O’rta asrlarda Usmoniylar davlatida ijtimoiy hayot

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1344.5 KB

Ko'chirib olish

M a v z u : O ’ r t a a s r l a r d a U s m o n i y l a r d a v l a t i d a i j t i m o i y
h a y o t .
R e j a .
I . K i r i s h
I I . A s o s i y q i s m
1 . U s m o n i y l a r d a d a v l a t h o k i m i y a t i v a i j t i m o i y
t u z u m i .
2 . B o l q o n Y a r i m o r o l i d a i s l o m d i n i n i t a r q a l i s h i n i n g
a y r i m j i h a t l a r i .
I I I . X u l o s a .
I V . F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t r o ’ y x a t i .
2

U s m o n i y l a r d a d a v l a t h o k i m i y a t i v a i j t i m o i y
t u z u m i .
U s m o n i y l a r d a v l a t i n i n g t a s h k i l t o p i s h j a r a y o n i
a n c h a k e c h s o d i r s o d i r b o ’ l i b , t u r k - m u s u l m o n
i s t i l o c h i l a r i t o m o n i d a n G ’ a r b i y A n a d o l i v a B o l q o n
y a r i m o r o l i n i b o s i b o l i s h l a r i h a m d a x o ’ j a l i k - s i y o s a t i n i
o ’ r n a t i s h l a r i n a t i j a s i d a X I I I – X I V a s r l a r g a b o r i b t a q a l d i .
A y n a n s h u r a y o n l a r v a a y n i q s a R u m e l i y a d e b a t a l g a n
U s m o n i y l a r d a v l a t i n i n g B o l q o n p r o v i n s i y a l a r i d a
i j t i m o i y , s i y o s i y , i q t i s o d i y , d i n i y - e t n i k i n s t i t u t l a r
t a s h k i l t o p g a n y a n g i d a v l a t n i n g t a y a n c h i g a a y l a n a d i .
U s m o n i y l a r j a m i y a t i n i n g f e o d a l i z m i b u y e r d a z u d l i k
b i l a n t a r a q q i y t o p d i .
T u r k t a r i x s h u n o s l i g i d a 1 3 0 0 - 1 6 0 0 - y i l l a r n i
u s m o n i y l a r t a r i x i “ S i n fi y d a v r ” d e b a t a l i b , i s t i l o l a r v a
u s m o n i y l a r d a v l a t b o s h q a r u v i n i n g t a s h k i l t o p i s h i
d e y a r l i b i r v a q t d a s o d i r b o ’ l g a n .
S o b i q s a l j u q i y l a r d a v l a t i o ’ r n i d a , s h i m o l i y - g ’ a r b i y
c h e g a r a s i d a v u j u d g a k e l g a n U s m o n i y l a r b e y l i g i
( k n y a z l i g i ) o ’ z i d a d a s t l a b k i b o s h q a r u v n i n g u d j e y
k o ’ r i n i s h i n i a k s e t g a n . “ M a r k a z g a e g a b o ’ l m a g a n
3

k o ’ c h m a n c h i q a b i l a l a r , q a y s i h u k m d o r k o ’ p x a q
t o ’ l a s a o ’ s h a h u k m d o r h i z m a t i g a o ’ t i s h g a n ” .
X I I I a s r d a O l d O s i y o v a E r o n d a n K i c h i k O s i y o
t o m o n g a b o s h l a n g a n m i g r a t s i o n t o ’ l q i n l a r u l a r n i
n a f a q a t y a n g i k o ’ c h m a n c h i q a b i l a l a r b a l k i ,
o ’ t r o q c h i l i k k a o ’ t g a n q a b i l a l a r b i l a n h a m t o ’ l d i r a d i .
K i c h i k O s i y o d a b u m i g r a n t l a r n i n g y a n g i g u r u h i
v u j u d g a k e l a d i .
D a s t l a b k i U s m o n i y l a r b e y l i g i q a b i l a l a r n i n g f a q a t
b o s h l i g ’ i s i f a t i d a f a o l i y a t o l i b b o r i b U s m o n ( 1 2 8 1 - 1 3 2 4 ,
b a z i m a ’ l u m o t l a r g a k o ’ r a 1 3 2 6 ) o ’ z v o r i s l a r i g a b i r
n e c h a o t u y u r l a r i n i q o l d i r i s h g a n . B i r o q u o ’ z b e y l i g i
h u d u d l a r i n i V i z a n t i y a y e r l a r i h i s o b i g a k e n g a y t i r i s h n i
b o s h l a g a c h o ’ z o g ’ i l l a r i v a y a q i n l a r i g a “ t u m o r ” y e r
e g a l i g i n i t o p s h i r g a n . T u m o r y e r e g a l a r i s o h i b i b u
y e r d a n k e l a d i g a n f o y d a g a e g a l i k q i l g a n . B u n d a y
t u m o r l a r b e y g a h a r b i y h i z m a t k o ’ r s a t g a n k i s h i l a r g a
h a m b e r i l g a n . T u m o r l a r n i n g b o ’ l i n i s h i U s m o n i y l a r
j a m i y a t i n i n g i c h k i i j t i m o i y b o ’ l i n i s h i d a n g u v o h l i k
b e r a d i .
“ D i n s i z l a r g a q a r s h i m u q a d d a s k u r a s h ” ( g ’ a z o v o t ,
j i h o d ) a s l i d a o ’ t r o q d e h q o n c h i l i k a h o l i s i u s t i d a n
h u k m r o n b o ’ l i b o l i s h u c h u n b a h o n a e d i . U s m o n i y l a r
j a m i y a t i d a f e u d a l m u n o s a b a t l a r n i n g g u l l a b y a s h n a s h i
4

