logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. NAVOIY NIGOHI TUSHGAN” SHOIRLAR IJODIDA YOR TIMSOLI

NAVOIY NIGOHI TUSHGAN” SHOIRLAR IJODIDA YOR TIMSOLI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

402.5 KB
Ko'chirib olish
“NAVOIY NIGOHI TUSHGAN” shoirlar ijodida YOR TIMSOLI MUNDARIJA Ishning umumiy tavsifi...........................................................................................6 I BOB. “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodidaYor obrazining g oyaviy-ʻ badiiy talqini..........................................................................................................11 1.1. “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodi haqida umumiy tavsif ................11 1.2. Nomanavislik an’anasi va ularning irfoniy jihatlari ........................................21 II BOB. XV asr birinchi yarmida ijod etgan shoirlar ijodida Yor timsoli.....32 2.1. Yusuf Amiriy, Sayid Ahmad she’riyatida Yor timsolining badiiy ifodasi.....32 2.2. Sakkokiy va Gadoiy she’riyatida Yor timsoli ishqning predmeti sifatida ....41 III BOB. “Yor” timsolining oshiqona g azallarda badiiy-estetik ifodasi.......51 ʻ 3.1. Atoiy she’riyatida an’anaviy obrazlarning ma’rifiy ahamiyati.......................51 3.2. Lutfiy lirikasida Yor oshiq maqsadini ifoda etuvchi ramziy obraz sifatida...62 Xulosa....................................................................................................................70 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati....................................................................73 ʻ 1 ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Adabiyotga bo lgan e’tibor ʻ milliy ma’naviyatga bo lgan e’tibor ʻ dan dalolatdir . Har qanday millatning milliy ma’naviyatga qay darajada e’tiborli ekanligi, uning ajdodlar adabiy, madaniy merosini asrashi, o rganishi, yosh avlod o rtasida targ ib qilinishi, adabiyot rivoji va ijodkorlarning ʻ ʻ ʻ erkin ijod qila olishi uchun shart-sharoit yaratilganligi bilan belgilanadi desak yanglishmagan bo lamiz. Darvoqe, ʻ “o zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini ʻ xalqaro miqyosda o rganish va targ ib qilish, ko p qirrali bu mavzuni bugungi kunda ʻ ʻ ʻ dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog liq ʻ holda tahlil etib, zarur ilmiy-amaliy xulosalar chiqarish katta ahamiyatga ega . ” 1 Zero, biz bugungi kunga qadar o tgan bir necha asrlar osha yaratilgan adabiyotning ʻ nodir namunalarini milliy ma’naviyatimiz uchun dasturilamal sifatida foydalanib kelmoqdamiz. Darhaqiqat, har bir mamlakat va unda yashovchi xalqning ma’naviy boyligi uning adabiyoti bilan o lchanishi bejiz emas, albatta. ʻ Mustaqillik yillarida o tmishda yaratilgan asarlarni atroflicha o rganish va ular bo yich tadqiqot ishlari ʻ ʻ ʻ olib borish keng yo lga qo yildi. Ijodkorlarning noyob asarlarini to gri talqin qilish ʻ ʻ ʻ birinchi vazifalardan etib belgilandi desak yanglishmagan bo lamiz. Darhaqiqat, ʻ “...ma’rifat fidoyilarining qoldirgan o lmas merosi bugungi kunda ham ʻ ma’naviyatimizni yuksaltirish, yoshlarimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda muhim manba bo lib xizmat qiladi”. ʻ 2 Biz bu o rinda Hazrat ʻ Alisher Navoiy hamda u kishigacha bo lgan davrdagi adiblar ijodini o rganish ʻ ʻ adabiyot ravnaqi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Nafaqat turkiy adabiyot, balki jahon adabiyotini Alisher Navoiy ijodisiz tasavvur qilib bo lmaydi. Zero, “Alisher ʻ Navoiy o z xalqi ma’naviy olamini boyitishda, jahon madaniyatini yuksaltirishda ʻ Homer, Firdavsiy, Dante Aligeri, Vilyam Shekspir, A.S,Pushkin, I.V.Gyote, L.N.Tolstoy singari buyuk daholar qatorida turadi. Buyuk daholar ijodi hech bir 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг “ Ўзбек мумтоз ва замонавий адабиётини халқаро миқёсда ўрганиш ва тарғиб қилишнинг долзарб масалалари ” мавзусидаги халқаро конференция иштирокчиларига йўллаган табриги // Халқ сўзи. - 2018 йил , 8 август . 2 Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан қурамиз . – Тошкент : Ўзбекистон , 2017. – Б .178 2 o lchovga sig maydi, har qanday andozalar ham bir chetda qoladi.”ʻ ʻ 3 Alisher Navoiy o zigacha bo lgan davrdagi ijodkorlar ijodidan ta’sirlangan va oziqlangan ʻ ʻ holda asarlar yaratgani bu hech kimga sir emas, albatta. O zbek mumtoz adabiyoti ʻ tarixida shunday asarlar yaratilganki, ular makon ham, zamon ham tanlamasligi bilan oradan bir necha asrlar o tganligiga qaramay hamon o zining boqiyligini ʻ ʻ saqlab kelmoqda. Mavzuning o`rganilish darajasi. Xorazmiy, Lutfiy, Yusuf Amiriy, Gadoiy, Atoiy, Sakkokiy, Yusuf Amiriy, Said Ahmad, Haydar Xorazmiy ijodi ham jahon sharqshunosligi va adabiyotshunosligida muhim adabiy ahamiyatga ega bo lgan adabiy-badiiy manba sifatida alohida o rin tutadi. Yuqorida nomlari zikr ʻ ʻ etilgan ijodkorlarning hayoti va ijodi borasida bir qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Atoiy ijodi bo yicha Sayfiddin Rafiddinov, Gadoiy ijodi bo yicha ʻ ʻ Koprulu, shuningdek, H.Aslanova (“Gadoiy she’riyatida badiiy mahorat va uslub masalalari”), Sakkokiy ijodi bo yicha M.Hasanovalar (“XV asr turkiy she’riyatida ʻ qasida janri”) ilmiy izlanishlar olib borgan. Biz uchun masalaning muhim ahamiyatga molik jihatlaridan yana biri shuki, Gadoiyning devoni ingliz tiliga tarjima qilingan va chop etilgan. Ayniqsa, turkshunos olimlardan Koprulu Gadoiy mavzusida jiddiy tadqiqotlar olib borgan va shu mavzuda bir qator maqolalar ham e’lon qilgan. Dissertatsiyaning ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog`liqligi. Bugungi kunda adabiyotshunoslikda amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlarning mundarijasini mumtoz adabiyotning jahon adabiyoti taraqqiyotidagi mumtoz asarlarning mavzu ko`lami, ilmiy va badiiy jihatdan xolis tadqiq qilish belgilab beradi. Shundan kelib chiqib, mazkur tadqiqot ushbu keng muammo bilan uzviy bog`liq holda “Navoiy nigohi tushgan” shoirlar ijodidagi Yor obrazi va uning tadrijiy takomili hamda qiyosiy tahlili masalasini yoritishga qaratilgan. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasining asosiy maqsadi Alisher Navoiy tomonidan uning “Majolis un-nafois” asarida e’tirof etilgan va “Navoiyning nigohi tushgan” to plamiga kiritilgan shoirlarning ʻ 3 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 5-6-бетлар. 3 she’riyatida aks etgan Yor obrazining ifoda yo sini va tadrijiy takomili masalasiniʻ qiyosiy tadqiq etishdir.Yuqorida qayd etilgan masalalarni amalga oshirish mobaynida quyidagi vazifalarni bajarish nazarda tutilgan: - Yor obrazi bayon etilgan ilmiy adabiyotlarni tahlil etish, umumlashtirish; - Yor obrazi tasavvufiy jihatdan talqin etilgan asarlarni o zaro solishtirish. Badiiy ʻ adabiyotda Yor timsoliga oid ilmiy va badiiy manbalarni tadqiq qilish; - “Navoiyning nigohi tushgan” to plamiga mansub bo lgan shoirlar she’rlarida aks ʻ ʻ etgan Yor obrazini g oyaviy-badiiy xususiyatlar nuqtai nazaridan o rganish; ʻ ʻ - “Navoiyning nigohi tushgan” to plami tarkibidagi ijodkorlarning Yor timsoliga ʻ munosabati aks etgan matnlarni atroflicha va xolis tahlil etish; - Yor obrazini qiyosiy metod asosida tadqiq va tahlil etish; -“Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar yaratgan Yor obrazining o ziga xosligi, ʻ shoirlarning bu boradagi mahorati to g risida ma’lum bir xulosalarga kelish. ʻ ʻ Tadqiqotning obyekti va manbalari. Tadqiqotning asosiy obyekti “Navoiyning nigohi tushgan” to plami tarkibidagi Yor obrazi aks etgan ʻ she’rlardir. Shuningdek, magistrlik dissertatsiyasini bajarishda Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois”, “Nasoyim ul-muhabbat” asarlari ham manba vazifasini o tadi. ʻ Tadqiqotda, bundan tashqari , ilmiy manba sifatida Ibrohim Haqqulning “Irfon va idrok”, Najmiddin Komilovning “Timsollar timsoli”, “Tasavvuf”, M.Muhiddinovning “Nurli qalblar gulshani”, Hafiza Aslanovaning “Gadoiy she’riyatida badiiy mahorat va uslub masalalari”, Mashhura Hasanovaning (“XV asr turkiy she’riyatida qasida janri”) nomli ilmiy ishlaridan o rni bilan foydalanildi. ʻ Mavzuning ijtimoiy ahamiyati: Mazkur ilmiy ishda ko zlangan asosiy ʻ maqsad Respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga ʻ oshirish yo llari” ustuvor yo nalishiga asosan ushbu g oyalarni “Navoiyning nigohi ʻ ʻ ʻ tushgan” shoirlar ijodi bilan bog lash; ʻ 4 Bibliografik usul yordamida aniqlangan ijodkorlar: Alisher Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Ahmad Taroziy kabi ijodkorlarimizning merosiga ham bevosita murojaat qilib, “Navoiyning nigohi tushgan” to’plamida keltirilgan Yor obrazini yanada ochamiz. Buyuk ota-bobolarimizning asarlari boy mulkiy meros sifatida katta ahamiyatga egadir. Bu tarixiy asarlarni o rganish orqali boy ma’naviyʻ merosimizning qanchalik yuksak ekanligini aniqlash. Mavzuning ilmiy ahamiyati quyidagilardan iborat: - badiiy adabiyotimizda Yor obrazi aks etgan asarlarning o rnini belgilash; ʻ - badiiy asarlardagi Yor obrazini qiyosan tahlil qilish; - Navoiygacha bo’lgan davrda yashab ijod etgan ijodkorlar ijodidagi Yor obrazini aniqlash Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: -“Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodidagi Yor obrazi aks etgan badiiy asarlarni aniqlash; -Haqiqiy va majoziy ishq aks etgan badiiy asarlarni aniqlash; -Yor timsolini yoritishda an’anaviy obrazlarning o’rnini aniqlash; -Yor timsolini ochib berishda ramziy obrazlarning ahamiyatini belgilash; -“Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodidagi Yor obrazi aks etgan baytlarni o’zaro qiyoslash; -Navoiygacha bo’lgan davrdagi shoirlar ijodida aks etgan Yor obrazining tadrijiy takomilini yoritish hamda ular ijodining aks etgan Yor obrazini aniqlash va ijodkorlarning majoziy va haqiqiy ishqqa qay darajada yondashganliklarini solishtirib, ularga bo lgan munosabatni aniqlash va ilmiy asosda ochib berish. ʻ Tadqiqotni amaliyotga joriy qilish. Badiiy adabiyotimizda “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar hayoti va ijodi ko plab olimlarimiz tomonidan qiziqish ʻ bilan o rganilgan. Ushbu ijodkorlar ijodi yuzasidan ilmiy-tadqiqot ishlari olib ʻ borilgan. Bizning mavzumiz doirasida “Navoiyning nigohi tushgan” ijodkorlarning avval o rganilgan tomonlarini sinchkovlik bilan o rganib, asarlardagi Yor obrazi ʻ ʻ aks etgan asarlarni badiiy adabiyot va jamiyat bilan bog lagan holda o rganish. Yor ʻ ʻ 5 obrazi aks etgan asarlarning jamiyat ma’naviy taraqqiyoti uchun muhim o rinʻ tutganini ko rsatish. ʻ Ishning tuzilishi. Magistrlik dissertatsiyasi an’anaviy tuzilishga ega bo lib, ʻ Kirish, jami olti faslni o z ichiga olgan uch asosiy bob, xulosa, foydalanilgan ʻ adabiyotlar ro yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 82 sahifani tashkil etadi. ʻ 6 I BOB. “Navoiy nigohi tushgan” shoirlar ijodida Yor obrazining g oyaviy-ʻ badiiy talqini 1.1. Navoiy nigohi tushgan shoirlar ijodi haqida umumiy tavsif Alisher Navoiy o zining “Majolis un-nafois” risolasida o zbek (turkigo y) ʻ ʻ ʻ shoirlari haqida faqat ma’lumotlar keltirmasdan, turli millat vakillari sanalgan shoirlar ijodidan na’munalar ham keltiradi. Alisher Navoiyning “Majolis un- nafois” (459 ijodkor haqida ma’lumot mavjud) hamda “Nasoyim ul-muhabbat” asarida 44 o zbek shoiri, yuzlab boshqa millat shoirlari haqida ma’lumot keltirib ʻ o tgan. Yuqorida qayd etib o tilgan asarlardan tashqari Alisher Navoiyning ʻ ʻ shuningdek, “Muhokamatul lug atayn”, hamda “Xutbai davonun” asarlarida ham ʻ ba’zi shoir, yozuvchilar haqida ma’lumotlar berib o tgan. Biz masalaning muhim ʻ bir jihatiga e’tibor qaratishimiz kerakki, u ham bo lsa “Majolis un-nafois” ʻ asarining aynan ijodkorlar haqida yaratilgan maxsus tazkira yo nalishidagi asardir, ʻ biroq bu degani Alisher Navoiy faqat “Majolis un-nafois” asarida ijodkorlar haqida ma’lumot bergan-u, boshqa asarlarida esa ma’lumot yo q, degan fikrdan yiroq ʻ bo lmog imiz kerak. Alisher Navoiy tilga olgan ijodkorlar bir necha asarlarida ʻ ʻ qayd etilgan yoki bo lmasa faqat birgina asarida ma’lumot keltirilgan ijodkorlarga ʻ bo linadi. Jumladan, Ahmad Yugnakiy haqida “Nasoyim ul-muhabbat”da shunday ʻ ma’lumotlar keltirgan: “...Va aning tili turk alfozi bila mavoiz va nasoihqa go yo ʻ ermish. Xeyli elning muqtadosi ermish. Balki aksar turk usulida hikmat va nuktalari shoe’dur. Nazm tariyqi bilan aytur ermish; aning favoyididindur. Bayt: So ngakka iliktur, eranga bilik. ʻ Biliksiz eran ul iliksiz so ngak...” ʻ 4 (“Nasoyim ul-muhabbat”dan). Mazmuni: Suyakning suyak ekanligidan dalolat beruvchi muhim xususiyati uning ichidagi iligida bo lsa, insonda bilim bo lishi kerak. Bilimsiz inson iliksiz suyak ʻ ʻ kabidir, iliksiz suyakka esa qo l urilmaydi, ya’ni undan hech kimga foyda ʻ 4 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 6-бет 7 yetmaydi. Ushbu baytlar orqali adib insonlarni ma’naviyatli bo lishgaʻ chorlamoqda. Alisher Navoiy ham o zining “Xamsa” dostonlaridan “Hayrat ul- ʻ abror”da shuningdek, “Mahbub ul-qulub” kabi asarlarida Ahmad Yugnakiy ijodida bo lgani singari pandnoma ruhi alohida o rin tutishi bilan qimmatlidir, biroq ʻ ʻ Alisher Navoiy ijodining o ziga xosligi shundaki, u har bir holatni dostonida ʻ kerakli hikoyatlar bilan asoslab o tgan. “Hibatul haqoyiq” asari o z nomi bilan ʻ ʻ haqiqatga boydir. Adib o z asari mobaynida boshdan oxir odob va axloq, saxovat, ʻ tilning insonga eng katta do st ham dushman ham bo la olishi mumkinligini ʻ ʻ alohida ta’kidlab o tadi. Ahmad Yugnakiy ijodining pandnomaga boy bo lgan ʻ ʻ jihatlari bilan milliy ma’naviyatimiz yuksalishiga o zining alohida hissasini ʻ qo shgan. ʻ “Muhabbatnoma” muallifi sanalgan Muhammad Xorazmiy haqida “Majolis un-nafois” asarida ma’lumot berilgan bo lsa, Sakkokiy haqida esa ham “Majolis ʻ un-nafois” asarida ham “Xutbai davonun” asarlarida ma’lumotlar keltiradi. “...Husn ta’rifida ulug roq xolg akim, turklar meng ot qo yupturlar, alar (sart) ot ʻ ʻ ʻ qo ymaydurlar. Turk bu ta’rifni bu nav ado qilibdurkim, ʻ Bayt: Aningkim, ol enginda meng yaratti, Bo yi birla sochini teng yaratti.” ʻ 5 Alisher Navoiy “Muhokamat-ul lug atayn” asarida keltirgan yuqoridagi baytni ʻ kimning qaysi asaridan olganligi va muallifi xususida hech qanday ma’lumot aytib o tmagan. Ushbu bayt aynan Muhammad Xorazmiyning “Muhabbatnoma” ʻ dostonining hamd qismidan olingan hamda bu o rinda ijodkor Tangrini madh eta ʻ turib, uning kun va tunni teng qilib yaratganligiga ishora qilgan. Alisher Navoiy ijodiga nazar tashlasak unda ham kun va tunning yaratilishiga oid bo lgan betakror ʻ misralarga duch kelishimiz mumkin. “Muhokamat ul-lug atayn” asarida Alisher ʻ Navoiy har bir tilning o ziga xosliklari hamda tushunchalarni qanday ʻ ifodalanishiga oid fikrlarini asarlardan namunalar keltirish orqali izohlagan. Bir o rinda Muhammad Xorazmiy asaridan ham bayt keltirib o tgan va uni tarkibidagi ʻ ʻ 5 Алишер Навоий. Муҳокаматул луғатайн. Мукаммал асарлар тўплами 14-том Тошкент 1967- йил, 112-бет 8 birliklarni tahlil jarayoniga tortgan. Muhammad Xorazmiy asaridan Alisher Navoiy kabi zamonasining ‘quyosh”laridan sanalgan ijodkorlar o z asarlaridaʻ namunalar keltirayotgan ekan, demak buning zamirida Muhammad Xorazmiy ijodi ham o z davridayoq shuhrat tutganligidan dalolatdir. ʻ Mavlono Lutfiy haqidagi ma’lumotlar Alisher Navoiyning bir qancha asarlarida uchraydi. Jumladan, “Majolis un-nafois” asarida Lutfiyning ijodi, ikki tilda (ham forsiy ham turkiy tilda) ijod qilganligi, shuningdek turkiy tildagi ijodi, xususan, turkiy tilda yaratilgan devoni mashhur bo lganligi haqidagi ma’lumotlar ʻ berilgan bo lsa, “Nasoyim ul-muhabbat”da esa Lutfiyning hayoti, necha yil umr ʻ ko rgani haqidagi ma’lumotlar mavjud. “Majolis un-nafois”da Alisher Navoiy ʻ haqida shunday deydi: “...Ammo turkiyda shuhrati ko prak erdi va turkcha devoni ʻ ham mashhurdur va mutaazzirul javob matla’lari bor, ul jumladin... Yana biri bukim: Sayd etti dilbarim meni oshufta sochtin, Soldi kamand bo ynuma ikki qulochtin.” ʻ 6 Ya’ni, meni mashuqa sochi bilan ovladi, bo ynimga ikki qulochi bilan sirtmoq ʻ soldi deyilmoqda. Oshiq mashuqaning uzun sochlariga oshiq bo lib qolgan, shu ʻ qadar mashuqaga ashaqa bo lib qolganligidan oshiq mashuqa meni sochidan ʻ sirtmoq qilib ovladi, sirtmoq soldi ushbu o rinda oshiqning inon ixtiyori o zidan ʻ ʻ ketganligi, yo qotganligini ifodalamoqda. Alisher Navoiy o zining asarlarida ʻ ʻ keltirgan hikoyatlatlardan birining qahramoni sanalgan Shayx San’on tarso qizga oshiq bo lib, hatto dinidan chiqib cho chqaxonada cho chqaboqar bo lish ʻ ʻ ʻ ʻ darajasigacha borib yetganligi haqida hikoya qilinadi. Ya’ni kishi oshiq bo lib ʻ qoldimi, demak u erkini, qolaversa o zini ham o zi bilmagan holda mashuqa ʻ ʻ ixtiyoriga topshirib yuboradi. Ishq uni qay tomon boshlasa o sha tomon uning ʻ uchun to g ri yo l hisoblanib qolaveradi. Yuqoridagi baytda keltirilgan qahramon ʻ ʻ ʻ ham oshiqlik holatini sirtmoqqa tushib qolgan hamda undan ozod bo la ʻ olmayotgan kabi tasavvur qilyapti. “Majolis un-nafois”dagi ma’lumotlardan yana Mavlono Lutfiyning ijodi borasidagi bir ma’lumot ayon bo ladi. U ham bo lsa, ʻ ʻ 6 Алишер Навоий. Мажолис ун-нафоис. Мукаммал асарлар тўплами 12-том Тошкент 1967 йил, 61-бет 9 Mavlono Lutfiy bir g azalni boshlab qo yadi-yu, biroq vafot etganligi bois uniʻ ʻ nihoyasiga Abdurahmon Jomiy (Mahdumiy Nuran) yetkazib qo yadi. ʻ Alisher Navoiy o zining tazkirasini yaratar ekan qalamga olgan ʻ ijodkorlaridan mabodo biror adib bir bayt aytib adabiyot tarixida qolgan bo lsa, ʻ o sha baytni ham nazardan chetda qoldirmagan. Masalan, “xush axloqlikda ʻ Xuroson va Samarqand mulkida yagona”, “saromadi zamona” sanalgan Mirzobekning “Majolis un-nafois”da bayti keltirilganligi hamda Alisher Navoiy o zining devoniga ham kiritganligi fikrimizning yorqin isbotidir. Mana o sha bayt: ʻ ʻ “Ko zing ne balo qaro bo lubtur, ʻ ʻ Kim jonga qaro balo bo lubtur” ʻ 7 Ushbu baytni o z g azalining boshlanmasi sifatida olib Alisher Navoiy shu ʻ ʻ baytning asl shakl shamoyilini saqlab g azal yozadi hamda uni Mirzo Kenjabekniki ʻ deya e’tirof etadi. G azal nihoyatda ta’sirli bo lib, kishining tuyg usinigina emas, ʻ ʻ ʻ balki aqlini ham shoshtirib qo yadi. Baytlarda boshdan oxir tardi aks san’ati ʻ yuzaga keladi. Bu ham o z navbatida g azalning o ziga xos ta’sir kuchini ʻ ʻ ʻ oshirishga xizmat qiladi. Mashuqaning ko zi balo, ofatga tenglashtirilyapti. Baloga ʻ qiyos qilinishining sababi shundaki, balodan insonga azob-uqubat yetadi, bu borada mashuqa ko zining ham balodan hech bir farqi yo q, ya’ni oshiq ʻ ʻ mashuqaning ko zi qora ekanligidan dardga mubtalo bo lgan. ʻ ʻ Alisher Navoiy o z asarini shu qadar xolis yaratganki, asarda u keltirgan ʻ ijodkor haqida boshqa adiblarning fikri qanday u bilan “hisoblashib” o tirmagan. ʻ Agarda ijodkorning asari Alisher Navoiyga ma’qul bo lgan bo lsa, biroq mashur ʻ ʻ bo lmagan bo lsa, uni ham o z munosabati bilan birga qo shib aytib qo ya qolgan. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ “Mavlono Amiriy turk erdi va turkcha she’ri yaxshi voqe bo lubdur, ammo shuhrat ʻ tutmabdur.Va bu bayt aning «Dahnoma» sidindur: Nе yеmakdin, nе uyqudin solib so z, ʻ Yemakdin tuyub, uyqudin yumib ko z. ʻ Va forsiyda Shayx Kamol tatabbu'i qilibdur. Bu matla' aningdurkim: Ro zi qismat har kasе az aysh baxshi xud satand, ʻ 7 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 6-бет 10 G ayri zohid k-u riyozatho kashidu xushk mand.ʻ Aning qabri Badahshon sari Arxang saroyidadir…” 8 Tarjimasi: Qiyomat kuni har kim qilgan ezgu amallariga ko ra mukofotlanadi. ʻ Zohid bu dunyoda qanchalar qiyinchiliklar chekgan bo lmasin, u hech narsaga ʻ erisha olmaydi. Sababi zohid bu dunyoda toat ibodat qilishidan muddao jannatga kirish bo ladi, shu yo lda zahmat chekib umrini o tkazadi. Allohning vasli esa ʻ ʻ ʻ Allohning jamolini ko rishni istaganlar hamda uni sevuvchilar, neki mashaqqat ʻ chekgan bo lsalar barcha barchasi uni vasliga yetishmoqni maqsad qilganlar ʻ uchundir. Shu o rinda Hazrat Alisher Navoiyning bir ruboiysida ham lirik ʻ qahramon unga Alloh vaslidan boshqasi kerakmasligiga urg u berilgan o rinlar ʻ ʻ mavjud. “Zohid sanga – hur-u manga – jonona kerak, Jannat – sanga bo lsun, manga – mayxona kerak. ʻ Mayxona aro soqi-yu paymona kerak, Paymona necha bo lsa to la, yona kerak.” ( “G aroyib us-sig ar”) ʻ ʻ ʻ ʻ Alisher Navoiyning “G aroyib us-sig ar” devonidan o rin olgan bu ruboiy ʻ ʻ ʻ ham oshiqning birdan bir murodi Allohning vasli ekanligidan darak bermoqda. Ishqiy mavzudagi ruboiylardan biridir. Ishq shunday o ziga xos tarzda ʻ kuylanganki, Olloh so zi biror misrada qo llanilmagan, biroq mazmuni to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ tahlil qilinsa, ruboiyning haqiqiy ishq haqida ekanligi ayon bo ladi. ʻ Sakkokiy. “ Mavlono Sakkokiy Movarounnahrdindur. Samarqand ahli anga ko p mu’taqiddurlar va bag oyat ta’rifin qilurlar... bu matla’ni anga isnod ʻ ʻ qilurlarkim: Ne nozu bu, ne shevadur, ey jodu ko zluk sho xshang, ʻ ʻ Kabki dariy tovusda yo q albatta bu raftoru rang. ʻ Qabri ham ul sori o qdur...” ʻ 9 Mashuqa shu qadar nozik va go zalki, uning oldida kaklik hamda tovusning ʻ go zallik ramzi bo lmay qolishi turgan gap. Ma’lumki, mumtoz adabiyotda ʻ ʻ 8 Алишер Навоий.Асарлар. Ўн беш жилдлик, ўн иккинчи жилд. Тошкент., 1966 й. 22-бет 9 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 168-бет 11 mashuqaning go zalliklarini ta’riflash uchun uning qomatini sarv daraxtiga,ʻ ko zlarni ohu ko ziga, nargisga, chiroyli qadam bosishini kabki dariyga (Mavlono ʻ ʻ Lutfiyning tashbehi, “Ne bo lursan?” radifli g azalida shunday o xshatish ʻ ʻ ʻ berilgan), labini la’lga, yuzini gulzorga, og zini g unchaga qiyoslash mavjud. ʻ ʻ Sakkokiy hattoki, mashuqani rang-barang tusga kiruvchi go zal tovusdan ham a’lo ʻ deya aytmoqda. Mashuqa shu qadar go zalki, unda bor go zallik kabki dariyda ham ʻ ʻ tovusda ham yo q. Alisher Navoiy shuningdek, “Xutbai davonun” Sakkokiyning ʻ nomini Lutfiy bilan yonma-yon keltirib, birining ijodi Turkistonda va yana birining g zaliyoti Iroq va Xurosonda mashhurligi va devonlari mavjudligi haqida ʻ ma’lumotlar beradi. Alisher Navoiy keltirgan ma’lumotlarga qaraganda Sakkokiyning muxlislari Sakkokiyning shuhratiga shuhrat qo shmoq uchun hatto ʻ Mavlono Lutfiyni Sakkokiy she’rlarini o zlashtirib olishda ayblagan. Biroq bu ʻ bo htondan boshqa narsa bo lmagan. ʻ ʻ Ijodkorning taxallusi Sakkokiy bo lgan degan qarashlar mavjud. Sakkokiy ʻ so zining ma’nosi “sakkok” pichoqchi so zidan olingan. Ijodkorning taxallusi ʻ ʻ borasida ilm-fanning jonkuyar, fidoyi olimalaridan biri M.Hasanova quyidagi fikrlarni yozadi: “... Sayroniy” so zi arab alifbosida – ʻ ﻰﻧﺍﺭﻳﺳ shaklida yozilsa, “Sabroniy” so zi – ʻ ﻰﻧﺍﺭﺑﺳ shaklida yoziladi. Ya’ni, “yoy” va “be” harflarining bitta nuqta hisobiga farqlanishini hisobga olsak, bu so z qo lyozmada noto g ri ʻ ʻ ʻ ʻ yozilganligi (ya’ni, bir nuqta tushib qolganligi) oqibatida, “Sayroniy”ga “aylanib qolgan” bo lishi mumkin. Demak, shoir nafaqat Sabronda ma’lum vaqt yashagan, ʻ balki shu yerda tug ilgan va shuning uchun ham Sabroniy nisbasi bilan atalgan.” ʻ 10 Ijodkorning yashagan davri temuriylar hukmronligi davriga to g ri keladi. ʻ ʻ Devonining ikki nusxasi Britaniya muzeyida va O zFA Sharqshunoslik instituti ʻ qo lyozmalar fondida saqlanadi. Sakkokiy o ndan ortiq qasida yozib o zbek ʻ ʻ ʻ adabiyotida bu rivojlanishida ma’lum rol o ynagan. ʻ Haydar Xorazmiy. “Mavlono Haydar –turkigo y, aning (Sulton Iskandar ʻ Sheroziyning) modihi ekandur. Bu aning masnaviysidindurkim: Himmat elidur yadi bayzo degan, 10 М.Ҳасанова.Саккокий (Сайронийми? Саброний?!). «Шарқ юлдузи», 2011 йил 6-бет 12 Er nafasidur dami Iso degan...” 11 Haydar Xorazmiy XIV asrning oxiri XV asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan. U temuriylar davrining saroy shoirlaridan bo lgan. U Nizomiyʻ Ganjaviyning asari ta’sirida “Maxzan ul-asror” asarini yaratgan. Haydar Xorazmiy o zining “Maxzan ul-asror” asari orqali didaktik adabiyot rivojiga ulgan hissa ʻ qo shdi. Asarda odob-axloq masalalariga juda katta ahamiyat berilgan, qolaversa ʻ umuminsoniy bo lgan fazilatlar ulug langan. Haydar Xorazmiy o z asarini 1409- ʻ ʻ ʻ 1414-yillarda yaratgan. Shuningdek, Nizomiy Ganjaviy asarining ayrim boblarini erkin tarjima qilgan holda o z asariga kiritadi. Haydar Xorazmiy haqidagi ʻ ma’lumotlar tazkiranavislardan Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush- shuaro”da qimmatli ma’lumotlar berilgan. “Maxzan ul-asror” dostonining bir qo lyozma nusxasi Londonning Britaniya muzeyi fondida saqlanadi. Uning ilk ʻ nashri 1858-yil Qozonda, hozirda qayerda ekanligi noma’lum bo lgan qo lyozma ʻ ʻ asosida amalga oshirilgan. Haydar Xorazmiy dostoni bo yicha Hodi Zarif, ʻ 12 Abduqodir Hayitmetov, 13 N.Mallayev, 14 J.Sharipov, 15 N.Abdullayev 16 va boshqalar tadqiqot ishlari olib borgan. XV asrda yashab ijod etgan ijodkorlardan yana biri Atoiydir. Atoiy o z ʻ hayoti davomida Samarqand, Hirot hamda Balxda umr kechirgan. 260 g azalni o z ʻ ʻ ichiga olgan devoni bizgacha yetib kelgan. Ijodkor g azallaridan namunalarni ʻ 1927-yilda A.N. Samoylovich e’lon qilgan. Hodi Zarif 1948-yilda “Navoiy zamondoshlari” to plamida Atoiyning 8 g azalini chop etgan. Atoiy g azallari ʻ ʻ ʻ 1958-yilga kelib oradan 10 yil vaqt o tib devon holatida nashr qildirilgan. Atoiy ʻ haqida ilmiy tadqiqot ishlari olib borib, uning ijodini atroflicha o rgangan ʻ tadqiqotchilardan biri E.Rustamovdir. Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” asarida Atoiy haqida shunday deydi: “Mavlono Atoyi Balxda bo lur erdi. Ismoil ota ʻ avlodlaridindur, darveshvash va xxushxulq munbasit kishi erdi. Turkigo y erdi. ʻ 11 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 186-бет 12 Ҳоди Зариф. Навоий замондошлари.Тошкент 1948 13 А.Ҳайитметов. Алишер Навоийнинг адабий-танқидий қарашлари.Тошкент 1959, 30-бет 14 Н.Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи. Тошкент. «Ўқитувчи» 1965, 265-268-бет 15 Ж.Шарипов. Ўзбекистонда таржима тарихидан. Тошкент, «Фан» 1965 16 Н.Абдуллаев. Ҳайдар Хоразмий ва унинг «Махзан ул-асрор»и. Тошкент 1974 13 O z zamonida she’ri atrok orasida ko p shuhrat tutti. Bu matla’ aningdurkim:ʻ ʻ Ul sanamkim, su(v) yaqosinda paritek o lturur, ʻ G oyati nozukligindin suv bila yutsa bo lur.” ʻ ʻ 17 Alisher Navoiyning takidlashicha ushbu baytning qofiyasida aybi bor. Atoiy asosan turkiy tilda qalam tebratgan ijodkorlardandir. Atoiy o z g azalida ʻ ʻ mashuqaning go zalligini madh etar ekan, uni suv bilan yutsa bo ladi deb haddan ʻ ʻ tashqari nozik ekanligiga urg u beradi. Va bu o rinda litota san’atini yuzaga ʻ ʻ kelganligining guvohi bo lamiz, ya’ni yorni haddan ortiq kichraytirib, yutib ʻ yuborsa bo ladigan darajada deb ta’riflagan. ʻ Sayid Ahmad XV asrning birinchi yarmida ijod qilgan ijodkorlardan biri hisoblanadi. U temuriylar sulolasiga mansub bo lgan, biroq juda ham faqirona ʻ turmush kechirgan. Sayid Ahmad Sayidiy taxallusi bilan ijod qilgan. Ijodkorning ikki tilda ijod qilganligi haqidagi ma’lumotlar XV asr manbalarida qayd etilgan. U devon ham tartib bergan hamda noma janri taraqqiyotiga o zining 1435-1436- ʻ yillarda yaratilgan “Taashuqnoma” (“Oshiqlik maktublari”) asari bilan hissa qo shgan. Sayid Ahmadning “Taashshuqnoma” asari Kamol Xo jandiyning ʻ ʻ “Latofatnoma” asari ta’sirida bitilgan bo lib, u o n nomadan tashkil topgan. ʻ ʻ Alisher Navoiy Sayid Ahmad haqida shunday deb yozadi: “Sayid Ahmad Mirzo salim tab’ va pok zehn kishi erdi. Xili mashhur nazmlari bor...”Latofatnoma” aningdur. Bu turkcha matla’i yaxshi voqe bo lubturkim: ʻ Sayd etti firoqing meni murg i sahariydek, ʻ Qil odamiliq, qilma nihon yuzni paridek.” 18 Baytda lirik qahramon ayriliqdan aziyat chekayotgani, mashuqa insof qilib unga vaslini namoyon etishini o tinyapti. Oshiq mashuqa firoqida tong sahardagi ʻ tovuqdek bo lib qolgan. Biz bilamizki, parilar ko z bilan ko rib bo lmaydigan, ular ʻ ʻ ʻ ʻ haqida turli tasavvurlar mavjud, biroq inson ularni o z ko zi bilan ko rish imkoniga ʻ ʻ ʻ ega emas. Baytda ta’rifu tavsifi keltirilgan mashuqa ham xuddi pari kabi ko zga ʻ ko rinmay qolgani uchun oshiq undan odamiliq qilishini so ragan. ʻ ʻ 17 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 214 бет 18 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 255-бет 14 Gadoiy hayoti haqidagi ma’lumotlar o z asarlarida hamda tazkirachikka oidʻ bo lgan ayrim asarlarda yozib qoldirilgan. Ijodkorning taxallusi “Gado”, “Gadoiy” ʻ bo lib, uning asl ismi qachon dunyoga kelganligi haqidagi aniq ma’lumotlar ʻ deyarli mavjud emas. Gadoiy devonining bizgacha yetib kelgan qo lyozma ʻ nusxasi Parij Milliy kutubxonasida saqlanadi. Gadoiy hayoti va ijodi bo yicha ʻ ilmiy tadqiqot ishlari olib borilganda uning devoni asosiy manba vazifasini o tagan. Gadoiy hayoti va ijodi haqidagi ba’zi ma’lumotlar “Majolis un-nafois” ʻ asarida keltiriladi. Gadoiy ijodi bo yicha E.Rustamov ʻ 19 , Suyima G aniyeva ʻ 20 va Erkin Ahmad Xo jayevlarning olib borgan ilmiy tadqiqot ishlarida keltiriladi. ʻ Alisher Navoiy o z asarining uchinchi majlisida ushbu ijodkor haqida ayrim ʻ ma’lumotlarni keltirgan. “Mavlono Gadoiy turkigo ydur. Bobur Mirzo zamonida ʻ she’ri shuhrat tutti...Mavlononing yoshi to qsondin o tubdur. Bu matla’ ʻ ʻ aningdurkim: Dilrabo, sensiz tiriklik bir baloyi jon emish Kim, ani dardi qoshida yuz o lum hayron emish.” ʻ 21 Ishq dardiga duchor bo lgan oshiq o z “tabibi”ga qarata hayot sensiz o lim bilan ʻ ʻ ʻ barobardir. U tag in shunday o limki, uning oldida odatdagi jismoniy o limlar ʻ ʻ ʻ hech nima emas. Bemor oshiqlik kasaliga chalinganki, uning dardiga faqat mashuqasi davo topa oladi xolos. Gadoiy hayoti va ijodi bo yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borgan ʻ tadqiqotchilardan biri Hafiza Aslanova Gadoiyning tasavvufiy falsafiy yo nalishda ʻ yozgan asarlarini ham sharhlab o rgangan ʻ va G ad oi y devoni dan o rin olgan janrlar ʻ haqida shunday deydi: “Gadoiy she’riyati tarkibi janriga ko ra g azal, qasida, ʻ ʻ mustahzod va tuyuq deb aytish mumkin” 22 Umuman olganda Alisher Navoiy tomonidan “Majolis un-nafois”, “Nasoyim ul-muhabbat”, “Xutbai davonun”, “Muhokamat ul-lug atayn” kabi ʻ 19 Э.Рустамов. Гадоийнинг бир қасидаси ва «Мажолис ун-нафоис»нинг ёзилиш тарихи. “Ўзбек тили ва адабиёти журнали, 1967, 2-сон. 20 Шоир Гадоий. «Ўзбекистон маданияти» газетаси, 1962, 1- c ентябр 21 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 264 бет 22 Ҳ.Асланова. Гадоий шеъриятида бадиий маҳорат ва услуб масалалари тадқиқи.(Автореферат) Самарқанд 2020 83-бет 15 asarlarida yuqorida nomlari zikr etilgan ijodkorlarning hayoti va ijodi to g risidaʻ ʻ keltirilgan ma’lumotlar bizga ularning asarlarini tahlil qilish jarayonida ilmiy jihatdan to g ri xulosalar chiqarishimiz uchun yaqindan yordam beradigan ilmiy ʻ ʻ manba vazifasini o taydi. Shuningdek, Alisher Navoiy qalamga olgan ʻ ijodkorlarning ijodida aks etgan Yor obrazini Alisher Navoiy tomonidan yaratilgan asarlarda keltirilgan Yor timsoli bilan qiyosan o rganish imkoniyatini ʻ yuzaga keltiradi. 16 1.2. Nomanavislik an’anasi va ularning irfoniy jihatlari Mumtoz adabiyotimiz tarixida shunday asarlar mavjudki, ularga biz asrlar oshsada qayta-qayta murojaat qilishimizga va undan yashayotgan o z zamonamizʻ uchun kerakli ma’naviy ozuqani olish imkoniga ega bo laveramiz. Mana shunday ʻ tavsifga loyiq asarlar noma janrida ham yaratilgan. Dastlab noma janri nima ekanligi xususida to xtalib o tsak, noma fors tilidan kirib kelgan so z bo lib, xat, ʻ ʻ ʻ ʻ maktub degan ma’nolarni ifodalaydi. Noma xayoliy yoki real shaxsga maktub tarzida bitiladigan badiiy asar hisoblanadi. Fors adabiyotida XI asrda Faxriddin Gurgoniy, Ahvadiy (yashagan yillari 1274-1338), XIV asrda Xoja Ahmad Kirmoniy fors adabiyotida noma janrining yuzaga kelishi hamda uning rivojida muhim rol o ynaganlar. O zbek adabiyoti tarixida bir qator noma janriga mansub ʻ ʻ asarlar yaratilgan bo lib, ulardan dastlabki namuna sifatida biz Muhammad ʻ Xorazmiyning “Muhabbatnoma” asarini ko rsata olamiz. Adabiyotimiz tarixida ʻ nomanavislik an’anasini Muhammad Xorazmiy olib kirgan. Muhammad Xorazmiydan so ng shuningdek, bir qator ushbu janrga mansub bo lgan asarlar ʻ ʻ yaratilgan. To g ri, ularning hech qaysi biri Muhammad Xorazmiy ʻ ʻ “Muhabbatnoma”sining aynan shaklan va mazmunan takrorlamagan betakror asarlar, biroq Xorazmiy asaridan ta’sirlanish hamda oziqlanish mavjud ekanligini ham inkor eta olmaymiz. “Muhabbatnoma”, “Latofatnoma”, “Taashshuqnoma”da nomalar oshiqdan mashuqaga qarata yozilgan, biroq Yusuf Amiriyning “Dahnoma”sidagi nomalar ham oshiq ham ma’shuqa tilidan yozilganligining guvohi bo lamiz. Noma asosan she’riy shaklda bitiladi. Biz noma janriga mansub ʻ bo lgan asarlarning bir jihatiga alohida ahamiyat qaratmog imiz darkordir. U ham ʻ ʻ bo lsa noma so zi qatnashgan har qanday asar noma janriga mansub ʻ ʻ sanalavermaydi. Masalan, biz ushbu o rinda noma janriga oid yaratilgan bir qancha ʻ asarlarni hamda faqat shaklan noma so zi qatnashgan asarlarni farqli jihatlarini ʻ keltirib o tishni joiz topdik. ʻ 1.Adabiyotimiz tarixida yaratilgan noma janriga mansub bo lgan asarlar: ʻ Muhammad Xorazmiy “Muhabbatnoma”, Xo jandiy “Latofatnoma”, Yusuf Amiriy ʻ 17 “Dahnoma”, Said Ahmad “Taashshuqnoma”, Sayid Qosimiy “Haqiqatnoma” hamda “Sadoqatnoma”. 2. Faqat o zida noma so zini ifoda etgan, biroq noma janriga mansubʻ ʻ bo lmagan asarlar: “Temurnoma” (Salohiddin Toshkandiy), “Boburnoma” ʻ (Zahiriddin Muhammad Bobur), “Humoyunnoma” (Gulbadanbegim) va boshqalar. Yuqorida qayd etilgan hamda noma turkumiga mansub bo lmagan asarlar ʻ ko proq asar kim haqida ekanligiga va o z navbatida kimga bag ishlanganligiga ʻ ʻ ʻ ishora qilgan xolos. Biz bundan kelib chiqadiki, har qanday noma so zi ishtirokida ʻ nomlangan asarlarni noma janriga mansub asar deb ayta olmaymiz. Noma janriga mansub bo lgan asarlarda faqat noma ishtirok etavermaydi, balki undan mumtoz ʻ adabiyotning g azal, fard, qit’a, masnaviy va shunga o xshash janrlardan tashkil ʻ ʻ topganligini ham guvohi bo lamiz. ʻ Nomanavislik an’anasining yetuk namoyondalaridan yana biri Xo jandiydir. ʻ U XIV asrning ikkinchi yarmi XV asr boshlarida yashab ijod qilgan. Xo jandiy ʻ hayoti va ijodi borasidagi ma’lumotlar deyarli yetib kelmagan. Uning bizga birgina “Latofatnoma” asari ma’lum. “Latofatnoma” Muhammad Xorazmiy nomasiga nazira tarzida bitilgan asardir. Xo jandiyning asari o n nomadan tashkil topgan. ʻ ʻ Aasarda ishq kuylangan bo lib, vaslga muhtojli hamda firoq dardlari tasviriga keng ʻ o rin berilgan. Xo jandiy asarida gumanizm ruhi yetakchi o rinlardan birini ʻ ʻ ʻ egallagan. U bir baytida agar dunyoda omonlik istasang, xokisor insonlarning dilini shod et degan fikrni ilgari suradi. Tilar bo lsang jahon ichra amorat, ʻ Faqirlar ko nglini qilgin imorat. ʻ Navoiyda: “Mazlumlarga shafqat qilsang, zolimdan omonda qolasan” yoki Kimki bir ko ngli buzug ning xotirin shodaylagay, ʻ ʻ Oncha borkim Ka’ba vayro bo lsa qayta obod aylagay. ʻ Xo jandiyning asari XV asr boshlaridagi mumtoz adabiyot an’analariga xos ʻ 18 bo lgan badiiy san’atlardan unumli foydalanganligi yaqqol namoyon bo ladi.