logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Oila ma’naviyati kursining asosiy maqsadi

Oila ma’naviyati kursining asosiy maqsadi

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.873046875 KB
Ko'chirib olish
Mavzu;Oila ma’naviyati kursining asosiy maqsadi Mundar ija Kirish .........................................................................................................3 I BOB KURSNING MAQSADI 1.1. Oila ma’naviyati kursining maqsadi va ahamiyati 1.2. Oila ma’naviyati kursining vazifalari II BOB KURSNING BOSHQA FANLAR BILAN ALOQASI 2.1. Oila ma’naviyati kursining ijtimoiy fanlar bilan aloqasi 2.2. Oila ma’naviyati kursining iqtisodiy va siyosiy fanlar bilan aloqasi XULOSA .................................................................................................36 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ......................................................37 Kirish Oila haqida Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov fikrlarini keltirish o’rinli deb hisoblayman. Masalan, yuksak ma’naviyat – engilmas kuch asarida quyidagi fikrlarni o’qiymiz: “Insonning eng sof va pokiza tuyg’ulari, ilk xayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag’rida svaklllanadi”. 1 “Bolaning xarakteri, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma’naviy mezon va qarashlar yaxshilik va ezgulik, olijanoblik va mexr-oqibat, or-nomus va andisva kabi muqaddas tushunc valarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir” (53-bet). “Inson o’z umri davomida oladigan barc h a informatsiyaning 70 foizini 5 y oshgac h a olar ekan” (53-bet). “Bu yorug’ dunyoda xayot bor ekan oila bor, oila bor ekan, farzand deb atalmish beba h o ne’mat bor. Farzand bor ekan odamzod h amis h a ezgu orzu va intilishlar bilan yashaydi” (56-bet). Bu teran g’oyat nazariy fikrlarda oila ma’naviyatiga xos muhim masalalar o’z ifodasini topgan. 1 Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch I A Karimov 52-bet I BOB KURSNING MAQSADI 1.1. Oila ma’naviyati kursining maqsadi va ahamiyati Oila har bir xalqning, millatning, davomiyligini saqlovchi, milliy qadriyatlarning rivojini ta’minlovchi ma’naviy va jismoniy barkamol avlodni dunyoga keltirib tarbiyalovchi muqaddas makondir.Ushbu mo’jaz makon jamiyat deb atalmish buyuk bir makonning poydevorini tashkil etadi. Jamiyatning, davlatning farovonligi, gullab-yashnashi aynan shu poydevor mustahkamligiga bog’liqdir. Shu boisdan ham mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tub islohotlar mazmunida oila manfaatlarini huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy ma’naviy jihatdan himoya qilinishni ta’minlash masalalariga alohida e’tibor berilmoqda. Shuningdek, har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalashda oila va jamiyatning mas’uliyati bosqichma-bosqich oshirilmoqda. Oilani muqaddas bilish va uning mustahkamligi uchun kurashish xalqimizning qon-qoniga singib ketgan. Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda avlodlar davomiyligini ta’minlaydigan ma’naviyat qo’rg’oni bo’lmish oilani mustahkamlash bugungi kunda barchamizning nainki asosiy vazifamiz, balki insoniy burchimiz ham hisoblanadi. Shu bois mamlakatimizda barcha xayrli ishlar avvalo oilalarni mustahkamlash va yosh avlodning yorug’ kelajagini ta’minlash maqsadida amalgam oshirilmoqda.Zero, oila sog’lom ekan, jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan, mamlakat barqarordir. Muqaddas zaminimizda qadimdan milliy urf-odatlarimiz va an’analarimizni yosh avlod ongiga singdirishda, ularni jismonan barkamol, ma’nan yetuk , mehr-oqibatli insonlar qilib tarbiyalashda oila muhiti muhim o’rin egallab kelgan. Oilani mustahkamlash dunyo darajasiga ko’tarilgan muammolardan biridir.Oilalar ahilligi va mustahkamligiga erishish maqsadida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi 1993yil 20 sentabrdagi yig’ilishida 15mayni har yili Xalqaro oila kuni sifatida nishonlash to’g’risida qaror qabul qildi.SHundan buyon butun dunyoda, jumladan yurtimizda ham Xalqaro oila kuni keng nishonlab kelinadi. O’tgan yillar mobaynida yurtimizda oila tushunchasi, uning mazmun- mohiyati jamyatda tutgan o’rni masalalariga alohida e’tibor qaratilib, barcha huquqiy asoslar yaratilganini ta’kidlash lozim. Ayniqsa, ayollar va bolalar manfaatlarini himoya qilish borasida salmoqli ishlar amalgam oshirildi. Konstitutsiyamizning 14-bobida oila jamiyatning asosiy bo’g’ini ekanligi jamiyat va davlat muhofazasida bo’lishi qa’tiy belgilab qo’yilgan. Oila kodeksi va boshqa qonunlarda yosh va ko’p bolali ayollarni ishga qabul qilishda imtiyozlar belgilangan. Yangi oila qurayotgan yoshlarning tibbiy ko’rikdan o’tayotgani homilador ayollar bolalarni bepul tibbiy xizmatdan foydalanayotgani oilada sog’lom turmush tarzini shakllantirishga xizmat qilmoqda.Oilaning mustahkamligi uchun ayol ham erkak ham birdik ma’suldir.Shu o’rinda davlatimiz rahbari Islom Karimovning quidagi so’zlarini ta’kidlash joiz: “Oilaviy tarbiya masalasida xatoga yo’l qo’ymaslik uchun avvalo har qaysi xonadondagi ma’naviy iqlimni o’zaro hurmat, ahloq-odob, insoniy munosabatlar asosiga qurish ayni muddao bo’lur edi. Bu haqda gapirganda, men mumtoz yozuvchimiz Abdullo Qodiriyning “O’tkan kunlar”asaridagi qahramonlarning o’zaro muomila va muloqotlari, ularning hatto kichik farzandlarini ham sizlab gapirishi misolida ota-bobolarimizning oila ma’naviyatiga qanchalik katta e’tibor berganiga ishonch hosil qilaman.SHu nuqtai nazardan qaraganda bugungi kunda ham yurtimizda ana shunday go’zal axloq mezonlari bilan yashab kelayotgan, o’g’il-qizlarini shu ruhda tarbiyalayotgan ko’plab ibratli oilalar barchamizda havas uyg’otishi tabiiydir.”Oilaning har tomonlama mustahkamligi ayolga bog’liq bo’lsa, uning kelajagi uchun yoshlar ma’suldir. Shuning uchun ham yurtboshimiz XXIasrda ayollar va yoshlarning jamiyat hayotida tutgan o’rnini oshirish, ularning turmushini yaxshilash uchun oilada, jamiyatda moddiy va ma’naviy shart-sharoitlar yaratish ayollar tadbirkorligini qo’llab-quvvatlash, mehnatini yengillashtirish chora-tadbirlarini belgilash, salomatligini mustahkamlash, ilmiy, ma’naviy-madaniy saviyasini yuksaltirish, jamiyatda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarda ularning imkoniyatlari qobiliyatlari va salohiyatlaridan samarali foydalanish, farzand tarbiyasidagi ma’suliyatini oshirish masalasiga jamiyatning diqqat-e’tiborini qaratmoqda. Ushbu benazir g’amxurliklarga javoban ayollardan jamiyat taraqqiyoti yo’lida fidoyilik, ma’naviy va jismoniy barkamollik, oilasiga sadoqat, tadbirkorlik, tashabbuskorlik, har tomonlama namuna bo’lish talab etiladi. Oila psixologiyasiga doir eng muhim bilimlarni berish va ular asosida tegishli malakalar va ko’nikmalar shakllantirib, yoshlarni oilaviy xayoti tayyorlashdir. Oilaning ijtimoiy va etnopsixologik xususiyatlari oila psixologiyasi kursning predmetini tashkil qiladi. Oila psixologiyasi kursning vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Oilani shaxsning shakllanishidagi roli haqida yoshlarda to’laqonli tasavvur shakllantirish. 2. yoshlarni oilaning ijtimoiy tarixiy kelib chiqishi va yuzaga kelganidan so’ng oilaviy xayot davomida bo’ladigan o’zgarishlar haqidagi ilmiy asoslangan bilimlar bilan tanishtirish. 3. yoshlarda oilaviy xayotda mazkur muqarrar ravishda bo’ladigan o’zgarishlar, muammolar, qonuniyatlar haqidagi ilmiy asoslangan to’laqonli tasavvurni shakllantirish va ularni bu jarayonlarga tayyorlash. 4. yoshlarni oilaviy xayotda yuzaga keladigan muammolarga konstruktiv tus berishga, destruktiv yunalishdagilaridan esa saqlanishga o’rgatish. 5. yoshlarda oilaviy xayotni o’ziga xos xususiyatlarni ilmiy asoslangan tarzda talqin etib, muammoli vaziyatlardan psixologik jihatdan okilona (oilaga va uning mustahkamligiga salbiy ta’sir etmagan xolda) chiqish imkonini beruvchi malakalarni shakllantirish. 6. yoshlarda ulariga turmush o ’ rt o g ’ ini to ’ g ’ ri tanlash malakalarini shakllantirish . 7. yoshlarni oiladagi muloqotga tayyorlash. 8. yoshlarni oilani rejalashtirishga o’rgatish. 9. yoshlarni jinsiy hayotga ilmiy asosda tayyorlash. 10. yoshlarda o ilaning mustahkamligini ta ’ minl o vchi bilim va malakalarni shakllantirish . 11. O’quvchilarga oilani o’rganuvchi psixologik tashxis metodikalari bilan ishlash va ular yordamida olinadigan natijalarni to’g’ri talqin etish malakalarini shakllantirish. 