a h o l i n i n g t u r l i g u r u h i o r a s i d a t u r l i s h a k l d a s o d i r
b o ’ l d i .
U s m o n i y l a r j a m i y a t i n i n g a s o s i y q i s m i i s t i l o c h i l i k
d a v r i b o s h l a n g a c h a h o l i k o ’ c h m a n c h i h a y o t n i t a r k e t a
b o s h l a d i l a r .
U s m o n i y l a r j a m i y a t i d a a r m i y a i l k b o r - y a y a
k o r p u s i ( p i y o d a a s k a r l a r ) v a m y u s e l l e m ( o t l i q a s k a r l a r )
g a b o ’ l i n g a n 1
. B u n d a y t u z i l i s h n i t a s h k i l e t g a n
h a r b i y l a r h a r b i y h a r a k a t l a r d a i s h t i r o k e t g a n d a m l a r d a
d a v l a t x a z i n a s i d a n u n c h a k a t t a b o ’ l m a g a n m u k o f o t l a r
o l i b t u r i s h g a n , u r u s h h a r a k a t l a r i t o ’ x t a g a n t i n c h
v a q t d a e s a u l a r o ’ z l a r i g a b e r i l g a n y e r m a y d o n l a r i d a
m e h n a t q i l i s h g a n . B u n d a y y e r l a r s o l i q l a r d a n o z o d
e t i l g a n . H a r b i y t u z i l m a n i n g b u n d a y k o ’ r i n i s h i t u f a y l i
y a r i m o ’ t r o q U s m o n i y l a r d a v l a t d a n m a ’ l u m i m t i y o z l a r
o l g a n h o l d a ( b u n d a y y e r l a r s o l i q l a r d a n o z o d e t i l g a n )
o ’ t r o q c h i l i k t u r m u s h t a r z i g a o ’ t a b o s h l a g a n . B u
t u r k l a r g a c h a b o ’ l g a n – m a h a l l i y d e h q o n c h i l i k d a n k o ’ r a
h a m a n c h a f o y d a l i b o ’ l g a n 2
.
O ’ r x o n d a v r i d a ( 1 3 2 4 - 1 3 6 0 - y i l l a r , b o s h q a
m a ’ l u m o t l a r d a 1 3 2 6 - 1 3 6 0 - y i l l a r d e b h a m u c h r a y d i )
1
Оши қ пошшо зода “Таворихи Али Усмон” c .40 О создании корпусов яя И
мюсселемов.
2
Орешкова С.Ф., Петросян Ю.А “Очерки истории Турции” М., 1983 c .20
5

