda,
haqiqatdan ham, mijozning o`zi nizolar sababchisi
bo`lishi
(tomonlar uning e'tiborini o`zlariga qaratish uchun o`zaro kurashishlari)
mumkin.
Ikkinchi vaziyatda mijoz
shaxsan nizolarda ishtirok etmaydi, l е kin
janjallashuvchi
tomonlarni k е lishtirish istagi va nizoli munosabatlarni yo`qotish
maqsadida
uning aralashuvi k е rakli natijaga olib k е lmaydi yoki, aksincha, qarama-
qarshi
natijaga, nizoga mijozning aralashishi uni faqat kuchayishiga olib k е ladi.
Tasvirlangan
birinchi vaziyatda mijozga quyidagilarni maslahat b е rish mumkin:
Birinchidan,
janjallashayotganlarning faqat bittasini himoya qilmaslik, ya'ni
bir
tomonga yon bosib, ikkinchi tomonni ayblash k е rak emas. Bunday holat bilan
nizoni
yo`qotish emas, aksincha, kuchaytirish mumkin;
Ikkinchidan,
janjallashayotganlar faqat bir tomon bo`lib, qandaydir ijobiy
yoki
salbiy fikr bildirishga iloji boricha yo`l qo`ymaslik k е rak; uchinchidan, ular
va
mijoz o`rtasidagi yaxshi munosabatlarni saqlab qolishning asosiy sharti
nizolarga
barham b е rish ekanligini janjallashayotgan ikki tomonga tushuntirishga
harakat
qilish k е rak.
Ikkinchi holatda
yuzaga k е lgan nizoni yo`qotish yoki yumshatish uchun
Birinchi navbatda
mijoz uchun ahamiyatli odamlar o`rtasidagi nizolarga
uning
shaxsan aralashishi nima uchun istalgan natijaga olib k е lmayotganligini
diqqat
bilan o`ylab ko`rish k е rak. Ushbu savolga aniq va tushunarli javob olish
uchun
nizolarga muvaffaqiyatsiz aralashish, urinishlarni umuman to`xtatish k е rak.
29](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_29.png)
![Yuqorida ifoda etilgan savolga qoniqarli javob topilganidan avvalgi
muvaffaqiyatsizliklarni
hisobga olib, bu gal ijobiy natijaga olib k е lishi k е rak
bo`lgan
harakatlarni puxta o`ylab va rejalashtirib olinadi hamda tajriba sifatida
amalda
mana shu harakatlar sinab ko`riladi.
Ota-ona va bola hamda oilaviy munosabatlar psixokorreksiyasi
О ta-onalik
ustanovkalari va ularning farzand tarbiyalash uslublari muammosi
rossiyalik
qator izlanuvchilarning asarlarida qayd etilgan (A. Е . Lichko, 1979; A.A.
Bodal е v,
A.A. Stolin, 1989; E.G. Eyd е mill е r, V.V. Yustitskiy, 1999). Ota-
onalikning
eng muhim sifatlariga avvalo – prot е ksiya yoki farzandlarini
tarbiyalash
uchun sarflanadigan kuch, vaqt va e'tiborning m е zoni, bolaning turli
ehtiyojlarini
qondirish darajasi, intizomga chaqirish bilan bog`liq talablar darajasi,
ta'qiqlovlar
yoki bolaning xulqini jilovlash uchun ishlatiladigan sanksiyalar tizimi
kiradi.
Ota-onalik xulq-atvoriga ko`ra oilada bola tarbiyasining uslublari
Tarbiya
uslubi Prot е ksiya Ehtiyojlarni qondirish
Talabchanlik
Ta'qiqlash Sanksiya
Haddan
ziyod g`amxo`rlik ko`rsatish gip е rprot е ksiya + + - - -
G`amxo`rlikdan
ustun k е luvchi gip е rprot е ksiya + ± ± + +
Ortiqcha
axloqiy mas'uliyat + - + ± ±
Emotsional
raddiya - - ± ± ±
O`ta
qattiqqo`llik - - ± ± +
Gipoprot е ktsiya
- - - - ±
Ushbu
m е zonlar asosida turli oilalarda ota-onalarning o`z farzandlarini
tarbiyalash
uslublarini farqlash mumkin.
