logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA OILAVIY HUQUQ. OILA TUSHUNCHASI

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA OILAVIY HUQUQ. OILA TUSHUNCHASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.6494140625 KB
Ko'chirib olish
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA OILAVIY HUQUQ. OILA TUSHUNCHASI REJA: KIRISH ASOSIY QISIM 1.Oila huquqi tushunchasi 2.Oilaning huquqiy asoslari 3.Oila huquqi.Uning manbalari va prinsiplari. 4. Oila a’zolarining majburiyatlari va vazifalari XULOSA ADABIYOTLAR KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Oila tushunchasi shundaki odamlarning o’zaro er- xotin yoki qarindoshlik rishtalari bilan mustahkamlangan guruhi emas, balki qonunda belgilangan huquq va majburiyatlarga ega bo’lgan shaxslar guruhidir. Binobarin,oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlar oila huquqi normalari bilan belgilangan bo’lib,ular oilaviy-huquqit munosabatlar deyiladi. Oilaviy munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy qununiy hujjatlar quyidagilar: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Fuqorolik kodeksi, Oila kodeksi va munosabatlarni tartibga soluvchi boshqa normativ hujjatlar. O’zbekiston Respublikasining yangi Oila kodeksi 1998 yil 30 aprelda qa’bul qilingan. Kurs ishining maqsadi. Oila huquqi sohasida xalqaro shartnomalar va xalqaro huquq ham oila qonunchiligining manbai bo’lib hisoblanadi.Fuqorolarnning O’zbekiston Respublikasining oila qonunchiligida nazarda tutilgan huquqlari, erkinliklari, manfatlari va albatta,majburiyatlari tarkibiga kiradi: Er-xotin (shaxsiy va mulkiy) huquqlari va majburiyatlari; Ota-onaning (shaxsiy va mulkiy) huquqlari tva majburiyatlari; Nikoh tuzishga teng huquqlar; Voyaga yetmagan bolalarning (shaxsiy va mulkiy) huquqlari va majburiyatlari; Ota- onalar va bolalar er-xotin va sobiq er-xotin,qarindoshlar va boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari; Nikoh tugatilish asoslari (OK 37-m); Kurs ishining vazifalari. Yoshlarga oila huquqini o’rgatishdan asosiy maqsad, ularni kelajak turmushga tayyorlash, o’z kasblarida olgan bilimini joriy etish ko’nikmasini xosil qilish. Ularda oila qonunchiligi haqida chuqur bilimni shakllantirish, qonunning tamoyillarini o’rgatish va oilaviy – huquqiy munosabatlar doirasidan kelib chiqadigan muammolarni yechishda olingan bilim bilan hal qila olishni o’rgatishdan iborat. Oila uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyot natijasidir, jamiyat tuzilishining ob`yektiv zarur, ajralmas qismidir. Kurs ishining ob’yekti, subyekti va predmeti. Oila huquqi predmeti – oilaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan munosabatlardan iborat. Oila huquqi normalari quyidagilardir: - nikohdan o`tish tartibini va shartlarini belgilaydi; - oilada er-xotin o`rtasida, ota-onalar va bolalar, oilaning boshqa a`zolari o`rtasida paydo bo`ladigan shaxsiy va mulkiy munosabatlarni tartibga solib turadi; - boshqalarning bolalarini o`ziga bola qilib olish, vasiylikka olish, homiylik qilish, bolalarni o`z tarbiyasiga olish munosabati bilan vujudga keladigan munosabatlarni tartibga solib turadi; Oilaviy huquq sub`yektlarining huquq va majburiyatlari begonalashtirilmaydigan, ya`ni boshqalarga topshirib bo`lmaydigan huquq va majburiyatlardan iborat. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki undagi huquqiy madaniyat va uning tarixiy shakillari hamda shkillanishining ijtimoiy, ta’limiy va metodik asoslarning tahlil qilishi ochib berishi, demokratik jamiyat uchun muhum bo’lgan bu vazifalarni o’quvchilarda shakillantrish hamda rivojlantrishning ilmiy asoslarini yaxshiroq bilib olishga yordamlashadi. Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishiga kirish, asosiy qism, 4 ta paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 1. Oila huquqi tushunchasi va predmeti Oilaviy huquqiy munosabatlarning subekti bo’lib er-xotin, ota-ona, bolalar, vasiylar va homiylar, boshqa qarindosh urug’larhamda oila qonunchiligi soxasida u yoki bu munosabatlarni hal etishda ishtirok etuvchi yuridik shaxslar, fuqorolar uyishmasi, muassasalar, o’rganlar, ijtimoiy birlashmalar hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida «Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish –huquqiga ega», deb yozilgan. Ma’lumki, oila hayotning abadiyligini ta’minlaydi, vorislar ota - ona boshlagan ishni davom etishini amalga oshiruvchi muqaddas dargoh. Bu dargoh millatning urfodatlarini saqlashga ko’maklashadi. Shu bilan birga oila, kelajakda farzandlar qanday inson bo’lib yetilishiga ta’sir ko’rsatadigan tarbiya o’chog’idir. Oila huquqi fani nikoh to’zish, nikohdagilarning huquqiy munosabatlarini, ota – ona va farzandlarning mulkiy va shaxsiy majburiyatlarini, nikohni bekor qilish, uning oqibatlarini va boshqa oilaviy turmush bilan bog’liq huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Yoshlarga oila huquqini o’rgatishdan asosiy maqsad, ularni kelajak turmushga tayyorlash, o’z kasblarida olgan bilimini joriy etish ko’nikmasini xosil qilish. Ularda oila qonunchiligi haqida chuqur bilimni shakllantirish, qonunning tamoyillarini o’rgatish va oilaviy – huquqiy munosabatlar doirasidan kelib chiqadigan muammolarni yechishda olingan bilim bilan hal qila olishni o’rgatishdan iborat. Oila uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyot natijasidir, jamiyat tuzilishining ob`yektiv zarur, ajralmas qismidir. Oila eng muhim ijtimoiy vazifalarni: insonni yaratish, bolalarni tarbiyalash, odamlarni jismoniy va ma`naviy jihatdan kamol toptirish, ularni ma`naviy birlashtirish, birgalikda xo`jalik yuritishni ta`minlash, o`zaro yordam ko`rsatish, jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotini ta`minlash, demografiya jarayonlarini yaxshilash vazifalarini bajaradi. Oila bolalar to`g`risida g`amxo`rlik qilishga, ona va bola manfaatlarini muhofaza etishga, onalikni rag`batlantirishga qaratilgan tadbirlar turkumini nazarda tutuvchi huquq oilaviy munosabatlarni mustahkamlashning muhim vositasi hisoblanadi. Oila davlat himoyasiga olingan bo`lib, Konstitutsiyada bu haqda shunday deyiladi: “Oila jamiyatning asosiy bo`g`inidir, hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo`lish huquqiga ega”. Oila-kishilarning tabiiy-biologik, huquqiy va ma`naviy munosabatlariga asoslangan birlik. Oila huquqi er-xotinlar, ota-onalar va bolalar, shuningdek oilaning boshqa a`zolari o`rtasidagi shaxsiy va mulkiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi huquq tarmog`idir. Ammo oilaviy munosabatlarning barchasi ham huquq tomonidan tartibga solinmaydi. Bu munosabatlarning aksariyati axloqiy, ruhiy tusda bo`lib, o`z mohiyatiga ko`ra ularni huquq yo`li bilan tartibga solib bo`lmaydi. Oila huquqi fuqarolik huquqi bilan chambarshas bog`liqdir.Oila huquqi fuqarolik huquqidan quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi: 1) Oilaviy munosabatlar fuqarolik huquqiga xos bo`lmagan yuridik faktlardan vujudga keladi; 2) Oilaviy munosabatlar fuqarolik huquqidan farqli o`laroq, ko`proq shaxsiyhuquqiy mohiyatga ega; 3) Oilaviy huquq sub`yektlarining huquq va majburiyatlari begonalashtirilmaydigan, ya`ni boshqalarga topshirib bo`lmaydigan huquq va majburiyatlardan iborat. Oila huquqi predmeti – oilaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan munosabatlardan iborat. Oila huquqi normalari quyidagilardir: - nikohdan o`tish tartibini va shartlarini belgilaydi; - oilada er-xotin o`rtasida, ota-onalar va bolalar, oilaning boshqa a`zolari o`rtasida paydo bo`ladigan shaxsiy va mulkiy munosabatlarni tartibga solib turadi; - boshqalarning bolalarini o`ziga bola qilib olish, vasiylikka olish, homiylik qilish, bolalarni o`z tarbiyasiga olish munosabati bilan vujudga keladigan munosabatlarni tartibga solib turadi; - nikohni bekor qilish tartibi va shartlarini belgilaydi; - fuqarolik holati to`g`risidagi hujjatlarni ro`yxatdan o`tkazish tartibini belgilaydi. Oila huquqining manbasi: - O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi; - 1998 yil 30 aprelda qabul qilinib, 1998 yil 1 sentyabridan kushga kiritilgan. Oila Kodeksi; -O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining ayrim moddalari; - Oila to`g`risidagi qonunlar. Oila huquqining asosiy qoidalari: - oilada barsha masalalarni hal qilishda er-xotinning teng huquqligi; - onalikni muhofaza qilish va rag`batlantirish; - balog`atga yetmagan bolalarni tarbiyalash to`g`risida g`amxo`rlik qilish; - bir nikohlik; - nikoh ittifoqining erkinligi va ixtiyoriyligi; - oilaviy munosabatlar qatnashchilarining bir-birini ma`naviy va moddiy jihatdan qo`llab –quvvatlashi hamda bir-biri to`g`risida g`amxo`rlik qilishi. Nikoh tushunchasi. Bu tushuncha oila huquqining asosiy tushunchalaridan biri hisoblanadi. Nikohning ta`riflari xilma-xil bo`lib, ulardan eng maqbuli quyidagishadir: “Nikoh-bir-birini sevgan va nikoh yoshiga yetgan erkak va ayolning