t a s h k i l e t i l g a n h a r b i y – d e h q o n a r m i y a t u z i l i s h i
k e y i n c h a l i k b u t u n G ’ a r b i y A n a d o ’ l i g a k e n g t a r q a l a d i ,
m y u s s e l e m l a r e s a – R u m e l i y a d a h a m t a r q a l a d i .
U s m o n i y l a r h u k u m a t i s i y o s a t i n i n g b u d a y h a r b i y
m u n o s a b a t l a r i t u r k - m u s u l m o n d a h q o n l a r i n i n g t a s h k i l
t o p i s h j a r a y o n i n i a n i q l a s h t i r i s h g a y o r d a m b e r a d i .
H a r b i y l a r n i n g y a y a v a m y u s s e l e m h i z m a t i X I V a s r
o ’ r t a l a r i d a U s m o n i y l a r b e y l i g i t u r k a h o l i s i o ’ r t a s i d a
f o y d a l i h i z m a t d e k k o ’ r i n a d i .
K e y i n r o q U s m o n i y l a r n i n g i s t i l o c h i l i k h a r a k a t l a r i
B o l q o n g a k o ’ c h g a c h y a y a v a M y u s s e l e m l a r n i n g
a h a m i y a t i p a s a y a d i . M a h m u d I I ( 1 4 5 1 - 1 4 8 1 - y i l l a r ) n i n g
q o n u n l a r k o d e k s i d a X V a s r o ’ r t a l a r i d a n y a y a l a r s o l i q
t o ’ l o v c h i q a t l a m g a a y l a n g a n l i g i a y t i l a d i 3
. B i r o q b u
j a r a y o n s e k i n l i k b i l a n s o d i r b o ’ l g a n , X V v a h a t t o X V I
a s r m a n b a l a r i d a h a m y a y a l a r g a h a r b i y y u r i s h v a q t i d a
k u n i g a 1 a q c h a d a n b e r i l g a n l i g i q a y d e t i l g a n . X V a s r
o x i r i d a y a y a h a r b i y l a r i n i n g s o n i 2 m i n g k i s h i g a
y e t g a n 4
. h a r b i y h i z m a t l a r t u z i l i s h i d o i m i y t a r z d a
o ’ z g a r i b t u r g a n . X V I I a s r m a n b a l a r i d a y a y a v a
m y u s s e l e m l a r g a a r m i y a h i z m a t i d a y o r d a m c h i
3
“Книга законов султана Мехмеда II Фатиха” М., 1963 c .19
4
Петросян И.Е. “К истории создания яничарского корпуса” М.,1984 c .192-193.
6

v a z i f a s i n i o ’ t a y d i g a n x i z m a t c h i s i f a t i d a q a r a l i b , u l a r
y o ’ l l a r n i h a r b i y l a r u c h u n k e n g a y t i r a d i g a n h a m d a u l a r
a r t i l e r i y a s i n i q o ’ r i q l o v c h i l a r g a n i s b a t a n q o ’ l l a n i l g a n .
U l a r 3 0 k i s h i l i k h a r b i y g u r u h l a r g a b i r i k t i r i l g a n , v a
h a r b i y y u r i s h l a r d a n a v b a t b i l a n i s h t i r o k e t i s h g a n .
X V I I a s r d a u l a r g a m a o s h t o ’ l a n g a n l i g i q a y d e t i l m a g a n ,
l e k i n u r u s h g a q a t n a s h g a n h a r b i r g u r u h m y u s s e l e m i
b i t t a t u m o r g a e g a l i k q i l g a n . U l a r b u t u m o r l a r d a 1 / 1 0
( u s h r ) s o l i g ’ i n i t o ’ l a s h g a n .
T u r k - m u s u l m o n j a m i y a t i d a g i y a y a v a m y u s s e l e m l a r
f a q a t g i n a U s m o n i y l a r d a e m a s , b a l k i A n a d o ’ l i n i n g
b o s h q a b e k l i k l a r i g a h a m t a r q a l g a n . U s m o n i y l a r
d a v r i d a u l a r A y d i n , S a r u x a n , M e n t e s h e , X a m i d ,
Q a r a s i , s h u n i n g d e k M a r k a z i y A n a d o ’ l i v a R u m ( A m a s y a
- S i v a s ) b e y l i k l a r i g a t e g i s h l i e d i . H a l i X V I a s r
b o s h l a r i d a R u m d a m y u s s e l e m l a r s o l i q d a n o z o d
q i l i n g a n l a r . B i r o q S u l a y m o n Q o n u n ( 1 5 2 0 - 1 5 6 6 - y i l l a r )
d a v r i d a u l a r b a r c h a i m t i y o z l a r d a n h o l i e t i l g a n v a
o d d i y r a i y a t q a t o r i d a t i l g a o l i n g a n . X V I I a s r
r i s o l a l a r i d a m y u s s e l e m l a r h a q i d a u c h r a m a y d i .
X V I a s r i k k i n c h i y a r m i d a A n a d o ’ l i n i n g b o s h q a
r a y o n l a r i d a h a m y a y a v a m y u s s e l e m l a r h u q u q l a r i
t a n a z z u l g a u c h r a y b o s h l a y d i . U l a r t u m o r e g a s i
7