1.2. Oila ma’naviyati kursining vazifalari O’zbekiston Respublikasining gullab yashnashida mustaqillikning dastlabki yillaridayoq yurtboshimiz huquqiy demokratik davlat tashkil topishining asosiy shartlaridan biri oilani mustahkamlash ekanini qayta – qayta uqtirib o’tgani bejiz emas, albatta. Oila, munosabatlari madaniyatining takomillashtirish masalasi milliy davlatimiz olib borayotgan siyosatning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib kelayotganning sababi ham shundadir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 63-moddasida shunday deyilgan: “Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish huquqiga ega” Demak, Konstitutsiya mamlakatimizda har bir oila, har bir fuqaro tinch, xotirjam yasvashini, teng huquqli oila qurib, farzand ko’rish va ularni tarbiyalashni kafolatlaydi. Bunday jarayonda oila a’zolari o’rtasidagi munosabatda manfaatlarning umumiyligi, o’zaro yordam, bir-birini sehish va hurmat qilish eng asosiy omil bo’lib qoladi. Oilaga g’amxo’rlik qilish, unga har taraflama ijtimoiy, moddiy, ma’naviy yordam ko’rsatish insonpar har huquqiy demokratik davlatning muhim vazifalaridan biridir. Oila munosabatlari madaniyatining jamiyat hayoti, inson ma’naviy kamolotidagi o’rni haqida so’z yuritar ekanmiz, avvalambor oilaning falsafiy tushunchasini mohiyati, ijtimoiy hayotda va tarbiyaviy ishlar tizimidagi o’rni masalasining metodologik tahliliga e’tibor qaratish lozim. Ma’lumki, oilada inson ma’naviyatining dastlabki kurtaklari shakllanadi, Yoshlar o’zlarining butun jamiyat oldidagi burchi, ma’suliyatini ilk bor oilada tushunib eta boshlaydilar. Shu jihatdan oilaning inson ijtimoiy, ma’naviy kamolotidagi o’rni katta va betakrordir. Islom Karimov aytganidek:“Oila qadriyatlari va qon – qarindoshlik munosabatlarini qayta tiklanishi o’z umrini yasvab bo’layotgan oila-urug’ munosabatlarini abadiylashtirishni emas, balki har bir oilaning iqtisodiy, madaniy va kasb jihatidan erkin bo’lish imkoniyatini anglatishi lozim. Ma’naviy qadriyatlarning tiklanishi ularning hozirgi dunyo va axborot sivilizatsiyasi qadriyatlariga moslashishini ham anglatadi” Darhaqiqat, oilaning mohiyati, u o’ziga xos funktsiyalarni bajara olishi jamiyatdagi ijtimoiy, iqtsodiy, siyosiy munosabatlarga, ma’naviy muhitga ham bog’liq. Agar ma’lum imkoniyatlar, sharoitlar bo’lmasa, oilaviy munosabatlar zaiflashib, ota-onalar ijtimoiy funktsiyalarni, ayniqsa, farzand tarbiyasi borasidagi o’z burchlarini bajara olmaydilar. Bu esa jamiyat bilan oila o’rtasidagi munosabatlarning naqadar muhim ekanligidan dalolat beradi. Oila uzoq ijtimoiy, tarixiy jarayonlarda shakllangan, rivojlangan kichik ijtimoiy birlikdir. Uning rivojlanishi ham kishilik jamiyatiga xos bo’lgan pastdan yuqoriga qarab takomillashishi qonuniga asoslanadi. Bunga sabab bo’lgan tabiiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy omillar quyidagilardir: - oila kishilarning tabiiy-biologik (jinsiy munosabatlar, nasl qoldirishga intilish), ijtimoiy-huquqiy (nikoh, fuqarolik holatlarini qayd qilish), ma’naviy- axloqiy (er-xotin ota-ona va bolalar o’rtasidagi sevgi, mehr-muxabbat tuyg’usi) omillar asosiga qurilgan birlik bo’lgan 2 ; - oilani svakllanishida garcvand tabiiy, ijtimoiy omillarning ta’siri kuchli bo’lsa-da, ijtimoiy, ma’naviy omillar val qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Shu sababli ham insonlar oilasi vayhonlarning jinsiy juftlashishidan keskin farq qiladi; - oila er-xotin, ularning bola-cvaqalari, eng yaqin tug’ishganlaridan iborat birga yashohchi dastlabki jamoani tashkil etgan. Shu ma’noda oila kishilik jamiyati s h akllanishining dastlabki poydevori ham bo’lgan. Ayolning erkak bilan qo’shilu v idan farzand olamga kelib, binobarin oila s h akllangan. Taraqqiyotning turli bosqichlaridagi ehtiyoj va imkoniyatlar oilaning turli shakllarini yuzaga keltirgan. Oilaning ibtidoiy ko’rinishlaridan sanaluvchi qon-qarindosh oila, undan keyingi bosqichda esa punalual oila, ya’ni bir guruhga 2 Қаранг: Мустақиллик изоҳли илмиg’ оммабоп луғати. – Тошкент 2000g’ 127 бет; Ўзбек тилининг изоҳли луғати.-М: 1981 g’ил 526 бет mansub opa-singillarning boshqa jamoa guruhidagi erlarga xotinlik qiladigan oila dastlabki oiladan iborat an’analar yuzaga kelgan. Kishilik jamiyatining ilk ibtidoiy bosqichidagi poligam oiladan monogam oilaga o’tish jarayonida yuzaga kelgan endogamik nikoh, ya’ni ibtidoiy urug’chilik tuzimida qabila ichidan guruhiy nikohdan – bir qabilaga mansub erkak va ayol nikohidan chetlashib, aniqrog’i, o’zga qabila qizi bilan nikohlanishga asoslangan ekzogamik nikohga o’tish insoniyatda nomus tuyg’usini anglash naqadar uzoq davom etgan jarayon bo’lishini ko’rsatadi. Onalik urug’i, otalik urug’i ham oilaviy munosabatlar tadrijining bosqichlaridir. Keyinroq borib ko’p xotinlik (poligam). Bir xotinlik (monogam) asoslangan oilalar kelib chiqqani ma’lum. Demak, oila insoniyat oldida turgan iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy munosabatlar taqozosi bilan bog’liq rahishda hujudga kelgan. Islom manbalarida ham oilani tashkil bo’lishi, mazmun-mohiyati, oila munosabatlari madaniyatiga oid ko’rsatmalar, talablar o’z ifodasini topgan. Islom dini targ’ib qilgan oila madaniyati joxiliya dahrida xukm surgan oilaviy munosabatlardan tub farq qiladi. Agarda joxiliya davrida ayollarning oiladagi huquqlari umuman paymol qilishgan holda erkak xoxlaganicha xotin olish (15-20 ta, undan ham ko’p) huquqiga ega bo’lgan bo’lsa, islom manbalarida bu masalalar muayyan darajada tartibga solindi. Islom ta’limotiga asoslanib ko’riladigan oilalar yangicva mazmun, yangicva svakl kasb eta boshladi. Qarib 1,5 ming yil davomida islomga e’tiqod qiluvchi xalqlar islomiy nikoh asosida oila quradilar va shu davr ichida oila munosabatlari madaniyati shakllanib, mazmuni boyib bordi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida “Nikoh tomonlarining ixtiyoriy roziligi va teng huquqligiga asoslanadi” deb yozib qo’yilgan va shunga amal qilinadi. Nikoh oilaning tayanchi, nasl-nasabini pokligini saqlovchi, oilada sog’lom muhitni paydo qiluvchi, inson ahloq-odobini ushlab turuhchi muqaddas narsa bo’lganligidan “Islom manbalaridan bo’lmish Qur’onu Karimda bir necva o’nlab oyatlar orqali unga katta a hamiyat berilgan. Nikohning mashru’ (shart) bo’lishi haqida Nur surasining 32-oyatida 3 , Niso surasining 3 4 , 24 5 , 127 6 oyatlarida keng izohlangan. Nikoh har bir aqlli musulmon erkak va ayol uchun oila qurishda qo’llaniladigan zaruriy s har’iy amal hisoblanadi. Vatto oila qurishga moddiy imkoniyati bo’lmagan ishilarni ham oilali qilib qo’yishga da’vat etiladi. Masalan, Qur’onu Karimning Nur surasining 32-oyatida Shunday deyiladi: “Sizlarning orangizdagi tul (erkak h ayol)larni hamda qul va cho’ringizdan yaroqlilarini uylantiringiz! Agar (ular) kambag’al bo’lsalar, Alloh ularni o’z fazli bilan boyitur. Alloh (fazlu karami) keng va dono zotdir” 7 Bunday ko’rsatmalar Islom ta’limotida vadisi sharifi, shariat axkomlari va fikh abi manbalarida ham o’z ifodasini topgan. Umuman olganda oila munosabatlari madaniyatining svakllanishi va rivojlanishini tarixiy ildizlarida dunyohiyli bilan diniylini uyg’unlashganligini kuzatish mumkin. Oilaning svakllanishi va rivojlanishiga olib kelgan ikki tamoyilni ko’rsatish lozim: birinchisi, odam yasvash uchun birlashib, moddiy ne’matlar ishlab chiqarish ehtiyoji; ikkinchisi nasl qoldirish yo’li bilan hayotni davom ettirishga intilish. Bu ikkala tamoyil inson ma’naviyatini takomillashtirishni taqozo etib, ijtimoiy hayot tajribasi orqali amalga oshgan. Bu jarayonlarda asosiy val qiluvchi omil ijtimoiy birlik hisoblanib, Shu asosda moddiy ne’matlar yaratish takomillashtirilgan. Oila ijtimoiy birlik tizimida nisbatan mustaqil hodisa hisoblansa-da, jamiyat tarixiy taraqqiyotida mahud bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, axloqiy omillar tobora muhim ahamiyat kasb etib borgan. Oila va jamiyatning tadriji h ar doim bir- biri bilan bog’liq rahishda amalga oshgan. Shu sababli oila qurishning biologik sabablari bir xil, ammo ijtimoiy mohiyati, shakllari tez takomillashib, o’zgarib turgan. 