umuminsoniy qadriyatlar va Sharq an`analariga asoslangan oilada bolalarni tarbiyalashga yo`naltirilgan, o`zaro shaxsiy nomulkiy va mulkiy huquq va majburiyatlarni keltirib chiqaradigan qonun asosidagi oilani yaratish maqsadidagi o`zaro kelishilgan, butun umrga mo`ljallangan ittifoqdir”. Nikoh va oila bir-biri bilan uzviy bog`liq tushunchalar. Shu jihatdan, oila-eng avvalo jamiyat asosini tashkil etuvchi, bolalarni tarbiyalash va ularni shaxs sifatida shakllantirish muhiti bo`lgan birlamchi yacheykadir. Yoki boshqacha qilib aytganda, oila jamiyatning ilbo`g`inidir. Oila muqaddasdir. Jamiyat unga g`amho`rlik qiladi. Oilaning muqaddasligiga yondashuv turlicha bo`lishi mumkin. Bugungi kunda ayrim mutaxassislar, masalan,sotsiologlar oila bo`lishi uchun erkak va ayolning o`zaro munosabati yetarli asos deb hisoblamoqchi bo`ladilar. Ularning fikricha farzandlar bu yerda rol o`ynamaydi. Yuristlar esa oila bo`lishi uchun, albatta qonuniy nikoh bo`lishi, ya`ni erkak va ayolning o`zaro ittifoqi tegishli organlar ro`yxatidan o`tishi kerak, aks holda erkak va ayolning birga yashashi ( necha yilligidan qat`iy nazar) nikohni keltirib chiqarmaydi deb hisoblaydilar. Shundan kelib chiqib diniy rasm-rusmga asoslangan nikohni huquqiy ahamiyatga ega emas deb e`tirof etiladi. Nikoh shartlari: 1) o`zaro nikoh tuzishni istagan shaxsning nikoh yoshiga yetishi; 2) nikohdan o`tuvchilarning o`zaro roziliklari. Bundan boshqa shartlar ham mavjud, ya`ni muhabbat bo`lishi, biri-birisi bilan bog`lanib qolishi, bir-birini yoqtirishi kabi. Bunday shartlarni ayrim huquqshunoslar tan olsa, ayrimlari rad etishadi. Nikoh yoshi. Oila kodeksining 15-moddasiga binoan O`zbekistonda erkaklar uchun o`n sakkiz yosh, ayollar uchun o`n etti yosh yetib belgilangan. Nikoh yoshi uzrli sababalarga ko`ra, mahalliy hokimiyat organlarining ruxsati bilan, ko`pi bilan bir yilga kamaytirilishi mumkin. Nikoh yoshi har bir mamlakatning o`z shartsharoitidan kelib chiqadi va u hamma joyda bir xil qilib belgilangan emas. Quyidagi holatlar nikoh tuzishga qarshilik qilishi mumkin: - nikohga kiruvchilardan birining boshqa nikohda bo`lishi; - nasl-nasab shajarasi bo`yicha to`g`ri tutashgan qarindoshlar o`rtasida, tug`ishgan va o`gay aka-ukalar bilan opa-singillar o`rtasida, shuningdek, farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka olinganlar o`rtasida; - nikohga kiruvchilardan birining ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi sababli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilishi. Tibbiy ko`rikdan o`tish. Oila Kodeksining 17-moddasi “Nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko`rikdan o`tkazish” deb nomlangan. Unga binoan, nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko`rikdan o`tkazish, shuningdek, tibbiy-irsiy hamda oilani rejalashtirish masalalari bo`yicha maslahatlar berish nikohlanuvchi shaxslar roziligi bilan davlat sog`liqni saqlash tizimi muassasalari tomonidan amalga oshiriladi. Nikoh tuzish tartibi. Qonunga ko`ra, nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida tuziladi. Nikoh tuzish nikohlanuvchilarning fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlariga ariza bergan kundan boshlab bir oy o`tganidan keyin, ularning shaxsan o`zlari ishtirokida amalga oshiriladi. Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organi nikohni ro`yxatga olishni rad etganda, shikoyat bilan sudga yoki bo`ysunishiga ko`ra yuqori turuvchi organga murojaat qilinishi mumkin. Quyidagi holatlarda nikoh tugatilishi mumkin: - er-xotindan birining vafoti yoki ulardan birini vafot etgan deb e`lon qilinishi oqibatida; - er-xotindan biri yoki har ikkalasining arizasiga muvofiq nikohdan ajratish oqibatida; - sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan er-xotinning vasiysi bergan ariza natijasida. Nikohni ajratish. U ikki xil yo`l bilan amalga oshiriladi. 1) Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida nikohni ajratish. Bu balog`atga yetmagan bolalari bo`lmagan er-xotinning o`zaro roziligi asosida amalga oshiriladi. Quyidagi holatlarda nikohdan ajratish er-xotinning arizasiga binoan balog`atga yetmagan bolalarining borligidan qat`iy nazar amalga oshiriladi: - sud tomonidan bedarak deb topilgan bo`lsa; - sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo`lsa (ruhiy kasalligi yoki aqliy zaifligi sababli); - sodir etgan jinoyati uchun uch yildan kam bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum etilgan bo`lsa. 2) Sud tartibida nikohdan ajratish. U quyidagi hollarda amalga oshiriladi: - nikohdan ajratishda er-xotindan birining yo`qligi sababli; - umumiy balog`atga yetmagan bolalari bo`lgan er-xotinning o`zaro roziligi bilan. Nikohdan fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida ajratilganda ajratilganlik ro`yxatga olingan kundan, nikohdan sudda ajratilganda esa, sudning hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab nikoh tugatiladi. Nikohni haqiqiy emas deb topish. U sud tartibida amalga oshirilib, quyidagilar asos deb olinadi: - nikohni tuzish shartlarining buzilishi; - nikohni tuzishga halaqit beruvchi holatlarning mavjudligi; - er-xotin yoki ulardan biri oila qurishni maqsad qilmagan, ya`ni sohta nikoh, - nikohlanuvchi shaxslardan birining tanosil kasalligi yoki odam immuniteti taqchilligi virusi borligini yashirishi. 2. Oila huquqi asoslari Oila huquqida talabalar va tinglovchilar: oila tushunchasini va uning asosiy vazifasini; • oila huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimini; • O’zbekistonda oila huquqining tarixini; • mazkur huquq manbalarini; • oilaviy – huquqiy munosabatlarni; • nikoh tuzilish tartibini; • nikohlanuvcxilarning tibbiy ko’rikdan o’tish sabablarini; • nikohdagilarning huquqiy holatlarini; • nikoh shartnomasi tushunchasini, uni to’zish tartibini; • oila a’zolarining shaxsiy va mulkiy huquq va majburiyatlarini; • farzandlarning ota – onasi oldidagi huquq va majburiyatlarini; • vasiylik va homiylik tushunchasi va ularni o’rnatish maqsadlarini; • oilaga tarbiyaga olish asoslarini; • chet el fuqarolarining oilaviy munosabatlarini O’zbekistonda tartibga solinish tartibini va boshqalarini o’rgatadi. Oila huquqi tizimi deyilganda oila kodeksi bilan huquqiy tartibga solinadigan munosabatlar tushuniladi. Oila huquqi huquqning mustaqil tarmog’i sifatida oilaviy huquqiy munosabatlar, oilaviy huquqiy munosabatlarning sub’ektlari, oilaviy huquqiy munosabatlarning ob’ektlari, oilaviy huquqiy munosabatlarning yuzaga kelish sabablari, nikoh, nikohning bekor bo’lishi, er-xotin oilaviy huquqiy munosabatlarning mazmuni, ota-onalar va bolalar o’rtasidagi shaxsiy, mulkiy, huquqiy munosabatlar, ota-onalar va farzandlar o’rtasidagi shaxsiy nomulkiy munosabatlar, oila a’zolarining va boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari, ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni joylashtirish shakllaridan iborat. Oila huquqining tizimi O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksida o’z aksini topgan. Oila huquqining asosiy manbai hisoblangan Oila Kodeksi 8 bo’lim, 30 bob, 238 moddadan iborat. I – bo’lim Umumiy qoidalar deb nomlanib 1 va 2 boblarni o’z ichiga oladi: 1. Asosiy qoidalar 2. Oilaviy huquqlarni amalga oshirish va himoya qilish . II – bo’lim Nikoh deb nomlanib 3, 4, 5, 6, 7, 8 boblarni o’z ichiga oladi: 3. Nikoh tuzish tartibi va shartlari 4. Er-xotinning shaxsiy huquq va majburiyatlari 5. Er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari 6. Er va xotin mol-mulkining shartnomaviy tartibi 7. Nikohning tugatilishi 8. Nikohning haqiqiy emasligi III – bo’lim Qon – qarindoshlik va bolalarning nasl – nasabini belgilash deb nomlanib, 9, 10 boblarni o’z ichiga oladi: 9. Qarindoshlik, qayin-bo’yinchilik va quda – andachilik 10. Bolalarning nasl-nasabini belgilash IV – bo’lim Ota – ona hamda voyaga yetmagan bolalarning huquq va majburiyatlari deb nomlanib, 11, 12, 13 boblarni o’z ichiga oladi: 11. Voyaga yetmagan bolalarning shaxsiy nomulkiy huquqlari 12. Ota – onaning shaxsiy nomulkiy huquq va majburiyatlari 13. Ota – ona hamda bolalarning mulkiy huquq va majburiyatlari V – bo’lim Oila a’zolarining va boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari deb nomlanib, 14, 15, 16, 17, 18 boblarni o’z ichiga oladi. 14. Ota – ona hamda bolalarning aliment huquqi va majburiyatlari 15. Er-xotinlar va sobiq er-xotinlarning aliment majburiyatlari 16. Qarindoshlar va boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari 17. Aliment to’lash to’g’risidagi kelishuv 18. Alimentlarni to’lash va undirish tartibi VI – bo’lim Ota – ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni joylashtirish shakllari deb nomlanib, u 19, 20, 21, 22 boblarni o’z ichiga oladi: 19. Ota – ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni aniqlash va joylashtirish 20. Farzandlikka olish 21. Vasiylik va homiylik 22. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat) VII – bo’lim Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish deb nomlanib, u 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 boblarni o’z ichiga oladi. 23. Umumiy qoidalar 24. Tug’ilishni qayd etish 25. Nikoh tuzilganligini qayd etish 26. Nikohdan ajralishni qayd etish 27. O’limni qayd etish 28. Familiya, ism va ota ismini o’zgartirish 29. Dalolatnoma yozuvlariga to’zatish, o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish 30. Fuqarolik holati dalolatnomalari yozuvlarini tiklash va bekor qilish VIII – bo’lim Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar ishtirokidagi oilaviy munosabatlarni tartibga solish deb nomlanib, u o’z ichiga bir nechta moddalarni oladi. Oila a’zolariga yoki oilaning sobiq a’zolarida tegishli, qonun bilan himoya qilinadigan axloqiy va moddiy qadiryatlar yuzasida oila huquqi subektlari qabul qiladigan harakat va qarorlar oilaviy huquqiy munosabatlarning obektlari bo’lishi mumkin; Bir-biriga nisabatan uyzaga kelgan muommolarni hal qilish jarayonida oilaviy huquqiy munosabatlarning subektlariga ega bo’lgan huquq va majburiyatlarning yig’indisi huquqiy subektlardir. Ma’lumki ibtidoiy jamoa tzumidan boshlab nikoh munosabatlari mavjud. Ilk davrda odamlar bilar-bilmas er-xotin, farzand tuyg’ularini his qilib, bir-birlari orasida burchlarini ham bajarar edilar. Avvalo, bu munisabatlar “guruh nikoh”, keyinchalik “juft nikoh”deb ataladi. Jamiyatda inson ongi rivoj topgan sari nikoh munosabatlarida ham o’zgarishlar yuzaga keldi. Jamiyatdagi urug’chilik davrionalik davridan patriarxat-otalik davriga o’ta boshladi.Bu davrga kelib erkaklar o’z xotiniga, ulardan tug’ilgan farzandlarga, topilgan daromadiga o’zi ega bo’lishi tuyg’usi vujudga keldi. Bu davr sivilizatsiya deb atalib yakka nikoh monogamiyaning kelib chiqishiga asos soladi. Shunday qilib, nikoh munosabattidagi o’zgarishlar, oilada ham ulkan o’zgarish tug’dirdi. Urug’chilik davrida ham,bugun ham oilaviy munosabatdagilarning asosiy maqsadi bir-birlariga yordam berish,tarbiyalash,g’amxo’rlik qilsh hysusiyatlari bilan bog’liq bo’lib, bu tashkilotda eng yaqin insonlar birlashadi. Ma’lumki, kishi oilada rivojlanadi,kamol topadi.Mustaqil Respublikamiz kelajagiga o’z hissasini qo’shadigan shaxs eng avvalo oilada tarbiyalanadi. Oila, nikohdailarning o’rtasida ahillik bo’lsagina,mustahkam bo’la oladi. Shuning uchun nikph nima, qanday tuziladi, jamiyatimizda uning o’rnini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Oila bu ota-ona,er-xotin,farzand va qarindosh-urug’lardan tuzilgan uyushma bo’lib,oila a’zolari o’rtasida mulkiy va shaxsiy huquq,majburiyatlarni vujudga keltiradi. Oila, davlat himoyasidadir. Oilaning davlatimizning kelajagidagi o’rniga keng baho berib,asosiy qonun Konstitutsiyaning “jamiyat va shaxs” bobida oila jamiyatning asosiy bo’g’ini ekanligi,u davlat muhofazasida bo’lish huquqiga ega ekanligi tasdiqlangan. Oila munosabatlari “O’zbakiston Respublikasi oila kodeksi”bilan tartibga solinadi.Bu munosabatlarni nikoh,er-xotin, ota-ona, farzandlar, oilaning boshqa a’zolari o’rtasidagi munosabatlardir. Oila qonunlarning asosiy vazifalari oilani mustahkamlashdan,oilaviy munosabatlarni o’zaro muhabbat,ishonch va hurmat,hamjihatlik,bir-biriga yordam berish hamda oila oldida uning barcha a’zolarining mas’ullik hissi asosida ko’rishdan,biron bir shaxsning oila masalalariga o’z boshimchalik bilan aralashishga yo’l qo’ymaslik,oila a’zolari o’z huquqlarini to’sqinliksiz amalga oshirishni hamda bu huquqlarnig himoya qilishdan iboratdir. Oila bu- jamiyatning bir bo’lagi,kichik bir vatan,insoniy muhabbat ifodasi,insonni dunyoga keltiradigan makon,ilk tarbiya o’chog’I yurt boyligi va tayanchi,mehrmuhabbat ramzi.bu barcha fuqorolardan o’z oilasini mustahkamlash, uning har bir a’zosini vatanparvar,davlatimiz uchun sidqidildan xizmat etuvchi,sodiq farzand qilib tarbiyalashni talab qiladi. Oila-jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida vujudga keladigan ichtimoiy hodisa bo’lib, u muayyan ijtimoiy munosabatlarni o’zida aks ettiradi.Respublika Prezident I.A.Karimov takidlaganidek:”Oila-bu jamiyatning asosi va boshlang’ich zarrachasidir.Oila farovonligi,bolalarni ma’naviy va jismoniy jihatdan sog’lom qilib tarbiyalash mamlakat boyligining va kuch-qudratining negizidir”. Respublikamizda oilaning jamiyatdagi tutgan o’rni va ishtirokini yanada oshirish oilaning huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy ma’naviy-axloqiy manfatlarini va farovonligini davlat tomonidan qo’llab-quvatlashni kuchaytirish maqsadida bir qator ishlar amalga oshirildi. Ma’lumki,1998-yil”Oila yili”deb e’lon qilindi.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan Oila manfatlarini taminlash borasida 1998-yilda amalga oshiriladigan tadbirlar borasida davlat dastiri tasdiqlandi.Shunigdek 1998-yil 2fevraldagi qarori bilan Respublika “oila” ilmiy-amaliy markaziy tashkil etildi.Mustaqil O’zbekistonimiz 1995-yil 6-martda “Onalikni muhofaza qilish to’g’risida”gi Konvebsiya qo’shildi. Davlat tomonidan oilalarga kun sayin g’amxo’rlik qilsh unga har taraflama yordam berish insonparvar demokratik davlatning muhim vazifalaridan biriga aylangandir.Oilaning davlat muhofazasida ekanligi Respublikamiz Prezidentimizning farmonlari o’z asini topmoqda.Prezidentning 1990-yil 3- maydagi Farmoni “Ko’p bolali oilalarga nafaqa miqdorini ko’paytirish to’g’risida”deb nomlangan edi. Yurtboshimiz I.A.Karimov bu borada:”eng muhim vazifa xalqchilik,adolatparvar jamiyatni vujudga keltirish.Bu jamiyatb poydevirini, ens avvalo,boy va badavlat, mehnat qadrini biladigan,ma’naviy sog’lom hamda madaniy saviyasi baland minglab milllionlab oilalar tashkil etildi” degan edi. Oila to’g’risidagi qonunlar davlat tomobnida izga solinishi talab etiladigan munisabatlarni tartibga solib turadi.Bu munosabatlar nikoh tuzish tartibi va shartnomalarni belgilaydi; oilada er-xotin o’rtasida ota-onalar (farzandlikga oluvchilar) bolalar, oilaning boshqa a’zolari o’rtasida paydo bo’ladigan shaxsiy va mulkiy munosabatlarni tartibga solib turadi; boshqalarning bolalarni o’ziga farzand qilib olish;vasiylikga olish; homiylik qilsh; bolalarni o’z tarbiyasiga olish munosabati bilan vujudga keladigan munosabatlarni tartibga solib turadi; nikohni bekor qilish tartibi shartlarini belgilaydi; fuqorolik holati to’g’risidagi hujjatlarni ro’yhatdan o’tkazish qoidalarini belgilaydi. Oila huquqi boshqa huquq sohalaridan farq qiluvchi hususiyatlarga qaramay fuqorolik huquqi bilan chambarchast bog’liqligini sezish mumkin. Bu farqlar quyidagilardan iborat: -Oilaviy munosabatlar fuqorolik huquqiga xos bo’lmagan yuridik faktlardan (nikoh, qarndoshlik, onalik, otalik, farzandlikga olish va boshqalardan vujudga keladi;) -Oilaviy munosabatlar fuqorolik huquqidan farqli o’laroq, ko’proq shaxsiy- huquqiy mohiyatga ega. -Oliaviy huquq subektlaring huquq va majburiyatlari begonalashtirilmaydigan, yangi boshqalarga topshirib bo’lmaydigan huquq va majburiyatlardan iborat. Olia huquqi predmeti-oilaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan munosabatlarni tashkil etadi. Nikoh,qarindoshlik,bolalarni oilaga tarbiyaga olish kabilardan yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlardan iborat bo’lib oila huquqi inson va fuqorolarning fuqorolik huquqining normalari bilan tartibga solinadi. Oila huquqining manbalari: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: -O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksi (1998-yil 30-aprelda №607-1sonli O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolangan va 1998-yil 1sentabrdan boshlab kuchga kiritilgan); O’zbekiston Respublikasining fuqorolik kodeksi. -O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qa’bul qilingan oila huquqiga oid qonunlar; -O’zbekiston Respublikasi Prezidentinig oila huquqiga oid farmon va farmoyishlar qarorlar: -O’zbekiston Respublikasi hukumatning normative huquqiy hujjatlari; -Xalqaro huquq normalari kabilar hisoblanadi. Oila- jamiyatning tabiiy va asosiy bo’g’inidir. Har bir oila, har bir fuqoro tinchhotirjam va tokin-sochin yashasa, davlatimiz obod, boy bo’ladi, gullab yashaydi. Davlatimizni harakatda bir oila deb tushunish mumkin. Bundan o’zaro hurmat va tartib-intizom bo’lmasa,oiling barcha a’zolaro o’z burchlarini ado etmas, bir-birida nisbatan mehr-oqibat ba ezgulik ko’rsatmasa, hotirjam va munosib tarizda yashash mumkin emas. Oila o’zinig ko’p arslik mustahkam va ma’naviy tayanchlarga ega bo’lib, turmush vijdon qonunlari asosida quriladi. Oilada kishilarning talabehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. Xalqimizning aksaryat qismi o’zining shaxsiy farovonligidan jo’ra oilasining omon-esonligi to’g’risida g’amxo’rlik qilishni birinchi o’ringa qo’yadi. Bu esa oily darajadagi qadriyat, inson qalbining gavharidir. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi 1992-yil 2-iyul qonunida ham oiladagi ta’lim masalasiga alohida e’tibor berilgan. Uning 16-moddasida qayd etilganidek, ota-onalar va oilaning boshqa a’zolari shaxsning jismoniy, ma’naviy kamoloti va aql zakovato rivojlanishiga g’amxo’rlik qilshlari lozim. Ota-onalar va ularning o’rnini bosuvchilar bolaning ma’lumotini oilada oilsh uchun imkoniyat yaratib berishga haqlidir. Bunday hollarda o’quvchilar ota-onalar yoki ularni o’rnini bosuvchi shaxslar bilan ta’lim muassasasi Ta’lim boshqaruvchi tegishli idoralar o’rtasida shartnoma tuzilib, unda bola, oila va jamiyatning manfatlarini hisobga olgan holda tomonlarnong huquqiy, iqtisodiy va boshqa majburiyatlarina belgilab qo’yiladi. Oilada ta’lim olayotgaqn shaxslar tegishli atstatsitadan o’tkach ta’limning istalgan bosqichidan boshlab ta’lim muassasasida o’qishni davom ettirishga haqlidir. Davlat oiladagi ta’limga yordam ko’rsatsadi. Tegishli davlat muassasalari tomonidan qonunlarda belgilangan tartibda metodik deagnostik maslahat yordamlari beriladi. Qonunlarda belgilangan hollarda va tartibda oilaga koppensiyatsiya to’lanishi mumkin. Mamlakatimizda qa’bul qilingan ko’pchilik qonunchilik hujatlarida oila, farzand tarbiyasi masalalariga katta etibor beriladi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining “O’zbekiston Respublikasida yoshlariga oid davlat siyosatining asoslari to’g’risida”gi 1991-yil 20-noyabr 16moddasida fuqorolar va yosh oilalarga ijtimoiy omtiozlar chunonchi:yakka tartibga uy qurush uchun yer ajratish, uy joy sotib olish,uy joy qurush, kopirativlarga a’zo bo’lish uchun pay badallari to’lash, ro’zg’or buyumlari (shu jumladan chorvo mollari), uzoq muddat foydalanadigan kundalik uy jihojlari sotib olish, tijorat sosida amal qiladigan o’quv yurtlarida ta’lom olish uchun hqa to’lash va boshqa maqsadlarga amal qiladigan uzoq muddatli kreditlar beriladi. Yoshlarga kreditlar banklar tomonidan kam foiz sharti bilan belgilab “O’zbekiston Respublikasida qonunlarida belgilangan imtiyozli tartibda tuziladi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasinig 63-moddasida takidlanganidek, ”Oila jamiyatning asosoy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish huququga ega”. Asosiy qonunimizda belgilangan ijtimoiy tuzum yangi jamiyat bilan oila o’rtasida uzviy aloqodorlik mavjud. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan barcha prinsiplar va qoidalar, oila hayoti oilaviy munosabatlari ularni tartibga spladigan boshqa nornativ huquqiy hujjatlar Oila Kodeksining mazmuni va tabiatini o’rganishda katta ahamiyatga ega. Oilaning davlat muhofazasida bo’lishi haqidagi qoida Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida keltirilganidek, davlatlar zimmasiga yuklatilgan muhim vazifalardan biri hisoblanib keng ma’noga ega bunda oilani jamiyatninh tabiiy va asosiy quyi bo’g’ini sifatida ulug’lanadi.Bolalarga ta’lim tarbiya berish,onalar va mehnatga layoqatsiz oila a’zolariga zarur moddiy imtiyozlar yarating hamda oilani mustahkamlash borasida muhim bo’lgan boshqa masalalar nazarda tutiladi. Oila huquqi- Fuqorolik huquqi fanining ajralmas qismi hisoblanib,u asosan erkak va ayol o’rtasida nikoh tuzish tartibi va shartlari,er-xotinning mulkiy va mulkiy bo’lmagan shaxsiy munosabatlaridan kelib chiqadigan huquq va majburiyatlari nikohning tugatilishi va uning haqiqiy hisablanmaslik oqibatlari, asoslari va tartibi, qon-qarindoshlik va farzandlarning nasl-nasabini belgilash qoidalari, ota-onalar hamda farzandlarning shaxsiy va no’mulkiy va mulkiy huquq hamda majburiyatlari farzandlikga olish,vasiylik va homiylik belgilash qoidalari va shu kabi boshqa bir munosabatlarni tartibga soladi. Oila huquqining asosiy manbai hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksi O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998-yil 30-aprel qarori bilan qa’bul qilindi va 1998-yil 1-sentabrdan kuchga kiritildi. O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksi 8-bo’lim, 30-bob, 238ta moddadan iborat. O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksiga O’zbekiston Qonunchiligi uchun yangilik bo’lgan nikoh shartnomasi, qon-qarindosnlik va bolalarning nasl-nasabini belgilash,alimentlar to’lash to’g’risida kelishish bolalarning oiladagi huquqlari va ota-onalarni moddiy taminlash to’g’risidagi majburiyatlar hamda ota-onalarning voyaga yetmagan farzandlarini moddiy ta’minlash majburiyatlari,ota-ona qamrog’dan mahrum bo’lgan bolalarning huquq va manfatlarini himoya qilish va shunga o’xsgasg muhim yangi qoidalar kiritilgan. O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksing qa’bul qilishni bilan oila munosabatlarining huququy tartibga solinishi O’zbekiston Respublikasining Konstitrusiyasi va boshqa qonunlari, yangi fuqorolik kodeksi bilan muvofiqlashtirildi shuningdek, Oila Kodeksi O’zbekiston Respublikasi Oily Majlisi tomonidan ratifikatsiya qilingan BMTning “Bola huquqlari to’g’risida”gi BMT Konvensiyasi ba boshqa xalqaro huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan qoidalar bilan boyitiladi. Shu bilan birga Oila kodeksining chet el fuqorolari ishtirokida vujudga keladigan oila munosabatlarini tartibga solish bag’ishlangan qoidalari O’zbekiston Respublikasi qo’shilgan yoki rativikatsiya qilgan xalqaro bitimlar va konvensiyalar hisobga olingan holda ishlab chiqildi. 3. Oila huquqi.Uning manbalari va prinsiplari. Oilaga g’amxo’rlik qilish,unga har taraflama moddiy yordam berish insonparvar huquqiy davlatning muhim vazifalaridan biridir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan 1998-yilni Oila yili, 1999-yil Ayollar yili 2000yil Sog’lom Avlod yili 2001-yilini Onalar va bolalar yili deb e’lon qilinishi bunga yaqqol misol bo’la oladi. Olia jamiyatning o’ziga xos ijtimoiy muassasasidir.Oilaning bu hususiyati birinchi galda unin g jamiyat manfatlari bilan bog’liqligida hamda ijtimoiy vazifalarda ifodalanadi. Oilaning umumiy(ijtimoiy)va mahsus(yuridik)tushunchasi mavjud. Ijtimoiy ma’noda oila kishilarning nikohga,qarindoshlikga,bolalarni tarbiyalash uchun qa’bul qilishga,umumiy hayot maqsad,o’zaro g’amxo’rlikga asoslangan ittifoqdan iboratdir oilaviy ittifoqda kishilar o’rtasida axloqiy,pisixalogik,jismoniy va maishiy xo’jolik aloqalari yuz berib ular hayotda va oila maqsadlarda umumiylikni vujudga keltiradi.Oilaviy ittifoq mahsus va shu bilan birga murakkab ijtimoiy munosabatlardan tashkil topadi. Odatda, oilaning vujudga kelishi nikoh asasida bo’ladi, shu bois oilada bola tug’ilmagan bo’lsa ham nikoh munosabating o’zi yoq oilani tashkil etadi. Oilada er-xotin bilan bir qatorda bolalarning ham bo’lishi tipik oilani vujudga keltiradi. Ota-onani va bolalar har taraflama jipislashgan oila birligini hosil qiladi. Ular o’rtasida juda yaqin oilaviy munosabatlar bo’ladi. Bu shaxslar oilaning yadrosini tashkil etadi. O’zining ijtimoyi mazmuniga qarab oila, odatda, uch o’zaro aloqadagi ijtimoyi guruh, uning asasi sifatida nikoh, nikohning natijasi sifatida farzandlardan tashkil topadi. Tipik oilaviy munosabatlardan tashkari bolali yolg’iz ona va uning farzandi boshqa qarindoshlar o’rtasidagi munosabatlar, ayrim holarda esa tug’ishmaganlar o’rtasidagi (farzandlikka olganlar) munosabatlar ham oilaviy munosabatlarni tashkil etadi. Huquqiy ma’noda oila-yuridik alaqadir. Oilaviy munosabatlardagi yuridik harakter huquqiy no’rmalar bilan oila a’zolarining hulqiga ta’sir etadi, oilani jamiyat hohlagan asasida rivojlantirishga yordam beradi. Yuridik faqat sifatida qilgan nikoh va yaqin qarindoshlik oilaviy-huquqiy munosabatlarning vujudga kelishida muhim huquqiy asas bo’ladi. Maxsus huquqiy adabiyotda huquqshunos olimlar tamonidan oilaga tariff berilgan. Inson parvar huquqiy davlatdagi oilaga quydagicha tariff berish mumkin: Oila jamiyatning tabiiy va asasiy bo’g’ini bo’lib yuridik ma’noda nikoh, qarindoshlik, farzandlika olish yoki boshqa shakillarda bolalarda doimiy tarbiyaga oilishga kelib chiqqan tegishli huquq va majburiyatlar bilan bog’langan shaxslar doirasidan iborat. Milliy mustaqillik mafkurasiga, umuminsoniy qadiriyatlar va sharqona an’analariga asaslangan oilaviy munosabatlarni rivojlantirib uni mustahkamlashga qaratilgan fuqorolar ittifoqida iborat. Oilaviy munosabatlar aksariyat hollarda axloqiy no’rmalar bilan tartibga solinadi. Oilaviy-huquqiy munosabatlar nikoh va oila doirasidagina aniq ijtimoyi munosabatlarni nikoh va oila qonunchilik nuqtayiy nazardan tadbiq etishdir. Oilaviy-huquqiy munosabatlar davomli huquqiy munosabatlar hisoblanadi. Bu hususiyat huquqiy munosabatning maqsadlari bilan belgilanadi. Nikohdan maqsad oila qurish bo’lib, u er-xotinning butun umri davomida birga yashashga mo’ljallanadi. Ota-onalik huquqiy munosabati bolalarning tarbiyasi va taminotiga qaratilad. Oilaviy huquqiy munosabatlar ko’pincha muddatsiz bo’ladi. Er- xotinning huquq va majburiyatlari nikohdan ajralish holatini hisobga olmaganda butun umr davom etadi. Ayni paytda shunday oilaviy huquqiy munosabatlar ham mavjudkiy, ular ma’lum muddat