f e o d a l g a s o l i q t o ’ l o v c h i o d d i y d e h q o n - r a i y a t g a a y l a n i b
q o l i s h a d i .
X V I I a s r d a m y u s s e l e m l a r f a q a t g i n a R u m e l i y a n i n g
a s o s i y r a y o n l a r i h i s o b l a n g a n C h i r m e n v a Q i z i l d j a d a
s a q l a n i b q o l g a n .
B o l q o n n i e g a l l a b o l i s h d a v a t u r k - m u s u l m o n
k o l o n i z a t s i y a s i n i t a s h k i l e t i s h d a k o ’ c h m a n c h i y u r y u k l a r
a l o h i d a a h a m i y a k a s b e t g a n . X V a s r b o s h l a r i g a
k e l i b o q y u r y u k q a b i l a l a r i y a r i m o ’ t r o q t u r m u s h
t a r z i g a o ’ t a b o s h l a b d e h q o n c h i l i k b i l a n s h u g ’ u l l a n a
b o s h l a s h a d i . U l a r n i n g k e y i n g i j a r a y o n l a r i h a m y a y a
v a m y u s s e l e m l a r n i k i s i n g a r i s o d i r b o ’ l d i . S h u n d a y
b o ’ l s a d a y u r y u k l a r n i n g k o ’ p c h i l i g i k o ’ c h m a n c h i l i g i c h a
q o l i s h g a n . X V I a s r d a n b o s h l a b u l a r U s m o n i y l a r
d a v l a t i b i l a n d u s h m a n l i k a l o q a s i d a b o ’ l i s h g a n v a d o i m
q o ’ z g ’ a l o n l a r k o ’ t a r i s h g a n 5
.
X V a s r n i n g i k k i n c h i y a r m i – X V I a s r l a r d a M a r k a z i y ,
J a n u b i y - S h a r q i y v a A n a d o ’ l i n i n g b a ’ z i b i r a y r i m
q i s m l a r i d a k o ’ c h m a n c h i l a r h a l i k o ’ p c h i l i k n i t a s h k i l e t a r
e d i . U l a r y e v r o p a y u r y u k l a r i g a o ’ x s h a b h a r b i y
t a s h k i l o t l a r d a i s h t i r o k e t i s h m a g a n , l e k i n
r i v o j l a n i s h n i n g t a r a q q i y o t b o s q i c h i d a i j t i m o i y j i h a t d a n
5
Орешкова С.Ф. “Османская империя” Москва-1986 c . 9
8

u l a r b i l a n t e n g b o ’ l g a n . Y u r y u k l a r g a t u r l i t u r k ,
s h u n i n g d e k k u r d v a a r a b q a b i l a l a r i k i r g a n . B u y e r d a
“ y u r y u k ” ( k o ’ c h m a n c h i ) t e r m i n i k a m i s h l a t i l g a n ,
o d a t d a q a b i l a l a r n i n g e t n i k t a r k i b i g a q a y d e t i l g a n ,
b i r o q i j t i m o i y s t a t u s j i h a t d a n b a r c h a q a b i l a l a r u c h u n
b i r m a ’ n o n i a n g l a t g a n 6
.
B o l q o n Y a r i m o r o l i d a i s l o m d i n i n i t a r q a l i s h i n i n g
a y r i m j i h a t l a r i .
B o l q o n h u d u d l a r i d a X I X a s r d a a h o l i n i n g d i n i y
t a r k i b i m u s u l m o n l a r f o y d a s i g a a h a m i y a t l i t a r z d a
o ’ z g a r g a n : A l b a n i y a d a m u s u l m o n l a r b u t u n m a m l a k a t
a h o l i s i n i n g 7 0 % n i , K o s o v a d a – 7 2 % g a y a q i n i ,
6
Орешкова С.Ф. “Османская империя” Москва-1986 c . 10
9