3 Қаранг: Қуръону Карим. Таржима ва тафсир муаллифи Абдулазиз Мансур. Масъул муҳаррир: Баҳром Абдуҳалилов –Тошкент: Тошкент Ислом университети, 2007g’ил, 24-сура, 32-оят-354 бет 4 Қаранг: ўша жоg’да, 4-сура, 3-оят-77-бет 5 Қаранг: ўша 6 Қаранг: ўша жоg’да, 4-сура, 127-оят, 98-бет 7 Қуръону Карим. Таржима ва тафсир муаллифи Абдулазиз Мансур. Масъул мухаррир: Баҳром Абдуҳалилов- Тошкент: Тошкент ислом университети, 2007g’ил 24-сура, 32-оят,354-бет Shu boisdan h ar bir jamiyat o’ziga xos s h akllarini, oilaviy munosabatlar tizimi mezonlarini o’rnatgan. Dastavval yohhoyili bosqichida guruhiy oila, har harlik davrida juft oila, jamiyatning keyingi taraqqiyoti dahrida monogamik oilaga o’tish dahri boshlangan. Bu munosabatlar tarixan svakllanib, takomillashib borishi tadriji insoniyat otalik, onalik burchini ma’naviy anglash madaniy jarayonining naqadar uzoq davom etganini ko’rsatadi. Zero, bugungi oila, madaniy, uning ma’naviy, huquqiy asoslari uzoq tarixiy davrlarda yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy jarayonlarning natijasidir. “Oila” so’zining lug’ahiy ma’nosi haqida olimlar turlicva fikrlar bildirgan. Oila asli arabcva “ayolmand, niyozmand” ma’nolarini anglatuhchi “oil” so’zidan chiqqanligi, “Farxangi zaboni tojiki”da qayd etilgan. Yangi tuzilgan besh jildlik “O’zbek tilining izohli lug’ati” 3-kitobida ham bu so’zning arabchaligi uning besh ma’nosi farqlanadi “Er-xotin, ularning bola-cvaqalari va eng yaxshi tug’ushganlaridan iborat birga yashohchi kishilar majmui, xonadon.” Jumladan, huquqshunos olim qadimiy vaqtlardan biri bo’lgan turkiylarda ot bilan egarni bir-birini mustahkamlohchi tasmani “ayil” deb atashgan. Er-xotinlik munosabatlari paydo bo’la boshlagach esa, ularning jipsligini “ayla”, ya’ni oila tarzida ifodalab nomlaganlar degan fikrga keladi 8 . Biz ham bu fikrga qo’shilamiz. Keyinchalik oila so’ziga ohangdosh bo’lgan “ahillik” jumlasi muomilaga kirgan bo’lishi mumkin. Bora-bora butun boshli mamlakat, davlat xalqlari “aholi”, ahil-fuqaro yoki bir oilaning ahil odamlari deb Yuritila boshlagan 9 . Oila paydo bo’lgandan so’ng u kattalashib yirik jamoalar jamiyat paydo bo’ladi. Bu fikrlarda oilaga nisbatan to’g’ri baho berilib, oila “ayil” singari er va xotin munosabatlarini mustahkamlohchi go’yoki bir xalqa sifatida ta’riflanadi. Demak, oila, uning mohiyati, jamiyat hayoti va taraqqiyotidagi o’rnini o’rganish bu muammoga oid bo’lgan ko’plab tushunc valarni mustaqil tahlil etishni talab qiladi. E’tibor berish kerak bo’lgan muammolardan biri oilaviy munosabatlarga asos bo’lgan nikohning ijtimoiy, ma’naviy, axloqiy, huquqiy va 8 Қиличев Ф.Ж. Ҳаёт ва қонун кутубхонаси-Тошкент, 1997g’ил-N-1, 44-бет 9 Ўша жоg’да diniy asoslarini o’rganishdir. Nikoh oila svakllanishi biln bog’liq bo’lgan oddiy marosim emas, balki turmush qurayotgan erkak va ayol munosabati, burchi va ma’suliyatini belgilaydigan zaruriy tadbir, ijtimoiy hodisa hamdir. Huquqshunos olim F. Otaxo’jaevning yozishicha, nikoh - bu erkak bilan ayol o’rtasidagi muayyan ittifoq va bu ittifoqning jamiyat, davlat tomonidan tan olinishi va ma’qullanishi huquqiy, axloqiy jivatdan belgilaydigan marosimdir. Jamiyat nikoh vositasi bilan erkak va ayol o’rtasidagi tabiiy, ijtimoiy, ma’naviy munosabatlarni tartibga solib turadi. Nikoh-jinsiy ehtirosni ma’naviy maxfiylik pardasiga o’raydi, er-xotin orasidagi tabiiy munosabatlarga axloqiy, ma’naviy go’zallik baxsh etadi. “Butun mamlakatimiz bo‘yicha zamonaviy loyihalar asosida ulkan qurilish va obodonlashtirish ishlari amalga oshirilmoqda. Bu borada, ayniqsa, “Obod qishloq” dasturi muhim ahamiyatga egadir. Bu, avvalo, ayollarimizning turmush sharoitini yaxshilash, ularning kayfiyati, dunyoqarashini yuksaltirishga juda katta ta’sir ko‘rsatadigan dasturdir” 10 . Yuqoridagi fikrlar bugungi kunda jamiyatimizda qaror topayotgan yangicha mezonlar, yashash tamoyillari, milliy mafkuraning hayotiyligi, oxir-oqibatda obod va sog‘lom turmush tarzimizning tabiatini o‘zida gavdalantira olishi, uning ruhiyatiga mos bo‘lishi kerak, degan konseptual xulosani beradi. Boshqa tomondan, sog‘lom turmush tarzi qandaydir yashash tamoyillarining shunchaki majmui emas, Shu bilan birga hamisha ichki qonuniyatlar, ziddiyat va qutblarning o‘zaro aloqasini taqozo etadigan murakkab jarayon hamdir. Shu tufayli shakllanayotgan har qanday ehtiyoj va tamoyillar mana shu tarz maydonida sinovdan o‘tadi, mukammallashadi yoki, aksincha, inkor etiladi. Demak, sog‘lom va obod turmush tarzini dialektik jarayon sifatida tuShunish uning tabiati va mohiyatini to‘g‘ri belgilashga olib keladi. Sog‘lom turmush tarzi ijtimoiy taraqqiyotning muayyan bosqichida turgan xalqning iqtisodiy, mahalliy-hududiy tashkil topishi, ruhiy olami va o‘z-o‘zini anglab etishi, 10 Мирзиёев Ш.М.Оила ва жамият устуни, ҳаётимизнинг файзи ва кўрки // Халқимизнинг розилиги бизниниг фаолиятимизга берилган энг олий баҳодир. 2-жилд. -Т:Ўзбекистон, 2018. - Б. 476. boshqa millat-elatlardan farqlanadigan o‘ziga xos hayoti, uning rang-barang shakllari, ijtimoiy rivoj topganlik faoliyatini aks ettiradi. Sog‘lom turmush tarzi jarayonining chuqurlashib va mazmunan boyib borishi ob’ektiv ijtimoiy omillar bilan bog‘langandir. Ayniqsa, bular orasida munosib turmush sharoitini y uzaga keltirish alohida o‘rin tutadi. Milliy mafkuraning bosh g‘oyasi ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdan iborat ekan, bunda xalqning obod turmush darajasini oshirish, farovon hayotini ta’minlash asosiy vazifa ekanligi o‘z-o‘zidan ravshan. Bugungi kunda farovonlik g‘oyasi milliy siyosatimizning bosh maqsadiga aylandi. Buning uchun obod turmushning moddiy-texnikaviy bazasini mustahkamlash, xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish, tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishga chet el sarmoyalarini keng jalb etish, ilg‘or texnologiyalarni qo‘llash kabi katta ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar amalga oshirilmoqda. Sog‘lom turmush tarzimizni ijtimoiy jihatdan mustahkamlash maqsadida mamlakatning milliy daromadini yuksaltirishga katta e’tibor berilmoqda. Ayniqsa, jamiyatning ijtimoiy himoyaga muhtoj, kam ta’minlangan qatlamlariga davlat yordami masalasi ijobiy hal qilinmoqda. Sog‘lom turmush tarzining huquqiy kafolatlari mustahkamlanib bormoqda. Sog‘lom turmush tarzining milliy tabiatini aniqlash bir qator muammolar bilan bog‘langan. Ilmiy adabiyotlarda, ayniqsa sobiq sovet davrida chop etilgan asarlarda, turmush tarzining milliylik elementlari to‘g‘risida juda ko‘p yozilgan edi. Mohiyatan milliy hodisa hisoblangan turmush tarzi hodisasiga aslida milliylikning ayrim jihatlari sun’iy ravishda yopishtirilar, faqat rasmiy tomondangina milliy belgilarning mavhum sovet-sotsialistik turmush tarzi tarkibida mavjud bo‘lib turishi haqida fikrlar bildirilar edi, asosiy e’tibor esa internatsionallashuv jarayoniga qaratilib milliylik rasman qayd etilardi. Bu narsa oqibat-natijada xalqimizning sog‘lom va obod turmush tarzi, xususan, hayotiy mo‘ljallari, fikrlash tarzi, ijtimoiy fe’l-atvorning buzilishiga olib keldi . Boshqa tomondan, ishlab chiqarishning ijtimoiy tabiatidan kelib chiqib, mamlakatdagi turli millat va elatlarning turmush tarzini tenglashtirish siyosati ustuvorlik qilar edi. Bu, albatta, sog‘lom turmush tarzining o‘ziga xosligi masalasini g‘ayriilmiy tavsiflashdan boshqa narsa emas edi. Har qanday sog‘lom turmush tarzi muayyan ijtimoiy muhitda amal qiladi, uning sohiblari esa muayyan milliy zamin, shart-sharoitda yashovchi va faoliyat ko‘rsatuvchi individ, ijtimoiy qatlam, milliy birlik, sinflardan tashkil topadi. Boshqa tomondan, sog‘lom turmush tarzi faqat moddiy jihatlar bilan emas, balki xalq, millatning tegishli tabiiy- geografik sharoiti, qadriyatlari, yashash manerasi, yashash usuli, yashash stili bilan bog‘langan bo‘ladi. Sog‘lom turmush tarzining milliy mazmuni yoki umuman milliy turmush tarzi to‘g‘risida fikr yuritilganda, bizningcha, muayyan ijtimoiy tarkibi hamda yoshiga qarab bo‘linadigan qatlamlarga xos muayyan birliklar uchun xos bo‘lgan «hayot stili», «hayot manzarasi», «xulq-atvorning milliy stilistikasi» kabi tushunchalarning mazmunini yoritish zarurdir. Albatta, bu tushunchalar muayyan millat, etnik birlik vakillariga xos xulq-atvorning tarixiy zaminlari, o‘ziga xos dasturlari, qoida va ijtimoiy ahamiyatli «andoza»larining turmush tarzidan o‘rin olishini nazarda tutadi. Bu yerda gap, albatta, kishilar hayotining milliy stili to‘g‘risida bormoqda. Adabiyotlarda «turmush stili» atamasi ko‘pincha turmush tarzi namoyon bo‘lishi va taraqqiyotiga xos ko‘p xillik bilan bog‘lab tavsiflanadi. «Turmush stili»ni bunday izohlash umumiy va yaxlitroq