bilan cheklanadi, biroq belgilangan davirgacha albbatda davom etadi. Masalan, ota-onalarning o’z bolalarini tarbiyalash majburiyatlari farzand 18 yoshga to’lgunga qadar davom etadi. Qonunchilik, oilaviy-huquqiy munosabatlarni huquqiy munosabatlarning mahsus turi deb hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining Oila Kodeksi bilan huquqiy jihatdan tartibga solinadigan munosabatlar ikki turga bo’linadi:shaxsiy va mulkiy munosabatlar. Shaxsiy munosabatlar- qiz bilan nikohga kirayatgan familiya tanlash, turmush davrida esa kasb, mashg’ulot va turar-joy tanlash huquqlari, shuningdek, bolalarni farzandlikka olish, vasiylik va homiylik masalalari yuzasida kelib chiqadigan munosabatlardan iborat. Bu sohada qonunlar oilaviy munosabatlarda er-xotinning huquqiy tengligi, bolalarni to’g’ri tarbiyalash, oilada to’g’ri sharoit yaratish kabilardan iborat. Mulkiy munosabatlar- er-xotinning shaxsiy va umumiy mulk huquqidan, aliment majburiyatlardan kelib chiqadigan, ota-onalari bilan bolalari shuningdek, boshqa qarindosh-urug’larning bir-biriga moddiy ta’minot berish majburiyatlaridan, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik masalalaridan kelib chiqadigan mulkiy harakterga ega bo’lgan munosabatlardan iborat. Oila huquqining vazifalari Oila kodeksining 1-moddasida belgilangan bo’lib bular quydagilardan iborat: Oilani yanada mustahkamlash: Ayol bilan erkakning ixtiyoriy nikohlanib tuzgan ittifoqiga moddiy manfaatlarni ko’zlashda holi bo’lgan, oila a’zolarining hammasi bir-biri bilan do’st, inoq bo’lib, bir-birini hurmatlashga asoslangan oilaviy munosabatlar kirish: Oilada bolalar tarbiyasini ijtimoyi tarbiya bilan uzviy ravishda qo’shib olib brogan holda ularni Vatanga sodiqlik, vatanparvarlik, ruhida tarbiyalash, ularni mehnatsevar va insonparvar qilib tayyorlash: Ona-bola manfaatlarini butun choralar bilan muhofaza qilish hamda har bir bolaning baxtiyor yoshligini ta’minlash; Oilaviy munosabatlarda o’tmishning zararli sartiklarini va urf -odatlarini tamomila yo’qotish; Oila oldida masuliyat hissini tarbiyalash; Biron-bir shaxsning oila masalalariga o’zboshimchalik bilan aralashishiga yo’l qo’ymaslik; Oila a’zolari o’z huquqlarini to’sqinliksiz amalga oshirishni hamda bu huquqlarning himoya qilinishini ta’minlash. Demak, Oila kodeksi vazifalarining har biri oilaviy munosabatlarning qonun bilan tartibga solish zarur ekanligini ifodalash bilan birga oilaviy munosabatda qatnashuvchilarning huquq va majburiyatlarini belgilashda ham ahamiyatga egadir. Oilaviy munosabatlarga oid axloqiy normalar huquq normalari bilan chambarchas bog’liqdir. Oila kodeksining asosiy vazifalaridan yana biri fuqorolarning oila oldidagi burchalarini his qilish ruxida tarbiyalash. Bunday vazifaning bajarlishi erxotin, ota-onalar bilan bolalar, shuningdek, qarindosh-urug’lar o’rtasidagi munosabatlarni yaxshi va to’g’ri amalga oshirilshda katta ro’l o’ynaydi. Oila huquqining asosiy prinsplari quydagilardan iborat: -ixtiyorlik va tenglik; -yakka nikohlik; -fuqaroviy oila; -nikohdan ixtiyoriy ajralish; -ayol bilan erkakning teng huquqligi. Oila huquqi fani quydagi tizimdan iborat: -oilaviy huquq. Uning pridmeti, prinsplari va tartibi; -“nikoh va oila” tushunchasi; -nikohdan o’tish va ajralish shartlari; -amaldagi haqiqiy er-xotinlik munosabatlari; -ota-onalar ham boshqa shaxslarning aliment huquqi va majburiyatlari; -farzandlikka olish, vasiylik va xomiylik. Oilada bolalar tarbiyasi borasida otan-bobolarimizdan, momolarimizdan qolgan, ming yillik xayot sinovlaridan o’tgan yaxshi udum va odatlar mavjud. Hozirgi vaqtda aholi o’rtasida kishilarni oilaviy hayotga, nikohdan o’tish tayyorlash borasida tegilshli tibbiy-tarbiyaviy ishlar amalga oshiriladi. Hayotni nikoh va oilasiz tasavvur qilish mushkul. shu bois jamiyatda oila obrosini, uning nufuzini mustahkamlash lozim. Oilaning iktisodiy, ijtimoiy, demografik, psixologik va boshqa muommolarni ko’rib chiqish davr talabidir. O’zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 1-bolimida mujasam topgan umumiy qoidalar OK ning boshqa bo’limlarida moddalarning mohiyatini va mazmunini belgilash, ularni talqin qilish va amaliyotda qo’llash, shuningdek, kelajakda oila qonuni hujjatlarini takomillashtirish uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu qoidalar avvalgi Nikoh va oila kodeksidan ma’lum darajada farq qiladi. Ular tegishli tizimga solinib, ikkita: ‘’Asosiy qoidalar” va “Oilaviy huquqlarni amalga oshirish va himoya qilish” kabi boblarga bo’linadi. Ushbu boblarda oilaviy munosabatlarga nisbatdan fuqorolik qonun hujatlarning qo’shimcha ravishda qo’llanishi, oila to’g’irisidagi va fuqorolik qonun hujatlarining o’xshashlik bo’yicha qo’llanishi, oilaviy munosabatlarda mahaliy urf-odat va an’analarning, xalqaro shartnomalarning qo’llanishi, oilaviy huquqlarni amamlga oshirish va himoya qilish haqidagi qoidalar birinchi marta nazarda tutiladi. Avvalgi Nikoh va oila kodeksidagi satsiyalistik jamiyatda oilaning ahamiyatiga bsg’ishlangan kirish qismiga o’rniga hozirgi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda oilaviy munosabatlarni huquqiy tartibga solishning asosiy maqsadi va tamoillari OKning 1-moddasida atroflicha ifodalaniladi. Shu birga oila qonun hujatlari vositasida tartibga solinadigan munosabatlarning doirasi qator aniqliklar kiritish yo’ili bilan diyarli saqlab qolinadi. 1-modda. Oila to’g’risidagi qonun hujatlari hamda ularning vazifalari. Oila to’g’risidagi qonun hujatlari Ushbu kodeksdan hamda unga muvofiq qabul qilinadigan boshqa qonun hujjatlardan iborat. Oila to’g’risidagi qonun hujjatlarining vazifalari oilanini mustahkamlashdan, oilaviy munosabatlarni o’zaro muhabbat, ishonch va hurmat hamjihatlik, birbirga yordam berish hamda oila oldida uning barcha a’zolaring mas’uligi hissi asosida qurishdan biron-bir shaxsning oila masalalariga o’zboshimchalik bilan aralashishiga yo’l qo’ymaslikdan, oila a’zolari o’zi huquqlarini to’sqinsizlik amalga oshirishini hamda bu huquqlarning himoya qilishni taminlashdan iboratdir. 1. Sharxlanayotgan 1-moddadan uning nomidan ayon bo’lishicha, ikkita masala, yani oila to’g’risidagi qonun hujjatlariga va unlearning vazifalariga bag’ishlangan qoidalar nazarda tutilgan. Oila haqidagi qonun hujjatlari mazkur Kodeksning 5moddasi (ushbu modda shrxlkariga qaralsin) doirasida belgilangan munosabatlarni tartibga solishga bag'ishlangan qonun hujjatlaring tizimidan iborat. Oilaviy munosabatlar ushbu tizimga kirmagan qon hujjatlari bilan ham tartibga solinishi mumkin (OK 6-9-moddalari sharxlariga qaralsin). Oila kodeksi va boshqa qonun hujjatlari, o’z navbatida O’zbekiston Respublikasida Konstitutsiyasi qoidalariga zid kelmasligi shart. Konstitutsiyaning 16-moddasiga muvofiq (birorta qonun yoki boshqa narmativ-huquqiy hujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emas). Oila to’g’risidagi qonun hujjatlari bn tartibga solinadigan, doirasi belgilangan munosabatlar (OK 5-moddasi ) O’zbekiston Respublikasi Prizidentining Farmonlari, O’zbekiston Respublikasi hukumati tamonidan qobul qilingan qarorlar bilan ham hal qilinishi mumkin. O’zbekiston Pespublikasi Konsitutisuyasining 94moddasiga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Prizidenti Konsitutsiyaga va qonunlarga, yani Oila kodeksiga asoslanib majburiy kuchga ega bo’lgan farmonlar, qarorlar va farmoishlar chiqaradi. O’zbekiston Respublikasi Konstutsiyasining 98moddasiga muvofiq Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunlariga, yani Oila kodeksiga ham muvofiq O’zbekiston Respublikasi hududida barcha tashkilotlar,mansabdor shaxslar va fuqorolar tomonidan bajarilishi majburiy bo’lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. 2.Sharxlanayotgan mazkur moddaning ikkinchi qismida Nikoh va oila kodeksidan farqli o’laroq O’zbekistonda oila munosabatlarini huquqiy tartibga solishning vazifalarini va mohiyatini,ma’nosini,shuningdek O’zbekiston Respublikasi Konstutsiyasining ikkinchi bo’limida inson va fuqorolarning asosiy huquqlarini,erkinliklari va burchlari to’g’risida qoidalar bilan bevosita yoki bilvosita uzviy bog’langan.Ushbu vazifalar va tamoillarning har biri oilaviy munosabatlarning ma’lum sohasiga ta’luqli bo’lib,ommaviy munosabatlarni qunun yordamida tartibga solishning,axloq nazaridan qanchalik zarur ekanligini ko’rsatish bilan birga munosabat ishtirokchilarning muayyan huquq va majburiyatlarini belgilashda muhim ahamiyatga egadir.Huquqiy davlatda oilaviy munosabatlarga oid axloqiy normalar huquqiy normalar bilan bog’liqdir. Huquqiy normalarni muyyan munosabatlarga tadbiq qilishi,umumiy insoniy talablarini amalga oshirishni taminlasa,axloqiy normalar esa,o’z navbatida,qonunlarni buzmasdan to’g’ri amalga oshirish qonun talablariga og’ishmay roiya qilish uchun zarur hissiyotlarni tug’diradi. Adolat va tenglik qaror topgan demokratik jamiyatni oilaviy munosabat yuksak ideallar-muhabbat,do’stlik,biridarlik,o’zaro hurmat-izzat tamoillari asosida tuzilishi muqarrar.Nikohning ozod bo’lishi,er va xotinning nikohga o’tishning erkin bo’lishi oila munosabatlarining mustahkam va abadiy bo’lishi uchun kerakdir. Oilaviy munosabatlarni huquqiy tartibga solishdan asosiy maqsad oilaning mustahkam bo’lishida munosabatlarni o’zaro mahabbat, ishonch,hurmat va hamjihatlik zamirida,barcha a’zolarning mas’ulliga hissi asosida qurishdan iborat.Ushbu maqsad oila kodeksining va boshqa qonun hujjatlarning asosiy g’oyasi bo’lib hisoblanadi.Ushbu g’oya Oila Kodeksining barcha istitutlari;nikoh tuzish va uni bekor qilish;er-xotinning,ota-ona va bolalarning huquq va majburiyatlariga bag’ishlangan qoidalarining hususiyatini belgilovchi mezon hisoblanadi. 