M a k e d o n i y a d a – t a x m i n a n 4 0 % t a s h k i l e t g a n . B u
d a v r d a u s m o n i y l a r h u d u d l a r i d a m a h a l l i y a h o l i n i
i s l o m l a s h t i r i s h j a r a y o n i k e c h a d i . I s l o m d i n i n i q a b u l
q i l g a n m a h a l l i y a h o l i B o l q o n y a r i m o r o l i n i n g a s o s i y
q i s m i n i t a s h k i l e t g a n .
B o l q o n y a r i m o r o l i d a i s l o m d i n i n i y o y i s h
m u r a k k a b j a r a y o n l a r b i l a n p a r a l l e l r a v i s h d a k e c h i b ,
b o l q o n a h o l i s i n i n g m u s u l m o n v a x r i s t i a n d i n i y
v a k i l l a r i o ’ r t a s i d a g i q a r a m a - q a r s h i l i k l a r a s o s i d a
k e c h g a n 7
.
B i r i n c h i o ’ r i n d a i s l o m l a s h t i r i s h b o l q o n
a r i s t o k r a t l a r i n i n g u s m o n i y l a r f e u d a l s i n fi t a ’ s i r i d a
o ’ s i s h i b o ’ l g a n . Q o r a d e n g i z d a g i ( 1 3 7 1 - y i l )
u s m o n i y l a r n i n g g ’ a l a b a s i d a n s o ’ n g v i z a n t i y a l i k
i m p e r a t o r l a r , B o l g a r i y a p o d s h o s i I v a n S h i s h m a n ,
P r i l e p i h u k m d o r i q i r o l M a r k o , K y u s d e n t i l , P e t r i c h v a
S t r u m i s l a r e g a s i K o n s t a n t i n , S a l o n i k a d a n s h i m o l d a
y a s t a n g a n y e r l a r e g a s i b o ’ l g a n B o g d a n J u p a n l a r
u s m o n l i l a r g a o ’ z v a s s a l l i k l a r i n i i z h o r q i l i s h a d i . 1 3 8 9 -
y i l g i K o s o v a j a n g i d a n v a k n y a z L a z a r n i n g v a f o t i d a n
s o ’ n g u n i n g m a r o s x o ’ r i S t e f a n L a z a r e v i c h B o y a z i d I n i
o ’ z s y u z e r e n i s i f a t i d a t a n o l a d i v a h a r b i y y u r i s h l a r d a
u n g a j a n g c h i l a r y e t k a z i b b e r i s h m a j b u r i y a t i n i o l a d i .
7
Орешкова С.Ф. “Османская империя” Москва-1986 c . 103
10

M a h m u d I C h a l a b i y d a v r i d a J a n u b i y A l b a n i y a u s m o n i y l a r
i m p e r i y a s i g a b o ’ y s u n a r e d i , M a r k a z i y h a m d a S h i m o l i y
A l b a n i y a f e o d a l l a r i a v t a n o m m a ’ m u r i y a t i n i s a q l a b
q o l i s h g a n b o ’ l s a d a , a m a l d a u l a r h a m u s m o n i y l a r
v a s s a l i e d i . S h u n i n g d e k b o s n i y a l i k f e o d a l l a r P a v l o v i c h ,
S a n d a l X r a n i c h v a s h a x s a n q i r o l n i n g o ’ z i h a m
u s m o n i y l a r v a s s a l i g a a y l a n i s h g a n e d i . C h e r n a g o r i y a
h u k m d o r i I v a n C h e r n o e v i c h h a m o ’ z i n i v a s s a l s i f a t i d a
t a n o l a d i . V a s s a l B o l q o n f e o d a l l a r i n i n g h a r b i y
o t r y a d l a r i u s m o n i y l a r i s t i l o c h i l a r i n i n g h a r b i y q o ’ s h i n i n i
t o ’ l d i r i s h g a n 8
.
U s m o n i y l a r g a v a s s a l q a r a m l i k k a t u s h i b q o l g a n
B o l q o n f e o d a l l a r i o ’ z h o k i m i y a t i n i s a q l a b q o l i s h
m a q s a d i d a d o i m i y t a r z d a u l a r n i n g l e n c h i l a r i g a ,
x r i s t i a n - s i p o h i y l a r g a a y l a n i b q o l i s h g a n . U l a r d a n b a ’ z i
b i r l a r i i s l o m n i d a r h o l q a b u l q i l i s h g a n . M i s o l u c h u n
a l b a n f e o d a l l a r i n i n g k o ’ p c h i l i g i v a I v a n
C h e r n o e v i c h n i n g 1 4 9 6 - y i l d a S k a n d a r b e k C h e r n o e v i c h
n o m i b i l a n t a x t g a o ’ t i r g a n o ’ g ’ l i s h u n d a y q i l i s h g a n .
B o l q o n a r i s t o k r a t l a r i n i n g i s t i l o c h i l a r g a q o ’ s h i l i s h i
n a f a q a t q u r o l k u c h i b i l a n , b a l k i u l a r o ’ z f e u d a l
k u c h l a r i n i s a q l a b q o l i s h g a u r i n g a n l i g i u c h u n h a m
s o d i r b o ’ l a d i .
8
Орешкова С.Ф. “Османская империя” Москва-1986 c . 106
11