ʻ ʻ Xo jandiy asarining lug at tarkibida arab hamda fors tiliga oid bo lgan birliklar u ʻ ʻ ʻ qadar ko p emas. Xo jandiyning yaratgan nomasi o zbek adabiyotidagi noma ʻ ʻ ʻ janriga mansub bo lgan asarlarning soni va salmog i ortishi uchun asosiy rollardan ʻ ʻ birini o ynadi. Xo jandiy o z asarini Sulton Mahmudga atab yozgan. Asar ʻ ʻ ʻ masnaviy ko rinishida bitilgan hamda shu bo yicha qofiyaga solingan. Nomalardan ʻ ʻ keyin g azal, munojot, qit’a, fard ham mavjud emas. Asarning to rt nusxasi ʻ ʻ bizgacha yetib kelgan. Ulardan ikki nusxa Kobuldagi kutubxona muzeyida, bir nusxa Istambul hamda Britaniya muzeyida ham asardan bir nusxa saqlanadi. Asar 313 baytdan iborat bo lib, u 148-yilda ko chirilgan. Asar 1980-yilda Kobuldagi ʻ ʻ uyg ur matni nusxasi va London hamda Istambuldagi matn nusxalaridan ʻ foydalanib transkripsiyadagi holatda E.Fozilov tomonidan nashr qildirilgan. Britaniyada saqlanayotgan nusxadan parchalar “O zbek adabiyoti” kitobida nashr ʻ qilingan. Muhammad Xorazmiyning “Muhabbatnoma” asari 1353-1354-yillarda yozilgan bo lib, Muhammad Xojabekka bag ishlangan. Asar an’anaviy hamd va ʻ ʻ na’t bilan boshlanadi. Ulug tangrining otin yod qildim, ʻ Muhabbatnomani bunyod qildim. [2, 41] Ijodkor asarning hamd qismida asarni yozishdan oldin Yaratgan nomini yodga olib, bu ulug ishida ham Tangriga tavakkal qilib asar yozishga ʻ kirishmoqchi ekanligini ifodalagan. Masalaning birinchi tomoni ishq haqida asar yaratishdan maqsad Ollohga hamd aytish deyilmoqda. Shuningdek hamd qismdagi ikkinchi baytda muhabbat xazinasini odamga bergan deya Olloh bandalarini o zini ʻ sevdirish uchun yaratgan degan qarashga ishora mavjud. Iki yoqut guhar olamg a bergan, ʻ Muhabbat ganjini odamg a bergan. ʻ [2,41] Keyingi baytda Olloh olamni so z vositasida yaratganligini e’tirof etadi. ʻ Falakning daftarindin tunni bo yg an, ʻ ʻ Jahon bunyodini so z uzra qo yg an. [2,41] ʻ ʻ ʻ 19 Muhammad Xorazmiy o z asarida Olloh olamni yaratayotgan vaqtda har bir ʻ jonni o zining risqi va nasibasi hamda vazifasi bilan yaratdi. Dunyoda hech bir ʻ mavjudot shunchaki sababsiz, o z-o zidan yaralib qolmaganligini ta’kidlaydi. ʻ ʻ Masalan, ariga rizqu nasiba qilib gulni yaratib berdi hamda shamolni gulzorning tozalovchisi etib belgiladi. Biz bilamizki, umuman olganda o simliklar shamol ʻ yordamida changlanadi bu birinchi tushuncha, ikkinchi tushuncha bu o rinda ʻ ijodkor shamolni gulzor gullariga qo ngan changlarni tozalovchi deb izohlamoqda. ʻ Ari gulni arining oshi qildi, Sabo yelin chaman farroshi qildi. [2,41] Olloh insonni tuproqdan yaratganligi ham hamd qismda aytib o tiladi. ʻ Darhaqiqat, nafaqat inson tuproqdan yaratilgan, balki dunyodagi barcha tirik mavjudotlarning hayoti shu tuproqqa bog lab qo yilgan. Biz hayotning manbai ʻ ʻ deya faqat va faqat suvga urg u beraveramiz, biroq aql va adolat bilan o ylab ʻ ʻ ko rilsa tuproqsiz ham hayot mavjud emas, albatta. Agar tuproq bo lmasa aksar ʻ ʻ tirik mavjudotlar oziqa manbayidan ajralib qolishi turgan gap. Ijodkor oyog imiz ʻ ostida yotgan bo lsada tuproq unda qanchadan qancha hayot mavjudligini alohida ʻ qayd etadi hamda Tangrining qudrati shu qadarki, u hatto qaro tuproqdan sunbul yatdi deydi. Qaro tuproqtin sunbul to ratti, ʻ Tikonlar orasinda gul to ratti. [2,41] ʻ Ollohning yaratuvchi cheksiz qudrati haqida gapira turib uning qattiq toshdan qimmatbaho gavharni, qamishdan shakarni yaratganligi haqida so z ʻ boradi. Qatiq toshdin qilur gavharni paydo Quruq naydin qilur shakkarni paydo. [2,41] Asarning na’t qismida payg ambarlardan Sulaymon, Muso, Yusuf, Ayyub, ʻ Iso kabi payg ambarlarni sanab o tib Muhammad Mustafoning payg ambarlarga ʻ ʻ ʻ bosh bo lgani, unga me’rojni berganligini hamda uning muhabbatdan suyukli ʻ bo lganligi ta’kidlaydi. Biz bilamizki, payg ambarimiz Muhammad (s.a.v.) ʻ ʻ me’rojga ko tarilganlar hamda Ollohdan ummatlarining mahshar kunida ʻ 20 gunohlaridan kechishini so raganlar. Baytlarda ijodkor keltirgan ma’lumotlardanʻ shu narsa ayon bo ladiki, Muhammad Xorazmiy diniy ilmlardan ham yaxshigina ʻ xabardor bo lgan. Buning boisi shuki, diniy ilmdan yiroq bo lgan kishi bu qadar ʻ ʻ aniq ma’lumotlarni o z asarida keltira olmaydi. ʻ Quyoshni qildi Iso farqina toj, Muhammad mustafog a berdi me’roj. ʻ Muhammad anbiyog a bosh bo ldi, ʻ ʻ Muhabbatdin habibulloh bo ldi. [2,41] ʻ Asarda ijodkor hamma narsa Ollohning xohishi va buyrug i bilan bo ladi, ʻ ʻ hech bir narsa o z-o zidan sodir bo lmaydi degan fikrlarini yomg irning yog ishini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ misol tariqasida keltirib asosli izohlaydi. Bulutlar yeltek ko krab yururlar, ʻ Qayu yerga buyursa suv ururlar. [2,41] Xuddi shunday qarash mavlono Jaloliddin Rumiy hazratlarida ham mavjud. Hazrat “Haqdan bahor farmoni kelmaguncha tuproq o z sirini ochmaydi” ʻ jumlasida barcha hodisalar Ollohning xohishi bilan ro y beradi degan fikrni ʻ keltirgan. Ijodkor ko nglida Ollohning ishqi paydo bo lganligini va u ishqni undan ʻ ʻ mahrum qilmasligini so raydi. ʻ Muhammaddin muhabbat bo ldi paydo, ʻ Meni mundoq muhabbat qildi shaydo. Ilohi, qil nazar Xorazmiy nazma, Muhabbatin ko nguldin sen ekizma. [2,42] ʻ Alisher Navoiyning “Layli va Majnun” dostonida Majnun dardga mubtalo bo lgandan so ng, uni Ka’ba ziyoratiga dardidan, g am-qayg usidan forig bo lsin ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ uchun eltadilar, biroq Majnun Ka’baga borgach Ollohdan g amini bundanda ʻ ziyoda qilishini, kam qilmasligini so rab iltijo qiladi ( ishqni nazarda tutadi). ʻ Dermenki, manga bu o tni hardam, ʻ Afsun qilu, qilma zarraye kam. [3,78] 21 Muhammad Xojabek Xorazmiydan asarni aynan turkiy tilda yaratishini so ragan va bu asarning “Bayoni voqein aytur” qismida keltirilgan.ʻ Tilarmankim, bizing til birla paydo, Kitobe aylasang bu qish qotimdo. [2,42] Yer yuzidagi barcha go zalliklarda Tangrining jamoli aks etgan. ʻ Jamolingni jahonga jilva qildi, Meni ul surata hayron yaratdi. [2,42] Muhammad Xojabekni go zallikda Yusufga, saxovat peshalikda Hotami ʻ Toyga qiyos qiladi hamda Xojabek yuqorida sanalgan sifatlarda ulardan ham yuksak qo yiladi. Ali (Payg ambarimizning kuyovlari qilichni ishlatishda ʻ ʻ nihoyatda mohir bo lgan) kabi mahorat bilan qilich chopadi degan sifatlashlarni ʻ ham o rtaga tashlaydi. ʻ Asarning “Vasful hol aytur” deb nomlangan qismida dunyoning o tkinchi va ʻ vafosiz ekanligini, hech kim bunda abadiy qolmasligini ta’kidlaydi. Kim, asru bevafodur bu zamona, Jahon qolmas kishiga jovidona. [2,47] Bu dunyoda hamma narsa vaqtinchalik ekanligini Alisher Navoiy o zining ʻ “Saddi Iskandariy” dostonida keltirgan hikoyatlarda isbot etadi. Masalan, shoh va darvesh o rtasida bo lgan muloqotda, darvesh dunyoning abadiy emasligini bir-bir ʻ ʻ izohlab shohlikni rad etadi. Birinchi nomaning matlasini yana Ollohga hamd aytish bilan boshlaydi. Agar Olloh menga jannatni in’om qilsa ham unda sen bo lmasang menga jannatni-da keragi yo q. Oshiqni birdan bir muddaosi jannatga ʻ ʻ erishmoq emas, balki mashuqa visoliga yetishmoq. Agar bersa suyurg ib haq taolo, ʻ Kerakmas sensizin firdavsi a’lo. [2,49] Xorazmiy asarda keltirgan masnaviyda soqiyga murojaati, may haqida so z ʻ ochishi ostida haqiqqiy ishqni tarannum qilish yotibdi. Ya’ni ushbu baytda an’anaviy soqiyga murojaat qilish usulidan foydalangan. Shuningdek mumtoz adabiyotda may obrazi ishqni ifodalab keluvchi ramziy obrazlardan sanaladi. Kel, ey soqiy, keturgil bodai nob, 22 Kula-o ynayu ichsunlar bu ashob. [2,49]ʻ Shuningdek, insonni umri o tkinchi, u go yo shamol kabi tezda o tib ketadi. ʻ ʻ ʻ Inson dunyoga keldimi ketmog i ham muqarrar. ʻ Kim, ush yeltek kechar ayyomi foniy, Ajaldin hech kishining yo q amoni. [2,49] ʻ Xorazmiy asarda keltirgan birinchi, ikkinchi, uchinchi, beshinchi, oltinchi yettinchi, to qqizinchi nomadan keyingi masnaviylarning so ngi bir xil tugallanadi: ʻ ʻ Sabrdin yaxshi yo qtur, pesha qilsam, ʻ Bu yo lda sabr yo q, andesha qilsam. ʻ ʻ Ya’ni sabrdan yaxshi kasb yo q, eng yaxshisi sabrdir. Agar sabrdan yaxshi ʻ kasb bo lganda edi men uni kasb qilardim. Alisher Navoiy o zining “Hayrat ul- ʻ ʻ abror” asarida insonlikning belgilarini sanay turib, kimning ishi sabr bilan shukr bo lsa, uni inson degil deydi hamda sabrni insoniylikning belgilaridan biri sifatida ʻ baholaydi. Sen ani inson atagil beriyo, Kim ishidur sabr ila shukru hayo. 23 Ikinchi nomada ijodkor tong nasimiga murojaat qiladi hamda oshiqning salomini mashuqaga yetkazishni so raydi. ʻ Salomim gulga elt, ey tong nasimi, Kim, erur oy-quli, axtar- nadimi. Alisher Navoiyning “Farhod va shirin” dostonida Farhod vafoti oldidan bodi saboga murojaat etib, unga vasiyat qilib, vasiyatini yetkazishini so raydi. Bu ʻ mumtoz adabiyotda badiiy asarlarda kuzatiladigan an’anaviy tasvir usullaridan hisoblanadiki, biz buni XIV-XV asrlarda yaratilgan boshqa badiiy asarlarda ham kuzatishimiz mumkin. Ki: Ey bodi sabo, tengri uchun qo r, ʻ Yetib Chinu Xito mulkiga yer qo r! ʻ 24 Oshiq mashuqaga murojaat qilar ekan baribir bu chekayotgan mehnatlari ortida ezgulik mavjudligi hayot hamisha bir xil kechmasligini ta’kidlaydi hamda 23 Internet sayti: ziyo.uz.com 24 Internet sayti: tafakkur.net 23 tundan keyin tong kelishiga umidvor. Bu bilan oshiq qanchalar mashaqqatli bo lmasin baribir ham visolga erishaman degan qat’iy qarorida turib olyapti.ʻ Erurmen vaslinga doim talabgor, Nechakim tun uzun bo lsa, tongi bor. [2,51] ʻ Nomanavis ijodkorlardan yana biri Sayid Ahmaddir. Sayid Ahmad “Taashuqnoma” asari bilan nomanavislik an’anasiga o zining betakror hissasini ʻ qo shdi. “Taashshuqnoma” “Oshiqlar maktublari” demakdir. Asar 1435-1436- ʻ yillarda yaratilgan bo lib, Alisher Navoiy o zining asarida uni “Latofatnoma” deya ʻ ʻ ataydi. Doston Shohruh Mirzoga bag ishlangan. Ijodkor o z asarini ʻ ʻ “Muhabbatnoma” hamda “Latofatnoma”ga tatabbu qilgan. Biz Xorazmiy hamda Xo jandiy asaridan o xshash va farqli bo lgan xususiyatlarini aytadigan bo lsak, ʻ ʻ ʻ ʻ ushbu asar undagi maktublar miqdori, janrlarning ishtiroki (g azal, masnaviy ʻ kabilar mavjud) jihatidan o xshash. Xatlar turkiy tilda bitilgan. Sayid Ahmad ʻ asarining qofiyasi tajnisli ekanligi bilan yuqoridagi ikki asardan farqli hisoblanadi. Asarda ijodkor keltirgan qofiyalarda tajnisli so zlar ishtirok etganligi bois, undagi ʻ qofiyalarning ayrimlari mumtoz adabiyotda yaratilgan tuyuqlarda ham uchraydi. Masalan, Mavlono Lutfiyning tuyuqlarida xuddi shunday tajnisli so zlarni ʻ uchratishimiz mumkin. Ko ngluma har yonki boqsam, dog i bor, ʻ ʻ Har necha dardimni desam, dog i bor. ʻ Qilcha tanga bori ishqing yor edi, Bir sori bo ldi firoqing, dog i bor. ʻ ʻ 25 Mumtoz adabiyotda mashuqaning qayrilma qoshini kamonga kipriklarini nayzaga o xshatish mavjud. Shundan kelib chiqqan holda oshiq mashuqaga ʻ mabodo senga o q otishni buyursalar ham o qni boshqalarga otma bizga ot ʻ ʻ demoqda. Oshiq o q yeb o limga ham tayyor faqat uni mashuqa otsa bas. Bu bilan ʻ ʻ mashuqaga boshqalarga qiyo boqmaslik aytilmoqda. Ayitsalar senga: “G amzangdan o q ot”, ʻ ʻ Ani o zgaga otma, bizga o q ot. [2,256] ʻ ʻ 25 Internet sayti: tafakkur.net 24 Oshiq o zini mashuqaning quli sifatida e’tirof etib, qulning kamchiliklarigaʻ ahamiyat bermaslikni so rayapti. Darhaqiqat, qulning erki o z qo lida ʻ ʻ ʻ bo lmaganligidan u tabiat tomonidan insonga berilgan barcha imkoniyatlardan aqli ʻ yetgan qadar foydalana olmaydi, chunki uning erki o z qo lida emas. Oshiq ham ʻ ʻ ishqqa mubtalo bo lib ixtiyorini mashuqaga topshirib qo ygan. Mashuqa hamisha ʻ ʻ oshiqni ayriliqda qoldirib uning qonlarini to kadi, shu o rinda oshiq men kabi faqir ʻ ʻ oshiq qani bunaqasi yo q deyapti. Oshiqning ko nglida ayriliq dog i bor, biroq shu ʻ ʻ ʻ bilan u taslim bo lmagan, uning dilida vaslga erishmoqqa ishonch, umid mavjud. ʻ Oshiq mashuqaning qaddini shamshodga qiyoslagan. Shamshod terakning bir turi u tik ekanligini inobatga olib, mashuqani tik qad-qomatli deb ta’riflagan. Ijodkor yorning belini ingichka ekanligi jihatidan soch bilan yonma-yon qo ysa, sochining ʻ o zini esa mushki anbarga mengzaydi. Ushbu o rinda ijodkor litota, ya’ni ʻ ʻ nihoyatda kichraytirish san’atidan foydalanadi. Latofat birla nozuklik ichinda Belingdur sochu soching mushku anbar. [2, 257] So zning xulosasi qismida soqiyga murojaat etadi, Xorazmiyda esa ʻ masnaviyda soqiyga murojaat qilish hollari mavjud. Xorazmiy jomi Jamni tilga olsa, Sayid Ahmad Ahmadi Jomni deb yozadi. Sayid Ahmad Ahmadning jomini keltiringlar deb soqiyga aytmoqda. Xorazmiy masnaviysidan farqli o laroq Sayid ʻ Ahmadning so zning xulosasi qismining so ngi bayti Xorazmiynikiga qisman ʻ ʻ o xshab ketadi. Sayid Ahmad nomalarida faqat va faqat dunyoviy ishq emas, balki ʻ haqiqiy ishq ham kuylanadi. Jumladan, oltinchi nomada Ilikingdur yadi bayzo nishoni Ki bordur haq taolodin nishoni. [2, 258] Demak, turkiy adabiyotda ilk marotaba noma yozishni Muhammad Xorazmiy boshlab bergan, Xorazmiydan keyin uning nomasiga nazira tarzida Yusuf Amiriy “Dahnoma”, Sayid Ahmad “Taashshuqnoma” kabi asarlarni yaratganlar. Xorazmiyning “Muhabbatnoma”si undan keyin yaratilgan asarlar uchun “xarita” vazifasini o tagan. ʻ Nomalardagi o xshash jihatlar: ʻ 25 1. Mana shu tilga olingan uch nomada ham faqat dunyoviy ishq emas, balki haqiqiy ishqni ham yonma-yon tarzda madh etish hollari uchraydi. 2. Bundan tashqari asarda keltirilgan g azallarda dunyoning vafosiz va o tkinchiʻ ʻ ekanligi haqidagi qarashlar Xorazmiy, Sayid Ahmad va Yusuf Amiriy ijodidan ham o rin olgan. ʻ 3. Asarlarda takroriy qo llangan tarixiy shaxslar obrazi. ʻ 4. Mashuqalarning sifatlarini aytish hamda ularni madh etish holatlari. 5. An’anaviy timsollarning qo llanilishi. ʻ 6. Ramziy obrazning qo llanilishi. ʻ 7. Xorazmiyning asarida masnaviyning matlasi quyidagicha boshlangan, ya’ni soqiyga murojaat bilan: Kel, ey soqiy, keturgil jomi Jamni, Kishining ko nglidin may yur g amni. [2,51] ʻ ʻ Sayid Ahmadning asarida so zning xulosasi qismida esa: ʻ Kel, ey soqi, ketur jomi pur az may, Ki, g amlarni ko ngullardin qilur tay. [2, 259] ʻ ʻ Xorazmiyning asarida masnaviyning maqtasi quyidagicha: Sabrdin yaxshi yo qtur, pesha qilsam, ʻ Bu yo lda sabr yo q, andesha qilsam.[2, 50] ʻ ʻ Sayid Ahmadning asarida esa: Tahammul yaxshi ishdur pesha qilmoq, Taxayyul birla ham andesha qilmoq. [2, 260] “Muhabbatnoma” muallifi Xorazmiy ijodida keltirilgan payg ambarlar ʻ hamda tarixiy shaxslarga oid bo lgan ma’lumotlar ijodkorning diniy va dunyoviy ʻ ilmdan yaxshigina xabardor bo lganligi va tarixiy ma’lumotlarni badiiy asarda ʻ o rni bilan qo llaganki, bu asarning ilmiy va badiiy qiymatini oshirishga xizmat ʻ ʻ qilgan. Nomanavislar ijodida tasavvuf adabiyoti namoyondalari bo lgan ijodkorlar ʻ asarlarining ta’siri sezilarli darajada namoyon bo lgan. Nomanavislar yaratgan ʻ nomalarning komil insonni tarbiyalashdagi o rnini alohida ta’kidlamoq kerak. Ular ʻ 26 o z nomalarida dunyoning vafosizligi xususida yozadilar. Shuningdek, insonʻ ko nglini pok saqlashi, bu yo lda ishqning yetakchi rol o ynashi ifoda etilgan. ʻ ʻ ʻ 27 II BOB. XV asr birinchi yarmida ijod etgan shoirlar ijodida Yor timsoli 2.1. Yusuf Amiriy va Sayid Ahmad she’riyatida Yor timsoli. Sharq xalqlari mumtoz adabiyoti tarixida juda ko plab ijodkorlar o zʻ ʻ asarlarida yor obraziga murojaat qilgani va uni haqiqiy hamda majoziy ishq tarzida tarannum etganligiga moziy guvoh. (Biz bu borada nafaqat turkiy xalqlar, qolaversa yer yuzidagi o z she’riyatida Yor obraziga murojaat qilgan barcha ʻ ijodkorlarning u yoki bu tarzda ishqni, yorni ta’rifu tavsif qilganliklariga ishora qilyapmiz). Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev: “ Adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi ” degan fikrlari naqadar haqli ekanligining guvohi bo lamiz ʻ . Mustaqillik yillarida o tmishda yaratilgan ʻ asarlarni atroflicha o rganish va ular bo yich tadqiqot ishlari olib borish keng ʻ ʻ yo lga qo yildi. Ijodkorlarning noyob asarlarini to gri talqin qilish birinchi ʻ ʻ ʻ vazifalardan etib belgilandi desak yanglishmagan bo lamiz. Darhaqiqat, ʻ “...ma’rifat fidoyilarining qoldirgan o lmas merosi bugungi kunda ham ʻ ma’naviyatimizni yuksaltirish, yoshlarimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda muhim manba bo lib xizmat qiladi”. ʻ 26 Ma’naviyatni yuksaltiruvchi vosita sifatida birinchi o rinda adabiyot turishini inobatga olgan ʻ holda bugungi kunda mumtoz adabiyot vakillari sanalgan ijodkorlarning asarlarini keng ko lamda o rganish yo lga qo yilmoqda. Mumtoz adabiyotni o zining go zal ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ g azallari bilan boyitgan ijodkorlardan biri Yusuf Amiriydir. ʻ Alisher Navoiy o zining “Majolis un-nafois”, “Mukomatul lug atayin”, “Nasoyim ul-muhabbat” ʻ ʻ kabi bir qator asarlarida poetikaning go zal namunalarini yaratgan va ularda Yor ʻ obrazini tasvirlashga keng o rin bergan ijodkorlar va ularning she’rlaridan ʻ na’munalar keltiradi. Jumladan, pandnoma adabiyot vakillaridan sanalgan Yusuf Amiriy va uning ijodi xususida Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” asarida shunday deydi: 26 1 Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан қурамиз . – Тошкент : Ўзбекистон , 2017. – Б .178 28 “Mavlono Amiriy turk erdi va turkcha shе'ri yaxshi voqе' bo lubdur, ammo ʻ shuhrat tutmabdur. Va bu bayt aning “Dahnoma”sidindur: Nе yеmakdin, nе uyqudin solib so z, ʻ Yemakdin tuyub, uyqudin yumib ko z. ʻ Va forsiyda Shayx Kamol tatabbu'i qilibdur. Bu matla' aningdurkim Ro zi qismat har kasе az aysh baxshi xud satand, ʻ G ayri zohid k-u riyozatho kashidu xushk mand. ʻ Aning qabri Badahshon sari Arxang Saroydadur…” 27 Yusuf Amiriy haqidagi ma’lumotlar Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” asarida ham uchraydi. Davlatshoh Samarqandiyning yozishicha, Yusuf Amiriy Shohruh Mirzo zamonida shuhrat qozongan shoirlardan biri bo lib, ʻ Shohruh va uning avlodlariga, jumladan, Boysung ur sultonga qasidalar ʻ bag ishlagan. E.Rustamovning taxminiga ko ra, Yusuf Amiriy haqidagi ʻ ʻ ma'lumotni Davlatshoh Samarqandiy Alishеr Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasidan olgan bo lishi mumkin. ʻ 28 Yusuf Aamiriyning nomasi Boysung ur ʻ Mirzoga bag ishlangan. Noma janriga mansub ushbu asar Xorazmiyning ʻ nomasidan ta’sirlangan holda yuzaga kelgan bo lsa-da, unda bir qator o ziga xos ʻ ʻ bo lgan betakror jihatlar ham mavjud. Jumladan, asarning tarkibiy tuzilishi ʻ jihatidan tortib uning uslubigacha farqli o rinlari talay qismni tashkil etadi. ʻ Xorazmiyning asarida mashuqaning maktublari mavjud emas, biroq Yusuf Amiriyda bor. Shuningdek, xoramiy o z asarining Misru Shom o lkalariga qadar ʻ ʻ shuhrat tutishini asarning boshida aytib o tadi, Amiriy esa asarning “Dar xatmi ʻ kitob” deb nomlangan so ngi bobida asarining Nizomiy Ganjaviyning asari qadar ʻ buyuk asar darajasiga ko tarilishini istashi haqida bayon qiladi: ʻ Nizomiytek, ishin bedardu ranj et, Aning “Dahnoma”sini “Panj ganj” et [ 121,6] “Dar arzi holi xud” bobida faxriya ham keltirib o tadi, ya’ni she’r ʻ mamlakatining shohi bo ldim deb yozadi va bu o rinda iyhom she’riy san’ati ham ʻ ʻ 27 Алишер Навоий.Асарлар. Ўн беш жилдлик, ўн иккинчи жилд. Тошкент., 1966 й. 22-бет 28 Bu haqda qarang:. Рустамов Э. Узбекская поэзия в первой половени XV века. M . 1963. S .204. 29 yuzaga kelganligini ko rishimiz mumkin. U ham taxallusiga ishora qilgan hamʻ she’riyat bobida o z nomimga ega bo ldim mazmunidagi fikrni nazarda tutgan ʻ ʻ bo lishi mumkin. ʻ Bu Jamshid o ldi jonim dastgiri, ʻ Ki bo ldum she’r mulkining Amiri. [6,119] ʻ Yusuf Amiriy ijodi, uning “Dahnoma” asari pandnoma rivojiga ulkan hissa bo lib qo shildi. Bu devon nusxasi Turkiyada, «Dahnoma», «Chog ir va Bang...» ʻ ʻ ʻ nusxalari Britaniya muzeyida, fotonusxalari O zbekiston Fanlar Akademiyasi ʻ Sharqshunoslik va Qo lyozmalar institutlarida saqlanadi. Yusuf Amiriy o zining ʻ ʻ yaratgan asarlari orqali pandnoma adabiyot rivojiga ulkan hissa qo shdi. ʻ Uning she’rlarida aks etgan obrazlar orasida yor timsoli alohida ajralib turadi. Yorga bo lgan munosabati qay darajada ekanligini biz uning she’rlaridan na’munalar ʻ keltirish orqali yaqindan bilib olishimiz mumkin bo ladi. Mana uning ajoyib ʻ tuyuqlaridan biri: Dilrabo, hajring o tida yonamen, ʻ O rtanib vasling tilarman yona men. ʻ Ka'ba azmidin manga san muddao, Bo lmasang, albatta, andin yonamen. ʻ 29 Ushbu tuyuqda ijodkor ishq mavzusiga murojaat qilganligini alohida e’tirof etish mumkin. Ishq madh etilganda ham haqiqiy ishq tilga olinganligining guvohi bo lamiz. Ma’shuqaga dilrabo deya murojaat etadi lirik qahramon va ayriliq o tida ʻ ʻ olov bo lib yonayotganligini aytadi.(1-bayt) Ayriliqdan jabr chekib men yana ʻ visolingni istayman.(2-bayt) Menga Ka’baga borishdan maqsad sensan. (3-bayt) Agar bo lmasang unda qaytaman .(4-bayt) Bu o rinda lirik qahramon Ka’baga ʻ ʻ borishdan maqsad Ka’ba emas, balki Yordir deb asl muddaosini oshkor etmoqda. Yusuf Amiriy bu tuyuqda haqiqiy ishqni kuylagan bo lsa, boshqa bir ʻ tuyuqda majoziy ishqqa o rin berganligini ham aglashimiz qiyin emas, albatta. ʻ 29 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 140 бет 30 Sham yanglig yonadur boshimda o t,ʻ ʻ Ko z yoshimdin yer yuzinda undi o t. ʻ ʻ Qon yoshim qildi yo lungni lolazor, ʻ Muncha taqsir ayladim,qonimdan o t. ʻ 30 Boshimda olov sham kabi yonadi (1-bayt). Yer yuzida (hatto) ko zyoshimdan o t unib chiqdi (2-bayt). 