3.Oila qonunlarinig muhim vazifalaridan va maqsadlaridan biri-Fuqorolarning oila oldidagi mas’ulyatlarini his qilish ruhida tarbiyalashdan iborat.Bu vazifa va maqsadini amalga oshirishda boshqa faktlar bilan birga er va xotin, ota-onalar bilan bolalar hamda boshqa qarindosh-urug’lar o’rtasidagi qonunlar bilan belgilangan majburiyatlar va ularni bekam-ko’st bajarish muhim o’rin egallaydi. 4. Oila tushunchasi.Oila a’zolarining majburiyatlari Oila haqida tushuncha. Oila – kishilarning nikoh yoki qon - qarindoshlik rishtalari , umumiy turmush tarzi, axloqiy mas’uliyat hamda o‘zaro yordamga asoslanuvchi kichik guruhi. «Jamiyat» va «oila» tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Bu bog‘liqlik jamiyatning oilalarsiz mavjud bo‘lmasligi hamda o‘z navbatida oilaning ma’lum bir jamiyat tarkibida vujudga kelishi va yashovchanligida ko‘rinadi. Oila hamda jamiyat o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar ikki tomonlama aloqadorlik xususiyatiga ega. Har bir oila umumjamiyat talablari asosida faoliyat yuritadi. Jamiyat taraqqiyotining rivoji esa uning bag‘rida mavjud bo‘lgan oilalarning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy qiyofasining shakllanganlik darajasiga bevosita bog‘liqdir. CHunonchi, ijtimoiy borliqning oilalar zimmasiga qo‘yadigan talablari ularning manfaatlariga zid bo‘lmasa, aksincha, oilalar farovonligi, tinchligini ta’minlashga yordam bersa, oilalar tomonidan ijtimoiy talablarning qo‘llab-quvvatlanishi, ularning amaldagi ijrosini ta’minlash ko‘rsatkichi shuncha yuqori bo‘ladi. Ilmiy-pedagogik, psixologik, fiziologik hamda falsafiy asarlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki, oila bola uchun eng asosiy tarbiya muhiti bo‘lib, bu muhitda shaxs kamoloti uchun muhim hisoblangan xulq-atvor, iroda, harakter va dunyoqarash shakllanadi. Bola oila timsolida jamiyatning ijtimoiy-ma’naviy qiyofasini ko‘radi, jamiyat talablari mohiyatini ilk bora shu kichik jamoa orasida, oilaviy munosabatlarni tashkil etish jarayonida anglaydi. Oilaviy munosabatlar – ota-onalar yoki bolaning kamoloti uchun mas’ul bo‘lgan shaxslar (buva-buvilar) hamda farzandlar o‘rtasida turli yo‘nalishlarda tashkil etiluvchi munosabatlardir. Oilaviy munosabatlar farzandlarning aqliy, ruhiy kamolotini ta’minlab, otaonalarda o‘ziga hos faollikni ham yuzaga keltiradi. Xususan, farzandlarning bevosita ta’siri tufayli ularning qiziqish hamda faoliyatlari doirasi kengayadi, o‘zaro aloqalari mazmunan boyib boradi, real hayot mohiyatini chuqurroq anglash, ya’ni, farzandlar kamoloti, kelajagi timsolida o‘z umri davomiyligini kurish holati ro‘y beradi. Shaxsning ma’naviy sifatlarga ega bo‘lishi, unda ma’naviy bilimlarni egallashga nisbatan ehtiyoj va qiziqishning paydo bo‘lishida oila tarbiyasi asosiy rolni bajaradi. Oilada qaror topgan sog‘lom ma’naviy-ruhiy muhit farzandlarning etuk, barkamol bo‘lib voyaga etishlari uchun beqiyos ahamiyatga egadir. SHarqda azal-azaldan oila tarbiyasiga yuksak baho berib kelingan. Totalitar tuzum davrida esa oilaning shaxs tarbiyasida tutgan o‘rni inkor etilib, uni ijtimoiy borliq vositasida tarbiyalashga harakat qilindi. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida fuqarolarda milliy o‘zlikni anglash tuyg‘usining qaror topganligi, o‘tmish hadriyatlarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishning ortganligi oilaning shaxs kamolotida tutgan o‘rni va rolini holisona baholash imkonini berdi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrlarni bayon etadi: «Oila turmush va vijdon qonunlari asosiga quriladi, o‘zining ko‘p asrlik mustahkam va ma’naviy tayanchlariga ega bo‘ladi. Oilada demokratik negizlarga asos solinadi, odamlarning talab-ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. O‘zbekistonning aksariyati o‘zining shaxsiy farovonligi to‘g‘risida emas, balki oilaning, qarindosh-urug‘lari va yaqin odamlarining, qo‘shnilarining omon-esonligi to‘g‘risida g‘amho‘rlik qilishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Bu esa eng oliy darajada ma’naviy qadriyat, inson qalbining gavharidir». Davlatning oilaga nisbatan g‘amho‘rligi qabul qilinayotgan qonun va qarorlarda o‘z ifodasini topmoqda. Respublikada «Oila» ilmiy-amaliy Markazi tashkil etilganligi buning yorqin dalilidir. Oila va islom. Donishmandlar oila haqida. Ma’lumki, Islom dinining muqaddas manbalari – «Qur’oni Karim» va «Hadisi SHarif»da oila, oilaviy munosabatlarga oid qarashlar o‘z ifodasini topgan. «Qur’oni Karimda»: «Xotinlaringiz zirotgohingizdir» deyiladi. Buning ma’nosi oila qurishdan ko‘zlangan asosiy maqsad – farzand ko‘rish, ularning komil insonlar bo‘lib voyaga etishlarini ta’minlash ekanligidir. SHuningdek, Islom ma’naviyatida oilani halol, pok saqlash, erkak va ayolning bir-biriga bo‘lgan sadoqati, maishiy buzuqlikning katta gunoh ekanligi takror-takror uqtiriladi. CHunonchi, «Agar bir shaharda loqal bir ayol bir marta buzug‘lik ko‘chasiga kirib, harom orttirsa, bu shahardan qirq yil fayzu barakat ko‘tarilib ketadi» deyilgan. SHunday ekan, ma’naviy jihatdan kamolotga etishmay turib, iqtisodiy farovonlikni ta’minlash mumkin emas. Oila qurish balog‘atga etgan har bir yigit-qiz uchun hayotiy zaruriyat bo‘lib, ularning o‘zaro ahdu-paymoni asosidagi ijtimoiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Oilaning mustahkamligi oila a’zolarining totuvligi, er-xotinning oila yuritish ko‘nikma va malakalariga egalik darajasiga bog‘liq. Oilaning mustahkamligida ayolning alohida roli bor. Zero, oila tashvishlarining aksariyati uning zimmasida bo‘ladi. Bu borada buyuk mutafakkir Alisher Navoiy quyidagilarni qayd etadi: «... Er bilan xotin bir-biriga mos tushsa, o‘rtada boylik va saranjomlik bo‘lur. Uy bezagi undan va uylanganning tinchligi undan. Husni bo‘lsa ko‘ngilga yoqimli bo‘lur, yaxshiligi bo‘lsa eon ozig‘idir. Aqlli bo‘lsa turmush intizomli va ro‘zg‘or kerak yorog‘i tartibli va saranjomli bo‘ladi. Kishi bu hildagi juftga erishsa, balki bunday baht qo‘lga tushsa, yashirin g‘am va kulfatda sirdosh va hamdaming bo‘lur. Turmushdan har jafo ersa, hasratdoshing ul va aylanuvchi osmondan har balo kelsa ko‘makdoshing ul. Ko‘ngling g‘amidin ul g‘am chekadi, badaning zaifligi horg‘inligidan u qiynaladi. ... Nosoz juft uy uchun ham ochiq ham yashiring qo‘rqinchli kasallikdir. Uyatsiz bo‘lsa ko‘ngil undan ozorlanadi, yaramas bo‘lsa undan azob tortadi. Tili yomon bo‘lsa kuyovning ko‘ngli yaralanadi, yomon ishlik bo‘lsa erga yuz qoralik keladi. Mayho‘r bo‘lsa, uy obodligi yo‘qoladi va buzuqi bo‘lsa, uy ichi rasvogarchilikka aylanadi. Oila tarbiyasining mohiyati. Oila tarbiyasi, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, otaonalar yoki shaxs kamoloti uchun mas’ul shaxslar tomonidan tashkil etiluvchi hamda farzandlarni har tomonlama etuk, sog‘lom etib tarbiyalashga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon. Ota-onalar o‘zlarining ijtimoiy burchlarini bajarar ekanlar, farzandlarida mehnatga, uni tashkil etuvchilarga nisbatan mehr-muhabbat, hurmat tuyg‘usini shakllantirish, ularni ijtimoiy-foydali mehnatga tayyorlash, turli ko‘rinishdagi munosabatlarni uyushtirish vaqtida tartib-intizomga amal qilish, ijtimoiy me’yorlarga og‘ishmay rioya etish, sog‘lom turmush tarzini yaratish, o‘z shaxsiy hayotlari mazmunini belgilashda maqsad, so‘z va faoliyat birligini ta’minlash borasida har tomonlama ijobiy ibrat namunasini ko‘rsatadi. Shaxs shakllanishiga ta’sir etishning ijtimoiy-ruhiy asosiga ega oila jamiyatning ajralmas bo‘lagi sifatida ijtimoiy vazifalarni bajarish bilan birga o‘ziga hos xususiyatlarni ham akslantiradiki, bunday xislat psixologik qarama-qarshilik hamda harakterlar to‘qnashuvidan iborat ijtimoiy munosabatlardan toliqqan inson organizmi ning ishchanlik qobiliyatini qayta tiklash uchun zarur bo‘lgan mo‘’tadil iqlimni hosil qila oladi. Bu tuyg‘u halqimiz ruhiyatidagi o‘ziga hos xususiyatlardan biridir. Oila tarbiyasida ob’ektiv va sub’ektiv omillarning roli katta. Oilaning moddiy ta’minoti va farovonlik (maishiy turmush) darajasi, oila byudjetining mavjud holati , undan oqilona foydalanish borasidagi tajriba, sog‘lom ruhiy muhitning barqarorligi va hokazolar ob’ektiv omillar