tushuncha bo‘lgan «turmush tarzi»ni bir qadar to‘ldirishga xizmat qiladi. Milliy turmush tarzini tadqiq etishda bu kategoriya yanada muhimroq ahamiyat kasb etadi. Uni tarixan tarkib topgan va xalqning sog‘lom turmush tarzidan o‘rin olgan axloqiy qadriyatga ega kategoriya deb hisoblash mumkin. «Turmush stili» hayotiy faoliyatning geografik, tabiiy shartlangan shakllarini ham, tarixiy milliy an’analarni ham, xulq-atvorning ijtimoiy-psixologik andozalarini ham ifodalaydi va millat tomonidan o‘tmishda amalda sinab ko‘rilgan yoki bugungi kungacha saqlanib qolgan turmush ukladini aks et t iradi. Shu ma’noda «turmush stili» hayotiy faoliyatning nafaqat muayyan holatini, Shu bilan birga uning kechish maromini, xulq-atvor tamoyillari, xatti-harakatlar, mehnat va hordiq chiqarish, shaxslar o‘rtasidagi aloqalar, qadriyatlar tizimini, umuman hayot konsepsiyasini tahlil etishga imkon beradi. II BOB KURSNING BOSHQA FANLAR BILAN ALOQASI 2.1. Oila ma’naviyati kursining ijtimoiy fanlar bilan aloqasi Oila ma’naviyati kursi o‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash uchun oilada beriladigan tarbiyaning mazmuni, umumiy qonuniyatlari, tamoyil va metodlariga doir bilimga ega bo‘lmoq lozim. Oila pedagogikasi umumiy pedagogikaning bir tizimi bo‘lib u umumiy pedagogika qonuniyatlari asosida yaratilgan. Komil inson tarbiyasi juda ko‘p qirrali va murakkab bo‘lganligi sababli hamma fanlar unga ko‘makdosh bo‘ladi. Buyuk alloma Abu Nasr al-Farobiy «Talhizu Navomis» (“Aflotun qonuniyatlarining mohiyati”) asarida inson kamolotini falsafa fani ta’sirida rivojlinishini shunday ko‘rsatgan edi: «Yаxshi fazilatga ega bo‘lgan shahar aholisi eng baxtiyоr odamlar bo‘lishlari, qonunlarga ixtiyoriy bo‘ysunishini ta’minlash uchun qonunlarni takomillashtirish, ulardagi qoidalarni mustahkamlashdir». Xalq donishmandlari-ning oila muammosi va tarbiyasi haqidagi qarashlari juda uzoq tarixiy ildizga egadir. Xalq og‘zaki va yozma yodgorliklarida: maqol, hikmat, ertak, aytishuvlarda oila, ota –ona, oilaviy barqarorlik, o‘zaro munosabat masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Ota – ona behad bo‘ladi xursand, Farzand bo‘lolsa munosib farzand! Javhar Zamindar. Namozi bomdoddin keyin volidangni Ziyorat qil va xizmatida bo‘l. Rushtiy. Oila va undagi tarbiyaning usul, vosita va omillari ko‘proq yozma pandnomalarda, Kaykovusning «Qobusnoma», «Saodatnoma», Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma»si, «To‘ti shohnoma», «Odobnoma» kabilarda oila muammosiga doir masalalar ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan asoslab berilgan. Mutafakkir va ma’rifatparvarlarning ijodiy faoliyatida oila muammosi asosiy o‘rinni egallagan. Buning sababi bo‘lajak Oila pedagogikasi fanining mazmundorligini ta’minlovchi badiiy adabiyot, san’at asarlari, milliy meros va umumiy insoniy qadriyatlardir. Oila tarbiyasida bolalar hayotini to‘g‘ri uyushtirish ularning vaqtdan to‘g‘ri va unumli foydalanishning asosiy garovi ekanligini ota-onalar o‘z farzandlariga uqtirishlari lozim. Oila tarbiyasi masalalari bo‘yicha Abu Ali Ibn Sino maxsus «Tadbir al-manozil» nomli asarini yozgan. Unda olim ota-onaning bola tarbiyasidagi vazifalarini yoritgan. Asarda ota-onaning vazifasi va burchiga, oila munosabatlariga to‘xtalar ekan, ayniqsa, ota-onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va hunarga o‘rgatish borasida muhim fikrlar bayon etadi. Ibn Sino tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy masalalarga keng o‘rin berilgan. Ota oilada o‘z farzandlariga har tomonlama: yurish-turishda, nutq odobida, so‘z madaniyatida, o‘zaro muomala jarayonida, eng muhimi amaliy ish faoliyatida to‘g‘rilik va haqqoniylik, samimiylikka namuna bo‘lmog‘i kerak. Oilada farzand tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishning asosiy vositasi - uning ma’naviy olamida e’tiqodni shakllantirish deb hisoblagan edi olim. Yusuf Xos Xojib «Qudatg‘u bilig» asarida oilaviy maishiy turmush muammolariga ham katta e’tibor beradi. U kishilarni uylanib, oila qurishidan boshlab, farzand tarbiya etish, oilaning moddiy ta’minotini yuritishgacha bo‘lgan eng zaruriy vazifalarini birma-bir bayon etadi. Ota-onalar nazoratida bo‘lgan bolaning mas`uliyat hissi rivoj topadi. Shu sababli ham bola tarbiyasida otaonaning mavqei alohida ahamiyatga egadir. Ular tanlagan to‘g‘ri yo‘l farzandlarining kelajagi, kamoloti uchun nihoyatda muhimdir. Jamiyatda farzandlari hulq-atvoriga qarab ota-onalariga baho berilishini aytib ularni ogohlantiradi. Ma’rifatparvar Munavvarqorining «Oila a’zolari» nomli darsligi bo‘limlarida ota-onani hurmatlash, aka-uka, qarindosh-urug‘ini e’zozlash kabi g‘oyalar alohida o‘rin egallaydi. Kishining bor ersa ota-onasi G‘animatdir unga olarning rizosi. Xudoni qoshida qabul ekandir Ota va onaning bolaga duosi. Oilada farzand dunyoga kelgandan boshlab oilaning jamiyat oldidagi javobgarligi kundan-kunga ortib boradi. Chunki o‘sib kelayotgan avlodning taqdiri ana shu muammoning hal qilinishi bilan uzviy ravishda chambarchas bog‘langandir. Abdurauf Fitrat 1916 yilda «Oila» nomli falsafiy asarini yozgan bo‘lib, unda oilaviy hayot islohotidan baxs yuritilgan va adib najot yo‘llarini axtarib, xalqlarning umuminsoniy qardoshlik g‘oyasini targ‘ib etgan. Fitrat oilaning ijtimoiy vazifalarini «Avlod tarbiyasi», «Fikriy tarbiya», «Axloqiy tarbiya» kabi qismlarga bo‘ladi. Oilada bola bilan tarbiyachi o‘rtasida juda yaqin va samimiy munosabat o‘zining tabiiyligi va oddiyligi, mazmundorligi, iliqligi, hech qanday rasmiyatchilikning yo‘qligi bilan ajralib turishi lozim. Oila odamzod o‘zining dastlabki ijtimoiy yo‘lini bosib o‘tadigan eng muhim sohadir. Bunday oilada ota-onalar bilan bolalar o‘rtasida ma’lum ma’noda izzat- hurmat va dildan ishonch kabi chegara bo‘ladi. Oilada bolalarning o‘zga bir oilada yotib qolishiga hech bir holda sira yo‘l qo‘ymasligi kerak, bola yotib qoladigan joy anik tanish va ishonchli bo‘lgan taqdirdagina istisno bo‘lishi mumkin. Oilada farzand yaxshi tarbiyalansa, ota- onaning baxti, yomon farzand esa ota-onaga kulfat keltiradi. Oiladagi tarbiya kishilarning axloqiga, xulqiga o'chmas qoidalarni singdiradi. Inson tarbiyasida hech qanday boshqa tuzilmalar oilaning o'rnini bosa olmaydi. Chunki, u yerdagi tarbiyaga sut, qon singari muqaddas ashyolar ta’sir qiladi. Shularning barchasi e’tiborga olinib, bizning xalqimizga xos oiladagi ijobiy jihatlarni mustahkamlash va rivojlantirishni ta’minlash uchun Konstitutsiyamizda oila uchun maxsus XIX bob ajratildi. Bunday holatni — oilani maxsus bobda ko‘rsatishni boshqa m am lakatlar Konstitutsiyalarida uchratmaymiz. U yerlarda oilaga ham davlat va jamiyatning munosabati o'zgacha. Bizda oila jamiyatning ajralmas qismi va mavjud bo'lishi shart masala deb qaraladi va albatta, unda ikki jinsning, erkak va ayolning birlashuvi bo'lishi, bu birlashuv orqali dunyoga yangi insonlar kelishi nazarda tutiladi. Ana shulardan kelib chiqib, Konstitutsiyaning 63- moddasida “Oila jamiyatning asosiy bo'g'inidir...”, - degan qoida o'z aksini topgan. Konstitutsiyada oilani jamiyatning bo'g'ini sifatida e’tirof etilishi oilasiz jamiyat kemtik bo'lishini, rivojlanish xavf ostida qolishini ko'rsatadi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti 2011-yil dekabr oyida Konstitutsiya kuniga bag'ishlangan yig'ilishdagi ma’ruzasida 2012-yilni “M ustahkam oila yili” deb e’lon qilar ekan, oila haqida shunday so'zlarni aytdi: “Ongli yashaydigan har bir odam yaxshi anglaydiki, bu yorug' olamda hayot bor ekan, hayot abadiyligi, bebaho ne’mat bo'lmish farzand bor. Farzand bor ekan, odamzot hamisha kelajagini o'ylab, ezgu orzu va intilishlar bilan yashaydi. Yangi yilga mana shunday nom berishimiz azal- azaldan xalqimiz uchun muqaddas bo'lmish, oilani hayotimiz tayanchi va suyanchi, jamiyatimizning hal qiluvchi asosiy bo'g'ini deb qabul qilishimiz zamirida, hech shubhasiz, juda katta ma’no-mohiyat mujassam. Chunki, oila sog'lom ekan — jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan - mamlakat barqaror”. Jamiyatning yashash, rivojlanish shartlaridan biri uning bo'g'ini, aniqrog'i asosiy bo'g'ini - oila jamiyat va davlat tomonidan doimiy va samarali muhofazaga olinsagina, tegishli maqsadga erishish mumkin. Har bir kishi o'z hayotining uzoq vaqt davom etishi uchun sog'lig'ini qanday muhofaza qilish ustida qayg'ursa, bu ish uchun mablag'larini ayamasa, insonparvar, oqil, uzoqni