3-baytga kelib lirik qahramon o z fikridan ʻ ʻ ʻ qaytmoqda ko zidan ko z yoshi ham emas, qonli yoshlar kelganligi va u qon ʻ ʻ ma’shuqaning yo lini lolazor qilib yuborganligini ta’kidlaydi va nihoyat lirik ʻ qahramon qilganlarining bari xato ekanligini aytib ma’shuqadan oshiqning qonidan kechishi, uni avf etishini so raydi (4-bayt). ʻ Yusuf Amiriyning ijodida xususan, g azallari va “Dahnoma” asarida haqiqiy ʻ ishqni ko proq madh etganligi ayon bo ladi. Devoniga kirgan she’rlarida shoir ʻ ʻ hayot haqida chuqur falsafiy fikr va mushohadalar yuritadi, ishq-muhabbatni yuksaklarga ko tarib ulug laydi va mashuqani turli tashbihlar bilan ta’rifu tavsif ʻ ʻ etadi.(«Ey ko za...», «Telbaman», «Ey ko ngul» va boshqalar). ʻ ʻ “Dahnoma” tarkibida keltirilgan quyidagi g azalda ijodkor o zini alifga mengzaydi va bu bilan ʻ ʻ kitobat san’atining go zal namunasini yaratadi. ʻ Tuzotkim majlise bo ston ichinda, ʻ Bo yumni elt aliftek lom ichinda. ʻ Yuzumdin bog ni qil tozakim, ey yor, ʻ Yaroshur yosmin rayhon ichinda. Yusuf Amiriyning “Dahnoma” asaridan biz ham majoziy ham haqiqiy ishq madh etilganligini ko rishimiz mumkin bo lgan o rinlar mavjud. ʻ ʻ ʻ Alo, ey mehrning tobanda mohi, Malohat kishvarining podshohi. Jayron ko zluk, buti mushkin kulola, ʻ Ko zi nargis, bo yi sarv, yengi lola. ʻ ʻ 30 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 139 бет 31 Birinchi baytda lirik qahramon go zallik mamlakitining podshohi deya Ollohniʻ nazarda tutgan bo lsa, ikkinchi baytda jayron ko zli, buti mushkin, ko zi nargis, ʻ ʻ ʻ bo yi sarv, yengi lola degan o xshatishlarni keltirib majoziy yorning ta’rifi ʻ ʻ keltirilganligi ayon bo ladi. Bu o rinda mashuqani ta’riflashda an’anaviy ʻ ʻ usullardan unumli foydalanadi. Mashuqani ko zini ohu ko ziga, jayron ko ziga, ʻ ʻ ʻ bo yini, qomatini sarv daraxtiga o xshatish mumtoz adabiyotda avvaldan mavjud ʻ ʻ sanaladi. Yusuf Amiriy bundan ko rinadiki, o zigacha mavjud bo lgan davrdagi ʻ ʻ ʻ adabiyotdan ham yaxshigina xabardor bo lganligiga shak-shubha yo q. Ijodkor o z ʻ ʻ ʻ asarining xotimasida Ollohga munojot qilib shunday yozadi: Anga berding chu devon daftarini, Ato qilding maoni kishvarini. Nizomiytek ishin bedardu ranj et, Aning “Dahnomasi”ni “Panj ganj” et. Ushbu baytda ijodkor Tangri unga ma’nolar mammlakatini ato qilgani uchun shukronalar keltiradi. “Dahnoma”sining Nizomiy Ganjaviy asari “Panj ganj” kabi ma’nolar olamiga keng yoyilishini tilab Ollohga munojot qiladi. Umuman olganda, Yusuf Amiriy «Dahnoma» (1429) asari bilan noma janrini rivojlantirdi, nafaqat rivojlantirdi qolaversa bir pog ona yuqoriga ko tardi. ʻ ʻ Nomanavislikning o ziga xos namunalari hisoblangan Muhammad Xorazmiyning ʻ “Muhabbatnoma”, Sayyid Ahmadning “Taashshuqnoma”, Xo jandiyning ʻ “Latofatnoma” nomalaridan o zing betakrorligi bilan ajralib turadi. Biz bu asarni ʻ o qish jarayonida Xorazmiyning “Muhabbatnoma” asari ta’sirida yozilganligini ʻ anglab yetishimiz qiyin emas. Yusuf Amiriy asarlarining asl nusxalari bizgacha yetib kelmagan. Devon nusxasi Turkiyada, «Dahnoma», «Chog ir va Bang...» ʻ nusxalari Britaniya muzeyida, fotonusxalari O zbekiston Fanlar Akademiyasi ʻ Sharqshunoslik va Qo lyozmalar institutlarida saqlanadi. Amiriy asarlaridan ʻ namunalar dastlab o zbek adabiyoti antologiyasida E.Rustamov tomonidan e’lon ʻ qilingan. 32 Bugungi kunda ma’naviy hayotda yuz berayotgan ijobiy o zgarishlardan vaʻ yutuqlardan biri sifatida mumtoz adabiyotning yuksak namunalari sanalgan asarlarning nashrlari sonining hamda unga bo lgan ma’naviy ehtiyojning ortishida ʻ deb o ylayman. Darvoqe, adabiyot bo stonida shunday asarlar borki, ular asrlar ʻ ʻ oshsada o zining asl “qaror”i va “hukm”ida qolaveradi. Shunday asar sirasiga esa ʻ biz Yusuf Amiriyning asarlarini ham kirita olamiz. Amiriy asarlari ham o lmas ʻ asarlar sirasiga kirishga va kelgusi avlodning ma’naviy olamini boyitishga xizmat qila oladi desak yanglishmagan bo lamiz. ʻ XV asr birinchi yarmida ijod qilgan ijodkorlarning ijodida didaktik ruh yetakchi o rinlardan birini egallaganligi uchun ham ma’naviyatimiz muvozanatini ʻ saqlab turishda tayanch vazifasini o ’taydi. Adabiyotimizning “ustun”lari orasida ʻ Yusf Amiriy hamda Sayid Ahmad ham bor. Sayid Ahmad “Taashshuqnoma”si adabiyotning xazinalaridan biriga aylanib ulgurgan asarlar sirasiga kiradi. Sayid Ahmad o z asarida keltirilgan, masnaviylarda ishqni majoziy va tasavvufiy ʻ jihatdan ikki tomonlama tarannum etgan. Bir o rinda biz hayotda duch kelishimiz ʻ mumkin bo lgan mashuqa haqida so z borsa, boshqasida haqiqiy ishqning ʻ ʻ kuylanganligini ko ramiz. “Taashshuqnoma”da keltirilgan bir baytda ijodkor ʻ ishqning sifatlari uning taqdirida avvaldan bitib qo yilganligini yozadi, ya’ni ʻ taqdirga ishonadi va bu bilan Iymon kalimasiga ishora qilingan. Iymon kalimasida Ollohga, payg ambarlarga, ularning kitoblariga, farishtalarga, taqdirga hamda ʻ oxiratda qayta tirilmakka ishonaman, deb yozilgan. Shoir ishq uning taqdiriga azaldan bitilganligini e’tirof etadi. Ko ngulning lavhida ishqing sifotin, ʻ Bitibturlar azaldin o qur azbar. [2, 257] ʻ Ijodkor dunyoning o tkinchiligini ta’kidlaydi hamda dunyoning abadiy ʻ emasligini bila turib nega unga qaraysan degan e’tirozli fikrlarni o rtaga tashlaydi: ʻ Bilursenkim, jahonning yo q baqosi, ʻ Baqosi yo q jahonga ne boqosi. [2, 257] ʻ Dunyoda inson Allohdan boshqasining ta’siriga berildimi demak, u hali fano bosqichidan o tib, baqoga yetishmagan. U hamon dunyoning soxta jilvalariga ʻ 33 boqib, o zini o zi aldab yashayapti. Ollohdan boshqa hammasi o tkinchi ekanliginiʻ ʻ ʻ anglamagan kishigina Ollohning qudrati har narsada namoyon ekanligini ham tushunmaydi. Inson qachonki, shu dunyoning o zidayoq o zligidan kechsagina ʻ ʻ o shanda fanodan o tib baqoga aylanadi. Jumladan Alisher Navoiy Hazratlari ʻ ʻ o zlarining “Lison ut-tayr” asarlaridagi butun boshli bir vodiyni shu nom bilan ʻ ataydilar hamda undan keyingi vodiylar ta’rifida baqo haqida yozadilar. Bundan ko rinadiki, inson baqo erishmoq uchun bir qancha bosqichlarni bosib o tmog i ʻ ʻ ʻ kerak. Shu sabab ham Alisher Navoiy bu borada o ta “ehtiyotkorlik” bilan ish ʻ tutgan. ” Baqo maqomiga erishgan zotning butun holi va harakatlari Haqqa ma`qul bo`lish haddidadir. Bandabu haddan o`tib Haqqa muxolif bo`lish holatiga tushmaydi.” 31 Ollohdan boshqasini ko rmaslik faqat va faqat Ollohnigina do st ekanligini ʻ ʻ anglash joizligi borasida Jaloliddin Rumiy Hazratlarida shunday bayt mavjud: Barcha dushman U do st, ʻ Do stdan dushmanga nola aylarmu do st. ʻ ʻ 32 Darhaqiqat, Mavlono Rumiy Hazratlari aytganlari Ul kishining Haqiqat borasidagi haq fikrlaridan biridir. Bandai ojizlar hayotimizda biror ko ngilsiz holat ʻ bo lib qolgudek bo lsa bormi, darhol uni Ollohdan ko ramiz, Undan, Haq Do stdan ʻ ʻ ʻ ʻ soxta do stlarga, Mavlono Rumiy ta’birlari bilan aytganda dushmanga arzi hol ʻ qilamiz. Biz bu borada qanchalar nohaqmiz! (Hadisda keltirilishicha Olloh o z ʻ bandalariga farzandini eng ko p darjada suyadigan mehribon onadan ham ʻ mehribondir. Bas, shunday ekan biz nega Ollohdan nola qilmog imiz kerak!?) ʻ Mavlono Jaloliddin Rumiy o’z hikmatlaridan birida ishq haqida shunday deydilar: “ Foniy bo’lgan ishq yo’qdir. Ishqlarning bari boqiydir. Farqi shuki, kimdir san’atkorning san’atini ko’rur, kimdir san’atkorning o’zini.” 33 Mavlono kimdir Ollohni sevib, uni deb kuyib yonadi va yana bu bosqichga yetmagan inson faqat va faqat u yaratgan go’zalliklarni ko’rib shuni sevadi. Hammasi ham borib Ollohga aloqador hisoblanadi. Ya’ni bandalari sevgan boshqa go’zalliklar ham Ollohniki, 31 А.Ҳожиаҳмедов. Мумтоз бадиият луғати. Тошкент:. «Янги аср авлоди», 2008 йил, 18-бет 32 Internet sayti: ziyouz.com 33 https://kh-davron.uz/kutubxona/qoshimcha/rivoyatlar/mavlono-jaloliddin-rumiy-hikmatlar.html 34 uning zarralaridir. Yana Mavolono bir o’rinda ishning ham dard ham shifo ekanligini yozadilar. Bundan ko’rinadiki, XV asr birinchi yarmida ijod etgan ijodkorlar ijodida Jaloliddin Rumiy ijodidan oziqlanish mavjud bo’lishi mumkin. Sayid Ahmad nomalari tarkibida mashuqani an’anaviy timsollardan tashqari o zi yaratgan original timsollar vositasida ham ta’rifu tavsif qiladi. Biz dastlabʻ ijokorning an’anaviy obrazlardan foydalanib yaratgan tasvirlariga to xtalamiz. ʻ Mumtoz adabiyot tarixida mashuqani farishtaga, oyga, sochini mushku anbarga, tunga, qomatini sarv daraxtiga qiyoslash avvaldan mavjud bo lgan an’anaviy ʻ timsollardir. Shoir asardagi oltinchi nomada quyidagi o xshatishlarni keltiradi: ʻ Ayo, husnu malohat ichra foxir, Ne bo ldikim, unutting bizni oxir. [2, 257] ʻ Ijodkor keltirgan shunday original tashbehlar mavjudki, biz uni Sayid Ahmadgacha bo lgan davrdagi badiiy asarlarda mutlaqo uchratmaymiz. Sayid ʻ Ahmad bu tashbehni ilk marotaba o z asarida qo llagan, ya’ni Yorning sochini ʻ ʻ laylat ul-qadrga o xshatadi: ʻ Sochungdur laylatul-qadru yuzing oy, Bo yung to biyu husnung jannattoroy. [2, 258] ʻ ʻ Bu baytdagi oy, jannatoroy avvaldan mavjud bo lgan an’anaviy timsollarga ʻ mansubdir va ijodkor shu timsollardan foydalanib dunyoviy ishqni tarannum etadi. Yovuz ko zlar yuzingdin dur bo lsun, ʻ ʻ Jamolindin jahon ma’mur bo lsin. [2, 258] ʻ Lirik qahramon o zini chumoliga, mashuqani Sulaymonga mengzaydi ʻ hamda tashbeh va tazod san’atining go zal namunasi yuzaga keladi. Lirik ʻ qahramon mashuqani nihoyatda Sulaymon kabi keng imkoniyatlarga egasan, men seni oldingda bir chumoli kabi ojizdirman demoqchi. Shuningdek, bundan oldingi baytda keltirilgan sultonning qulsiz ekanligi dardning bedarmonligi bilan qiyoslanganligi hisobga olinsa, mashuqani tabib, o zini esa bemor deya e’tirof ʻ etmoqda. Agar mashuqa bo lmasa oshiq dardiga davo topolmaydi. Bu bian oshiq ʻ 35 mumtoz adabiyotda mavjud sifatlar bilan o zining ishq bobida qanchalar o g irʻ ʻ ʻ holatda ekanligini ifodalaydi: Sulaymonsen, shaho, men bir qorincha, Duogo ymen senga to jon borincha. [2,259] ʻ “Ma’lumki, islom dini qaror topgan mamlakatlarda yaratilgan har bir yirik adabiy asar Olloh madhiga bag ishlangan qism bilan boshlangan.” ʻ 34 Biz bunga namuna qilib nomalarni ham keltira olamiz. Ijodkor dastlab o z nomasini hamd ʻ bilan boshlaydi undan so ng, na’t qismga o tadi. Alisher Navoiy asarlarining ʻ ʻ barchasi shu an’anaga tayangan holda bunyod etilgan. Tajnisli qofiyalar “Muhabbatnoma”, “Latofatnoma”, “Dahnoma” kabi noma janriga mansub asarlarda juda ko p qo llanilgan. Ayniqsa, Sayid Ahmadning ʻ ʻ “Taashshuqnoma”si tajnisli qofiya asosida qurilgan: O lodur Saydi Ahmad, qil yarog in, ʻ ʻ Aning bori bir ishiga yarog on. [2, 257] ʻ Sayid Ahmad vafot etadi, uning chorasini qil. Uning bor yo g i bir ishiga ʻ ʻ bo lsa ham yaragin. ʻ Visoling zavqini istab, ey dilorom, Tan ichra topmadi miskin dil orom. [2, 256] Mashuqaning visolini istab oshiqning dili orom olmadi. Ushbu o rinda ʻ mashuqaga oshiq dilorom deya murojaat qilgan. Karashma qilmoq ichra qil yorarsen, Nekim jonimg a qilsang, qil, yorarsen. [2, 256] ʻ Karashma qilish bobida qil yorasan, nimaiki qilsang qilgin yararsan. Xorazmiyning “Muhabbatnoma”sida: Agar desam seni Rustam yorarsen, Qilichin birla saflarni yorarsen. Ijodkor Muhammad Xojabekni afsonaviy qahramonlardan biri Rustamga qiyos qilyapti hamda bu o rinda tasodifiy ikki ijodkordagi tajnisli qofiya bir xil bo lib ʻ ʻ qolgan bo lishi mumkin. ʻ 34 А.Ҳожиаҳмедов. Мумтоз бадиият луғати. Тошкент:. «Янги аср авлоди», 2008 йил, 183 бет 36 Har ikala ijodkorning she’riyatida keltirilgan g azallarda, tuyuqlarda vaʻ masnaviylarda ham Haqiqiy Yor hamda majoziy yorni madh etish mavjud. Yusuf Amiriyning nomasida majoziy yor yatakchi o rinni egallab olgan, biroq uning ʻ boshqa janrdagi asarlarida jumladan, yozgan tuyuqlarida tasavvufiy ohang ustun turadi hamda ularda Haqiqiy Ishq madh etilib, chinakamiga Yor ifoda yo sinini ʻ topadi. Asarlarning hamd qismida kelgan o rinlardagi ishq Ishqi Haq bo lsa, undan ʻ ʻ keyingi g azallarda ham haqiqiy ham majoziy ishqni kuylash hollari uchraydi. ʻ Sayid Ahmad nomasi tarkibidagi g azallarda Jaloliddin Rumiy tasavvufiy-falsafiy ʻ qarashlariga ergashish mavjudligi o z ifodasini topgan. ʻ 37 2.2. Sakkokiy va Gadoiy she’riyatida Yor timsoli ishqning predmeti sifatida. Sakkokiy o z davrining serqirra qasidanavis ijodkorlaridan biri bo lgan. Uningʻ ʻ hayoti va ijod qilgan davri XV asr birinchi yarmiga to g ri keladi (Mirzo Ulug bek ʻ ʻ ʻ kukmdorligi davri). Bizga ma’lumki, mumtoz adabiyot tarixida humkdorlar taxtga chiqishi, hokimiyatga kelishi munosabati bilan o z zamonasining ijodkorlari yoki ʻ saroy shoirlari tomonidan hukmdorlarga bag ishlab, aniqrog i ularni madh etib ʻ ʻ asarlar yozilganki, bunday shakl va mazmundagi asarlar qasida deb atalgan. O z ʻ zamonasining yetuk ijodkorlaridan sanalgan Sakkokiy ko plab g azallarning ʻ ʻ muallifi sanalgan. Umuman olganda, ijodkorning bugungi kunga qadar ilm-fan olamida hozircha ma’lum bo lgan ijodiy merosi quyidagicha: “Sakkokiy devonida ʻ 1 hamd, 1 na’t, 11 madh qasida mavjud. Madh qasidalarning bittasi Xoja Muhammad Porsoga, bittasi Xalil Sultonga, to rttasi Ulug bek Mirzoga, bittasi ʻ ʻ Shohruh Sultonga (ammo bu qasida devonda “Ulug bek Mirzo madhi” sarlavhasi ʻ bilan berilgan), to rttasi Arslon Xoja Tarxonga bag ishlangan. Jami qasidalar 407 ʻ ʻ bayt yoki 814 misrani tashkil etadi.” 35 Sakkokiy ijodi qasidanavislikning salmoqli miqdorini egallaydi. Uning hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlar, boahqa ijodkorlar tomonidan Sakkokiy ijodiga bildirilgan munosabatlar bir qanchani tashkil qiladi. Jumladan, ijodkorlar haqida maxsus asarlar yartgan ijodkorlardan biri bo lmish ʻ Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug atayn” asarida ʻ Sakkokiy va unga zamondosh bo lgan bir qator ijodkorlar xususida shunday deydi: ʻ “Halokuxon zamonidin sultoni sohibqiron Amir Temur ko ragon zamonidin farzandi xalafi Shohruh ʻ Sultonning zamonining oxirig acha turk tili bila shuaro paydo bo ldilar. Va ul ʻ ʻ hazratning avlod va ahfodidin ham xush ta’b salotini zuhurg a keldi. Shuaro ʻ Sakkokiy va Haydar Xorazmiy va Atoiy va Muqimiy va Yaqiniy va Amiriy va Gadoiydeklar”. 36 Alisher Navoiy keltirgan ma’lumotlardan kelib chiqadigan xulosa shuki, sakkokiyning ijodi o z davridagi o qisa ma’naviy, ruhiy oziqa oladigan ʻ ʻ darjada yuksak va o z ahamiyatiga ega bo lgan. Sakkokiyning zamonasida ʻ ʻ 35 М.Ҳасанова.Саккокий (Сайронийми? Саброний?!). «Шарқ юлдузи», 2011 йил 6-бет 36 Алишер Навоий. Муҳокамат ул-луғатайн.- Тошкент: 2000. – Б.39. 38 yashagan va uning ijodidan bahramand bo lgan muxlislari hatto Mavlono Lutfiygaʻ tuhmat qilish darajasigacha borib yetganlar. Ular Lutfiy haqida Sakkokiy asarlarini o zlashtirib olgan qabilidagi asossiz gaplarni tarqatganlar. Bundan ko rinadiki, ular ʻ ʻ ikki ijodkor o rtasiga dushmanlik urug ini sepmoqchi bo lishgan. A ʻ ʻ ʻ garda ijobiy niyat dillarida hukmronlik qilganda edi, aslo bunday qilmagan bo lar edilar. ʻ Ishimiz obyekti sanalgan “Navoiyning nigohi tushgan…” to plamidan ijodkorning ʻ yigirma ikki g azali hamda “Ulug bek madhi” qasidasi o rin olgan. Ijodkorning ʻ ʻ ʻ to plamga jamlangan g azallarida majoziy ishq yetakchi o rinda turadi. ʻ ʻ ʻ Xo blar chu yasab yuz yasalar zulf cherigin, ʻ Bilguluk erur yuzung, ey shohim, tuman ichra. [2, 169] Agar boshqalar soch lashkaridan yuz lashkar yasasalar ham yuz lashkar ne bo libdi, sening yuzing o n ming odamni ichidan ham go zal belgilaridan sen ʻ ʻ ʻ ekanligingni bildirib belgi berib turadi. Mashuqaning go zalligiga urg u berilgan. ʻ ʻ Ey, rost qading sarvi ravon jon chamaninda, Yuzung kibi gul yo q guliston chamaninda. [2, 169] ʻ Ma’lumki, mumtoz adabiyotda mashuqaning go zalligini gulga, qad-qomatini tik ʻ o suvchi baland bo yli manzarali daraxt sarvga, ko zini nargisga yoki ohu ko ziga, ʻ ʻ ʻ ʻ sochining qoraligini tunga, uning atrini mushki anbarga, yuzini oyga, jannatga o xshatish an’analari mavjud. Sakkokoiyda ham yuqorida keltirilgan baytda ʻ yorning qad-qomati sarv daraxtidanda tik, to g ri deyilmoqda. Shuningdek, yor ʻ ʻ shunchalar go zalki, unda mavjud bo lgan go zallik hatto gulda ham yo q gulzorda ʻ ʻ ʻ ʻ ham yo q. ʻ Qaddingni ko rub sarvi sihi irg ayu boshni, ʻ ʻ Qoldi tikilib behudu hayron chamaninda. [2,169] Sarv daraxti ham mashuqani ko rib uning go zalligiga bosh irg adi, go zal ʻ ʻ ʻ ʻ ekanligiga tan berdi, hayron bo lib qarab qoldi. ʻ Agar Rum ahlina zulfung habashning lashkarin solsa, Ko ngul ilginda ul soat topilmas hech amon ey jon. [2, 171] ʻ Tarixdan ma’lumki, Rimda V asrlarda shu qadar askar ko p bo lganki, u ʻ ʻ shahar xuddi jang qilayotgan yoki jangga hozirlik ko rayotgan maydon kabi ʻ 39 tasavvur uyg otgan. Ijodkor shu o rinda tarixiy haqiqatga tayangan holda o zigaʻ ʻ ʻ xos tashbehni yuzaga keltirgan. Sakkokiy aytmoqchiki, mashuqaning sochi Rim lashkarlaridan ham ko p. agar sochidan lashkar yasab ularga hujum qilsa, hech kim ʻ omon qolmaydi. Ollingda meni chop, dag i sol itga tanimni, ʻ Hijron o qini jonima qilg oncha havola. [2,172] ʻ ʻ Oshiqning ayriliqdan yuragi shu qadar bezib ketganki, unga firoqda yashagandan ko ra o lim afzal! U mashuqaga meni o ldirib, jismimni itga bersang ham mayli ʻ ʻ ʻ demoqda. Aslini olganda hamma inson ham o limidan so ng jasadini tuproqqa ʻ ʻ qo yilishini, aniqrog i o zi tug ilib o sgan maskanda dafn etilishini, jasadi begona ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yurtlarda qolmasligini istaydi. Oshiq esa ayriliq azobidan adoyi tamom bo lganki, ʻ u mashuqasi visoliga yeta olmaslik dastidan o limiga ham rozi, jasadini itni oldiga ʻ uloqtirib yuborsa ham unga endi bari bir sira farqi yo q. ʻ Tun chaman ichra niqobin olmish gul yuzidin, G uncha yanglig bo lmagan chok hech giribon qolmadi.