sanalsa, oiladagi shaxslararo munosabatlar mazmuni, oila a’zolarining fiziologik, psixologik, madaniy jihatdan komillik hamda ma’lumot darajasi, ularning qiziqish va ehtiyojlari o‘rtasidagi mutanosiblik, oilaviy hayotni tartibga solish borasidagi o‘zaro yordam, hamkorlik, birlik tamoyillariga tayanish kabilar sub’ektiv omillar sirasiga kiradi. Bolalarda ijtimoiy-dunyoviy bilimlarni egallashga bo‘lgan intilish, ijtimoiy faoliyatning shakllanishida ota-onalarning samarali ishtirok etishlari hal qiluvchi omil bo‘lib, bu oia tarbiyasini muvafiqiyatli amalga oshirishning zarur shartlaridan biri. Oila tarbiyasida bolalar hayotini to‘g‘ri yuritish ularni vaqtdan to‘g‘ri va unumli foydalanishlarining asosiy garovidir. Bolalarning oiladagi vaqtini o‘yin, mehnat va o‘qish faoliyatlari bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash nihoyatda muhimdir. Oila jismoniy va psixologik jihatdan sog‘lom, ma’naviy barkamol, mehnat, ijtimoiy hamda oilaviy hayotga tayyor shaxsni shakllantirib berishi lozim. Oila tarbiyasining mazmuni bolalarga ijtimoiy tarbiyaning mazkur yo‘nalishlari – jismoniy, axloqiy, aqliy, estetik, mehnat, ekologik, iqtisodiy, huquqiy, siyosiyg‘oyaviy hamda jinsiy ta’lim berish, ularda faoliyat ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat. Oila muhitida tashkil etiladigan jinsiy tarbiya o‘zida bolani jinsiy jihatdan chiniqtirish, ularni tozalik va ozodalikka o‘rgatish, o‘z sog‘ligi uchun g‘amho‘rlik qilish va mas’uliyatli bo‘lishni ta’minlashga qaratilgan harakatlarning mazmunini ifoda etadi. Bolalarning sog‘lom bo‘lishlarida ularning kundalik hayotiy rejimga amal qilishlari nihoyatda muhimdir. Ota-onalar yoki oilaning katta vakil avlodlari bolalarning mehnat qilishlari va dam olishlarini tartibga solishga ahamiyat berishlari kerak. Organizmning bir maromda ishlashi bola salomatligini saqlash va mustahkmlashgagina yordam berib qolmay, shu bilan birga uning barcha yumushlarni tartibli va sifatli bajarishi uchun imkon yaratadi. Markaziy asab tizimining mustahkamlanishi uchun yaxshi dam olish talab etiladi. Tiniqib uhlash bosh miya asab hujayralarini to‘la orom olishini ta’minlaydi. Bu esa butun organizmning mo‘’tadil o‘sishiga, uning ish qobiliyatini saqlash va qayta tiklashga yordam beradi. Inson salomatligini saqlashda ertalabki badan tarbiyaning ahamiyatini bolalarga tushuntirish hamda ularning ertalabki badan tarbiya bilan shug‘ullanishga ko‘niktirib borish ota-ona nazoratini talab etadi. Badan tarbiya bolani saranjomlik , intizomga ham o‘rgatib boradi. Ovqatlanishning to‘g‘ri tashkil etilishi ham bolaning sog‘lom bo‘lib o‘sishining asosiy omillaridan biridir. Ota-onalar tomonidan bolaning belgilangan muayyan soatlarda ovqatlanish, ovqatlanishdan avval qo‘lni yuvish, ovqatdan keyin og‘izni chayish, shuningdek, kuniga ikki marta (ertalab va kechqurun) tish tozalash, haftada bir marta vanna (yoki dush, hammom)da cho‘milish, qo‘l va oyoq tirnoqlarini olishga odatlantirib borishlari zarur. Ushbu holatlar bolalarda jismoniy madaniyat unsurlarini shakllantiradi. Oila tarbiyasida bolalarni aqliy jihatdan tarbiyalash ham muhim o‘rin tutadi. Bu boradagi dastlabki va muhim vazifa ota-ona tomonidan bolaning qiziqish va ehtiyojlarini ko‘ra bilish asosida tasavvur, idrok, tafakkur, hotira hamda diqqatni takomillashtirishga yordam beruvchi mashg‘ulotlarga jalb etishdan iborat. SHuningdek, ma’lum yo‘nalishlar bo‘yicha bolada qg‘iziqishni uyg‘ota olish, uni rivojlantirib borish ham talab etiladi. Bu borada ota-ona yoki oilaning boshqa a’zolarining dunyoqarashi, ehtiyoj va qiziqishlari doirasi hamda ular tomonidan ko‘rsatilayotgan namuna muhim tarbiyaviy omil bo‘lib xizmat qiladi. Oila muhitida bolaning aqliy jihatidan tarbiyalab borishda konstruktorlik o‘yinlari (kubiklar yordamida uylar qurish, kesmalar asosida fano (tasvir)lar hosil qilish va boshqalar), fikr doirasini kengaytirishga yordam beruvchi sport o‘yinlari (shahmat, shashka)ni tashkil etish, turli mavzulardagi krossvord, chaynvord va rebus topishmoqlarini hal qilish, teatr, muzey va ko‘rgazmalarga tashrif buyurish hamda ilm-fan, texnika va texnologiya taraqqiyoti yuzasidan suhbatlarning uyushtirilishi bu borada o‘zining ijobiy samarasini beradi. Axloqiy tarbiya oila tarbiyasining o‘zagini tashkil etadi. Oilada uyushtirilajak axloqiy tarbiyaning maqsadi bolalarda eng oliy axloqiy sifatlar ota-ona hamda oilaning boshqa a’zolari, shuningdek, atrofdagilarga nisbatan mehrmuhabbat, kattalarga hurmat, kichiklarga muruvvat, kamtarlik, to‘g‘riso‘zlik, mehnatsevarlik, sahovat, insonparvarlik, adolat, vijdon, or-nomus, g‘urur, intizom, ijtimoiy burchni anglash va hokazolarni shakllantirishdan iboratdir. Shaxsda mazkur sifatlarning qaror topishida oiladagi sog‘lom muhit, oila a’zolarining psixologik jihatdan o‘zaro yaqinliklari, ehtiyoj, qiziqish va hayotiy yondoshuvilaridagi umumiylik, bir- birlarini har qanday vaziyatda qo‘llab-quvvatlay olishlari, ota-onalar tomonidan barcha farzandlariga nisbatan qo‘yilayotgan talablar, shuningdek, ularga ko‘rsatilayotgan e’tiborning bir hil bo‘lishi oila tarbiyasida ijobiy natijalarga erishishning omillari sanaladi. Oilada muayyan an’ananing qaror topganligi, unga oila a’zolari tomonidan bildirilayotgan hurmat, shuningdek, keksa avlod vakillarining shaxsi, ularning ijobiy sifatlari, mehnatda erishgan (garchi u oddiy bo‘lsa ham) yutuqlari, atrofdagilar bilan munosabati borasidagi suhbat yoki hotiralarning tashkil etilishi bolalarda hayotiy e’tiqodning shakllanishini ta’minlaydi. Oilada tashkil etiladigan estetik tarbiya bolalarda go‘zallikni his qilish, undan zavqlanish, tabiat go‘zalliklaridan bahra olish asosida his-tuyg‘u, idrok, tasavvur hamda qarashlarni yuzaga keltirish, ularni hayotni sevishga o‘rgatishdek vazifalarning ijobiy hal etilishini nazarda tutadi. Axloqiy va estetik qarashlar mazmuni o‘zgargan bir sharoitda oilada axloqiy va estetik tarbiyani to‘g‘ri va samarali tashkil etilishi ayniqsa muhimdir. Bolalar juda yoshligidanoq sohta go‘zalliklar (yarim yalang‘och yoki yalang‘och badan, me’yoridan ortiq qo‘llanilgan pardoz, urfga kirib borayotgan kosmetik operatsiyalar «mahsuli», o‘ta darajadagi yaltiroq mato yoki taqinchoqlar) go‘zallikning timsoli emasligini anglab etishlari lozim. Bola tasavvurida haqiqiy, tabiiy go‘zallik (yam-yashil tabiat, nafis qor uchquni, nozik gullar, beg‘ubor osmon, viqorli tog‘lar, tiniq zilol suv, toza, musaffao havo, bepoyon dalalar, qushlarning yoqimli ovozi, sharqiroq suv, «chuchvara»lar hosil qilayotgan yomg‘ir tomchilari, kamalak jilosi, shuningdek, ochiq, hushsurat, chiroyli tabassum, shirali ovoz, ta’sirchan badiiy va san’at asarlari, yuksak mahorat bilan yaratilgan o‘yinchoqlar (bolaning asabini junbushga keltiradigan elektron o‘yinchoqlar emas), yarashiqli liboslar va boshqalar)ning namoyon bo‘lishi uchun shart-sharoit yaratib berish maqsadga muvofiqdir. Bolalarda haqiqiy go‘zallikni his etish tuyg‘usi tabiat bag‘rida, muzey, ko‘rgazma, kino va teatrlarda bo‘lish tufayli shakllanadi. XULOSA Oila munosabatlari “O’zbakiston Respublikasi oila kodeksi” bilan tartibga solinadi. Bu munosabatlarni nikoh, er-xotin, ota-ona, farzandlar, oilaning boshqa a’zolari o’rtasidagi munosabatlardir. Oila bu ota-ona, er-xotin, farzand va qarindoshurug’lardan tuzilgan uyushma bo’lib, oila a’zolari o’rtasida mulkiy va shaxsiy huquq, majburiyatlarni vujudga keltiradi. Oila, davlat himoyasidadir. Oila bu- jamiyatning bir bo’lagi, kichik bir vatan, insoniy, muhabbat ifodasi, insonni dunyoga keltiradigan makon, ilk tarbiya o’chog’i, yurt boyligi va tayanchi, mehr- muhabbat ramzi. Bu barcha fuqorolardan o’z oilasini mustahkamlash, uning har bir a’zosini vatanparvar, davlatimiz uchun sidqidildan xizmat etuvchi, sodiq farzand qilib tarbiyalashni talab qiladi. Oilaviy munosabatlarni huquqiy tartibga solishdan asosiy maqsad oilaning mustahkam bo’lishida munosabatlarni o’zaro mahabbat, ishonch,hurmat va hamjihatlik zamirida,barcha a’zolarning mas’ulliga hissi asosida qurishdan iborat. О il а ning а s о siy v а zif а si h а m j а miyatg а fid о yi k о mil ins о nl а rni е tishtirib b е rishd а n ib о r а t. Z е r о , s о g`l о m b о l а bu s о g`l о m о il а ning m е v а sidir. S о g`l о m ins о n d е g а nd а , f а q а t jism о niy sih а t-s а l о m а tlikni em а s, b а lki o`zb е k ха lqig а хо s sh а rq о n а о d о b- ах l о q, milliy g` о ya v а b а g`rik е nglik, ins о np а rv а rlik k а bi ezgu his- tuyg`ul а r ruhid а k а m о l t о pg а n m а `n а n е tuk ins о nni tushunishimiz mumkin. Z е r о , m а `n а viy s о g`l о m ins о nl а r а vv а l о yurt tinchligi, ха lq f а r о v о nligi v а ха lqning ert а ngi kuni uchun q а yg`ur а о l а dil а r. B е v о sit а о il а d а gi s о g`l о m muhit, s о g`l о m m а fkur а , m а `n а viy s о g`l о m ins о nning t а yanch m а nb а idir d е ya о l а miz. J а miyatimiz must а hk а m t а yanchi bo`lmish о il а n а f а q а t ert а ngi kun sh ах sl а rini t а rbiyal а ydi, b а lki v а t а n v а ert а ngi kun uchun q а yg`ur а о lish q о biliyatini h а m sh а kll а ntir а о lishi shubh а sizdir Foydanilgan adabiyotlar ro’yhati. 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”-T; Ma’naviyat 2009-yil 3. O’zbekiston Respublikasining Oila Kodeksi-Toshkent”Adolat” Fuqarolik va oila huquqi. T.Xolmoo’minov. 4. O’zbekiston Respublikasi qonunchilik asoslari-Xrestomatiya T Toshlent”Adolat”. 5. O’zbekiston Respublikasining Oila kodeksiga sharxlar. Toshkent”adolat”. 6. Qayumov Abdumalik Abdukamol o’g’li "Tarrbiya va madaniyat jamiyat rivojidagi muhum yo;nalish." Scientific progress 1.5 (2021). 7. Inomova K.M. “oilada bolalarning ma’naviy ahloqiy tarbiyasi”-T; fan-1999., 151 b 8. Tadjiyeva S. N. Sobirova A.D. “Oila va bolalar bilan ijtimoiy ish” kurs o’tkazish uchun xrestomatiya T;-2009, 320-bet. Elektron manbalar www.Ziyo.uz www. Pedagog.uz www.my.gov.uz www.arxiv.uz