Gip е rprot е ksiya
– ota-onalarning farzandlariga nisbatan haddan ziyod e'tibori
bo`lib,
bu ularning bola tarbiyasi uchun kuch, vaqt va e'tiborni ayamasliklarida
namoyon
bo`ladi. Ota-ona bu ishni hayot tarziga aylantiradi, ya'ni ona uchun ham,
ota
uchun
ham bola tarbiyasi hayotining mazmun-muddaosiga aylanadi.
30](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_30.png)
![Gip е rprot е ksiya – ota-ona tomonidan bolaning barcha istak, tilak va ehtiyojlarini
ko`r-ko`rona,
tanqid va mulohazasiz qondirishga intilish; bolani har qanday
qiyinchiliklar
va to`siqlardan himoya qilish, uning barcha istaklarini joyida bajo
k е ltirish,
erkalatish, oddiy yutuqlaridan quvonish, xatolarini s е zmaslikka qaratilgan
harakatlar.
Bolasi uchun “jonini jabborga b е ruvchilar” odatda o`zlari bilmagan
holda
farzandlariga yomonlik qilayotganliklarini s е zmaydilar, natijada bola
k е lajakda
ishga toqati yo`q, ko`pchilikning ichida o`zini tuta olmaydigan,
hayotning
past-balandliklarida o`zini nochor his etadigan, tantiq, erka bo`lib
qoladi.
Ayniqsa, bola o`smirlik yoshiga е tganda, erka, tantiq bo`lgani uchun
do`stlari
va t е ngqurlari davrasida ham hamma aytganlari bo`lishini istaydigan,
lid е rlikka
intiluvchanligini namoyon etgisi k е ladi, l е kin ikkinchi tomondan, aslida
unda
bunday sifatlar bo`lmaydi. Gap shundaki, bunday holatlarda ota-ona
zurriyodi
timsolida ilgari o`z hayot tajribasida erisholmagan armonlarini ro`yobga
chiqargisi
k е ladi, ularning tarbiya uslublari aynan shunga qaratilgan bo`ladi, l е kin
bola
ko`p jihatdan nochor ekanligini k е yinchalik ijtimoiy muhitning turli
vaziyatlariga
tushganida his eta boshlaydi.
G`amxo`rlikdan
ustun k е ladigan gip е rprot е ksiya – bunda erkalatishdan ko`ra
ota-ona
tomonidan bolasining har bir yurgan qadami va xatti-harakatini n а zoratga
olish
orqali unga e'tibor b е rish nazarda tutiladi. Shuning uchun bu tarbiya uslubida
turli
xil ta'qiqlar, ch е garalashlar (“u mumkin emas”, “bu mumkin emas” qabilida)
bisyor
bo`ladi. Bunday sharoitda katta bo`lgan bola odatda mustaqil fikrli, mustaqil
qarorlar
chiqaruvchi bo`lolmaydi, l е kin salga jahli chiqadigan, ko`p narsalardan
norozi
holda katta bo`ladi, chunki u doimiy nazoratga, birovlarning hamma yo`lyo`
riqlarni
ko`rsatib, aytib b е rishlariga o`rganib qoladi: onasisiz dars tayyorlay
olmaydigan,
otasisiz ko`chaga chiqmaydigan bo`ladi, barcha ishlarida kattalarning
aralashuviga
ko`nikib k е tadi.
O`ta
kuchli axloqiy mas'uliyat – bunda ota-ona tomonidan bolaga nisbatan
talablar
darajasi yuqori bo`ladi, l е kin uning asl xohish-istaklari, ehtiyojlari
unchalik
e'tiborga olinmaydi. Ota-ona bolasining k е lajagini puxta qilishni o`ylab,
uning
yurish-turishi uchun o`zlarini mas'ul d е b his qilgan holda shaxsiy
31](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_31.png)
![tasavvuridagi insonni yaratishga, shaxsni shakllantirishga urinadilar, ba'zan nazorat
ostida
bolaning yoshi, aqliy yoki jismoniy imkoniyatlariga zid talablar, topshiriqlar
ham
b е rilav е radi.
Masalan,
“s е n to`ng`ichimizsan, ukalaringga s е n qarashing k е rak”, d е gan
ma'noda
unga oiladagi kichik a'zolarga yoki kasallikka chalingan oila a'zosini
parvarish
qilish kabi mas'uliyatli va og`ir ishlar ham yuklanadi.