[2,173] ʻ ʻ ʻ Gulzorda qorong u vaqti mashuqa yuzidan niqobini olganda gulzordagi ʻ barcha gullar yig ladi, xijolatdan o zlarini yashirib g uncha holatiga qaytdi. Bu ʻ ʻ ʻ o rinda ijodkor shaxslantirish san’atidan unumli foydalangan, ya’ni gullarni ʻ yig ladi deb tasvirlab. Shuningdek, kishini diqqatini o ziga tortadigan yana bir jihat ʻ ʻ mavjudki, biz unga izoh bermay o tib keta olmaymiz. Ijodkor mashuqa yuzini ʻ gullar huzurida kunduzi emas, balki tunda, qorong uda ochganligiga alohida urg u ʻ ʻ bergan. Buning sababi shuki, biz real qaraydigan bo lsak odam kunduzi, yorug da ʻ ʻ aniq ko rinadi. Mashuqa shu qadar go zalki, u oqshom niqobini olgan va gulzor ʻ ʻ yorishib ketib gullar uning go zalligini ko rgan hamda mashuqaning go zalligi ʻ ʻ ʻ oldida bizning go zalligimiz go zallik emas ekan deb yig lagan. ʻ ʻ ʻ Chunkim ul Iso nafas qasd etti, Sakkokiy, sanga, Dardi dil birla o lardin o zga darmon qolmadi. ʻ ʻ Gadoiyda: Ibtiloyi hajru g urbatg a bo yunsundim, netay, ʻ ʻ ʻ Qilsa bo lmas chora, chun bo lg on qazog a juz rizo. ʻ ʻ ʻ ʻ 40 Iso obrazi adabiyotda badiiy asarlarda qo llanganda aksariyat hollardaʻ “o lgan odamni tiriltiruvchi” ma’nosida qo llanadi. Ushbu o rinda ijodkor ishq ʻ ʻ ʻ dardi bilan o lishdan o zga imkoniyatim ham choram ham yo q, chunki menga Iso ʻ ʻ ʻ nafas qasd etdi demoqda. Ijodkor Iso nafas deb mashuqani nazarda tutganligini unutmasligimiz kerak. Oshiq mashuqa uni hijronga mahkum qilgani vislodan mahrum qilgani uchun ham tiriltirishi kerak bo lgan kishi o ldirgandan keyin uni ʻ ʻ boshqa yana hayotga qaytaradigan, unga hoyotni, tiriklikni baxsh etadigan inson yo qligidan u hammasidan umid uzgan. ʻ Xo blar soni ko p Chinu Xitovu Xo tan ichra, ʻ ʻ ʻ Yetmas sanga lekin tilagan dunyoda soniy. [2, 176] O tmishda shunday jarayon hukm surganki, agar biror mamlakatda ʻ go zallikda tengi yo q go zal haqida ovoza tarqasa dunyoning turli ʻ ʻ ʻ mamlakatlaridan manaman degan yigitlar o sha go zalni qo lga kiritishni maqsad ʻ ʻ ʻ qilib o sha go zalning yurti sari otlangan. Go zalning kimga nasib qilishini ayrim ʻ ʻ ʻ hollarda zar hal qilgan bo lsa, ayrim hollarda go zal qo ygan shartni bajarish ʻ ʻ ʻ asosida shunga erishilgan. Ijodkorning yozgan bu baytida xalq og zaki ijodining ʻ sezilarli ta’sirini sezish qiyin emas. Masalaning yana bir tomoni shuki, xalq og zaki ijodiga mansub bo lgan asarlarda go zallarning yurti sifatida ko proq Chin ʻ ʻ ʻ ʻ mamlakati ko rsatiladi. Alisher Navoiy asarlarida ham shunday o rinlar mavjud. ʻ ʻ “Sab’ayi sayyor”, “Farhod va Shirin” dostonlarini bunga misol qilib keltirishimiz mumkin. Sakkokiyning “Bu eshikta kim qul ermas bo lmag ay hech izzati” matlali ʻ ʻ g azalida zohid, gado obrazlari keltiriladi: ʻ Men sening qadingg a moyil, to big a zohid, bale, ʻ ʻ ʻ Bo lur o z andozasincha har kishining himmati. ʻ ʻ Har gadoning zohirin ko rsang parishon, zinhor ʻ Sen oni xo r ko rmagil, ma’lum ermas niyati. [2, 180] ʻ ʻ Har kimning ishqdan niyati turli-tuman bo ladi. Kim uchundir oshiqning ʻ vasli muhim bo lsa, kim uchundir uning mavjud ekanligining o zi kifoya. Bu har ʻ ʻ kimning ishq borasidagi qarashlariga bog liq. Ijodkor insonning asl maqsadi uning ʻ 41 qalbida bo ladi, yuzida emas degan g oyani ilgari surmoqda. Agar biror kishiʻ ʻ xayollari jam bo lmagan holda yurgan bo lsa uning asl sababi nima uni hech kim ʻ ʻ sirtdan qarab ayta olmaydi. Sakkokiyning ushbu mazmundagi bayti qasidalarida ham keltirilgan: “Zohir ahli ko pgina hodisalarni faqat tashqi qiyofasi bilan ʻ baholashadi. Yo qsa, Sening ishqing bilan osmon gumbazini kuydirayotgan ʻ yerning “oh”ini “bug ” deb atasharmidi? ʻ Oh urub ishqida yer ko k gunbazini kuydurur, ʻ Ahli zohir oning aslin bilmayin, aytur «buxor” 37 Sakkokiyning hamd va na’t baytlari asosan uning qasidalaridan o rin olgan. ʻ Sharq musulmon o lkalari mumtoz adabiyot namoyondalari ijodida shunday ʻ an’ana mavjud bo lgan, ya’ni asarning boshlanishi Ollohni madh etish, undan ʻ keyin esa payg ambarlarning ta’rifini keltirish na’t qismga navbat berilgan. ʻ Sakkokiy ijodidan o rin olgan g azallarda majoziy jihatlar ko p bo lsa, uning ʻ ʻ ʻ ʻ qasidalarida esa tasavvufiy ohang yetakchi o rinda turgan. ʻ Gadoiy turk i y va fors iy til lar da ijod qilgan zullisonayn ijodkorlardan biridir. Gaoiy haqidagi ma’lumotlar Alisher navoiyning “Majolis un-nafois” asaridagi uchinchi majlisida keltirilgan. Uning ijodi janr tarkibiga nazar tashlasak, qasida (qasida Xalil Sultonga bag ishlangan) ʻ g azal, mustazod, qit’a ʻ , tuyuq kabi janrlardan tashkil topgan. Ijodkor tomonidan yaratilgan g azallarda ham majoziy ʻ ham haqiqiy ishq kuylangan. Ijodkorning bizgacha yetib kelgan asarlarning soni quyidagicha: bir qasida, bir mustazod, besh qit’a, ikki yuz o ttiz g azal va ʻ ʻ tuyuqdan iborat. Gadoiy hayoti va ijodi bo yicha bir qator olimlar tadqiqot ishlari ʻ olib borganlar. Gadoiyning qasidasi Xalil Sultonga bag ishlangan degan ʻ qarashlarga nisbatan e’tirozli fikrlarni olima Suyuma G aniyeva o rtaga tashlagan. ʻ ʻ Adabiyotshunos olima Gadoiyning qasidasi kimga bag ishlangani xususida ʻ shunday yozadi: “Mironshohning o g li Xalil Sultonga emas, balki Shohruxning ʻ ʻ nabirasi (qizining o g li), 1423-yilda Hirotda tug ilgan va shu yerda ulg aygan ʻ ʻ ʻ ʻ Xalil Sultonga, ya ni Temurning katta o g li Jahongirning birinchi o g li ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ Muhammad Sultonning to ng ich o g li Xalil Sultonga, ya ni Xalil Sulton ibni ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ 37 Х асанова М . Саккокийнинг ҳамд қасидаси 42 Muhammad Sulton ibni Jahongir ibni Temur Ko ragonga bag ishlangan”.ʻ ʻ 38 Darhaqiqat, har bir ijodkorning asarlari tahlil qilinishidan avval uning qaysi davrda yashaganligini batafsil o rganish kerak. Ijodkorlarning yaratgan asarlari ularning ʻ tarjimonidir. Gadoiy o z g azallarida olamdagi go zallliklarning barchasida Ollohning ʻ ʻ ʻ go zalligidan zarralar aks etganligiga alohida to xtaladi. Jumladan, uning “Ey, ʻ ʻ jamoling husn ichinda mazhari zoti Xudo” matlali g azalida buning yorqin isbotini ʻ ko ramiz: ʻ Ey, jamoling husn ichinda mazhari zoti Xudo, Xatm erur sizga malohat, ahsanollohul-ulo. [2,265] Oshiq jonini olishlariga tayyor va rozi, biroq mashuqani mendan ayirma degan qarorida qat’iy turadi. Gar xasta Gado qonina nohaq kirar o lsang, ʻ Jonindin ayirg il, vale jonondin ayirma. [2,267] ʻ Agar ko kdagi quyosh mashuqaning yuzidagi mohiyatni anglasa, u o zini bu ʻ ʻ dunyoda boshqa ko rsatmay qo yadi. Quyosh mashuqaning go zalligini ko rib, ʻ ʻ ʻ ʻ xijolat bo lganidan shunday qiladi. ʻ Tal’ating mohiyatin gar nogah idrok aylasa, O zga yuz ko rsatmagay xurshidi anvar dunyoda. [2,266] ʻ ʻ Mavlono Gadoiyning ayrim baytlarida tilga olingan mavzu Hofiz baytlari bilan ham muayyan hamohanglikka ega. Bunday mushtaraklik va g oyaviy ʻ yaqinlik Hofiz hamda Gadoiy ijodida badiiy san atlar, xususan, iqtibos qo llashda ʼ ʻ ham ko rinadi: Hofiz: ʻ Farq ast az obi Xizr, ki zulmot jon ast, To obi mo, ki manbaash “Allohuakbar” ast. * * * Alminnati lillah, ki dari maykada boz ast, Z-on ro , ki maro bar dari o ro i niyoz ast* ʻ ʻ ʻ 38 Ғаниева С. Яна Гадоийнинг қасидаси ва “Мажолис ун-нафоис”нинг ёзилиш тарихи // Ўзбек тили ва адабиёти. 1972 йил, 5-сон. – Б.55 43 Gadoiy: Allohu akbar, ushbu ne zebo jamol erur – Kim, husn ichinda mazhar-i lutf-u kamol erur. * * * Ey Misr-i malohatg a yuz isbot bila shoh, ʻ Ko rduk yuzunguzni yana, al-minnatu lilloh. ʻ Mavlono Gadoiy va Hofizdan dastlab keltirilgan baytning birinchi misrasida ilgari surilgan fikr Hofiz ruboiysi mazmuniga yaqin. Ularda ramzu timsollar, orifona masalalar talqini va badiiy ifodada o ziga xos mushtarakliklar kuzatiladi. ʻ Gadoiy o z g azallarida Sharq poetikasining fikrni ravon va nafis ifodalash yo llari, ʻ ʻ ʻ badiiy san atlarni qo llash mahorati, vazn va qofiyalardan foydalanish san atkorligi ʼ ʻ ʼ bilan alohida ajralib turuvchi o ziga xos uslubni barpo etadi. ʻ Shoir ijodida soch timsoli zulf, sunbul, hinduviy zulf kabi obrazlar bilan ham ifodalanadi. Shoirning bir g azali aynan soch radifi bilan yuritiladi. Bunday tajriba ʻ esa mumtoz she riyatda kam uchraydigan hodisa sanaladi: ʼ Ey qamuq savdoyilarg a moya-yi savdo soching, ʻ Har xami jon-u ko ngulga ertaki ma vo soching. ʻ ʼ Shoirning ayrim g azallarida ern/irn – lab, og iz, yuz, qosh, tish, husn, qad, ʻ ʻ qomat, dudoq kabi obrazlar vositasida go zal ifodalar yaratilgan. Gadoiy o z ʻ ʻ lirikasida ishq va oshiq iztiroblari, hijron alamlari, visol quvonchlarini kuylash bilan birga muhabbat va uning ne matlaridan bahramand bo lishga to siq bo lgan ʼ ʻ ʻ ʻ xudbin, ag yor, raqib, zohid, nosih, hosid obrazlarini ham yaratadi. Bular bilan ʻ lirik qahramon munosabatini bayon etish orqali shoir davr ijtimoiy hayotini ham aks ettiradi, an anaviy timsol-obrazlarni yangi talqinlar bilan boyitadi, original ʼ poetik manzaralar kashf etadi. A.Hayitmetov ishq mavzusidagi g azallar to g risida ʻ ʻ ʻ shunday deydi : “G azalning sevgi temasi bilan bog langanligi bu she’riy formaning qasidaga ʻ ʻ nisbatan g oyaviy-tematik jihatdan xalqchilligini ko rsatar va tobora uning ʻ ʻ xalqchilligini oshirar edi. G azalning bu sohadagi muvaffaqqiyati fors-tojik ʻ 44 adabiyoti tarixida, xususan, Sa’diy va Hofiz she’riyati misolida yaqqol ko zgaʻ tashlanadi. Bu gigant liriklarning ijodlarida shu formaga ko p o rin va e’tibor ʻ ʻ berganliklarining o zi, ularning o z xalqlari manfaatlari va og zaki poeziyasiga ʻ ʻ ʻ yaqinligini namoyish qilar edi. Chunki sevgi temasi aslida hammaga yaqin, hammaga tushunarli, demokratik xarakterga ega bo lib, undan har qaysi ijtimoiy ʻ guruh manfaatdor va unga aloqadordir. Shuning uchun ham bu mavzu keng xalq ommasi ahamiyatiga, jamiyat ahamiyatiga ega bo lib, bu temadagi lirik asarlar ʻ doim katta ijtimoiy ahamiyat kasb etib keldi”. 39 Biroq biz demokratik ruh haqida g azallar borasida bunday fikrlarni ayta olmaymiz. Jumladan, biz ijodkor ʻ tasavvufiy ohangda asar yaratsa-yu, biroq u yashagan zamon mafkurasiga to g ri ʻ ʻ kelmasa, ijodkorning o z asari uning farzandi, bolasi deyishadi, ammo shunday ʻ vaziyatda ijodkor o z asarini e’lon qilsa, uning asari unga bola emas, balki balo ʻ bo ladi. Biz bunga jadid adabiyoti namoyondalari tomonidan yaratilgan she’rlarni ʻ misol qilib keltirishimiz mumkin. Asarlar real hayot tasirida yaratilar ekan, agar jamiyatda demokratik ruh mavjud bo lmasa, asarda ham bu holatni oshkora aks ʻ ettirib, uni ommaga e’lon qilish mashaqqatli jarayon. G azallarda hamd qism ʻ mavjud bo ladiki, bunday g azallar hamd g azallar deyiladi, ya’ni Ollohning ta’rifi ʻ ʻ ʻ keltiriladi. Hamd g azallar Navoiy ijodida ko p qismni tashkil etgan. Bundan ʻ ʻ tashqari nomalarda ham asarning hamd qismi mavjud. Navoiygacha yashab o tgan ʻ ijodkorlar xususida hamda ularning Navoiy ijodiga ta’siri masalasida adabiyotshunos olim M.Muhiddinov shunday yozadilar: “XV asrning birinchi yarmida yashab o tgan turkigo y shoirlar adabiyot, san at va madaniyatni ʻ ʻ ʼ boyitishga munosib hissa qo shgan. Alisher Navoiy ijodining takomillashuvi, ʻ yuksak cho qqiga ko tarilishida ularning barakali ta siri bo lgan. O z zamonasida ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ mashhur bo lgan bu davr shoirlaridan Lutfiy, Haydar Xorazmiy, Sakkokiy, ʻ Durbek, Gadoiy va boshqalar qatori mavlono Atoiyning ham o zbek g azalchiligi ʻ ʻ taraqqiyotiga, badiiy so z san atiga qo shgan munosib hissasi bor” ʻ ʼ ʻ 40 Navoiyning asarlarida ayniqsa Xorazmiyning ta’siri nihoyatda kata bo lgan. Gadoiy mulkdorlar ʻ 39 А. Ҳайитметов. Навоий лирикаси, 1961, 107-бет. 40 Аҳмадхужаев Э. Гадоий (Ҳаёти ва ижодий мероси). – Т.: Фан, 1978. – Б.50 45 o z mol-mulklari, mansab, martabalari bilan g ururlansalar, mening dunyodagiʻ ʻ quvonchim, faxrlanishimning sababchisi ma’shuqaning ishqidandir deydi. Shoir nazarida muhabbatdan ham ulug roq narsa bo lishi mumkin emas. Gadoiy bu bilan ʻ ʻ muhabbatni har qanday mol-mulk, mansabdan ustun qo yadi va o zi ham shunga ʻ ʻ amal qilganligi bilan faxrlanadi. Bu g oyaning mol-mulk, mansab, toj-taxt uchun ʻ kurash avjga mingan bir zamonda ilgari surilishini diqqatga sazovor ijobiy hodisalardan deb aytish mumkin: Ishqingizdin (dur) jahon ichra mubohotim, begim, O zgalar faxri gar o lsa mulku joh-u mol ila. ʻ ʻ Dog i ishqning birladur faxru mubohatim, begim, ʻ Hech Gadoda ushbu davlatliq nishon bo lg aymu, oh. ʻ ʻ Shoir Gadoiy o zbek dunyoviy adabiyotining yirik namoyandasi sifatida ʻ zabardast g azalnavis zamondoshlari Lutfiy, Atoiy, Sakkokiylar singari o zbek ʻ ʻ mumtoz adabiyotining lirik janrlari, ayniqsa “turkiy” deb ataluvchi aruzning ramal bahridagi dunyoviy ruhdagi g azalning rivojlanib, boyib, tematik doirasi va ʻ obrazlar silsilasining kengayishiga, uning yanada yuqori taraqqiyot bosqichiga o sib chiqishiga, takomil topishiga o z qimmatli hissasini qo shdi. Gadoiy ʻ ʻ ʻ g azallari kompozision jihatdan 4 baytdan 9 baytgacha bo lgan doirada yozilgan ʻ ʻ bo lib, shoir she’rlarining ixcham bo lishiga e’tibor qilgan. ʻ ʻ Gadoiyning xalq qo shiqlari yo lida, aruz vaznining eng o ynoqi, ta’sirchan ʻ ʻ ʻ hazaj bahidagi mustazodi zo r mahorat bilan yaratilgan bo lib, uning tili va uslubi ʻ ʻ juda ravondir. 46 47 III BOB. “Yor” timsolining oshiqona g azallarda badiiy-estetik ifodasiʻ 3.1. Atoiy she’riyatida an’anaviy obrazlarning ma’rifiy ahamiyati Atoiy ham navoiyning nazari tushgan ijodkorlar biridir. Atoining kelib chiqishi haqida Alisher Navoiy uni Ismoil Ota avlodlariga bog laydi. Biroq buni ʻ amoylovich inkor etadi. “Atoyi hayoti haqida birinchi bo lib fikr bildirgan rus ʻ sharqshunos olimi A.N. Samoylovich (180-1938) ba zi manbalarga tayanib, ʼ Ismoil ota Sayyid otaning, Sayyid ota 655-1258-1259-yillarda vafot etgan Zangi otaning muridi va vorisi ekanligini, shulardan kelib chiqib, Ismoil ota XIV asrda yashagan deb xulosa chiqaradi. 41 Atoiyning g azallari o zining tasavvufiy ohangga ega ekanligi bilan ajralib ʻ ʻ turadi. Ijodkor ishqni kuylar ekan Yor obraziga alohida to xtaladi. To g ri, Atoiy ʻ ʻ ʻ ijodida ham boshqa ijodkorlarda bo lgani kabi majoziy ishq kuylangan o rinlar ʻ ʻ ham mavjud. Atoiy ijodining o ziga xosligi shundaki, ijodkor majoziy ishqni ʻ kuylagan o rinlarida ham tasavvufiylikni singdirib keta olgan. ʻ Bаdiiy adabiyotda, ayniqsa mumtoz adabiyotda ramziy obrazlarning lug ati bilan tanishmay turib ʻ ijodkorning nuqtai nazarini to g ri anglab yeta olmaymiz. Badiiy asarlarda ʻ ʻ qo llanilib (ko proq she’riyatda uchraydi bunday holat) aynan o z ma’nosini ʻ ʻ ʻ ifodalamaydigan boshqa ma’noda qo llaniladigan so zlar timsol deyiladi. Ularda ʻ ʻ she’riyatda asli lug aviy ma’nosidan boshqa ma’noni ifodalab keladi. ʻ “ XV asrning birinchi yarmida yashab o tgan turkigo y shoirlar adabiyot, ʻ ʻ san at va madaniyatni boyitishga munosib hissa qo shgan. Alisher Navoiy ʼ ʻ ijodining takomillashuvi, yuksak cho qqiga ko tarilishida ularning barakali ta siri ʻ ʻ ʼ bo lgan. O z zamonasida mashhur bo lgan bu davr shoirlaridan Lutfiy, Haydar ʻ ʻ ʻ Xorazmiy, Sakkokiy, Durbek, Gadoiy va boshqalar qatori mavlono Atoiyning ham o zbek g azalchiligi taraqqiyotiga, badiiy so z san atiga qo shgan munosib hissasi ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ bor” 42 41 Рафиддинов С. Мажоз ва ҳақиқат (Атойининг поэтик маҳорати). –Тошкент: Фан, 1995, 7-бет. 42 Аҳмадхужаев Э. Гадоий (Ҳаёти ва ижодий мероси). – Т.: Фан, 1978. – Б.50 48 Timsol – asli surat degani. Surat esa narsaning o zi emas, u haqda ma lumotʻ ʼ beradi, xalos. Uni ko rib, o sha narsaning o zini tassavvurga keltiramiz. Badiiy ʻ ʻ ʻ timsol ham shunga o xshash. Shoir bir nimani ko zda tutadi, o sha narsani ʻ ʻ ʻ o quvchi yaxshiroq, osonroq ko z oldiga keltirsin uchun biror timsol ishlatadi. ʻ ʻ Masalan, Alisher Navoiyning quyidagi baytidagi ayrim tisollarga e tibor ʼ qarataylik: Ey Navoiy, boda birla xurram et ko nglung uyin, ʻ Ne uchunkim, boda kelgan uyga qayg u kelmadi. ʻ Bayt – asli oshiqona g azalning maqtasi. Lekin boda tilga olindimi, demak, ʻ g azalga rindonalik ruhi ham qo shiladi. Zero, may tarifida kelgan g azallar ʻ ʻ ʻ rindona g azallardir. ʻ Yana bir misolga to xtaladigan bo lsak, aytish joizki quyidagi bayt haqida ʻ ʻ gap ketganda soch tasavvufiy timsol – atama sifatida she riyatda Allohning ʼ sirlariga yetishishga bir ishora hisoblanishini eslamoq joiz: Yuzung visolig a yetsun desang ko ngullarni ʻ ʻ Sochingni boshdin ayoq chin ila shikan qilg il. ʻ Umuman, g azal baytlaridagi bog liqlik timsollar ketma-ketligiga asoslanishi ʻ ʻ ham tabiiy jarayon hisoblanaishini keltirish bilan sharhlab o tilishiga yorqin ʻ misolgani Navoiyning “Favoyid ul-kibar” devanining 597- g azali “Jong a chun ʻ ʻ dermen...”dagi timsollar ham tasdiqlaydi: jon (birinchi bayt), jism (ikkinchi bayt), bag ir (uchinchi bayt), ko ngil (to rtinchi bayt), ko z (beshinchi va oltinchi baytlar) ʻ ʻ ʻ ʻ bilan bo lib o tgan savol javoblarda kuchli izchillik va o zaro ketma-ketlik bor. ʻ ʻ ʻ А toiyning she'rlari ko proq ishq-muhabbat haqida. Shoir yorning qaddi-qomatini, ʻ yuzi, ko zi, qoshi, sochi, kipriklarini, og zi, labi, xoli kabilarni ta'rif-tavsif etadi. ʻ ʻ Ularni sifatlash orqali yorning go zallikda tengsiz timsolini chizadi. Har daqiqada ʻ o zining ʻ ma'shuqaga bo lgan sevgi-sadoqatini izhor etib boradi. O zini „qul", ʻ ʻ yorni „shoh" ko rsatish orqali bir tomondan, go zal yorga sevgi-sadoqatini bildirsa, ʻ ʻ ikkinchi tomondan, bu sevgining tengsizligini („shoh"—„qul") ta'kidlab turadi. Bu ma'shuqa go zallikda deyarli hamisha nuqsonsiz, har jihatdan mukammal bir siymo ʻ 49 sifatida namoyon bo ladi. Shu sababli, ko pincha, uning jamoli Alloh jamolini esgaʻ ʻ tushiradi. Shoir goho „husn"ni „Mus ’ haf" (Qur’on!'