ko'zlovchi jamiyat ham o'zining hayotini cho'zishi, rivojlanishi uchun oilaga xuddi shunday munosabatda bo'ladi va oilani muhofaza qiladi. Konstitutsiyaning 63-moddasida oila jamiyatning asosiy bo'g'ini sifatida ko'rsatilishi bilan birga oila haqidagi qoida davom ettirilib, oila jamiyat va davlat muhofazasida bo'lish huquqiga egaligi belgilangan. Ya’ni, oila bir tomondan jamiyat tomonidan, ikkinchi tomondan davlat tomonidan muhofaza qilinadi. Konstitutsiya qoidasi jamiyat va davlatga oilani himoya qilish majburiyatini yuklaydi. Jamiyat oilalardan iborat ekan, o'z-o'zidan ma’lumki, jamiyat mustahkamligi oilaning mustahkamligiga bog'liq va oilaning mustahkam bo'lishidan jamiyat manfaatdor. Shuning uchun oilani har tomonlama qo'llab-quvvatlash va himoya qilishni jamiyat o'z zimmasiga oladi. Jamiyat oilalarni qo'llab-quvvatlashda, ularni muhofaza qilishda katta imkoniyatlarga ega davlat xizmatidan foydalanadi. Oilani qo'llab-quvvatlash, muhofaza qilish davlatning konstitutsiyaviy burchidir. Davlatning oilaga g'amxo'rligi qonun asosiga qurilgan bo'lib, avvalo u Oila kodeksida belgilangan. Bundan tashqari, oilani qo'llab-quvvatlash maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati ko'plab hujjatlar qabul qilgan. Oilani muhofaza qilish va qo'llab-quvvatlashda ularni moddiy tomondan qo'llash, ularga moddiy yordam berish chora-tadbirlarining ko'rilishi muhimdir. Davlatimiz boquvchisini yo'qotgan, ko'p bolali oilalarga moddiy yordam berishni o'z vazifasi hisoblaydi va buning amaliy choralarini ko'radi. Bunday oilalarga, farzand ko'rish va tarbiyalash uchun onalarga beriladigan mablag'lar yildan-yilga ko'payib borishi buning misolidir. Oilalarga turar-joy qurish uchun yer uchastkalarining ajratilishi, qo'shimcha manba bo'lishi uchun tomorqalar bilan ta’minlanishi doimiy tadbirlar qatoriga kiritilgan. 1998-yilning “Oila yili” deb e’lon qilinishi har bir oilani davlat tomonidan himoya qilish choralarini kuchaytirib, oilalarning mustahkamlanishida katta samara berdi. “Oila yili” munosabati bilan belgilangan tadbirlar natijasida davlat oilalarga juda katta moddiy yordam ko'rsatdi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida oilalarga, ayniqsa, serfarzand, kam ta’minlangan oilalarga davlat tarafidan ko’rsatilgan yordam tufaylioilalar qattiq zarbalarga uchramadi va turmushda o‘z vazifasini bajarishdan chetlanmadi. 2012- yil Prezidentimiz tomonidan “Mustahkam oila yili” deb e’lon qilindi. Shu munosabat bilan oilani davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash yanada kengaydi. Oilani himoya qilish mexanizmi kuchaydi. “Mustahkam oila yili” munosabati bilan davlat idoralari, nodavlat tashkilotlari, hayriya jamg'armalari birgalikda ishlab chiqqan dasturda oilani davlat tomonidan qo'llab-quvvatlashni kuchaytirish ko'zda tutildi. Shuningdek, oila institutini rivojlantirish va takomillashtirish bo'yicha yangidan qabul qilinadigan qonunlar va boshqa huquqiy hujjatlar bugungi va ertangi kun talablariga javob berishi, amaldagi qonun hujjatlariga kiritiladigan o'zgartirish va qo'shimchalaresa, oila maqomini kuchaytirishi, uning jamiyatdagi o'rnini anglashga yordam berishi, oilani davlat tomonidan, boshqa fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan qo'llab-quvvatlashni kuchaytirish ko'zlangan asosiy maqsadlardandir. Oila deb qon-qarindoshlik, qarindoshchilik (nikoh orqali) yoki birga istiqomat qilish orqali bog langan odamlardan iborat ijtimoiy guruhdir. Ko pʻ ʻ jamiyatlarda Oila bolalar sotsializatsiyasi uchun asosiy institut vazifasini o’taydi. Oila – nikoh munosabatlarini, urug' ichi munosabatlari va urug'lararo munosabatlarni tartibga solish zaruriyati bilan yuzaga keladi. Oila jamiyatning tayanchi, uning birinchi va birlamchi yadrosi, zarrasidir. Ongli oila bo'lib yashash dunyodagi barcha maxluqot va jonzotlar orasida faqat inson zotiga xosdir. Oila tarixining Odam Ato va Momo Havodan boshlangani rivoyat qilinadi. Barcha muqaddas kitoblarda keltirilgan ushbu ko'hna naql zamonaviy ilm-fan tomonidan ham o'z tasdig'ini topmoqda. Binobarin, muhabbat tarixi ham shu ko'hna rivoyatga tutashadi. «Sevgi ham Odam Atodan qolgan inson qonida» deb yozganda shoir E. Vohidov haq edi. Genetika, biologiya fanlari qonunlariga ko'ra, har bir insonning o'zi bir olam, ular aslo biri birini takrorlamaydi. Ana shu biri ikkinchisiga o'xshamaydigan odamlarning, ya'ni er va xotinning ixtiyoriy ittifoqidan oila deb ataluvchi yangi bir olam, bu olamda o'z navbatida yana «yangi odam»lar – farzandlar vujudga keladi. Jamiyat shu tariqa barpo bo'ladi, rivoj topadi, ijtimoiy taraqqiyot vujudga keladi. «Bola tug'ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an'analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his etadi ». SHuning uchun ham, oila muammolari, unda yuritiladigan ta'lim tarbiya masalalari azal-azaldan ilmu ijod ahlining Oila — nikoh yoki tug ishganlikka asoslangan kichik guruh. Uning a zolari ʻ ʼ ro zg orining birligi, o zaro yordami va ma naviy mas uliyati bilan bir-biriga ʻ ʻ ʻ ʼ ʼ boglangan. Oila ning eng muhim ijtimoiy vazifalari — inson zotini davom ettirishdan, bolalarni tarbiyalashdan, Oila a zolarining turmush sharoitini va bo sh ʼ ʻ vaqtini samarali uyushtirishdan iboratdir. Oilaviy munosabatlar nisbatan mustaqil hodisa sanalsada, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy munosabatlar bilan belgilanadi va ular ta sirida o zgarib boradi. Shunga muvofiq, har bir jamiyat ʼ ʻ o zgarib mos oila tipini, oilaviy munosabatlarni o rnatadi.Oila jamiyat tarixida ʻ ʻ azaldan mavjud bo lmagan. Ibtidoiy jamoa tuzumining birinchi bosqichida,ʻ kishilar to da-to da bo lib yashayotgan davrda jinslar orasidagi munosabatlar mu- ʻ ʻ ʻ ayyan tartib-qoidaga ega bo lmay, to dadagi barcha erkaklar va ayollar bir- ʻ ʻ birlariga umumiy er-xotin hisoblangan. Tarixiy taraqqiyot jarayonida jinsiy munosabatlar asta-sekin muayyan tartibga solina boshlandi. Dastlab ota-ona bilan farzandlar, so ngra aka-uka va opa-singillar orasidagi jinsiy munosabatlar ʻ taqiqlanib guruxli oila paydo bo lgan. Lekin, bu oila larda hali er-xotin nikohi bar- ʻ qaror alohida xo jalikka ega bo lmagan. Bu davrda tabiiy omil o z vazi-fasini ʻ ʻ ʻ tugalladi, ya ni jinsiy munosabatlar doirasidan qonqarin-doshlar istisno qilindi, ʼ jinsiy munosabatlar faqat bir erkak va bir ayol munosabatiga aylandi (yana k,. Patriarxal Oila, Poliandriya, Poligamiya, Poliginiya). Ijtimoiy ishlab chiqarish — chorvachilik va dehqonchilikning rivojlanishi bilan erkaklar mehnatining qadri oshdi, mah-sulot ishlab chiqarishda ulushi ortdi, binobarin, ularning ijtimoiy mavqei ham tubdan o zgardi. Mavjud qoida tartiblar ʻ — farzandlarning onagagina tegishli bo lishi, ona mulkiga merosxo r sanalishi ʻ ʻ erkaklarning yangi mavqeiga zid kelib qoldi. Natijada ota xuquqiga asoslangan patriarxal oila vujudga keldi. Shunday qilib, hozirgi individual Oilaning o tmishdoshi — monogam oila vujudga kelgan (k,. Monogamiya). ʻ Oila xalqning , jamiyatning hayoti, turmushiga oid urf-odatlarni o zida ʻ sinovdan o tkazadi. Yaxshilarini o z bag rida asrab-avaylab kelajak avlodlarga ʻ ʻ ʻ yetkazadi. Oila o z farzandlarini tarbiyalab, ularga umuminsoniy qadriyatlarni ʻ singdirish bilan ularga boshlang ich ij-timoiy yo nalish beradi. O z farzandlarini ʻ ʻ ʻ katta oqimga — jamiyatga qo shish bilan esa oila jamiyat yo nalishi, iqtiso-diyoti, ʻ ʻ madaniyati va ma rifatini ham belgilashga o z ta sirini ko rsatadi. Shuning uchun ʼ ʻ ʼ ʻ ham Sharqsa oila qadim-qadimdan muqaddas qo rg on hisoblanib kelingan. ʻ ʻ Xususan, o zbek oilalarining serildizlik, serbutoklik xususiyatlari hozir ham ʻ saqlanib turibdi. O zbeklarda oilalarning muayyan turmush tarzi shakllanib hayotiy ʻ tajriba orttirib borishi, tejamli va sarishta ro zg or tutishi, farzandlarni odobli, ʻ ʻ ma na-viy yetuk bo lib kamol topishida keksalar, ota-onaning roli katta. o zbek ʼ ʻ ʻ oilalari o zlarining mustahkamligi, saran-jom-sarishtaligi, bolajonligi, qarindosh-ʻ qondoshlik rishtalarini hurmat qilishi, mexr-oqibatli va boshqa qadriyatlari bilan ajralib turadi. Oilaning shakllanishi va rivojlanishi jamiyat hayotidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy munosabatlar bilan bevosita bog’liqligi, uning axloqiy, huquqiy va ijtimoiy omillari Sharq halqlarida qadimdan kattalarni hurmat qilish, kichiklarga izzatda bo‘lish, insofli bo‘lish, rostgo‘ylik, xushmuomalalik, mehmondo‘stlik kishining odob-axloqini ko‘rsatib beruvchi qoidalar sifatida amal qilinib keladi. Bu axloq qoidalari har bir shaxsda to‘liq namoyon bo‘lgan taqdirdagina u ma’naviy barkamol shaxs hisoblanadi.Demakki, u jamiyat oldidagi, kishilar oldidagi insoniylik burchini ado etgan hisoblanadi. Burch muhim axloqiy- ma’naviy qadriyat hisoblanib, har bir shaxsning jamiyat oldidagi fuqarolik, ota-ona oldidagi farzandlik, xalq, millat oldidagi insonparvarlik, jamoatchilik oldidagi odamiylik vazifalarini bajarish demakdir. 