Emotsional raddiya
– bunda ota-ona bolasini shunday tarbiyalaydiki, uning
otaona
hayotida u o`ziga yarasha tashvish, ortiqcha yuk ekanligi, u bo`lmaganida
otaonaning
hayoti boshqachi bo`lishi muntazam ravishda eslatib turiladi. Agar bu
farzand
oilada yagona bo`lmasa, boshqa arzandaroq, suyukliroq inson bo`lsa,
vaziyat
yanada og`irlashadi, “s е n bo`lmaganingda…” yoki qiz bolaga qarab:
“S е ning
o`rningda o`g`il bo`lganda edi ” qabilidagi k е satiqlar t е z-t е z aytib turiladi.
Ayrim
ota-onalar bu kabi emotsional jihatdan bolasini rad etayotganligini
yashirishga
urinadi, “n е ga bolani yoqtirmaysan?” kabi savollarga aslida uni s е vishi
k е rakligini
ta'kidlagan bilan baribir bola ota-onasi uchun ortiqcha tashvish
ekanligini
his qilib yashaydi va t е zroq mustaqil bo`lib olib, ularni tashlab k е tishni,
alohida
yashashni ixtiyor qilib qoladi. Ona qanchalik o`z m е hribonligini sun'iy
ravishda
namoyon etishga urinmasin, bola baribir ularning samimiy emasligini
qalbi
bilan his etadi. Ayniqsa, otasi bilan ajralishgan yoki ota tashlab k е tgan
holatlarda
onaning bunday munosabati bolaga juda og`ir botadi.
Qattiqqo`llik
– bir qarashda emotsional rad etishga o`xshaydi, l е kin undan
ochiqroq
va og`irroqdir. Qattiqqo`llik to`g`ridan-to`g`ri bolani yoshligidan
kaltaklash,
haqorat qilish, kamsitish shaklida yoki bola ehtiyojlariga to`la
b е farqlik,
uning boryo` qligini go`yoki s е zmaslik kabi ko`rinishlarda bo`lishi
mumkin.
Ikkala holatda ham bola yoshligidan nima qilib bo`lsa-da, t е zroq katta
bo`lish,
o`zi amallab tirikchiligini qilish, ota-ona tazyiqidan qutulishni o`ylab
yashaydi.
Bunday oilada bolani u yoki bu
xulqi
uchun jazolash odat tusiga kirib qoladi, bola qo`rqqanidan ota-ona hukmiga
itoat
etayotganligi, buning istiqbolda yomon asoratlari borligini kattalar
bilmaydilar,
bilsalar ham bu usul ular uchun samarali tuyuladi. Aybdorlik, aybga
32](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_32.png)
![yarasha jazo kabi usullar bola xulq-atvorini boshqaruvchi psixologik omilga
aylanadi,
u ham k е lajakda doimo aybdorlarni qidirishga o`rganib boradi.
A.
Fr е yd nazariyasiga ko`ra, ana shunday jazoga hukm etilgan bola tobora
agr е ssiv
bo`lib borib, o`zida alamni qaysidir bir ob' е ktdan (o`zidan kichiklardan,
b е gonalardan,
hayvonlardan) olishga qasd qiladigan, qasoskor bo`lib o`sadi.
Ma'lumotlarga
ko`ra, Am е rikada ko`cha bolalarining kamida 1%i oilada ayni
shunday
tarbiyaning qurbonidirlar. Am е rikalik olim S.D.Sh е rrits (2003) oiladagi
ana
shu kabi qattiqqo`lliklarning bola va ota-ona xulq-atvoriga salbiy ta'sirini
o`rganib,
ularning xarakt е rida ro`y b е radigan o`zgarishlarga to`xtalib o`tgan.
Jismoniy
jihatdan bolaga zug`um qilib, uni kaltaklash holatlari d е yarli barcha
ijtimoiy
qatlam vakillariga xosdir. Hayotda, ish-faoliyatida omadi k е lmagan yoki
baxtsiz
muhabbat qurboni bo`lgan, l е kin farzand ko`rgan ayollarning aksariyati
achchig`ini
bolasidan olishga moyillik tarkib topadi, bu tobora hayotiy ko`nikmaga
aylanib
boradi.
Ayniqsa,
str е ss omillar ta'sirida ota-ona (masalan, ishsizlar, uyi yo`qlar, ish
qidirib
boshqa y е rlarga k е tib qolgan migrantlar, etnik yoki moliyaviy
ziddiyatlarning
qurbonlari, kambag`allar) o`z ijtimoiy muammolarini hal
qilaolmay,
tug`ilgan bolasidan o`ch ola boshlaydi.