.)ga, “meng” („xol")ni oyatga o xshatib, yor go zalligini ʻ ʻ tasvirlashdan maqsad Alloh ekanligiga ishora ham qiladi. Shunday o rinlarda shoir ishqining ilohiy ekanligi anglashiladi: ʻ Ey mushafi husnung a menging nuqtasi oyat, ʻ Islom eliga bo ldi yuzing nuri hidoyat. ʻ Baytda yor yuzi Mus'haf — Qur'onga o xshatilgan. Buning ʻ zamirida muqaddaslikka ishora bor. Oyat Qur'on suralarining tugal ma'noli jumlasi. Tugagan jumlaga nuqta qo yiladi. Shoir yorning yuzidagi meng (xol)ni ayni shu ma'noda ʻ qo llamoqda. Keyingi ʻ baytda ma'shuqa hur va malaklarga o xshatiladi va g azalda ʻ ʻ dunyoviy ruh kuchayadi. Shoirning mahorati shundaki, ilohiy tushunchalar qo llanishi bilan dunyoviy, dunyoviy tushunchalar keltirilishi orqali ilohiy ma'no ʻ anglatiladi: Sen hurmusen yo malak, ey turfayi davron, Ne husnungga bor hadde-yu, ne lutfunga g oyat. ʻ Таsvirlanayotganidek, ma'shuqa go zalligiga chek-u chegara yo q. Hatto, ʻ ʻ ko plab qissalarda go zallik timsoli sifatida tasvirlangan Yusuf ham unga teng ʻ ʻ kelolmaydi: Gar husn budurkim, sanga bor, kes bu tilimni, Yusuf so zidin qilsam agar zarra hikoyat. ʻ Yorning zulfi ham, ko zi ham go zal. Ammo ular oshiq joniga qasd qiladi, uni ʻ ʻ qiynaydi, o rtaydi. Shu holat Atoiy tomonidan quyidagicha ifodalangan: ʻ Zulfung madidin qiladur jong a ko zung qasd, ʻ ʻ Chin lashkari kofirg a qilur ore himoyat. ʻ Chin lashkari va kofirning eslatilishi tasodifiy emas. Odatda, Chiqish she'riyatida zulf chin lashkariga o xshatiladi. Shoir shu an'anadan foydalanib, tasvir ʻ go zalligiga erishmoqda. ʻ Oshiq yor go zalligidan, uning o zidan shu darajada ruh-lanadiki, hatto joni ʻ ʻ chiqsa, halok bo lsa ham yor labidan bir najot bo lsa, u yana tirila oladi. Keyingi ʻ ʻ 50 ikki bayt ana shu haqda. G azal Qur'on nomini eslash bilan boshlangan edi. G azalʻ ʻ davomida Yusuf, Iso nomlarining keltirilishi shoir ko zda tutgan mantiqning ʻ yuzaga chiqishiga imkon bergan. Shoirning qator she'rlarida hayotiy yor, dunyoviy ishq, ya'ni insonning insonga bo lgan muhabbati ko zda tutilganini ham ko rish ʻ ʻ ʻ mumkin. Ul sanamkim, suv yaqosinda paritek o lturur, ʻ G oyati nozikligirrdin suv bila yutsa bo lur ʻ ʻ . Ushbu baytda nozik nihol qiz tasvir etilayotganiga shubha yo q. She'rda ma'shuqa ʻ shu qadar nozik, shunchalar go zal qiz sifatida tasvirlanadiki, go yo uni bir qoshiq ʻ ʻ suv bilan yutib yuborish mumkinday. Atoyi xalq iboralarini g oyat yaxshi biladi va ʻ undan o rinli foydalana oladi. G azalning maqtasida ham shu hol sezilib turibdi. ʻ ʻ Qizning go zalligi, tiniqligi, pokizaligi shunchalikki, u ʻ qo lini suvda yuvib ʻ tozalamaydi, balki qo lini yuvib suvni poklaydi: ʻ Ul ilikkim suvdin oriqtur, yumas oni suvda, Balki suvni pok bo lsin deb iligi birla yur. ʻ Oshiq suv yoqasida paridek o ltirgan tengsiz go zalga qarab, ʻ ʻ hayrat bilan „suv qizi", ya'ni suv parisining „goh-goh ko zga ʻ ko rinishi"ga iymon keltiradi. ʻ G azal ʻ maqta'sida shoir o zining ibodati ʻ ham yor husnini ko rishning tavallosidan ʻ iboratligini bildiradi. Atoyining ushbu g azaligacha yor ko ngliga g ulg ula solgan ʻ ʻ ʻ ʻ sanam timsoli bu qadar jonli, ta'sirchan va ayni vaqtda ilohiy yo sinda ʻ tasvirlanmagan edi. Navoiydan oldin o tgan turkigo y shoirlarimizda “may” obrazi nisbatan kam ʻ ʻ qo llangani kabi Atoyida ham ayrim baytlarda uchraydi. Ilohiy ishq ramzi bo lgan ʻ ʻ “may” timsoli orqali ilohsevarlik, oshiqlik maylu shavqlari ifodalanadi. Shoir bir baytda o ziga xitob qilib, may ich, ya ni Haq ishqini qalbingga joyla, xo blar ʻ ʼ ʻ (oshiqlar, murshidi komillar) ko zidek farog atda pinhon bo l, uzlatga chekin. ʻ ʻ ʻ Insonning moddiy ehtiyojlaridan sanalgan ot, to n, kabi narsalar uchun hatto ʻ tepangdagi to qqiz qavat osmonning ham minnatini tortma deb, foniy dunyoga ʻ darveshona ko z bilan boqishni, har nokas oldida bosh egmaslikni ta kidlaydi. ʻ ʼ 51 Boda ich, tut go shaye, xo blar ko zidek forig ul,ʻ ʻ ʻ ʻ Tortma otu to n uchun bu to qquz ayvon minnatin. ʻ ʻ Yoki: Men netib tarki sharobu shohid aylaykim, manga Piri mayxona azaldin qildi bu irshodlar. Mazkur baytdagi sharob, shohid, piri mayxona so zlari tasavvufiy ma no ʻ ʼ anglatib, sharob-ilohiy ishq, qalbda ma rifat bodasining tug yon qilishi, shohid – ʼ ʻ Vujudi mutlaqdir. Piri mayxona esa ruhoniy rahbar, ya ni muridni tariqat yo liga ʼ ʻ boshqargan, unga ma rifat mayini ulashadigan pir, komil insondir. Yuqoridagi ʼ baytlar turkona uslubda yozilgan bo lsa ham ma lum tayyorgarliksiz ularni yaxshi ʻ ʼ tushunib bo lmaydi. ʻ San atkor shoir asosan ishqiy mavzuda ijod qilib, sevgi lirikasini o zining ʼ ʻ benazir g azallari bilan g oyaviy-badiiy jihatdan boyitishga munosib hissa qo shdi. ʻ ʻ ʻ Alloh sevgisi, Muhammad alayhissalom muhabbati, “xo b”lar – yaxshilar mehrini ʻ targ ib va tashviq qildi. Insondagi nozik, muqaddas tuyg u-ishqni butun ʻ ʻ murakkabligi bilan kuyladi. Shoir ta biri bilan aytganda ishq oddiy, jo n narsa ʼ ʻ emas, u “sherri nar”ni zabun ayladi, azobiga dosh berish, lazzatidan bahramand bo lish har kimning qo lidan kelmaydi: ʻ ʻ Zinhor ishq ishini o sal tutma, ey ko ngul, ʻ ʻ Osoni mushkul erur aning mushkulottin. Oshiqning hijrondagi iztiroblari, unga talpinishi, ma shuq, husni jamoli, ʼ oshiq va ma shuq orasidagi munosabatlar, irfoniy mayl va iztiroblar g azallarda ʼ ʻ mohirlik bilan o z ifodasini topgan. Shoir an anaviy poetik obraz va she riy ʻ ʼ ʼ san atlardan unumli foydalanib, bu mavzularni chuqurlashtirdi. An anaviy ʼ ʼ timsollar, xalq iboralari, qochirimlari va o zbek tilining hassos so zlaridan unumli ʻ ʻ foydalandi. Atoyining ilohiy ishq, tasavvufga bag ishlangan bir necha yaxlit g azallari ʻ ʻ ham mavjud. Jumladan, “Har necha bo lsa yorda kibru anovu martabat”, “Ayoqing ʻ tuprog i birla qasamkim” satrlari bilan boshlanadigan g azallar sof tasavvufiy ʻ ʻ 52 ruhda bo lib, bunday g azallar shoirning tariqatga bo lgan munosabatini, irfoniyʻ ʻ ʻ qarashlarini ifodalashi bilan ahamiyatlidir. Har bir shoir o zining fikr va tuyg ularini tabiat hamda jamiyatdagi voqea va ʻ ʻ hodisalar bilan qiyoslab, obrazli ifoda etishga harakat qiladi. Atoyining ham quyidagi baytiga diqqat qilinsa, tasvirlangan qiyosiy manzara, lirik qahramon holati bilan tabiat holatidagi uyg unlik, hayotiy lavhalarning san atkorona ifodasi ʻ ʼ kitobxonni darhol o ziga jalb etadi. Odatda, bunday baytlar bir o qishdayoq kuchli ʻ ʻ ta sir qiladi va esda qoladi: ʼ Yig lab yuzungdin olayin zulf niqobin, ʻ Gul yaxshi ochilmas kechalar yog masa yomg ur. ʻ ʻ Atoyi ilohiy ishq sir-sinoatlari haqida yozar ekan, bu ishqning yukini ko taruvchi insonni va undagi go zal axloqni targ ib qildi: ʻ ʻ ʻ Vafosiz dilrabodin Tengri bezor, Agar husn ichra jannat huri bo lsa. ʻ Shoir g azallarida majoziy ishq (insonga qaratilgan sevgi), ayrimlarida sof ʻ ilohiy ishq, ayrim g azallarda majoziy va haqiqiy (ilohiy) ishqning qorishib, ʻ omuxta tasvirlanganini guvohi bo lamiz. Bunday g azallarni ajratish albatta, har ʻ ʻ bir kishidan ma lum savodxonlikni talab qiladi. ʼ Atoyi she riyati jonli, hayot bilan hamnafas, tabiat bilan uyg undir. Tabiat ʼ ʻ go zalligi, nafosat, bahordagi uyg onish shoirni hayratga soladi, ichki olamini ʻ ʻ junbishga keltiradi va yashash mohiyati haqida o yga toldiradi. Shoir she rlarida ʻ ʼ dunyo yashillikka burkangan lahzalarni g animat bilishga, umrni behuda ʻ o tkarmay yaxshi “hamdam” bilan hamnafas o tkarishga da vat etadi: ʻ ʻ ʼ Soqiyo, keltur mayi gulgun,ki xush damdur bu kun, Olami farxundayi navro zi olamdur bu kun. ʻ Yer yuzinda gulshanu bog u bahoru bog cha, ʻ ʻ Gunbazi xazro mengizlik sabzu xurramdur bu kun, Ey Atoyi, bo lma g ofil, bir nafas hamdam tila, ʻ ʻ 53 Umrni hamdam kechurmaklik basi kamdur bu kun. Boshqa bir g azal maqtasida:ʻ Kel, ey dilbar, ki bo ston vaqti bo ldi, ʻ ʻ Gul ochildi, guliston vaqti bo ldi, ʻ deya xitob qilgan shoir, gul va bulbul so zlarini g azal davomida takror qo llab, ʻ ʻ ʻ ajoyib poetik tasvir va badiiy xulosalar chiqaradi: Qilay nola, boqib guldek yuzungga, Chu bulbullarg a afg on vaqti bo ldi, ʻ ʻ ʻ Bu damkim, gul qilur bulbulg a altof, ʻ Atoyig a ham ehson vaqti bo ldi. ʻ ʻ Ijtimoiy-siyosiy hayot illatlarini tanqid qilish Atoyi she riyatida juda kam ʼ uchraydi. Lekin ayrim baytlarda “shoh-gado”, “g ani-faqir” kabi obrazlar orqali ʻ jamiyatdagi ba zi tengsizliklarga ishora qilib o tadi. Ishq azobi, zamona javri, yor ʼ ʻ va ag yordan jafoyu g ussalar tortgan shoir: ʻ ʻ Yo ishq balosi manga, yo javri zamona, Yo yor jafosi manga, yo g ussai ag yor? ʻ ʻ deya norozilik ohangidagi misralar bitadi. Yoki: Hosili umim tugandi hasratu qayg u bila ʻ Ro baru o lturmadim, ul ko zlari jodu bila. ʻ ʻ ʻ Atoyi g azallaridagi ba zi baytlar hayot, umr,go zallik mohiyati xususida bevosita ʻ ʼ ʻ o ylashga majbur etib, o quvchiga axloqiy-ma naviy ozuqa beradi: ʻ ʻ ʼ Bo lma bahori husnunga g arra, ki bu xazoni umr, ʻ ʻ Bog i hayotta ne guli qo yg usi, ne giyoh ham. ʻ ʻ ʻ Yoki: Murni ozurda qilma, xossa oshiq ko nglini, ʻ Husn mulkinda tilarsankim, Sulaymon bo lg asen. ʻ ʻ Yuqorida ta kidlaganimizdek, Atoyi g azallarining anchaginasi (109 tasi) ʼ ʻ xalq qo shiqlariga mos vaznda bitilgani uchun ham badiiy soddalikni ta minlagan ʻ ʼ va bevosita yoki bilvosita xalq og zaki ijodidan oziqlangan. ʻ 54 Shoir xalq og zaki ijodini, odamlar orasidagi maqol, masal va urf-odatlarniʻ yaxshi bilgan. Ulardan foydalanib, ta sirli, sodda va obrazli baytlar ijod qilgan. ʼ Bugungi kunda turkiy xalqlar orasida yurgan xalq maqol va hikmatli so zlarini ʻ Atoyi “masaldurkim”, “bu masalkim”, “Ki derlar” kabi so zlar bilan tamsil san ati ʻ ʼ vositasida qo llaydi: ʻ Qildi jonimga men shirin lobing zavqi, bale Bu masaldurkim “kishi bol tutsa bormog in yolor”. ʻ Darhaqiqat, Atoyi she riyati o ziga xos, xalq tiliga yaqin, soda, jozibador va ʼ ʻ murakkab tasvirlardan xoli. Tashbihlari bejirim, qiyoslari mutanosib, shoirona sinchkovligi va kuzatuvlari tahsinga loyiq. Masalan, Atoyi ma shuq jamolini, husnu fazilatini ta riflar ekan tabiiy ʼ ʼ hodisa va jarayonlarni kuzatib, ohorli tashbihlar qo llaydi, nozik muqoyasalar ʻ topishga muvaffaq bo ladi. Bir baytida shunday deydi: ʻ Gar boshi ko kka yetar, oy bir habash quldur sanga, ʻ Har kishi tuymas muning, ush yuzida bilgulari. Ya ni, oy har qancha yuksakda bo lmasin sening bir qaro quling. Buni har ʼ ʻ kim sezmasa-da, uning yuzidagi qora dog laridan belgilidir, deb kinoya qiladi ʻ shoir. Yoki gulning qizarishini kutilmaganda shoirona misralarda quyidagicha ifodalaydi: Jamoling vasfini qildim chamanda, Qizordi gul uyottin anjumanda. Tamanno qilg ali la lingni ko nglum, ʻ ʼ ʻ Kishi bilmas anikim, qoldi qanda. Chu jonimdin aziz jonona sensen, Kerakmas jon manga sensiz badanda. Yuqoridagi satrlar oddiy tuyulgani bilan san atkor shoirning yuragidan otilib ʼ chiqqan, samimiy va haroratli ekani sezilib turadi. Shoir xalq afsona va ertaklaridagi timsollarni she riyatga olib kiradi. Xalq orasida ʼ 55 uchraydigan voqea-hodisalar, kundalik tashvishlardan favqulodda poetik xulosalar chiqaradi. Hammaga tushunarli ammo ifodasi har qanday o quvchini hayratgaʻ soladigan baytlar shoir g azallarida ko plab topiladi. “Suv qizi” haqidagi Mashhur ʻ ʻ g azallarida shunday satrlar mavjud: ʻ Ul ilikkim, suvdin oriqtur, yuvmas oni suda, Balki suvni pok bo lsun deb iliki birla yur. ʻ Sanamning qo llari suvdan-da pok, suvdan-da tiniq. U qo lini pok bo lsin ʻ ʻ ʻ deb suvda yuvmayapti. Balki suvni pok qilish uchun qo llarini yuvayotir. Ushbu ʻ bayt ham orginalligi bilan tez yodda qoladi: Kirpikim jorub etay, yuzumki xokandoz ham, Gar qabul etsa meni qulluqqa farroshing begim. Kirpikni supurgi, yuzni xokandoz qilib yorga sadoqat ko rsatish Atoyi ʻ ijodiga xos. Zamondosh shoirlarning birortasida bu tashbih uchramaydi. Atoyi g azallarida dilbar majoziy ma noda sevgili, biror yaqin kishi, haqiqiy ʻ ʼ ma noda esa Allohi qadimdir. Shoir ʼ g azallarida ma nodosh sifatida dilrabo, pari, ʻ ʼ sanam, nigor, begim, dilarom, yor, mahbub, dilsiton, manzur, nigoro, jonon, xo b ʻ kabi so zlarni ishlatadi. Sarvi xiramon, ruhi ravon, sarvi qad, joni shirin, sarvi noz, ʻ turki kofirkesh, siyimtan, sarvi dilju kabi istioraviy atamalar ham mahbubga nisbat beriladi. Atoyi g azallarida yorning tashqi qiyofasi va husni bilan bog liq ba zi obraz ʻ ʻ ʼ va badiiy san atlar borki, ular qayta-qayta ko zga tashlanadi. Ham majoziy, ham ʼ ʻ tasavvufiy ma no tashuvchi hamda takrorlanib turuvchi bunday poetik obraz va ʼ san atlarda an anaviylik ustun bo lsa-da, shoir ularga ijodiy yondashadi. ʼ ʼ ʻ Mahbubning har bir uzvi istiora va sifatlash bilan tilga olinadi yoki biror narsaga tashbeh va qiyos qilinadi. Masalan: 1. Qad – tubo, sidra, sarvi sanubar, alif harfi, joni ravon, ruhi quds paykar. 2. Yuz – quyosh, oy, gul, yulduz, subhi sodiq, saodat matlai, vardi hamro (qizil gul), oftobi xovar (sharq quyoshi) 3. Qosh – kamon, hilol, yoy, olmos, xanjar, qavsi quzah, Ka baning mehrobi, toqi ʼ Kisro 56 4. Qovoq – muqashshar (po sti archilgan) bodom;ʻ 5. Kiprik – cherik, lashkar, nishtar, o q; ʻ 6. Ko z – qiymoch, jodu, ohu, cho lpon, jayron, kuffori Haybar, nargis, sohir; ʻ ʻ 7. Yanog – anor, jannat bog ining guli, lola; ʻ ʻ 8. Og iz – pista, tor, sifr (og izning torligi va kichikligidan uni sifr-nol raqamiga ʻ ʻ qiyoslaydilar), yo q narcha, g uncha, ramzi nihon. ʻ ʻ 9. Lab – la l, shakar, qand, asal, shirin, nabot (navvot), yoquti serob, kavsar yeli, ʼ obi hayot. Iyso nafasi. 10. Tish – inju, dur, pokiza gavhar, shabnam donasi: 11. Xat – xizri farruxpay, sabzai chashmai hayvon, jon sahfasiga yozilgan yozuv; 12. Xol – oshiqni tuzoqqa ilintiruvchi dona,mushk,, hindu, qalamdan sachragan tomchi, nuqtai anbar, fulful: 13. Soch, zulf – ganj ustida yotgan ilon, kamand, qattol, dom, sumbul, zanjir, Sulaymon lashkari, hindu, jim harfi; 14. G abg ab – sobi siymin; ʻ ʻ 15. Zanaxdon – choh, quduq; 16. Bel – xayoli nozik, ingichka, kamar; 17. Ko ngul – sulton, xastahol, devona, xasmi jon (jon dushmani). (Rafiddinov, ʻ 78). Atoyi har bir ulkan ijodkor singari adabiyotning keyingi davr vakillariga kuchli ta sir ko rsatdi. O sha davr turkigo y shoirlari orasida mavlono Atoyining ʼ ʻ ʻ ʻ o z o rni borligi adabiyotshunos olimlar tomonidan e tirof etib kelinmoqda. ʻ ʻ ʼ Jumladan, R.Chari degan xorijlik olim ham shunday qayd etadi: «XIV asrning oxiri, XV asrning birinchi yarmiga qadar bo lgan zamon ichinda chig atoy ʻ ʻ adabiyoti Yangi bir taraqqiyotga erishib, ko plab dunyoviy asarlar maydonga ʻ kelmoqqa boshladi. Ulardan bir qismi: Sakkokiy, Lutfiy, Atoyi, Yusuf Amiriy, Xorazmiy, Ahmad Mirzo, Gadoyi, Yaqiniy va boshqalardir. Bular orasida ayniqsa, Lutfiy, Atoyi, Sakkokiyning asarlari muhim o rin egallaydi. Bu shoirlar Navoiydan ʻ ancha oldin o z ona tillarida asarlar yozib, til va adabiyot taraqqiyotida muhim ʻ hissalarini qo shgan mashhur siymolardir». ʻ 57 Sharq shoirlari kabi Atoyi ham o z ijodidan haqli ravishda faxrlanadi,ʻ “so zlariga” “quloq” solganga “yuz duri manzum” nisor etadi. Shoir bir baytida ʻ ta kidlaydi: ʼ Atoyi she rining lutfini bilsa, ʼ “Latofatnoma”din kechgay Xo jandiy. ʻ Yoki: Atoyi so zlari lutfig a yetmag uncha kishi. ʻ ʻ ʻ Kamoli zehnu zarofatni ko rmagantek edi. ʻ Darhaqiqat, shoir so zlarining “lutfiga yetmaguncha”, uni anglab, his ʻ qilmaguncha zehnu zarofatliman deb da vo qilish mumkin emas. Zero, ʼ ajdodlarimizdan yetib kelgan ma rifiy meroslarni o qib va uqib olmas ekanmiz ʼ ʻ ma naviy vazifamizni bajarmagan bo lamiz. ʼ ʻ Mavlono Atoyi ijodining bunday yorqin xususiyatlari haqida ko p ʻ mulohazalar bildirish mumkin. Chunki, shoir ijodi o ziga xos mahorat maktabi, ʻ ilhom manbai va adabiyotimizning nodir ma naviy boyigidir, milliy badiiy ʼ tafakkur tarzi taraqqiyotida alohida sahifani tashkil etuvchi nodir durdonadir. 58 3.2. Lutfiy lirikasida Yor oshiq maqsadini ifoda etuvchi ramziy obraz sifatida Lutfiy hayoti va faoliyatiga oid ma’lumotlar Alisher Navoiyning bir qator asarlarida, jumladan, “Majolis un-nafois” asarida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: “...va o tar vaqtida bu g azal matla’inkim, tuganmaydur erdi, hazrati Mahdumiyʻ ʻ Nuran tugatib, o z devonlarida bitisunlar. Ul hazrat ham tugatib, o z devonlarida ʻ ʻ bitidular va ul matla’ budurkim: Gar kori dili oshiq bo kofiri Chin aftod, Beh z-on ki ba badxo y bemehri chunin aftad.” ʻ 43 Lutfiy hayoti va ijodi o tmishda Xondamir, Bobur, Nisoriy va bir qator ʻ boshqa tarixchi va adblar, shoirlar va adabiyot muxlislari diqqat markazida turgan. Shu bilan birga keyingi davr adabiyotshunoslik vakillari E.Bertels, V.Zohidov, H.Zarif, A.Hayitmetov, E.Rustamov, N.Mallayev va boshqalar ham Lutfiy lirikasi, uning tematik va g oyaviy ko lami, shoir mahorati, til xususiyatlarini chuqur tahli ʻ ʻ va tadqiq qilib berdilar. Bu ishda, ayniqsa, “Malikul kalom”, Mavlono Lutfiy hayoti va ijodiy faoliyatining tadqiqotchisi S.Erkinovning xizmatlari katta. Lutfiyning tanlangan asarlari bir necha bor o zbek va rus tillarida nashr ʻ qilinlgan. Shoirning S.Erkinov 44 tomonidan nashrga tayyorlangan to liq asarlari ʻ to plami ham chop etildi. E.Ahmadxo jayev tomonidan tayyorlangan kitobda ulkan ʻ ʻ shoirimizning turli adabiy manbalardan olingan she’rlari ham kiritilgan. XV asrning mashhur shoiraridan biri Atoiy Samarqand, Hirot va Balxda yashagan. 260 g azalni o z ichiga olgan devoni bizgacha yetib kelgan. Devon ʻ ʻ O zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining Sharq qo lyozmalari ʻ ʻ b’limida saqlanadi. Shoir g azallaridan namunalalar 1927-yilda ʻ A.N.Samoyolovich 45 tomonidan e’lon qilingan. 1948- yilda tuzilgan “Navoiy zamondoshlari” to plamida Xodi Zarif uning ʻ 86 g azalini nashr ettirdi. 1958-yilda esa Atoyi g azallari devon holida chop etildi. ʻ ʻ 43 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 68- бет 44 .(Лутфий. Девон. Гул ва Наврўз. Тошкент, Ғафоур Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1965). 45 А.Н.Самойлович Чагатайский поэт Х V века Атаи. Записки коллегии востоковеодов. П. вып. 2 Л., 1927 59 Shoir she’riyati haqida kengroq so z yuritgan tadqiqotchilardan biri E.Rustamov ʻ 46 bo ldi. Lutfiy g azallarida mashuqani tarixda o tgan payg ambarlarga o xshatish va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ shu bilan birgalikda o zining ham ishq bobida chekayotgan azoblarini payg amlar ʻ ʻ hayotidan kelib chiqib mengzash holatlari ustun turadi. Lutfiy ruboiysida mashuqaning jamolini dunyoda go zallikda tengsiz shaxs ʻ hisoblangan Yusuf bilan barobar qo yadi va shu bilan birga bevolik borasida ham ʻ uni kulminatsion nuqtada, u shu qadar bevafolik borasida kamolotga erishgan deyiladi. Dilrabo, Yusuf jamoli sendadur, Dilraboliqningki holi sendadur. Umr kechtiyu meni bir so rmading, ʻ Bevafoliqning kamoli sendadur. Yana bir ruboiysida oshiq mashuqani kutishga va bunga sabr qilishga Ayyub payg ambar kabi sabri va Nuh umri kabi umr kechirishga ham rozi ekanligini ʻ aytadi. Ey, visoling davlati ahli futuh, Zulfu yuzung yodidur oromi ruh. Gar ilik tutsang, ravon tutqil, begim, Sabri Ayyub o lsa, yo qtur umri Nuh. ʻ ʻ “Lutfiy XIV asr oxiri – XV asrning o rtalarida yashab ijod qildi. Mavlona ʻ Lutfiy o z zamondoshlari orasida “malik ul-kalom” (A.Navoiy ta’rifi), “so z lutfida ʻ ʻ yagonai davron” (Xondamir ta’rifi) shoir sifatida shuhrat qozongan. Uning bizgacha yetib kelgan asarlari tarixiy va ilmiy manbalarda Lutfiy taxallusi bilan berilgan. Mavlona Lutfiy turkiy va fors tillarida ijod qildi. Lutfiy XIV asr oxiri – XV asrning o rtalarida yashab ijod qildi. Mavlona ʻ Lutfiy o z zamondoshlari orasida “malik ul-kalom” (A.Navoiy ta’rifi), “so z lutfida ʻ ʻ yagonai davron” (Xondamir ta’rifi) shoir sifatida shuhrat qozongan. Uning bizgacha yetib kelgan asarlari tarixiy va ilmiy manbalarda Lutfiy taxallusi bilan berilgan. Mavlona Lutfiy turkiy va fors tillarida ijod qildi. 46 Э.Рустамов Ўзбекская поэзия в первой половине Х V в ека. 60 Shoirning ijodi erta boshlanib, umrining so nggi kunlarigacha ham ijod bilanʻ mashg ul bo lgan. Manbalarda xabar berilishicha, shoir “uftad” radifli g azalni 99 ʻ ʻ ʻ yoshida – vafot etgan yili yoza boshlagan. Navoiyning aytishicha, Lutfiy bu g azalni ʻ uni davom ettirib tugatishni Abdurahmon Jomiyga vasiyat qilgan. Jumladan, Navoiy “Majolis un-nafois” asarida Lutfiy to g risida ma’lumot ʻ ʻ berganda, yuqoridagi she’r haqida ham to xtaladi. “Va Mavlononing “Zafarnoma” ʻ tarjimasida 10 ming baytdan ortiqroq masnaviysi bor, bayozg a yozmog on uchun ʻ ʻ shuhrat tutmadi va lekin forsiyda qasidago y ustodlardin ko pining mushkul ʻ ʻ she’rlariga javob aytibtur va yaxshi aytibtur.” Lutfiy ijodi merosi janrlar bo yicha quyidagi miqdori tashkil etadi: g azallar ʻ ʻ – 372 ta bo lib, 4712 misra; qasidalar – 3 ta bo lib, 214 misra; to rtlik (tuyuqlar) – ʻ ʻ ʻ 115 ta bo lib, 460 misra; fardlar 60 ta bo ‘lib, 120 misra; ayrim baytlar 22 ta bo lib, ʻ ʻ 44 misra. Shoirning lirik she’rlar “Devon”i uning hayotlik davridayoq katta shuhrat qozongan. Lutfiy ijodi faqat g azallar bilan cheklanmaydi. U “Gul va Navro z”, ʻ ʻ “Zafarnoma” kabi yirik asarlar ham yaratgan. Lutfiy “Devon”ining nusxalari ko p.Ularning hammasi qo lyozma holida ʻ ʻ bo lib, ko chirilish e’tibori bilan XIX va XX asr boshlariga to g ri keladi. Faqat ʻ ʻ ʻ ʻ so nggi yillardagina Lutfiy “Devon”ining Britaniya muzeyida saqlanayotgan ʻ boshqa bir nusxasining fotokopiyasiga ega bo lingan. Bu nusxa 1511-yilda ʻ ko chirilgan va shoir “Devon”ining boshqa nusxalari o rtasida eng nodir ʻ ʻ qo lyozmadir. ʻ Lutfiy lirikada o zicha bo lgan o zbek va fors-tojik adabiyotidagi gumanistik ʻ ʻ ʻ an’analarni yuqori ko taradi. An’anaviy mahbub, may, bahor mavzulari orqali ʻ insonga xos fikrlar, hayollarni aytishga intiladi. Inson hayoti, olijanob tuyg ular ʻ to g risida o z mulohazalarini kuylaydi, o rta asrdagi johillik va razolatga qarshi ʻ ʻ ʻ ʻ norozilik bildiradi. Lutfiy lirikasining asosiy mundarijasini ana shu ma’noda dunyoviylik tashkil qiladi. 