2.2. Oila ma’naviyati kursining iqtisodiy va siyosiy fanlar bilan aloqasi Ijtimoiy psixologiya oila psixologiyasini o’rganganda, unga jamiyatning bir bo’g’ini, kichik ijtimoiy guruh sifatida qaraydi. SHu sababli ham konkret izlanishlarda uning paydo bo’lishi, mavjudligiga asos bo’luvchi omillarni va tugashi bilan bog’liq holatlarga e’tiborni qaratadi. Zero, oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlar bir qarashda emotsional hissiyotlarga asoslanganga o’xshasa-da, aslida bir insonning ikkinchisiga ko’ngil qo’yishi, tanlashi, birgalikda umr kechirishi jarayoni ijtimoiy-psixologik qonuniyatlarga to’la bo’ysunadi. Ayrim olimlar, masalan, frantsuz tadqiqotchisi Le Ple o’z vaqtida oilada sof psixologik qonuniyatlardan tashqari, ro’zg’orni boshqarish, farzandlar soni va tarkibiga ko’ra oila budjetining o’zgarishlarini inobatga olib, uni ijtimoiy iqtisodiy qonuniyatlar maskani deb atashni ham taklif etgan. Uning fikricha, oilaviy o’zaro munosabatlar nihoyatda o’zgaruvchan bo’lib, ular zamon va davr ta’sirida, oila a’zolarining soni va sifatiga bog’liq tarzda tinimsiz sifat o’zgarishlarini boshdan kechirishini, hattoki, er-xotin o’rtasidagi odatiy munosabatlar yillar tazyiqi, jamiyat normalari, sanoatning rivoji yoki ma’naviyatning tanazzuli ta’siri ostida boshqacha tus olishi mumkinligini, ota-ona – bola munosabatlari tizimi, bunda hattoki, otaning avtoriteti ham o’zgarib borishi, yaqin qarindoshlar o’rtasidagi psixologik masofa yillar o’tishi munosabati bilan uzoqlashib ketishini ta’kidlaydi. Xorij mamlakatlarida oilaviy munosabatlarga qiziqish o’tgan asrning boshlarida keskin oshdi. Taniqli tadqiqotchi olimlar U.Jems, CH.Kuli, U.Tomas, F.Znanetskiy, J.Piaje, Z.Freyd kabilar oilaning davrasida ro’y beradigan shaxslararo munosabatlarning xarakteriga alohida e’tibor berishib, bir shaxsning boshqa bir shaxs ta’sirida qanday qilib, o’z sifatlarini takomillashtirishi, o’zgartirishi, tarbiyalanishi kabi qator masalalarni o’rgandilar. Natijada, bu borada olib borilajak ilmiy izlanishlarning naqadar muhimligi o’z navbatida jamoatchilikning diqqat-e’tiborini tortdi. Olimlar oila borasida o’tkaziladigan tadqiqotlar va unda qo’llaniladigan usullarning noyobligini ta’kidlashib, oila tadqiqotlarida rioya etilishi zarur bo’lgan odob normalari haqida ham fikr yuritganlar. Masalan, amerikalik sotsiolog R.Xill va boshqalar oila va nikoh muammosini o’rganishning sermashaqqat ish ekanligini ta’kidlab, usullarni tanlash va respondentlar bilan ishlaganda quyidagi omillarni hisobga olish maqsadga muvofiq ekanligi to’g’risida yozgan:  tadqiqot uchun shunday metodikalarni, izlanish vositalarini topish lozimki, toki u bilan respondentlarga murojaat qilinganda, oilaviy hayotga ziyon etmasin, tadqiqotchi ketgach, er-xotin munosabatlari buzilmasin;  tadqiqotda oila a’zolari bevosita qatnashishi hisobga olinsa, ushbu jarayon ularning nafaqat o’zaro munosabatlariga, balki psixologik holatlari va kayfiyatlariga ham salbiy ta’sir etmasin;  tadqiqotchi ham tirik inson bo’lgani sababli, uning oilaga kirib kelishi, uydagi turmush tarziga, odatlar, o’zaro yaqinlik aloqalariga putur etkazmasin. Darhaqiqat, barchamiz uchun juda yaqin va tanishdek tuyulgan oila va nikoh masalalari bilan shug’ullanadigan olimlarga, oila psixologi yoki pedagogi bo’lib faoliyat yurituvchilarga tashqaridan kuzatuvchilar ular ishini osonday tasavvur qilishadi. Lekin ming afsuski, unday emas. CHunki maktabda ta’lim olayotgan bolaning xulqu-odobi haqida ota-ona bilan suhbatlashish ham oson emas, zero, ota- ona ishdan charchab kelgach, xonadonida birinchidan, bolasining o’qituvchisini kutmaydi, qolaversa, ming mehmonnavoz, sertakalluf inson bo’lsa ham o’qituvchining kutilmagan tashrifidan cho’chish, norizolik, “nima derkin bolam haqida” degan shubha, hadik bo’lishi tabiiy. Xuddi shunday, oilaviy munosabatlarga taalluqli ilmiy izlanish olib borayotgan tadqiqotchining har qanday oilaga tashrifi xonadon egalariga yoqavermaydi. Qolaversa, agar respondentlarga taqdim etilayotgan so’rovnoma yoki test o’zaro munosabatlarga, ayniqsa, O’zbekiston sharoitida qaynona-kelin munosabatlariga yoki er-xotinning yaqin munosabatlariga oid bo’lsa, tadqiqotchi ketgach, oila a’zolari o’rtasida “kim taklif etdi, nima maqsadda?” qabiladagi so’rovlar, “tergovlar”ning bo’lmasligiga kim kafolat beradi. SHu bois ham hamisha bizning sharoitimizda oilaviy munosabatlarga oilada tadqiqotlar o’ta odob normalariga bo’ysundirilishi, muammoning nimada ekanligini aniq, samimiy iboralar vositasida tushuntira olish madaniyati katta ahamiyat kasb etadi. Bunda tadqiqotchining qo’lidagi ilmiy “quroli” – metodikalari ham katta ahamiyat kasb etadi. O ilaning iqtis o diy funktsiyasi uning as o siy funktsiyalaridan biri his o blanadi . Oila iqtisodiy, budjeti, daromadini rejali sarflash, kundalik xarajatga, zarur buyumlarga pul ajratish, bir necha yildan so’ng olinadigan narsalarga mablag’ yig’ish, tejamli ro’zgor yuritish er-xotinning katta tajriba, malakaga ega bo’lishiga bog’liq. SHuningdek, oilada o’sayotgan farzand xam mana shu malaka va ko’nikmalarga ega bo’lib borishi zarurligini unutmagan xolda o’g’il-qizga iqtisodiy masalalarni xal etishni o’rgata borish lozim. Keyingi yillarda ro’zgorda yuzaga kelayotgan iqtisodiy muammolar oiladagi shaxslararo munosabatlarga salbiy ta’sir etishi bilan birgalikda farzandlar bilim saviyasining pasayishiga xam olib kelmoqda. Bunday noxush xolatlarning oldini olish maqsadida moddiy kiyinchiliklar tufayli xosil bo’ladigan muammolarni bartaraf etishda odamlarga psixologik yordam ko’rsatish lozim. Oila o’zining shu funktsiyasi tufayli jamiyatga, davlatga katta iqtisodiy foyda keltiradi. Masalan, bola tarbiyasi, bolani iqtisodiy ta’minlash borasidayok uning jamiyatga keltirgan foydasi katta miqdorini tashkil etadi. Buni davlat tomonidan, davlat muassasalarida (bolalar uylarida) bir bolani 16-18 yil tarbiyalab, ishchi kuchi sifatida etishtirish uchun (uni bokish, kiyintirish, o’qitish, moddiy ta’minlash va sh.k ) davlat tomonidan har bir bolaga sarflanadigan mablag’ va aynan shunday ishchi kuchini oilada tarbiyalash uchun beriladigan nafaqa pullari miqdorini solishtiradigan bo’lsak, o’rtadagi farq birinchilar foydasiga bir necha yuz ming so’mni tashkil qiladi. Tasavvur qilishga osonroq bo’lishi uchun aytish mumkinki, har bir bolani voyaga etkazish uchun oila davlatga kamida bitta “Neksiya” avtomashinasi qimmati miqdorida iqtisodiy foyda keltiradi. Bu boradagi, ya’ni xar tomonlama kamol topgan ma’naviy-ahloqiy etuk, jismoniy-psixologik sog’lom shaxsni shakllantirishning ma’naviy-ahloqiy qimmatini esa xech qanday iqtisodiy mezon bilan ulchab bo’lmaydi. Bu oilani iqtisodiy funktsiyasini atiga birgina shaxsni shakllantirishdagi foydasini ko’rsatish xolos. Oilda xo’jalik yumushlarini yuritish, ro’zgorning yulga kuyilishi, oilada moddiy ne’matlar ishlab chikarish, fermer xujaligi, shaxsiy ishlab chikarish qabilar uning jamiyat oldidagi iqtisodiy funktsiyasi va ahamiyatini tobora ortiraveradi. XX asr boshlaridagi ma rifatparvarlik harakatiningʼ asoschilaridan biri Fitratning “Oila” asarida oila asosini to g ri qurish, oilada yosh ʻ ʻ avlodga jismoniy, aqliy va axloqiy tarbiya berish orqali mana shu turg unlikdan ʻ qutilish, jamiyatni isloh qilish mumkinligini bayon qilgan. “Millat taqdiri mana shu millat vakillari yashagan oilaning holatiga bog liqdir… Qayerda oila munosabati ʻ kuchli intizomga tayansa, mamlakat va millat ham shuncha kuchli va tartibli bo ladi.” deb yozadi. ʻ Oiladagi o zaro munosabatlar madaniyati malakasi tasavvuf falsafasida ham ʻ alohida o rin tutadi. Bu falsafaning yirik vakillari bo lgan Ahmad Yassaviy, ʻ ʻ Bahovuddin Naqshband, Najmiddin Kubro tariqatlarida ota va onalar o zaro ʻ munosabatlarining farzandlar kamolotidagi roli, farzandlarning ota-onalarga bo lgan munosabati mavzui alohida