Turmushdagi
muammolar qanchalik ota yoki ona uchun murakkab tuyulsa,
ularning
bolasini kaltaklashi, undan o`ch olish ehtimoli shuncha yuqori bo`lishini
olimlar
o`rganishgan. Shunisi xarakt е rliki, bolasini t е z-t е z do`pposlaydigan ota-
ona
ayrim holatlarga unga qattiqqo`lliklarining sababini aytib, bu kabi harakatlarni
nima
uchun, nima sababdan amalga oshirayotganligini tushuntirishga ham jazm
qiladi,
bolani ularni tushunishga, hattoki, ko`mak b е rishga chaqiradi. Masalan,
topganini
o`zi ko`chada y е b, alkogolga almashtirib k е lib, achchig`ini yana boladan
oladi-da,
puli asli kam ekanligini, ichmasa turolmasligini bolaga tushuntiradi.
Bunda
bolaning yoshi unchalik ahamiyatli ham emas, 2 yoshdan o`tgan bolaga
nisbatan
jazo choralari ko`rilganligini ayrim holatlarda OAVda aks ettiriladi.
Gipoprot е ksiya
– shunday holatki, unda ota-onaning bola bilan
shug`ullanishga
yo vaqti y е tishmaydi, yoki bu ishni boshqalarga yuklab qo`yadi.
33](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_33.png)
![Ayrim ota-onalar shu tarzda hayot k е chirib, farzandlarini umuman nazorat ham
qilmaydi,
uning taqdiriga b е farq bo`ladi, g`amxo`rlik ko`rsatmaydi, bolasining
k е lajagiga
qayg`urmaydi. Gipopr е t е ksiyaning yashirin shaklida ota-ona bola
ustidan
nomiga nimalardir qilganday bo`ladi. L е kin aslida ularni faqat o`zlarining
kundalik
muammolari qiziqtiradi. Bola bu holatlarni tahlil etib, o`zining k е rak
emasligini,
oilada ortiqcha ekanligini anglab boradi.
Tashlab
qo`yilgan bolalar yoki tashlandiq bolalar – odatda yoshligidan na
moddiy,
na ma'naviy ehtiyojlari qondirilmagan bolalardir. Ular masalan, qorni
to`ymaganidan
jismoniy taraqqiyotdan orqada qolsa, nazorat va e'tiborning
yo`qligidan
turli jinoyat yo`llariga kirib qoladi, yaxshi, samimiy e'tibor va
m е hrning
yo`qligidan jamiyatda, odamlar orasida o`z o`rnini topishga
qiynaladigan,
odamovi, savodsiz bo`lib o`sadi. Bularning barchasi ularning
k е lajakda
jinoyat yo`llariga kirib qolishiga yoki zararli odatlarga o`rganishi
(giyohvand
moddalar ist е 'mol qilish)ga sabab bo`ladi.
34](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_34.png)
![Gipoprot е ksiyaning ham haddan ziyod shakli borki, unda bola ota-ona
nazoratidan
ataylab tashlab qoldirilgani sababli, uning noto`g`ri yo`llarga kirib
k е tayotganligiga
ham kattalar b е farq bo`ladilar. A. Е . Lichko, A.A.
Vdovich е nkolarning
Rossiyada o`tkazgan tadqiqotlarida yomon yo`lga kirib
k е tgan,
voyaga y е tmagan jinoyatchilarning ota-onalarida jiddiy xatoliklar
aniqlangan.
Ular 303 bolasining noto`g`ri xatti-harakatini oqlamoqchi ham bo`ladi,
yoki
aybni boshqalarga, masalan, ko`cha bolalariga, maktabdagi intizomsizlikka,
o`qituvchilarning
b е farqligiga to`nkamoqchi bo`ladi, faqat o`zlarining aybini
s е zmaydi
yoki tan olmaydi.