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA OILAVIY HUQUQ. OILA TUSHUNCHASI REJA: KIRISH ASOSIY QISIM 1.Oila huquqi tushunchasi 2.Oilaning huquqiy asoslari 3.Oila huquqi.Uning manbalari va prinsiplari. 4. Oila a’zolarining majburiyatlari va vazifalari XULOSA ADABIYOTLAR

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Oila tushunchasi shundaki odamlarning o’zaro er- xotin yoki qarindoshlik rishtalari bilan mustahkamlangan guruhi emas, balki qonunda belgilangan huquq va majburiyatlarga ega bo’lgan shaxslar guruhidir. Binobarin,oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlar oila huquqi normalari bilan belgilangan bo’lib,ular oilaviy-huquqit munosabatlar deyiladi. Oilaviy munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy qununiy hujjatlar quyidagilar: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Fuqorolik kodeksi, Oila kodeksi va munosabatlarni tartibga soluvchi boshqa normativ hujjatlar. O’zbekiston Respublikasining yangi Oila kodeksi 1998 yil 30 aprelda qa’bul qilingan. Kurs ishining maqsadi. Oila huquqi sohasida xalqaro shartnomalar va xalqaro huquq ham oila qonunchiligining manbai bo’lib hisoblanadi.Fuqorolarnning O’zbekiston Respublikasining oila qonunchiligida nazarda tutilgan huquqlari, erkinliklari, manfatlari va albatta,majburiyatlari tarkibiga kiradi: Er-xotin (shaxsiy va mulkiy) huquqlari va majburiyatlari; Ota-onaning (shaxsiy va mulkiy) huquqlari tva majburiyatlari; Nikoh tuzishga teng huquqlar; Voyaga yetmagan bolalarning (shaxsiy va mulkiy) huquqlari va majburiyatlari; Ota- onalar va bolalar er-xotin va sobiq er-xotin,qarindoshlar va boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari; Nikoh tugatilish asoslari (OK 37-m); Kurs ishining vazifalari. Yoshlarga oila huquqini o’rgatishdan asosiy maqsad, ularni kelajak turmushga tayyorlash, o’z kasblarida olgan bilimini joriy etish ko’nikmasini xosil qilish. Ularda oila qonunchiligi haqida chuqur bilimni

shakllantirish, qonunning tamoyillarini o’rgatish va oilaviy – huquqiy munosabatlar doirasidan kelib chiqadigan muammolarni yechishda olingan bilim bilan hal qila olishni o’rgatishdan iborat. Oila uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyot natijasidir, jamiyat tuzilishining ob`yektiv zarur, ajralmas qismidir. Kurs ishining ob’yekti, subyekti va predmeti. Oila huquqi predmeti – oilaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan munosabatlardan iborat. Oila huquqi normalari quyidagilardir: - nikohdan o`tish tartibini va shartlarini belgilaydi; - oilada er-xotin o`rtasida, ota-onalar va bolalar, oilaning boshqa a`zolari o`rtasida paydo bo`ladigan shaxsiy va mulkiy munosabatlarni tartibga solib turadi; - boshqalarning bolalarini o`ziga bola qilib olish, vasiylikka olish, homiylik qilish, bolalarni o`z tarbiyasiga olish munosabati bilan vujudga keladigan munosabatlarni tartibga solib turadi; Oilaviy huquq sub`yektlarining huquq va majburiyatlari begonalashtirilmaydigan, ya`ni boshqalarga topshirib bo`lmaydigan huquq va majburiyatlardan iborat. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki undagi huquqiy madaniyat va uning tarixiy shakillari hamda shkillanishining ijtimoiy, ta’limiy va metodik asoslarning tahlil qilishi ochib berishi, demokratik jamiyat uchun muhum bo’lgan bu vazifalarni o’quvchilarda shakillantrish hamda rivojlantrishning ilmiy asoslarini yaxshiroq bilib olishga yordamlashadi. Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishiga kirish, asosiy qism, 4 ta paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

1. Oila huquqi tushunchasi va predmeti Oilaviy huquqiy munosabatlarning subekti bo’lib er-xotin, ota-ona, bolalar, vasiylar va homiylar, boshqa qarindosh urug’larhamda oila qonunchiligi soxasida u yoki bu munosabatlarni hal etishda ishtirok etuvchi yuridik shaxslar, fuqorolar uyishmasi, muassasalar, o’rganlar, ijtimoiy birlashmalar hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida «Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish –huquqiga ega», deb yozilgan. Ma’lumki, oila hayotning abadiyligini ta’minlaydi, vorislar ota - ona boshlagan ishni davom etishini amalga oshiruvchi muqaddas dargoh. Bu dargoh millatning urfodatlarini saqlashga ko’maklashadi. Shu bilan birga oila, kelajakda farzandlar qanday inson bo’lib yetilishiga ta’sir ko’rsatadigan tarbiya o’chog’idir. Oila huquqi fani nikoh to’zish, nikohdagilarning huquqiy munosabatlarini, ota – ona va farzandlarning mulkiy va shaxsiy majburiyatlarini, nikohni bekor qilish, uning oqibatlarini va boshqa oilaviy turmush bilan bog’liq huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Yoshlarga oila huquqini o’rgatishdan asosiy maqsad, ularni kelajak turmushga tayyorlash, o’z kasblarida olgan bilimini joriy etish ko’nikmasini xosil qilish. Ularda oila qonunchiligi haqida chuqur bilimni shakllantirish, qonunning tamoyillarini o’rgatish va oilaviy – huquqiy munosabatlar doirasidan kelib chiqadigan muammolarni yechishda olingan bilim bilan hal qila olishni o’rgatishdan iborat. Oila uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyot natijasidir, jamiyat tuzilishining ob`yektiv zarur, ajralmas qismidir. Oila eng muhim ijtimoiy vazifalarni: insonni yaratish, bolalarni tarbiyalash, odamlarni jismoniy va ma`naviy jihatdan kamol toptirish, ularni ma`naviy birlashtirish, birgalikda xo`jalik yuritishni ta`minlash, o`zaro yordam ko`rsatish, jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotini ta`minlash, demografiya jarayonlarini yaxshilash vazifalarini bajaradi.

Oila bolalar to`g`risida g`amxo`rlik qilishga, ona va bola manfaatlarini muhofaza etishga, onalikni rag`batlantirishga qaratilgan tadbirlar turkumini nazarda tutuvchi huquq oilaviy munosabatlarni mustahkamlashning muhim vositasi hisoblanadi. Oila davlat himoyasiga olingan bo`lib, Konstitutsiyada bu haqda shunday deyiladi: “Oila jamiyatning asosiy bo`g`inidir, hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo`lish huquqiga ega”. Oila-kishilarning tabiiy-biologik, huquqiy va ma`naviy munosabatlariga asoslangan birlik. Oila huquqi er-xotinlar, ota-onalar va bolalar, shuningdek oilaning boshqa a`zolari o`rtasidagi shaxsiy va mulkiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi huquq tarmog`idir. Ammo oilaviy munosabatlarning barchasi ham huquq tomonidan tartibga solinmaydi. Bu munosabatlarning aksariyati axloqiy, ruhiy tusda bo`lib, o`z mohiyatiga ko`ra ularni huquq yo`li bilan tartibga solib bo`lmaydi. Oila huquqi fuqarolik huquqi bilan chambarshas bog`liqdir.Oila huquqi fuqarolik huquqidan quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi: 1) Oilaviy munosabatlar fuqarolik huquqiga xos bo`lmagan yuridik faktlardan vujudga keladi; 2) Oilaviy munosabatlar fuqarolik huquqidan farqli o`laroq, ko`proq shaxsiyhuquqiy mohiyatga ega; 3) Oilaviy huquq sub`yektlarining huquq va majburiyatlari begonalashtirilmaydigan, ya`ni boshqalarga topshirib bo`lmaydigan huquq va majburiyatlardan iborat. Oila huquqi predmeti – oilaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan munosabatlardan iborat. Oila huquqi normalari quyidagilardir: - nikohdan o`tish tartibini va shartlarini belgilaydi; - oilada er-xotin o`rtasida, ota-onalar va bolalar, oilaning boshqa a`zolari o`rtasida paydo bo`ladigan shaxsiy va mulkiy munosabatlarni tartibga solib turadi; - boshqalarning bolalarini o`ziga bola qilib olish, vasiylikka olish, homiylik qilish, bolalarni o`z tarbiyasiga olish munosabati bilan vujudga keladigan munosabatlarni tartibga solib turadi;

O'xshashlar

MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING GENDER TENGLIK SIYOSATI MUAMMOLAR, ISLOHOTLARNING TARIXIY TAHLILI
Zamonaviy O'zbekistonda oila institutini mustahkamlashning huquqiy-axloqiy asoslari
Ijro ishi yuritish tushunchasi, mohiyati va pryedmyeti. Ijro ishi yuritishning umumiy qoidalari.
Oila ma’naviyati kursining asosiy maqsadi
MUSULMONLARDA OILA VA NIKOH MUNOSABATLARI