ta kidlab o tilganligini ko ramiz. ʻ ʼ ʻ ʻ Shuningdek, ulug ulamolar bo lmish Al-Buxoriy, At-Termiziylarning hadis ʻ ʻ to plamlarida, asarlarida ham mazkur mavzuga katta e tibor berilgan. Qur ondan ʻ ʼ ʼ keyingi diniy manba – hadislarda Payg ambarimiz Muxammad (s.a.v.) aytdilar: ʻ “Alloh taoloning rozi bo lishi ota-onaning rozi bo lishiga va Allohning g azabi ʻ ʻ ʻ ham ota-onaning g azabiga bog liqdir” (Imom Buxoriy rivoyati). ʻ ʻ Haqiqatdan ham ota-onaga ozor bermaslik, ularning dilini vayron qilmaslik, muloyimlik bilan suhbatda bo lish, ko nglini ko tarish aytganlarini vaqtida ʻ ʻ ʻ bajarish, farzandning ota-ona oldidagi burchidir. Mustaqillik davrida oila-nikoh munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi masalalarini F. Otaxo jayev, o zbek oilalari ma naviyatining tarixiy asoslari, ʻ ʻ ʼ ma naviy ruhiyati, an analari, farzandlar tarbiyasi muammolarini istiqlol mafkurasi ʼ ʼ nuqtai nazaridan O. Safarov, M. Mahmudovlar tahlil etsalar, oilaning jamiyatda tutgan o rni, oilaviy tarbiya, oila a zolarining oiladagi o rni, oilada milliy va ʻ ʼ ʻ umuminsoniy tarbiya masalalarining pedagogik nuqtai nazardan O. Musurmanova, oilaning mohiyati, ota-onalarning bola tarbiyasidagi mas uliyati, farzandlikʼ burchiga oid ba zi milliy diniy an analarimizni E. Yusupov, yoshlarni oilaviy ʼ ʼ hayotga tayyorlashga oid masalalarni M. Xalmatovalar tahlil qilganlar. Oila turlarining demografik, ijtimoiy tuzilishlariga qarab bo linishining o ziga ʻ ʻ xos xususiyatlari hamda uning oilaviy munosabatlar madaniyatiga ta siri mavjud. ʼ Mamlakatimizda mavjud oilalarning aksariyati to liq oilalardir. To liq oila deganda ʻ ʻ ota-ona va farzandlardan iborat oila tushuniladi. Bu tipik oilaga xos xususiyatdir. Bunday oilalar, o z navbatida, patriarxal, nuklear, mezalyanslarga bo linadi. ʻ ʻ O zbekistonning o ziga xos xususiyati yana shundaki, hozirda o zbek oilalardagi ʻ ʻ ʻ katta patriarxal oila xo jaligi ham saqlanib qolingan. Bunda 2-3 avlod xo jaligi ʻ ʻ umumiy bo lib, ularning iqtisodiy birligining asosi hisoblangan oila mulki faqat ʻ oila boshlig i qo lida bo ladi va hamma unga bo ysinadi. Mana shu sababli ham ʻ ʻ ʻ ʻ qarindosh – urug larning quda-andachilik munosabatlari davom qilib kelayapti. ʻ Yaqin qarindoshlarning nikohi ham shu jumladandir. Sharq va g arb oilalari xususiyatlarini qiyosiy tahlil qilganimizda ovro pa ʻ ʻ oilalariga xos xususiyat – nikohsiz erkin yashashning keng tarqalishi, ajralishlarning ko payishi, tug ilishning kamayishi bilan izohlanadi. Ayrim G arb ʻ ʻ ʻ olimlari nikohni butunlay yo qotib, nikoh kishi erkinligini cheklab qo yadi, u inson ʻ ʻ tabiatiga zid narsadir deb hisoblaydilar. Albatta, bu noto g ri bo lib, insoniyat ʻ ʻ ʻ taraqqiyotiga ziddir. Zamonaviy oilalarga xos ikkinchi xususiyat ularning nuklearligidir (Nuklear – lotincha so zdan olingan bo lib, lug aviy ma nosi “yadro” demakdir. Er-xotin va ʻ ʻ ʻ ʼ bolalardan iborat). Hozirda G arb sivilizatsiyasi ta sirida oilaning bu xili ko payib ʻ ʼ ʻ bormoqda. Bunday oilalarda qaynona va kelin yoki kelinlar alohida yashaganliklari uchun ular orasidagi nizoli munosabatlarning oldi olinadi, turmush tarzida ular bir- birlari bilan qadrliroq, mehr-shafqatliroq madaniy munosabatda bo lishadi. Bu ʻ masalaning ijobiy tomoni bo lib, oilaviy munosabatlarda shaxsning umummadaniy ʻ dunyoqarashining shakllanishiga olib keladi. Ota-onadan alohida yashayotgan kelin-kuyov musataqil hayotga, oila iqtisodiyotini rejalashtirishga, farzandlarni mustaqil tarbiyalashga o rganadilar. Oilaviy masalalarni dam olish, bo sh vaqtdanʻ ʻ samarali foydalanish kabilarda nuklear oilalar erkinlikka ega bo ladilar. ʻ Xulosa Har qanday davrda ham jamiyat va davlat aholi sonining bir maromda o’sib borishi, muayyan an’analar va muqaddas udumlarning saqlanib, avloddan-avlodga etkazilib turilishidan manfaatdor bo’lgan. Buyuk rus psixologi A.N.Leontev avlodlararo muloqotning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyatini o’rganib, ilk asarlaridan birida agar shunday muloqot bo’lmaganida, taraqqiyotning o’zi ham mutloq bo’lmas edi, deb ta’kidlagan. Bu vazifani bajarishda jamiyatning muhim bo ’ lagi bo ’ lmish o ilaning r o li kattadir . Demak, oila ijtimoiy institut sifatida eng avvalo tug’ilish orqali aholining ma’lum miqdorda muttasil o’sib borishi, odamlar o’rtasida migratsiya, ya’ni u erdan bu erga ko’chib turish yoki o’lim okibatida kamayib boradigan miqdorini to’ldirish vazifasini bajaradi. CHunki ijtimoiy hamda iqtisodiy rivojlanish uchun mehnat resurslari va ishchi kuchining yangilanib borishidan jamiyat ham, odamlar ham manfaatdordir. Bundan tashqari, har bir jamiyatning betakror qadriyatlari, o’lmas merosi, avloddan avlodga o’tib boradigan an’analari bo’ladi. Fuqarolik holatlari, madaniy o’sish, ma’naviy yuksalishga xizmat qiluvchi qadriyatlarning saqlanib kelayotganligi ham oila tufaylidir. Masalan, shunday oilalar sulolasi borki, ular asrlar osha u yoki bu muqaddas qadriyatlarni kasb-kori, turmush tarzi orqali saqlab keladi (rassomchilik, san’atshunoslik, hunarmandchilik, gulchilik, kulolchilik, ilmiy meroslar, agrar sohada va h-zo). Umuman odamlar jamiyatining saqlanib qolishida ham oila ayrim alohida olingan shaxs bilan yaxlit jamiyat o’rtasida o’ziga xos “bufer” – ko’prik rolini o’ynab kelmoqda. Zero, madaniy va ma’naviy qadriyatlarni saqlab, avloddan- avlodga etkazishda davlat va jamiyatdagi ta’lim muassasalari, madaniyat o’choqlarining ham muayyan roli bor, lekin ularda o’zgarishlar tez-tez ro’y bergani sababli, ularning avlodlararo muqaddas sanalib kelinayotgan qadriyatlarni asrab- avaylashdagi roli oilachalik yuqori bo’lolmaydi. SHuning uchun davlat oilaning mustahkam va farovonligi, odamlarning unda tinchlik, xotirjamlikda yashashlaridan hamisha manfaatdor ekanligi sababli ham muayyan qonunlar va yuridik tizimni ushlab turadiki, ular orqali nafaqat nikohning o’zi, balki ota-ona va farzandlar o’rtasidagi munosabatlarni ham muvofiqlashtirib boradi. O’zbekistonda yosh oilalarga ko’rsatilayotgan muruvvatlar, bola tug’ilishi va katta bo’lishi uchun suyunchi puli, nafaqalarning belgilanishi, onalik va bolalikning ijtimoiy muhofaza qilinayotganligi, ota yoki ona farzand oldida o’z burchini bajarmagan taqdirda moddiy, ma’naviy, hatto, jinoiy sanktsiyalar orqali jazolanishi ushbu noyob maskanni mustahkamlash, u orqali milliy va umuminsoniy qadriyatlarni keyingi avlodlar uchun saqlash vazifasini bardavom etishdan iboratdir. Tahlil etiladigan bo’lsa, odamlar o’rtasida ro’y beradigan ko’plab munosabatlar orasida faqat oilaviy munosabatlargina davlat tomonidan shunchalik ardoqlanadi, masalan, sevgi-muhabbat, do’st-yoronlik, odamlar urtasidagi oldi-sotti, tadbirkorlik. mehnat munosabatlariga davlat deyarli aralashmaydi. Demak, oilaning jamiyat oldidagi vazifa lari deganda, uning avvalo oila a’zolarining muayyan ehtiyojlarini qondirish hamda shu orqali davlat va jamiyatning ehtiyoj va manfaatlariga xizmat qilish qobiliyati tushuniladi. Masalan, ota ishlab chikarish korxonasida ertadan kechgacha mehnat qilar ekan, bu bilan u nafaqat o’zining eb-ichish, dam olish, turli xaridlarni amalga oshirishga yo’naltirilgan ehtiyojini qondiradi, balki oila a’zolarini, birinchi navbatda farzandlari, uy bekasi bo’lsa, turmush o’rtog’ining ehtiyojlarini, qolaversa, u yoki bu korxonadagi rentabellikning oshishi, iqtisodiy ko’rsatkichlarning yuqori bo’lishiga, shu orqali o’z Vatanida ushbu sohaning rivojlanishiga hissa qo’shadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Karimov I.A.Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq , millatini - millat qilishiga xizmat etsin\\ “ Tafakkur” jurnali , 1998 yil , 2- son . 2. Muroadov M.M O’zbek qadriyatlari . Toshkent .. “ Cho’lpon “ , 1995. 3. Musurmonova O.Oila ma’naviyati – milliy g’urur . Toshkent : “O’qituvchi”. 1999. 4. Munavarov A. Q. Oila pedagogikasi . Toshkent.. “O’qituvchi” 1994. 5. Yusupov E. Oilaning ma’vaviy asoslari . Namangan , 1998. 6. Karimov V . T Ota—ona maktabi – baxtli hayot kaliti. Toshkent , 2002. 7. A.Karimov “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida Toshkent.1997y 8. I.A.Karimov “Ma’naviy yuksalish yo’lida” Toshkent.1998y. 9. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Toshkent.2003y. 10. O.Musurmanova “Oila ma’naviyati milliy g’ururi” Toshkent.O’qituvchi 2001y. 11. R.Usmanov “Saodatnoma” O’qituvchi 1995y. 12. M.Xolmatova “Oilaviy munosabatlar madaniyati va sog’lom avlod tarbiyasi”. 13. M.Sattor “Uzbek udumlari”Toshkent Adolat 2004y. 14. Shayx Muxamadsodiq Muxamadyusuf “Mustahkam oila” Internet saytlari 1. www.arxiv.uz 2. www.wikipediya.com 3. www.kun.uz 4. www.ziyonet.uz