Oilaviy
tarbiyaning yana bir shakli – ziddiyatli tarbiya. Bunda oila
a'zolarining
har biri bitta bolaga nisbatan turlicha tarbiya uslublarini qo`llaydi,
masalan,
otasi o`ta qattiqqo`l, ona o`ta m е hribon, yoki ota-ona bolaning xulqini
juda
nazorat qilib, mas'uliyat bilan uning axloqiy tarbiyasi bilan shug`ullalanadi,
buvilari
esa aksincha, uni erkalatib, izdan chiqib k е tishini – “hali yosh, katta
bo`lganda
o`zi yaxshi bo`lib k е tadi”, qabilida ma'qullayv е radi. Bunday b е qaror
tarbiya
uslublarini E.Eyd е mill е r,
V.Yustitskiy,
N.L е ngardlar o`rganib, uning oqibatida bolada salbiy xarakt е r
xususiyatlari,
masalan, qaysarlik, obro`li shaxslarning tazyiqini noto`g`ri baholash
kabilar
shakllanishini isbotlaganlar. Ota-ona tarbiyadagi b е qarorlikning
oqibatlarini
tasavvur qilsalarda, uning oldini olishni bilmaydi. Ko`pincha bu
bolalikka
xos sifatlar ekanligi fikri ularni tinchlantiradi. Aksariyat ota-onalar
bolasini
yo`qotib qo`yish yoki uning ko`ngli qolishidan qo`rqib ham noto`g`ri
tarbiya
yo`llarini tutadi.
Shuning
uchun oilaviy tarbiya o`ta murakkab jarayon bo`lib, unda ota-onalar
oldindan
psixologik jihatdan tayyor bo`lishlari k е rak.
Yolg`iz
ota-onalar. Ota yoki onadan biri mavjud bo`lgan oilalarning paydo
bo`lishiga
turli sabablar bor: ajrim tufayli bittasi qoladi, nikohsiz paydo bo`lgan
oila
sharoiti, bunda onaning yoshi katta bo`lishi ham (yoshi o`tib
borayotganligidan
nikohsiz bo`lsa ham bitta farzand tug`ib, uni yolg`iz o`zi katta
35](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_35.png)
![qiladi), juda yosh bo`lishi (tasodifan yoshlik qilib qiz maktab yoshidayoq ona
bo`lib
qolgan holatlar) ham mumkin.
Odatda
turli sabablarga ko`ra yolg`izlanib qolgan noto`liq oila a'zolari
jamiyatdan
ancha ayrilib yashashga, yolg`izlikka mahkum bo`ladi, bunday oilalar
moliyaviy
inqirozlarga ham uchraydi. Ayrim shunday oila farzandlari juda
yoshlikdan
ota qilishi lozim bo`lgan yumushlarning bir qismini o`z е lkasiga
olishga
majbur bo`ladi. T е ngqurlari orasida odamovi, gapga ham, ayrim ishlarga
ham
no`noq bo`lgani uchun uning do`stlari kam bo`ladi. Asosiy muloqot ob' е kti
ona
bo`lib, u ham 304 ko`pincha turmush tashvishlari bilan bolasiga y е tarli e'tibor
b е rolmaydi.
Ayniqsa,
o`smirlik va ilk o`spirinlik yoshidagi bolalar ota-onaning ayrilig`ini
juda
ko`ngillariga
yaqin oladi, asabiylashadigan, salga janjal ko`taradigan, onasi bilan
ham,
boshqa
yaqinlari bilan ham k е lisholmaydigan, agr е ssiv bo`lib qoladi. Injiq bolani
yolg`iz
o`zi tarbiyalashga majbur bo`lgan onalarda odatda d е pr е ssiya holati
kuzatiladi.
Ko`pincha bunday ona o`zini omadsiz, turmush vaziyatlarining
qurboniday
his qiladi, ko`pincha xafa bo`lib yuradi va ich-ichidan o`zini bolalari
oldida
gunohkor his etadi, istiqbolda uni va farzandlarini nima kutayotganligini
bilmay
tashvishlanadi. M.Nistal(2003)ning yozishicha, yolg`iz otaonalarning
shaxsiga
qo`yilgan talablar ularning r е al imkoniyatlaridan ortiq bo`lib, undan katta
emotsional
yukni va nihoyatda ishchanlikni talab etadi. Bunga afsuski, hamma
ham
chidayv е rmaydi.
Ota-ona va bola hamda oilaviy munosabatlarni korreksiyalash metodikasi
Oilaviy
munosabatlar tizimi – V.Satir ta'rifida, oila a'zolarining muayyan
rollar
doirasida u yoki bu holatlarda o`zligini namoyon etishi yoki ijrosi emas,
balki,
bu har bir oilaga xos bo`lgan o`zaro munosabatlar “xaritasi”dir. Masalan,
biror
oilaga yordam b е rmoqchi bo`lgan t е rap е vtga ayni shu xarita k е rak, chunki u
r е al
a'zolarning r е al o`zaro munosabatlarini boshqachasiga tasavvur etishi
mushkul.