61 Shoirni kishini o z ixtiyoriga qo ymaydigan husn: qora qosh bilanʻ ʻ o ynashgan qiyg os so zlar, pistani hayratda qoldirgan og iz, farishta va parilaridan ʻ ʻ ʻ ʻ ortiq yor o ziga maftun qiladi. ʻ Shoirni kishini o z ixtiyoriga qo ymaydigan husn: qora qosh bilan ʻ ʻ o ynashgan qiyg os so zlar, pistani hayratda qoldirgan og iz, farishta va parilaridan ʻ ʻ ʻ ʻ ortiq yor o ziga maftun qiladi. ʻ Shoir g azallaridan birida uning dunyoga kelishdan maqsadi jannatemas Yor ʻ vasli ekanligi ta’kidalaydi: Keldim eshikka, orzum yuzingdurur, ko rguz chiqib, ʻ Kelginki, Lutfiy hojati uchmoq emas, diydor erur. Lutfiyning oddiy insonga xos ehtirom va nafrat, shodlik va musibat ohanglarini ifodalab, real dunyo go zaliga muhabbat qo yishi, shubhasiz, o z ʻ ʻ ʻ davridagi hukmron ideologiyaga zid edi. Shu jihatdan quyidagi misralar ham g oyat diqqatga sazovordir: ʻ Lutfiy qul kirmas bitiqqa, ko p nasixat qilmangiz ʻ Kim, aning devona ko ngli ishq farmonidadur. ʻ Shoir qator g azallarida o z ko nglini Ka’baga, yorni esa Isoga o xshatadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Hayot lazzatlaridan bahramand bo lishga chaqiradi, zuhdu toat qoidalaridan kuladi. ʻ Shoir qator g azallarida o z ko nglini Ka’baga, yorni esa Isoga o xshatadi. Hayot ʻ ʻ ʻ ʻ lazzatlaridan bahramand bo lishga chaqiradi, zuhdu toat qoidalaridan kuladi. ʻ Lutfiy g azal, ruboiy va tuyuqlarida kishining ichki his-tuyg ularini, tarki ʻ ʻ dunyochilikka qarshi hayot zavqini kuylash bilan chegaralanib qolmaydi. Uning lirikasidagi mavzu shoirning hayotga yaqinlashishga qarab kengayib, rivojlanib boradi. Yor, may nomi bilan bog langan g azal, ruboiy, tuyuqlar tarkibida, ʻ ʻ parishon ravishda sochilib ketgan va dastlabki qarashda mavhum ko ringan ʻ misralarda Lutfiy o z davrida avj olgan adolatsizlikni, kishilarning normal ʻ yashashlariga halaqit, podshoh va uning atrofidagi amaldorlarning johilligi, badohliklarini aks ettirib, ularni fosh etishga harakat qiladi: Ayittikim, bu Lutfiyga jafo qilma, vafo qil. 62 Aytur, ki bizning davrda ul rasm qolibdur. kabi misralar shoir g azallarida ko plab uchraydi.ʻ ʻ Lutfiy she’riyatida xalq og zaki ijodi ta’sirida yaratilgan janrlar borki, bu ʻ janrlardan mahorat bilan foydalangan. Lutfiy ijodida xalq qo shiqlari vaznida ʻ yozilgan muhabbatnoma janri baytlari diqqatga sazovordir. Lutfiy she’riyatida xalq og zaki ijodi ta’sirida yaratilgan janrlar borki, bu janrlardan mahorat bilan ʻ foydalangan. Lutfiy ijodida xalq qo shiqlari vaznida yozilgan muhabbatnoma janri ʻ baytlari diqqatga sazovordir: Meni og zing uchun shaydo qilibsen, ʻ Menga yo q qayg uni paydo qilibsen. ʻ ʻ Navoiy “Mezon ul-avzon” asarida muhabbatnoma janri haqida to xtalib, ʻ Lutfiyning ana shu baytini keltiradi va “ul hazaji musaddasi maqsur bahridadur”deb aytadi. Shoirning quyidagi bayt aruzvoriy degan xalq qo shig i vaznida yozilgan: ʻ ʻ Davlati vasl iltimosi ne hikoyattur mango, Ulki yoding birla jon bersam kifoyattur mango. Lirik qahramon yorini jonidan aziz tutmoqda. U mashuqani xayoli bilan o lishni ʻ afzal bilmoqda. Shoir yorini „Yusufi husn" deb ta'riflab, Ya'qubning ahvoliga tushib qolishdan xavotir olmoqda. Yusuf haqidagi rivoyatlarga ko ra, u — Ya'qubning ʻ sevikli o g li. Akalari bunga hasad qilib, otasi oldidan aldab dalaga olib chiqadilar ʻ ʻ va quduqqa tashlaydilar. So ng „Bo ri yedi!"— deb yolg on ovoza ʻ ʻ ʻ tarqatadilar. O g li hajrida Ya'qubning ko zlari ko r bo ladi. Mumtoz ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ adabiyotimizda Ya'qubning ayriliqdagi hayoti „Bayt ul-hazan" (g am uyi) sifatida tilga olinadi. ʻ Yusuf tashlangan quduq esa, uning husni tufayli yorishib turar edi. Ijodkorlar ijodida kelgan o xshashliklar: ʻ 1. Mana shu tadqiqotda tilga olingan ijodkorlarda dunyoviy ishq emas, balki haqiqiy ishqni ham yonma-yon tarzda madh etish hollari uchraydi. 63 2. Bundan tashqari keltirilgan g azallarda dunyoning vafosiz va o tkinchi ekanligiʻ ʻ haqidagi qarashlar Xorazmiy, Sayid Ahmad va Yusuf Amiriy, Lutfiy ijodidan ham o rin olgan. ʻ 3. Asarlarda takroriy qo llangan tarixiy shaxslar obrazi. ʻ 4. Mashuqalarning sifatlarini aytish hamda ularni madh etish holatlari. 5. An’anaviy timsollarning qo llanilishi. ʻ 6. Ramziy obrazning qo llanilishi. ʻ 7. Xorazmiyning asarida masnaviyning matlasi quyidagicha boshlangan, ya’ni soqiyga murojaat bilan: Kel, ey soqiy, keturgil jomi Jamni, Kishining ko nglidin may yur g amni. [2,51] ʻ ʻ Sayid Ahmadning asarida so zning xulosasi qismida esa: ʻ Kel, ey soqi, ketur jomi pur az may, Ki, g amlarni ko ngullardin qilur tay. [2, 259] ʻ ʻ Xorazmiyning asarida masnaviyning maqtasi quyidagicha: Sabrdin yaxshi yo qtur, pesha qilsam, ʻ Bu yo lda sabr yo q, andesha qilsam.[2, 50] ʻ ʻ Sayid Ahmadning asarida esa: Tahammul yaxshi ishdur pesha qilmoq, Taxayyul birla ham andesha qilmoq. [2, 260] Navoiyning «Majolis un-nafois» tazkirasida ma’lumot berilishicha, Lutfiy umrining oxirlarida «oftob» radifli bir she’r yozgan, o’sha zamonning ko’p shoirlari unga tatabbu’ qilganlar, ammo ulardan hech biri Lutfiyning «panjasiga panja» ura olmaganlar. Navoiyning yozishicha, Lutfiy 90 yoshdan o’tganda, Abdurahmon Jomiy otig’a radifi «suxan» saj’ qasidae aytib erdiki, zamon xushgo’ylari barcha xo’bliqqa musallam» tutmishlar («Nasoyim ul- muhabbat»).Lutfiy ham zohiriy-dunyoviy, ham diniy-tasavvufiy ilmlarni chuqur egallagan, davr va zamoniga ochiq nazar bilan qarashga qodir, haqiqat va ma’rifatga sodiq ijodkor edi. Navoiy so’zi bilan aytganda, u «forsiy va turkiyda naziri yo’q» shoir bo’lgan. Lutfiy garchi o’z ona tili — turkiy tilda yaratilgan 64 she’rlari bilan mashhurlikka yetishgan bo’lsada, forsiyda ham o’zining shoirlik iqtidori va mahoratiga ko’pchilikni iqror eta olgan. Ikkinchidan, Lutfiy she’riyat bilan tariqatni, majoz bilan haqiqatni uyg’unlashtirgan edi. Ammo u so’nggi nafasigacha shoirlik burchi va ilhomiga sodiq qolib, o’zbek she’riyati xazinasini biri biridan qimmatli nazm durdonalari bilan boyitdi. Shu bilan bir qatorda, shoirlik nechog’lik «ma’ruf va mashhur» bo’lmasin, «darveshlik tariqini dag’i ilikdan» (Navoiy) chiqarmagan edi. Xuddi shu narsa uning nafaqat o’z zamondoshlari va ijod ahli orasida, balki davr hukmdorlari oldida ham yuqori mavqega ko’tarilishiga bir asos bo’lgan. Haqiqatan qam Lutfiyning she’riyati — xilma-xil shakllardan tarkib topgan mazmundor, rangin she’riyat. Bizgacha shoirning 16—20-asrlar mobaynida ko’chirilgan turkiy devonining 33 qo’lyozma nusxasi yetib kelgan bo’lib, ular Toshkent, Dushanba, Istanbul, Tehron, London, Parij, Sankt-Peterburg kutubxonalari va qo’lyozma fondlarida saqlanadi. Olim E. Ahmadxo’jaevning aniklashi bo’yicha, Lutfiy kalamiga mansub mavjud she’rlarning umumiy miqdori 2774 bayt yoki 5548 misradan ortiq. Ularning katta qismi (2086 bayti) g’azal janrida yozilgan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Lutfiy g’azalnavis sifatida Sharq adabiyotida barqarorlashgan adabiy-estetik an’analar bilan xalq og’zaki ijodiyoti tajriba tamoyili va usullarini nihoyatda mohirlik bilan muvofiqlashtirgan. Shu boisdan ham uning g’azallarida milliy his-tuygular nurlanib, insoniy dard, armon, qayg’u va shodlik tasviri takrorsiz bir ta’sirchanlik kasb etgan. Lutfiy nainki gazallarida, ruboiy, tuyuq, qit’a, fardga o’xshash boshqa janrlardagi she’rlarida ham nafosat hissi shakllangan, did va saviyasi baland kishilarning — zukko va hayotsevar xalq vakillarining fikru tuyg’ularini tarannum etgan. Shoirning: Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, Qondur jigarim, xoh inon xoh inonma, — kabi misralarini o’qiganda, ularning bundan bir necha asr muqaddam yozilganiga ba’zan ishonish ham qiyin bo’ladi. Chunki ular shu darajada sodda, og’zaki nutqqa yaqin va kitobiy bezakdorlikdan yiroq va samimiydir. Lutfiy devonidagi bosh 65 mavzu ishq va asosiy maqsad oshiqning hasbu holini tasvirlashdan iborat bo’lsada, shoir deyarli har bir she’rida mavzuga yangicha yondashib, betakrorohanglar yaratadi, mohiyatiga mos poetik obrazlar topadi, bir-biriga o’xshamaydigan badiiy san’atlarni qo’llaydi. Lutfiy devonida tashbeh, talmeh, tazod, iyhom, xususan, irsoli masal san’ati namoyon bo’lgan. Lutfiy ruboiy, tuyuq, qit’alarini ham san’at namunasi maqomiga ko’tara olgan.Yaqin-yaqingacha «Gul va Navro’z» dostoni Lutfiy asari deb kelingan edi. Keyingi tadqiqotlar natijasida bu doston muallifi Haydar Xorazmiy ekanligi aniqlandi. Lutfiy — turkiy she’riyatda maktab yaratgan san’atkor. Bu ijod maktabidan Alisher Navoiy va Mirzo Bobur saboq olishgan. Roqim, Amiriy, Sultonxon to’ra Ado, Tabibiy singari shoirlarning devonlaridan Lutfiy g’azallari ilhomida bitilgan muxammaslar joy olgan. Lutfiy she’riyatining ta’siri faqat O’rta Osiyo bilan chegaralanib qolmasdan, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlariga ham yetib borgan. Atoqli turk olimi M. F. Ko’prulizodaning e’tirof etishicha, Lutfiyning she’rlari yolg’iz chig’atoy shoirlari orasida emas, balki «Xarobot» muallifi Ziyo Poshoga qadar bo’lgan usmonli turk shoirlari orasida ham zavq bilan o’qilgan. 47 Darhaqiqat, Mavlono Lutfiy g azallarining asl mazmunini anglash uchunʻ tasavvufdan xabardor bo lmoq kerak. Chunki Lutfiy shunchaki qog oz qoralab, ʻ ʻ miqdor ortidan quvib ijod qilgan ijodkorlardan emas. U o z asarida shunday ʻ o rinlarni o xshatishlarni, tarixiy shaxslar obrazlarini keltiradiki, u baytlarni ʻ ʻ shunchaki o qib ketishning imkoni yo q. Ijodkor qo lagan obrazlar tarixiy ekanligi ʻ ʻ ʻ bilan ham ajralib turadi. Mavlono Lutfiy g azal, ruboiy, tuyuqlarda keltirilgan ʻ obrazlarni to g ri talqin qilish uchun Lutfiy asarlarining lug atini tuzib chiqsa, ʻ ʻ ʻ adabiyotdagi muammolardan biri o z yechimini topgan bo ladi. ʻ ʻ 47 Haqqulov I. Mavlono Lutfiy g’azallar, ruboiylar, to’rtliklar, tuyuqlar 66 Xulosa O zbek adabiyotining Alisher Navoiygacha bo lgan iste'dodli vakillariʻ ʻ qatoridan Lutfiy, Xoramiy, Gadoiy, sakkokiy, Yusuf Amiriy, Sayid Ahmad kabi ijodkorlar ham o rin olgan bo lib, ularn ʻ ʻ ing she'rlari o z davrida Movarounnahr ʻ hamda Xurosonda shuhrat topganligi ma'lum. Navoiy „Majolis un-nafois" („Nafis majlislar") kitobida ularning she'rlariga yuqori baho bergan. Navoiy Atoyini „turkona aytur edi" deb ta'riflaydi. XV asrning birinchi yarmida yashab o tgan ʻ turkiy shoirlar adabiyot, san at va madaniyatni boyitishga munosib hissa ʼ qo shishgan. Alisher Navoiy ijodining takomillashuvi, yuksak cho qqiga ʻ ʻ ko tarilishida ularning barakalai ta siri bo lgan. O z zamonasida mashhur bo lgan ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ bu davr shoirlaridan Lutfiy, Haydar Xorazmiy, Sakkokiy, Durbek, Gadoyi va boshqalar qatori mavlono Atoyining ham turkigo y xalqlar she riyatiga, xususan, ʻ ʼ o zbek g azalchilik taraqqiyotiga, badiiy so z san atiga qo shgan munosib hissasi ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ bor. Atoyi o z she'rlarida nozik xa'yol, sinchkov nigoh, baland did egasi ekanligini ʻ namoyish etadi. Go zal, esda qoladigan o xshatishlar, kutilmagan mubolag ali ʻ ʻ ʻ tasvirlar yaratadi. Bir g azalida go zal yor xokisor oshiqning yuziga oyoq bosgan ʻ ʻ ekan, oyog i ʻ og ribdi, „yuzing buncha bo yradek dag al bo lmasa" deb nozlanibdi. ʻ ʻ ʻ ʻ „Bo yra" — qamishdan.sholchaga o xshatib to qiladigan bir ashyo. ʻ ʻ ʻ U gilam tagldan to .shaladi, torn ustiga yopiladi. Yorning oyog i shu qadar nozik va go zal ekanki, ʻ ʻ ʻ uning oldida oshiqning yuzi bo yraga o xsharkan. Ikkinchi bir she'rida esa, yorini ʻ ʻ sog ingan oshiqning ko zidan yosh emas daryo oqayotgani, u kipriklaridan ʻ ʻ sol.yasab, mana shu daryoda suzayotgani manzarasi chiziladi. Shoir yorini ulug lovchi, fidoyilikni ko rsatuvchi betakror satrlar bitadi. Masalan, „Begim" ʻ ʻ radifli she'ridau kipriklarini supurgi (“Jorib"), yuzini xokandoz qilishga tayyor, yor xizmatiga olinsa bojlgani. Hatto, yor uyoqda tursиn, uning farroshi „qul"likka qabul qilsa ham o zini baxtli hisoblaydi. Atoyi yor obrazini mana shunday ʻ yuksaklikka ko taradi.Atoyi devondagi g azallar g oyaviy-tematik jihatdan ʻ ʻ ʻ oshiqona, ma rifiy, diniy-tasavvufiy mavzularda bitilgan. Shoir she rlariga Qur on ʼ ʼ ʼ va hadislar mazmunini singdiradi. Muqaddas manbalardan iqtiboslar keltiradi. 67 Tasavvufdagi may, qadah, mayxona, zulfu xoll, qosh, ko z, bel, zunnor, sanamʻ kabi istilohlar vositasida murakkab ma no-mazmunlarni ifodalaydi. U Navoiy ʼ ta biri bilan aytganda “majoz tariqi bila haqiqat asrori”ni kuylagan shoirdir. ʼ Atoyining she'rlari ko proq ishq-muhabbat haqida. Shoir yorning qaddi-qomatini, ʻ yuzi, ko zi, qoshi, sochi, kipriklarini, og zi, labi, xoli kabilarni ta'rif-tavsif etadi. ʻ ʻ Ularni sifatlash orqali yorning go zallikda tengsiz timsolini chizadi. Har daqiqada ʻ o zining ʻ ma'shuqaga bo lgan sevgi-sadoqatini izhor etib boradi. O zini „qul", ʻ ʻ yorni „shoh" ko rsatish orqali bir tomondan, go zal yorga sevgi-sadoqatini bildirsa, ʻ ʻ ikkinchi tomondan, bu sevgining tengsizligini („shoh"—„qul") ta'kidlab turadi. Bu ma'shuqa go zallikda deyarli hamisha nuqsonsiz, haf jihatdan mukammal bir siymo ʻ sifatida namoyon bo ladi. Shu sababli, ko pincha, uning jamoli Alloh jamolini esga ʻ ʻ tushiradi. Shoir goho „husn"ni „Mus ’ haf" (Qur’on!'.)ga, “meng” („xol")ni oyatga o xshatib, yor go zalligini ʻ ʻ tasvirlashdan maqsad Alloh ekanligiga ishora ham qiladi. Shunday o rinlarda shoir ishqining ilohiy ekanligi anglashiladi: ʻ Ey mushafi husnung a menging nuqtasi oyat, ʻ Islom eliga bo ldi yuzing nuri hidoyat. ʻ Atoyining qator baytlarida mashuqaning sohibjamol, tengsiz nazokatu nafosat sohibi ekanligini e tirof etish maqsadida quyosh, oy, yulduz singari ʼ timsollardan foydalanganligi ayricha ko rinish sifatida ko zga tashlanadi: ʻ ʻ Men nechuq tashbeh etay ul yuzni Oyu Kungakim, Nisbati yo qtur tajalliy yuzining ko zgu bila. ʻ ʻ Mazkur baytdagi “tajalliy yuzi” birikmasi tasavvufiy mohiyat kasb etib, undagi ma no rishtalari ko proq ilohiy ishq bilan bog langanligiga ishora ʼ ʻ ʻ qiladi. Zero, mutasavvuflar fikricha, butun olam Haqqi mutlaq tajallisi (jilvalanishi)ning hosilasi bo lgan ko zgudir. Chunki ular azaliy va adabiy ʻ ʻ qudrat sohibining butundan ajralgan sifatlaridan zohir bo lgan muvaqqat, ʻ o tkinchi ko rinishlarigina, xolos. Demak, shoir ijodida sayyoralar timsollari ʻ ʻ ishtiroki she riy misralar badiyatini sezilarli darajada kuchaytirish va g azalda ʼ ʻ ilgari surilgan tayanch g oyani she rxonga bejirim yetkazish uchun alohida ʻ ʼ 68 ahamiyatga moliklik xususiyatiga egadir. Ma’lumki, XV asrning birinchi yarmida sermahsul ijod qilgan adiblar sifatida „Latofatnoma" muallifi Xo jandiy,ʻ „Dahnoma"ni yozgan-Yusuf Amiriy, „Taashshuqnoma" (1436) muallifi sohibqironning nabirasi Said Ahmad, ,,O q va Yoy" munozarasi bilan shuhrat ʻ qozohgan Yaqiniy, Navoiy turkiygo ylarning „mashohiri" (mashhuri) deb ʻ tilga olgan Gadoiy kabilarni ko rsatish mumkin. ʻ Adabiyot XV asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran har tomonlama rivojlandi. She’riy janrlar orasida eng keng tarqalgani g azal bo ldi. Shu bilan birga ʻ ʻ boshqa janrlar ham taraqqiy etdi, bunda, ayniqsa, g azal, qasida, qit’a kabilar ʻ rivojida Gadoiiy she’riyatining ham alohida o rni bor. Mustazod janrining ilk ʻ namunasi esa uning ijodi bilan bog liqdir. ʻ Gadoiy o zbek tilida qanday go zal g azallar yaratgan bo lsa, fors tilida ham ʻ ʻ ʻ ʻ shunday zo r mahorat bilan g azallar bitgan zamonasining sermahsul san’atkor ʻ ʻ shoirlaridan biri ekanligi shubhasizdir. Ma’lumki, Gadoiyning nihoyatda go zal, badiiy tasvirga boy ijodi bilan ʻ qisman bo lsa – da, bizni dastlab tanishtirgan kishi turkshunos olim Ya. Ekman ʻ bo ladi. U 1960 yilda Turkiyada “Turk tili va adabiyoti” jurnalining 10 – sonida ʻ shoir Gadoiyning Parij “Milliy kutubxona”sida saqlanayotgan devonidan parcha e’lon qiladi. Gadoiy she’rlaridan namunalarni kitobcha shaklida nashr ettirgan olima Suyima G aniyeva to plamga yozgan kirish so zida shoirning hayoti va ʻ ʻ ʻ ijodiga aloqador bo lgan ayrim ma’lumotlarni keltiradi. ʻ Umuman olganda, Gadoiy, Atoiy, Lutfiy, Xorazmiy, Sakkokiy g azallarida ʻ Sharq poetikasining fikrni ravon va nafis ifodalash yo llari va vositalari, badiiy ʻ san’atlarning turlari hamda xususiyatlari kabi muhim masalalarni o z ichiga ʻ oluvchi sohasi bo lmish ilmi bade’ ham o zining chiroyli ifodasini topgan. ʻ ʻ Umuman olganda, Gadoiy, Atoiy, Lutfiy, Xorazmiy, Sakkokiy o zbek ʻ adabiyoti tarixida g azal janri taraqqiyotiga katta hissa qo shibgina qolmay, o zbek ʻ ʻ ʻ adabiyotida ishqiy mavzusining boyishiga hamda uning yetakchi mavzuga aylanishiga sezilarli ta’sir etdi. 69 FOY DALANILG AN ADABIY O TLAR RO ʻ Y X ATI 1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б.178 2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг “ Ўзбек мумтоз ва замонавий адабиётини халқаро миқёсда ўрганиш ва тарғиб қилишнинг долзарб масалалари ” мавзусидаги халқаро конференция иштирокчиларига йўллаган табриги // Халқ сўзи.- 2018 йил , 8 август . 3. Муҳиддинов М.Қ. Комил инсон – адабиёт идеали. – Тошкент: Маънавият, 2005. – Б. 208 ; Б. 36. 4. Абдуғафуров А. Темурийлар ва ўзбек адабиёти равнақи. 1-мақола: “Турк зуҳуридир очунда бу кун!” /Адабкўзгуси. Илмий тўплам. – Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2000, №6, 41-бет. 5. Алишер Навоий. Мажолис ун-нафоис. Илмий-танқидий матн. – Тошкент, 1961. 6. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 7. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 8. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 9. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 10. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 11. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 12. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 70 13. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 14. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 15. Атойи. Танланган асарлар (кириш сўз муаллифи Э.Рустамов). – Тошкент, 1958. 16. Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъ ус-санойиъ. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 17. Болтабоев Ҳ. Шарқ мумтоз поэтикаси.-Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2008. 18. Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар. 1-жилд. –Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. 19. Валихўжаев Б. Алишер Навоий туркий ва туркийгўйлик ҳақида/ Илмий мақолалар тўплами. – Самарқанд, 1989, 56-62 – бетлар. 20. Vohidov R., Eshonqulov H. O zbek mumtoz adabiyoti tarixi. –T.: O zbekistonʻ ʻ Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti, 2006. ʻ 21. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: Зарқалам, 2006. 22. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1976. 23. Мухторов А., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 24. Орзибеков Р. Ўзбек лирик шеърияти жанрлари. – Т.: Фан, 2006. 25. Орзибеков Р. Ўзбек шеърияти жанрлари ва поэтикаси (2-китоб). – Самарқанд, 1999. 26. Расулов Ҳ. Атойи ва халқ оғзаки ижоди. //Адабий мерос, 1978, №11, 67- бет. 27. Рафиддинов С. Мавлоно Атойи /Девони Шайхзода Атойи. – Тошкент: Фан, 2008 . 28. Рафиддинов С. Мажоз ва ҳақиқат (Атойининг поэтик маҳорати). – Тошкент: Фан, 1995. 71 29. Салаев Ф., Қурбониёзов Г. Адабиётшунослик атамаларининг изоҳли сўзлиги. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010, 270-бет. 30. Турсунов У., Ўринбоев Б. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент, 1982. 31. Umurov H. Saylanma. Birinchi jild. – Toshk е nt: Fan, 2007. 32. Ўзбек адабиёти тарихи. 5 томлик, 1-том, (Энг қадимги даврлардан XV асрнинг II ярмигача) –Т.: Фан, 1978. 33. Ҳайитметов А. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. –Т.: Фан, 1996. 34. Ҳасанов Б. Атойи ғазали матлаъининг “айбғина”си нимада? //Ўзбек тили ва адабиёти, 1992,№3, 66-бет. 35. Ҳаққулов И. Шеърият – руҳий муносабат. – Тошкент, 1989. 36. Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. -Т.: Шарқ, 1998. 37. Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. –Т.: Шарқ, 1999. 38. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 39. Атойи. Танланган асарлар (кириш сўз муаллифи Э.Рустамов). – Тошкент, 1958. 40. Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъ ус-санойиъ. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 41. Болтабоев Ҳ. Шарқ мумтоз поэтикаси.-Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2008. 42. Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар. 1-жилд. –Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. 43. Валихўжаев Б. Алишер Навоий туркий ва туркийгўйлик ҳақида/ Илмий мақолалар тўплами. – Самарқанд, 1989, 56-62 – бетлар. 44. Vohidov R., Eshonqulov H. O zbek mumtoz adabiyoti tarixi. –T.: O zbekistonʻ ʻ Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti, 2006. ʻ 45. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: Зарқалам, 2006. 46. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1976. 72 47. Мухторов А., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 48. Орзибеков Р. Ўзбек лирик шеърияти жанрлари. – Т.: Фан, 2006. 49. Орзибеков Р. Ўзбек шеърияти жанрлари ва поэтикаси (2-китоб). – Самарқанд, 1999. 50. Расулов Ҳ. Атойи ва халқ оғзаки ижоди. //Адабий мерос, 1978, №11, 67- бет. 51. Рафиддинов С. Мавлоно Атойи /Девони Шайхзода Атойи. – Тошкент: Фан, 2008 . 52. Рафиддинов С. Мажоз ва ҳақиқат (Атойининг поэтик маҳорати). – Тошкент: Фан, 1995. 53. Салаев Ф., Қурбониёзов Г. Адабиётшунослик атамаларининг изоҳли сўзлиги. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010, 270-бет. 54. Umurov H. Saylanma. Birinchi jild. – Toshk е nt: Fan, 2007. 55. Ўзбек адабиёти тарихи. 5 томлик, 1-том, (Энг қадимги даврлардан XV асрнинг II ярмигача) –Т.: Фан, 1978. 56. Ҳайитметов А. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. –Т.: Фан, 1996. 57. Ҳасанов Б. Атойи ғазали матлаъининг “айбғина”си нимада? //Ўзбек тили ва адабиёти, 1992,№3, 66-бет. 58. Ҳаққулов И. Шеърият – руҳий муносабат. – Тошкент, 1989. 59. Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. -Т.: Шарқ, 1998. 60. Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. –Т.: Шарқ, 1999. 61. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи – Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008. 62. Атойи. Танланган асарлар (кириш сўз муаллифи Э.Рустамов). – Тошкент, 1958. 63. Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъ ус-санойиъ. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 64. Болтабоев Ҳ. Шарқ мумтоз поэтикаси.-Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2008. 73 65. Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар. 1-жилд. –Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. 66. Валихўжаев Б. Алишер Навоий туркий ва туркийгўйлик ҳақида/ Илмий мақолалар тўплами. – Самарқанд, 1989, 56-62 – бетлар. 67. Vohidov R., Eshonqulov H. O zbek mumtoz adabiyoti tarixi. –T.:ʻ O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti, 2006. ʻ ʻ 68. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: Зарқалам, 2006. 69. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1976. 70. Мухторов А., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 71. Орзибеков Р. Ўзбек лирик шеърияти жанрлари. – Т.: Фан, 2006. 72. Орзибеков Р. Ўзбек шеърияти жанрлари ва поэтикаси (2-китоб). – Самарқанд, 1999. 73. Расулов Ҳ. Атойи ва халқ оғзаки ижоди. //Адабий мерос, 1978, №11, 67- бет. 74. Рафиддинов С. Мавлоно Атойи /Девони Шайхзода Атойи. – Тошкент: Фан, 2008 . 75. Рафиддинов С. Мажоз ва ҳақиқат (Атойининг поэтик маҳорати). – Тошкент: Фан, 1995. 76. Салаев Ф., Қурбониёзов Г. Адабиётшунослик атамаларининг изоҳли сўзлиги. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010, 270-бет. 77. Турсунов У., Ўринбоев Б. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент, 1982. 78. Umurov H. Saylanma. Birinchi jild. – Toshk е nt: Fan, 2007. 79. Ўзбек адабиёти тарихи. 5 томлик, 1-том, (Энг қадимги даврлардан XV асрнинг II ярмигача) –Т.: Фан, 1978. 80. Ҳайитметов А. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. –Т.: Фан, 1996. 81. Ҳасанов Б. Атойи ғазали матлаъининг “айбғина”си нимада? //Ўзбек тили ва адабиёти, 1992,№3, 66-бет. 82. Ҳаққулов И. Шеърият – руҳий муносабат. – Тошкент, 1989. 83. Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. -Т.: Шарқ, 1998. 74 84. Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. –Т.: Шарқ, 1999. 85. Атойи. Танланган асарлар (кириш сўз муаллифи Э.Рустамов). – Тошкент, 1958. 86. Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъ ус-санойиъ. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 87. Болтабоев Ҳ. Шарқ мумтоз поэтикаси.-Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2008. 8. Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар. 1-жилд. –Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. 89. Валихўжаев Б. Алишер Навоий туркий ва туркийгўйлик ҳақида/ Илмий мақолалар тўплами. – Самарқанд, 1989, 56-62 – бетлар. 90. Vohidov R., Eshonqulov H. O zbek mumtoz adabiyoti tarixi. –T.:ʻ O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti, 2006. ʻ ʻ 91. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: Зарқалам, 2006. 92. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1976. 93. Мухторов А., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 94. Орзибеков Р. Ўзбек лирик шеърияти жанрлари. – Т.: Фан, 2006. 95. Орзибеков Р. Ўзбек шеърияти жанрлари ва поэтикаси (2-китоб). – Самарқанд, 1999. 96. Расулов Ҳ. Атойи ва халқ оғзаки ижоди. //Адабий мерос, 1978, №11, 67- бет. 97. Рафиддинов С. Мавлоно Атойи /Девони Шайхзода Атойи. – Тошкент: Фан, 2008 . 98. Рафиддинов С. Мажоз ва ҳақиқат (Атойининг поэтик маҳорати). – Тошкент: Фан, 1995. 99. Салаев Ф., Қурбониёзов Г. Адабиётшунослик атамаларининг изоҳли сўзлиги. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010, 270-бет. 100. Турсунов У., Ўринбоев Б. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент, 1982. 101. Umurov H. Saylanma. Birinchi jild. – Toshk е nt: Fan, 2007. 75 102. Ўзбек адабиёти тарихи. 5 томлик, 1-том, (Энг қадимги даврлардан XV асрнинг II ярмигача) –Т.: Фан, 1978. 103. Ҳайитметов А. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. –Т.: Фан, 1996. 104. Ҳасанов Б. Атойи ғазали матлаъининг “айбғина”си нимада? //Ўзбек тили ва адабиёти, 1992,№3, 66-бет. 105. Ҳаққулов И. Шеърият – руҳий муносабат. – Тошкент, 1989. 106. Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. -Т.: Шарқ, 1998. 107. Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. –Т.: Шарқ, 1999. 76

“NAVOIY NIGOHI TUSHGAN” shoirlar ijodida YOR TIMSOLI MUNDARIJA Ishning umumiy tavsifi...........................................................................................6 I BOB. “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodidaYor obrazining g oyaviy-ʻ badiiy talqini..........................................................................................................11 1.1. “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodi haqida umumiy tavsif ................11 1.2. Nomanavislik an’anasi va ularning irfoniy jihatlari ........................................21 II BOB. XV asr birinchi yarmida ijod etgan shoirlar ijodida Yor timsoli.....32 2.1. Yusuf Amiriy, Sayid Ahmad she’riyatida Yor timsolining badiiy ifodasi.....32 2.2. Sakkokiy va Gadoiy she’riyatida Yor timsoli ishqning predmeti sifatida ....41 III BOB. “Yor” timsolining oshiqona g azallarda badiiy-estetik ifodasi.......51 ʻ 3.1. Atoiy she’riyatida an’anaviy obrazlarning ma’rifiy ahamiyati.......................51 3.2. Lutfiy lirikasida Yor oshiq maqsadini ifoda etuvchi ramziy obraz sifatida...62 Xulosa....................................................................................................................70 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati....................................................................73 ʻ 1

ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Adabiyotga bo lgan e’tibor ʻ milliy ma’naviyatga bo lgan e’tibor ʻ dan dalolatdir . Har qanday millatning milliy ma’naviyatga qay darajada e’tiborli ekanligi, uning ajdodlar adabiy, madaniy merosini asrashi, o rganishi, yosh avlod o rtasida targ ib qilinishi, adabiyot rivoji va ijodkorlarning ʻ ʻ ʻ erkin ijod qila olishi uchun shart-sharoit yaratilganligi bilan belgilanadi desak yanglishmagan bo lamiz. Darvoqe, ʻ “o zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini ʻ xalqaro miqyosda o rganish va targ ib qilish, ko p qirrali bu mavzuni bugungi kunda ʻ ʻ ʻ dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog liq ʻ holda tahlil etib, zarur ilmiy-amaliy xulosalar chiqarish katta ahamiyatga ega . ” 1 Zero, biz bugungi kunga qadar o tgan bir necha asrlar osha yaratilgan adabiyotning ʻ nodir namunalarini milliy ma’naviyatimiz uchun dasturilamal sifatida foydalanib kelmoqdamiz. Darhaqiqat, har bir mamlakat va unda yashovchi xalqning ma’naviy boyligi uning adabiyoti bilan o lchanishi bejiz emas, albatta. ʻ Mustaqillik yillarida o tmishda yaratilgan asarlarni atroflicha o rganish va ular bo yich tadqiqot ishlari ʻ ʻ ʻ olib borish keng yo lga qo yildi. Ijodkorlarning noyob asarlarini to gri talqin qilish ʻ ʻ ʻ birinchi vazifalardan etib belgilandi desak yanglishmagan bo lamiz. Darhaqiqat, ʻ “...ma’rifat fidoyilarining qoldirgan o lmas merosi bugungi kunda ham ʻ ma’naviyatimizni yuksaltirish, yoshlarimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda muhim manba bo lib xizmat qiladi”. ʻ 2 Biz bu o rinda Hazrat ʻ Alisher Navoiy hamda u kishigacha bo lgan davrdagi adiblar ijodini o rganish ʻ ʻ adabiyot ravnaqi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Nafaqat turkiy adabiyot, balki jahon adabiyotini Alisher Navoiy ijodisiz tasavvur qilib bo lmaydi. Zero, “Alisher ʻ Navoiy o z xalqi ma’naviy olamini boyitishda, jahon madaniyatini yuksaltirishda ʻ Homer, Firdavsiy, Dante Aligeri, Vilyam Shekspir, A.S,Pushkin, I.V.Gyote, L.N.Tolstoy singari buyuk daholar qatorida turadi. Buyuk daholar ijodi hech bir 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг “ Ўзбек мумтоз ва замонавий адабиётини халқаро миқёсда ўрганиш ва тарғиб қилишнинг долзарб масалалари ” мавзусидаги халқаро конференция иштирокчиларига йўллаган табриги // Халқ сўзи. - 2018 йил , 8 август . 2 Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан қурамиз . – Тошкент : Ўзбекистон , 2017. – Б .178 2

o lchovga sig maydi, har qanday andozalar ham bir chetda qoladi.”ʻ ʻ 3 Alisher Navoiy o zigacha bo lgan davrdagi ijodkorlar ijodidan ta’sirlangan va oziqlangan ʻ ʻ holda asarlar yaratgani bu hech kimga sir emas, albatta. O zbek mumtoz adabiyoti ʻ tarixida shunday asarlar yaratilganki, ular makon ham, zamon ham tanlamasligi bilan oradan bir necha asrlar o tganligiga qaramay hamon o zining boqiyligini ʻ ʻ saqlab kelmoqda. Mavzuning o`rganilish darajasi. Xorazmiy, Lutfiy, Yusuf Amiriy, Gadoiy, Atoiy, Sakkokiy, Yusuf Amiriy, Said Ahmad, Haydar Xorazmiy ijodi ham jahon sharqshunosligi va adabiyotshunosligida muhim adabiy ahamiyatga ega bo lgan adabiy-badiiy manba sifatida alohida o rin tutadi. Yuqorida nomlari zikr ʻ ʻ etilgan ijodkorlarning hayoti va ijodi borasida bir qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Atoiy ijodi bo yicha Sayfiddin Rafiddinov, Gadoiy ijodi bo yicha ʻ ʻ Koprulu, shuningdek, H.Aslanova (“Gadoiy she’riyatida badiiy mahorat va uslub masalalari”), Sakkokiy ijodi bo yicha M.Hasanovalar (“XV asr turkiy she’riyatida ʻ qasida janri”) ilmiy izlanishlar olib borgan. Biz uchun masalaning muhim ahamiyatga molik jihatlaridan yana biri shuki, Gadoiyning devoni ingliz tiliga tarjima qilingan va chop etilgan. Ayniqsa, turkshunos olimlardan Koprulu Gadoiy mavzusida jiddiy tadqiqotlar olib borgan va shu mavzuda bir qator maqolalar ham e’lon qilgan. Dissertatsiyaning ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog`liqligi. Bugungi kunda adabiyotshunoslikda amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlarning mundarijasini mumtoz adabiyotning jahon adabiyoti taraqqiyotidagi mumtoz asarlarning mavzu ko`lami, ilmiy va badiiy jihatdan xolis tadqiq qilish belgilab beradi. Shundan kelib chiqib, mazkur tadqiqot ushbu keng muammo bilan uzviy bog`liq holda “Navoiy nigohi tushgan” shoirlar ijodidagi Yor obrazi va uning tadrijiy takomili hamda qiyosiy tahlili masalasini yoritishga qaratilgan. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasining asosiy maqsadi Alisher Navoiy tomonidan uning “Majolis un-nafois” asarida e’tirof etilgan va “Navoiyning nigohi tushgan” to plamiga kiritilgan shoirlarning ʻ 3 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 5-6-бетлар. 3

she’riyatida aks etgan Yor obrazining ifoda yo sini va tadrijiy takomili masalasiniʻ qiyosiy tadqiq etishdir.Yuqorida qayd etilgan masalalarni amalga oshirish mobaynida quyidagi vazifalarni bajarish nazarda tutilgan: - Yor obrazi bayon etilgan ilmiy adabiyotlarni tahlil etish, umumlashtirish; - Yor obrazi tasavvufiy jihatdan talqin etilgan asarlarni o zaro solishtirish. Badiiy ʻ adabiyotda Yor timsoliga oid ilmiy va badiiy manbalarni tadqiq qilish; - “Navoiyning nigohi tushgan” to plamiga mansub bo lgan shoirlar she’rlarida aks ʻ ʻ etgan Yor obrazini g oyaviy-badiiy xususiyatlar nuqtai nazaridan o rganish; ʻ ʻ - “Navoiyning nigohi tushgan” to plami tarkibidagi ijodkorlarning Yor timsoliga ʻ munosabati aks etgan matnlarni atroflicha va xolis tahlil etish; - Yor obrazini qiyosiy metod asosida tadqiq va tahlil etish; -“Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar yaratgan Yor obrazining o ziga xosligi, ʻ shoirlarning bu boradagi mahorati to g risida ma’lum bir xulosalarga kelish. ʻ ʻ Tadqiqotning obyekti va manbalari. Tadqiqotning asosiy obyekti “Navoiyning nigohi tushgan” to plami tarkibidagi Yor obrazi aks etgan ʻ she’rlardir. Shuningdek, magistrlik dissertatsiyasini bajarishda Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois”, “Nasoyim ul-muhabbat” asarlari ham manba vazifasini o tadi. ʻ Tadqiqotda, bundan tashqari , ilmiy manba sifatida Ibrohim Haqqulning “Irfon va idrok”, Najmiddin Komilovning “Timsollar timsoli”, “Tasavvuf”, M.Muhiddinovning “Nurli qalblar gulshani”, Hafiza Aslanovaning “Gadoiy she’riyatida badiiy mahorat va uslub masalalari”, Mashhura Hasanovaning (“XV asr turkiy she’riyatida qasida janri”) nomli ilmiy ishlaridan o rni bilan foydalanildi. ʻ Mavzuning ijtimoiy ahamiyati: Mazkur ilmiy ishda ko zlangan asosiy ʻ maqsad Respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga ʻ oshirish yo llari” ustuvor yo nalishiga asosan ushbu g oyalarni “Navoiyning nigohi ʻ ʻ ʻ tushgan” shoirlar ijodi bilan bog lash; ʻ 4

Bibliografik usul yordamida aniqlangan ijodkorlar: Alisher Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Ahmad Taroziy kabi ijodkorlarimizning merosiga ham bevosita murojaat qilib, “Navoiyning nigohi tushgan” to’plamida keltirilgan Yor obrazini yanada ochamiz. Buyuk ota-bobolarimizning asarlari boy mulkiy meros sifatida katta ahamiyatga egadir. Bu tarixiy asarlarni o rganish orqali boy ma’naviyʻ merosimizning qanchalik yuksak ekanligini aniqlash. Mavzuning ilmiy ahamiyati quyidagilardan iborat: - badiiy adabiyotimizda Yor obrazi aks etgan asarlarning o rnini belgilash; ʻ - badiiy asarlardagi Yor obrazini qiyosan tahlil qilish; - Navoiygacha bo’lgan davrda yashab ijod etgan ijodkorlar ijodidagi Yor obrazini aniqlash Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: -“Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodidagi Yor obrazi aks etgan badiiy asarlarni aniqlash; -Haqiqiy va majoziy ishq aks etgan badiiy asarlarni aniqlash; -Yor timsolini yoritishda an’anaviy obrazlarning o’rnini aniqlash; -Yor timsolini ochib berishda ramziy obrazlarning ahamiyatini belgilash; -“Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodidagi Yor obrazi aks etgan baytlarni o’zaro qiyoslash; -Navoiygacha bo’lgan davrdagi shoirlar ijodida aks etgan Yor obrazining tadrijiy takomilini yoritish hamda ular ijodining aks etgan Yor obrazini aniqlash va ijodkorlarning majoziy va haqiqiy ishqqa qay darajada yondashganliklarini solishtirib, ularga bo lgan munosabatni aniqlash va ilmiy asosda ochib berish. ʻ Tadqiqotni amaliyotga joriy qilish. Badiiy adabiyotimizda “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar hayoti va ijodi ko plab olimlarimiz tomonidan qiziqish ʻ bilan o rganilgan. Ushbu ijodkorlar ijodi yuzasidan ilmiy-tadqiqot ishlari olib ʻ borilgan. Bizning mavzumiz doirasida “Navoiyning nigohi tushgan” ijodkorlarning avval o rganilgan tomonlarini sinchkovlik bilan o rganib, asarlardagi Yor obrazi ʻ ʻ aks etgan asarlarni badiiy adabiyot va jamiyat bilan bog lagan holda o rganish. Yor ʻ ʻ 5

O'xshashlar

ALISHER NAVOIY IJODIDA HUSAYN BOYQARO TIMSOLI
HOZIRGI O‘ZBEK SHE’RIYATIDA FOLKLOR AN’ANALARI
AMIRIY DEVONINING IRFONIY TADQIQI
Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida “do‘st” obrazi
ABDULLA ORIPOVNING HAJVIYANAVISLIK MAHORATI