Mavzu;Oila ma’naviyati kursining asosiy maqsadi Mundar ija Kirish .........................................................................................................3 I BOB KURSNING MAQSADI 1.1. Oila ma’naviyati kursining maqsadi va ahamiyati 1.2. Oila ma’naviyati kursining vazifalari II BOB KURSNING BOSHQA FANLAR BILAN ALOQASI 2.1. Oila ma’naviyati kursining ijtimoiy fanlar bilan aloqasi 2.2. Oila ma’naviyati kursining iqtisodiy va siyosiy fanlar bilan aloqasi XULOSA .................................................................................................36 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ......................................................37

Kirish Oila haqida Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov fikrlarini keltirish o’rinli deb hisoblayman. Masalan, yuksak ma’naviyat – engilmas kuch asarida quyidagi fikrlarni o’qiymiz: “Insonning eng sof va pokiza tuyg’ulari, ilk xayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag’rida svaklllanadi”. 1 “Bolaning xarakteri, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma’naviy mezon va qarashlar yaxshilik va ezgulik, olijanoblik va mexr-oqibat, or-nomus va andisva kabi muqaddas tushunc valarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir” (53-bet). “Inson o’z umri davomida oladigan barc h a informatsiyaning 70 foizini 5 y oshgac h a olar ekan” (53-bet). “Bu yorug’ dunyoda xayot bor ekan oila bor, oila bor ekan, farzand deb atalmish beba h o ne’mat bor. Farzand bor ekan odamzod h amis h a ezgu orzu va intilishlar bilan yashaydi” (56-bet). Bu teran g’oyat nazariy fikrlarda oila ma’naviyatiga xos muhim masalalar o’z ifodasini topgan. 1 Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch I A Karimov 52-bet

I BOB KURSNING MAQSADI 1.1. Oila ma’naviyati kursining maqsadi va ahamiyati Oila har bir xalqning, millatning, davomiyligini saqlovchi, milliy qadriyatlarning rivojini ta’minlovchi ma’naviy va jismoniy barkamol avlodni dunyoga keltirib tarbiyalovchi muqaddas makondir.Ushbu mo’jaz makon jamiyat deb atalmish buyuk bir makonning poydevorini tashkil etadi. Jamiyatning, davlatning farovonligi, gullab-yashnashi aynan shu poydevor mustahkamligiga bog’liqdir. Shu boisdan ham mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tub islohotlar mazmunida oila manfaatlarini huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy ma’naviy jihatdan himoya qilinishni ta’minlash masalalariga alohida e’tibor berilmoqda. Shuningdek, har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalashda oila va jamiyatning mas’uliyati bosqichma-bosqich oshirilmoqda. Oilani muqaddas bilish va uning mustahkamligi uchun kurashish xalqimizning qon-qoniga singib ketgan. Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda avlodlar davomiyligini ta’minlaydigan ma’naviyat qo’rg’oni bo’lmish oilani mustahkamlash bugungi kunda barchamizning nainki asosiy vazifamiz, balki insoniy burchimiz ham hisoblanadi. Shu bois mamlakatimizda barcha xayrli ishlar avvalo oilalarni mustahkamlash va yosh avlodning yorug’ kelajagini ta’minlash maqsadida amalgam oshirilmoqda.Zero, oila sog’lom ekan, jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan, mamlakat barqarordir. Muqaddas zaminimizda qadimdan milliy urf-odatlarimiz va an’analarimizni yosh avlod ongiga singdirishda, ularni jismonan barkamol, ma’nan yetuk , mehr-oqibatli insonlar qilib tarbiyalashda oila muhiti muhim o’rin egallab kelgan. Oilani mustahkamlash dunyo darajasiga ko’tarilgan muammolardan biridir.Oilalar ahilligi va mustahkamligiga erishish maqsadida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi 1993yil 20 sentabrdagi yig’ilishida 15mayni har yili

Xalqaro oila kuni sifatida nishonlash to’g’risida qaror qabul qildi.SHundan buyon butun dunyoda, jumladan yurtimizda ham Xalqaro oila kuni keng nishonlab kelinadi. O’tgan yillar mobaynida yurtimizda oila tushunchasi, uning mazmun- mohiyati jamyatda tutgan o’rni masalalariga alohida e’tibor qaratilib, barcha huquqiy asoslar yaratilganini ta’kidlash lozim. Ayniqsa, ayollar va bolalar manfaatlarini himoya qilish borasida salmoqli ishlar amalgam oshirildi. Konstitutsiyamizning 14-bobida oila jamiyatning asosiy bo’g’ini ekanligi jamiyat va davlat muhofazasida bo’lishi qa’tiy belgilab qo’yilgan. Oila kodeksi va boshqa qonunlarda yosh va ko’p bolali ayollarni ishga qabul qilishda imtiyozlar belgilangan. Yangi oila qurayotgan yoshlarning tibbiy ko’rikdan o’tayotgani homilador ayollar bolalarni bepul tibbiy xizmatdan foydalanayotgani oilada sog’lom turmush tarzini shakllantirishga xizmat qilmoqda.Oilaning mustahkamligi uchun ayol ham erkak ham birdik ma’suldir.Shu o’rinda davlatimiz rahbari Islom Karimovning quidagi so’zlarini ta’kidlash joiz: “Oilaviy tarbiya masalasida xatoga yo’l qo’ymaslik uchun avvalo har qaysi xonadondagi ma’naviy iqlimni o’zaro hurmat, ahloq-odob, insoniy munosabatlar asosiga qurish ayni muddao bo’lur edi. Bu haqda gapirganda, men mumtoz yozuvchimiz Abdullo Qodiriyning “O’tkan kunlar”asaridagi qahramonlarning o’zaro muomila va muloqotlari, ularning hatto kichik farzandlarini ham sizlab gapirishi misolida ota-bobolarimizning oila ma’naviyatiga qanchalik katta e’tibor berganiga ishonch hosil qilaman.SHu nuqtai nazardan qaraganda bugungi kunda ham yurtimizda ana shunday go’zal axloq mezonlari bilan yashab kelayotgan, o’g’il-qizlarini shu ruhda tarbiyalayotgan ko’plab ibratli oilalar barchamizda havas uyg’otishi tabiiydir.”Oilaning har tomonlama mustahkamligi ayolga bog’liq bo’lsa, uning kelajagi uchun yoshlar ma’suldir. Shuning uchun ham yurtboshimiz XXIasrda ayollar va yoshlarning jamiyat hayotida tutgan o’rnini oshirish, ularning turmushini yaxshilash uchun oilada, jamiyatda moddiy va ma’naviy shart-sharoitlar yaratish ayollar tadbirkorligini qo’llab-quvvatlash, mehnatini yengillashtirish chora-tadbirlarini belgilash, salomatligini mustahkamlash, ilmiy, ma’naviy-madaniy saviyasini yuksaltirish,

jamiyatda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarda ularning imkoniyatlari qobiliyatlari va salohiyatlaridan samarali foydalanish, farzand tarbiyasidagi ma’suliyatini oshirish masalasiga jamiyatning diqqat-e’tiborini qaratmoqda. Ushbu benazir g’amxurliklarga javoban ayollardan jamiyat taraqqiyoti yo’lida fidoyilik, ma’naviy va jismoniy barkamollik, oilasiga sadoqat, tadbirkorlik, tashabbuskorlik, har tomonlama namuna bo’lish talab etiladi. Oila psixologiyasiga doir eng muhim bilimlarni berish va ular asosida tegishli malakalar va ko’nikmalar shakllantirib, yoshlarni oilaviy xayoti tayyorlashdir. Oilaning ijtimoiy va etnopsixologik xususiyatlari oila psixologiyasi kursning predmetini tashkil qiladi. Oila psixologiyasi kursning vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Oilani shaxsning shakllanishidagi roli haqida yoshlarda to’laqonli tasavvur shakllantirish. 2. yoshlarni oilaning ijtimoiy tarixiy kelib chiqishi va yuzaga kelganidan so’ng oilaviy xayot davomida bo’ladigan o’zgarishlar haqidagi ilmiy asoslangan bilimlar bilan tanishtirish. 3. yoshlarda oilaviy xayotda mazkur muqarrar ravishda bo’ladigan o’zgarishlar, muammolar, qonuniyatlar haqidagi ilmiy asoslangan to’laqonli tasavvurni shakllantirish va ularni bu jarayonlarga tayyorlash. 4. yoshlarni oilaviy xayotda yuzaga keladigan muammolarga konstruktiv tus berishga, destruktiv yunalishdagilaridan esa saqlanishga o’rgatish. 5. yoshlarda oilaviy xayotni o’ziga xos xususiyatlarni ilmiy asoslangan tarzda talqin etib, muammoli vaziyatlardan psixologik jihatdan okilona (oilaga va uning mustahkamligiga salbiy ta’sir etmagan xolda) chiqish imkonini beruvchi malakalarni shakllantirish. 6. yoshlarda ulariga turmush o ’ rt o g ’ ini to ’ g ’ ri tanlash malakalarini shakllantirish . 7. yoshlarni oiladagi muloqotga tayyorlash.

O'xshashlar

MUSULMONLARDA OILA VA NIKOH MUNOSABATLARI
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA OILAVIY HUQUQ. OILA TUSHUNCHASI
Zamonaviy O'zbekistonda oila institutini mustahkamlashning huquqiy-axloqiy asoslari
O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH
O`zbekiston Respublikasi Oila to`g`risidagi qonunchilik