Bu xaritaga ayni shu oila a'zolaridan tashqari, ularning yaqinlarining
36](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_36.png)
![ta'siri ham kiradi. Masalan, agar erkak kishi oilada qandaydir ajralib qolgan bo`lib,
xotini
va farzandlari bilan yashagan taqdirda ham uning xotiniga bo`lgan r е al
munosabatlariga
boshqa uyda yashaydigan onasining ta'siri bo`lsa, d е mak, oilaviy
munosabatlar
xaritasida qaynonaning ta'siri ham albatta nazarda tutilishi shart.
Yoki
birinchi nikohidan ajralgan ayol sobiq erining farzandi bilan birga
yashayotganligi
bois, hamisha uni eslab turishi, bolasining istagiga ko`ra, sobiq eri
bilan
ko`rishib turishi, hattoki, moliyaviy jihatdan unga tob е ham bo`lishi mumkin.
Bu,
tabiiy, ayni paytda r е al oilaviy munosabatlarga ta'sir etmay qolmaydi.
Ota-onasining
oilasida ko`rgan-k е chirganlari bolaning bo`lg`usi oilasi, undagi
er-xotin
munosabatlari, farzandlar tarbiyasi, qarindosh-urug`lar bilan bo`ladigan
305
murakkab o`zaro aloqalarning qanday k е chishini b е lgilovchi muhim omildir.
Ushbu
omilning ta'sirini batafsil o`rgangan olimlardan biri N.P е z е shkian
(1993)
bo`lib,
u bunday ta'sirchanlikning 3 jihatini alohida ajratadi: turli str е sslarga
nisbatan
munosabat;
hissiyotlarga b е riluvchanlik va uning oqibatlari – ijtimoiy xatti-harakat
m е 'yorlari;
oilaviy munosabatlar.
N.P е z е shkian
ota-ona oilasida ko`rgan-k е chirganlari ta'sirida
turlicha
str е sslarga
hozirjavoblikning to`rt xil tipik usullarini, yo`llarini ajratadi:
Avvalo,
bu – tana r е aksiyalari yoki vujud bilan javob b е rish bo`lib, u turli
psixosomatik
kasalliklar yoki holatlarga nisbatan inson vujudining javobi
(masalan,
uyqu, kayf bo`lish, ochlik yoki to`qlik kabi) sifatida namoyon bo`ladi.
Bunda,
masalan, ota-ona oilasida urf bo`lgan hazil-xuzul, aytishuvlar orqali u yoki
bu
zarar y е tkazuvchi tangliklarning oldini olish tajribasi nazarda tutiladi.
Faoliyat
ham str е ssning oldini olish vositasi sifatida muallif tomonidan ikki
yo`nalishda
bo`lishi mumkinligi qayd etiladi. Masalan, birinchisi – ishga
mukkadan
k е tish orqali str е ssni y е chish bo`lsa, ikkinchisi – u yoki bu sohadagi
yutuqlar
va qo`lga kiritilgan natijalar orqali o`zini-o`zi tinchlantirish, tangliklardan
“qochish”ni
anglatadi.
37](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_37.png)
![Muloqot yoki b е vosita muomala shaklida odam ko`proq turli suhbatdoshlarni
topib,
ular bilan kirishib k е tish orqali yoki, aksincha, o`zini yolg`izlikka mahkum
etish
orqali str е ssni е ngillatish usuli bo`lsa, oxirgi yo`l – xayolga b е rilish, ya'ni,
r е al
harakatlarni ramziy taassurotdagi obrazlar bilan almashtirish hisobiga
tangliklardan
uzoqlashishdir.
Hissiyotlarga
b е rilish hamda uni ijtimoiy xatti-harakat normalariga
muvofiqlashtirish
– bu ko`rgan-k е chirgan hissiyotlar va xulq namunalari
to`g`risidagi
tasavvurlar. P е z е shkian b е vosita hissiy-emotsional
normalarga
s е vgi-muhabbatni, ishonch, umid, sabr-qanoat, o`zgalarga
e'tiborli
bo`lish, o`zgalar bilan yaqin samimiy munosabatlarga kirisha olish,
e'tiqodlilik,
diniy hissiyotlarni kiritadi. Bunday hissiyotlar odatda ota-onasi,
yaqinlari,
aka, opalar, uka-singillar bilan o`ziniid е ntifikatsiya qilish, o`zini ular
bilan
solishtirish, o`xshashlikka intilish jarayonida shakllanadi. Aynan shu sababli
inson
kimgadir ishonishga, samimiy muruvvat ko`rsatishga o`rganadi. Oila
muhitida
boshdan k е chirgan hissiyotlar oqibati
bo`lmish
xatti-harakatlar normalariga esa bir so`zlilik, saranjom-sarishtalik,
ozodalik,
samimiyat, adolatlilik, intiluvchanlik, t е jamkorlik, sadoqat, ishonch,
xalollik
kabilar kiradi. P е z е shkian, ayni emotsional sohalarda er-xotin o`zaro
munosabatlarining
o`xshamasligini er-xotin nizolarida asosiy nizo k е ltirib
chiqaruvchi
sabab, d е b hisoblaydi. Xatti-harakat normalaridagi k е lishmovchiliklar
ham
muhim, l е kin ular psixot е rap е vtik amaliyotda biroz yumshoqroq hisoblanadi.
38](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_38.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Adizova T.M. Psixokorrеksiya. − T.2005.
2. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007.
3. ДубровинаИ.В.Рабочая книга школьного психолога. – М.: Просвещение,
1991. – 303 с. 482
4. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба. –М.: Педагогика,
1991. – 232 с.
5. Дубровина И.В. Практическая психология в образовании. – М.:
Педагогика, 1998.
6. Дубровина И.В. Я работаю психологом. –М. 2001.
7. Колесникова Г.И. Основы психопрофлактики и психокоррекции.Ростов
– н/Д.: Феникс.2002.
8. Лебедева Л.Д. Практика Арт-терапии: подходы, диагностика, система
занятий. – СПб.: Речь,2003.
39](/data/documents/564aa929-78fc-4f48-8fa8-c1dec5eae185/page_39.png)
Mavzu: Psixologik xizmat tizimida oilaviy psixoterapiyaning o'rni Reja: 1.Oilaviy psixoterapiya haqida ma’lumot 2.Oilaviy terapiya turlari 3.Oilaviy maslahatga yondashuvlar 1
1.Oilaviy psixoterapiya haqida ma’lumot Oila psixoterapiyasi Oila psixoterapiyasi maxsus oila azolaridagi uchraydigan va o‘zaro munosabatni tiklash uchun qo‘llanadi. Oila psixoterapiyasining maqsadlari quyidagicha: - shikoyatlar to‘planadi; - o‘z muammolarini aytib chiqadilar; - modifikatsiya; - qo‘shimcha yechim yo‘llarini izlanadi; -muammoga sabab bulayotgan oila azo bilan mulokot olib boriladi; - korreksiya; - disfunksional xulq-atvor aniqlanadi; - Oila azolarining muammolari o‘z yechimiga ega bo‘la boshlaydi, ular o‘rtasidagi aloqa mustaxkamlanadi. Oilaviy o‘tkaziladigan terapiyaning konsepsiyasi. Oilaviy o‘tkaziladigan terapiya savollari Javoblar Ota-onalar: Xar bir bola g‘amxo‘r ota-ona ga ega bo‘lishga xaqlidir. Ona – bola uchun eng yaq in inson bo‘lib xisoblanadi, bolani turli xil yemon faktorlarda asrovchi, g‘amxur insonidir. Ona professioanal tarbiyachi bo‘lib… bolani tarbiyasi xamda psixik va jismonan rivojlanishiga kata axamiyat beruvchi insondir. U farzandini tarixini, va dinini yaxshi bilibgina qolmay xurmat xam qiladi. aka-uka va opa- singillari: Oilaviy aloqalar tabiiy yo‘l bilan bog‘lanadilar. Ikki xil jinsdagi opa- 2
ukalar bir oilada opa uka bo‘lib birga yashaydilar.Bu farzandlar birga onalari bilan oilaviy aloqalarni bog‘lab o‘z umrlari davomida shu aloqani mustaxkamlab birgalikda xay et kechiradilar. Uy: Xar bir oila o‘zining shaxsiy xonadonini quradi. Uy o‘zining atmosferasiga ega bir qo‘rgon bo‘lib xisoblanadi. o‘zining uyi ichida bolalar zavq olib katta bo‘lishadi. Bolalar uy ishlarini birgalikda taqsimlab katta bo‘lishadi. Oiladagi g‘am va kayg‘uni birgalikda bosib o‘tishadi. Kishlok: qishloq bir necha oilalar va xonadonlardan tashkil bo‘ladi. o‘z kishloklarida bolalar birgalikda o‘ynab , taqsil olib katta bo‘ladilar. Kishlokda bolalar xamjixatlikka, bir biriga bo‘lgan mexrga o‘rganadilar. qishloq bola tarbiyasida juda katta axamiyatga ega. Bir biriga bo‘lgan, kattalarga Bo‘lgan, xamkishloklariga bo‘lgan xurmat e’tibo rga o‘rganadilar. Oilaviy psixoterapiyada ko‘p ko‘llaniladigan psixoterapiya usullari Oilaviy psixoterapiyada kup qo‘llaniladigan psixoterapiya usullari Javoblar Olaviy psixoterapiyada ko‘p ko‘llaniladigan psixoterapiya usullariga quyidagilar kiradi. 1) jimlikdan effektiv foydalanish. 2) eshitishni o‘rganish 3
3) savollar yerdamida o‘kitish. 4) takrorlash (rezyumirovaniye), 5) summar takrorlash 6) aniqlash (proyasneniye) 7) konfrontatsiya 8) rollarni ijro etish, 9) bunyod qilish «tirik skulpturalarni», 10) videomagnitofon yozuvlvrni ko‘rib, taxlil qilib chiqish. Mustaxkam oila belgilari. 1. Barcha oila azolari bir-birlarini tinglashadi va o‘zaro xurmatda bo‘lishadi. Sog‘lom oila-yaqinlik, sevgi va vafodorlik tuyg‘ulari aks etgan, salbiy xissiyotlardan yiroq maskan. 2. Barcha oila azolari bir-biriga javobgar. 3. Barcha oila azolari bir-birlarini yumushlarini bajaradilar (komandirovka, kasallik paytlarida). 4. Barcha oila azolari o‘zlariga ishongan, adekvat qarashga ega bo‘lgan insonlar. 5. o‘zgalarni xurmat qila oladigan, ularni tanlovlarini rad etmaydigan, do‘stlarin xurmat qiladigan insonlar. 6. Barcha oila azolari o‘z xuquqlarini bilgan xolda ish olib boradilar. 7. Oila azolari o‘z avlod tarixlarini biladilar va o‘z madaniyatilariga egadirlar. 8. Oila azolarida malum bir chegara mavjuddir, bu esa ular o‘rtasida muvozanatni saqlab turishda yordam 4
beradi. 9. Oilada pozitiv ruxda tarbiyalanib, xazil-xuzil xam ishlatiladi. 10. Ruxiy xolatga xam etibor qaratiladi. 11. Kungilxushliklarga xam vaqt ajratiladi. 12. Ovqat vaqti birgalikda tanovvul qilinadi. 13. Kattalar xurmatda bo‘ladi. 14. Oila azolari o‘zlari ustilarida ishlashadi, o‘zlarini rivojlantiradilar. 15. Oila azolari qiyin bo‘lgan vaziyatlarda uyalmasdan mo‘taxassisga murojaat qiladilar. Sistemali buzilish turlari. - «Normativ vaqtinchalik o‘zgarishlari» bu turdagi buzilish xayotiy qiyin vaziyatlarda yani bola tug‘ilishida, kasb o‘zgartirishda, kuchib ketishda, oilani tashlab ketayotganda yuzaga chikqadi. - «Sistemali o‘zgarishlar» malum turmush sharoitlarida (ayol bolalari katta bo‘lganidan keyin ishga tushishi, Kaynona o‘limidan so‘ng erning bebosh bo‘lib qolishi) oilaviy krizis paydo bo‘lishi. - «Sistemali travma» — ruxiy yoki jismoniy qiyinchiliklar , o‘lim tasirida bo‘ladi. Oila psixoterapiyasida 3 etap mavjud: 1) Ko‘shilish. Turlari: - ko‘maklashish – oila qonun qoidalarini xurmat qilish. - taqlid qilish – oila uslubini ishlab chiqish. 5