B o l q o n x r i s t i a n l a r i o r a s i d a g i g ’ o y a v i y t a n a z z u l
o l i y f e o d a l l a r g a c h u q u r t a ’ s i r k o ’ r s a t a d i . K o ’ r i b
o ’ t i l a y o t g a n d a v r d a A l b a n i y a f e o d a l l a r i d i n i y a s o s d a
b o ’ l i n i b k e t g a n v a p r o v a s l a v h a m d a k a t o l i k
o q i m l a r i g a p a r c h a l a n g a n e d i . B o s n i y a f e o d a l l a r i n i n g
k o ’ p c h i l i g i m a h fi y r a v i s h d a b o g o m i l l i k t a r a f d o r l a r i
e d i l a r , s h u q a t o r d a u l a r p r o v a s l a v c h e r k o v i b i l a n
k e l i s h m a g a n h o l d a d i n i y e r k i n l i k a x t a r i s h a r e d i l a r . B u
i n q i r o z u s m o n i y l a r n i n g g ’ o l i b o n a i s t i l o c h i l i k l a r i d a n
s o ’ n g y a n a d a k u c h a y d i . B o l q o n f e o d a l l a r i b u h o l a t d a n
c h i q i s h y o ’ l i i s t i l o c h i l a r b i l a n y a q i n l a s h i s h d e b
h i s o b l a s h a d i .
A l b a n i y a v a M a k e d o n i y a d a g i e n g b i r i n c h i s i p o h l a r
i s l o m n i q a b u l q i l g a n m a h a l l i y f e u d a l a r i s t o k r a t l a r
o r a s i d a n c h i q a d i . S a n j o q A r v a n i d n i n g 1 4 3 2 - y i l g a
t a l u q l i d a f t a r i d a 5 0 % d a n k o ’ p r o q v a s s a l l a r n i s u l t o n
v a b e y l a r q u l l a r i d e b a t a l g a n h a m d a i s l o m n i q a b u l
q i l g a n a l b a n f e o d a l l a r i t a s h k i l e t g a n . S h k o d r e n
s a n j o q l i g i d a i s l o m n i q a b u l q i l g a n A y a z b e y v a u n i n g
o ’ g ’ l i K u k e o ’ n l a b y i r i k l e n h u k m d o r l a r i d a n b i r i
b o ’ l i s h g a n 9
.
1 4 8 5 - y i l d a b u s a n j o q l i k d a g i 1 0 7 t a t u m o r d a n
y e t t i t a s i m u s u l m o n - a l b a n l a r e d i : X a z i r Y o v a n , X a s a n
9
Орешкова С.Ф. “Османская империя” Москва-1986 c . 10 7
12

A r n a u t , M u s t a f a X r a c h , X a s a n M a r i n v a b o s h q a l a r .
D e b r s k s a n j o q l i g i d a 1 4 6 7 - y i l d a 8 % g a y a q i n t u m o r
e g a l a r i i s l o m g a o ’ t g a n m a h a l l i y f e o d a l l a r e d i . H a t t o
D e r g o z q a l ’ a s i d a h a m o d a t i y u s m o n i y l a r o k u p a t s i o n
g a r n i z o n i b o ’ l m a g a n , q a l ’ a d a h i z m a t q i l a y o t g a n l a r n i n g
y a r m i d a k o ’ p i i s l o m n i q a b u l q i l g a n m a h a l l i y a h o l i
v a k i l l a r i e d i l a r .
1 4 4 0 - y i l d a n 1 4 5 6 / 5 7 - y i l g a c h a b o ’ l g a n d a v r d a n
M a k e d o n i y a n i n g b a ’ z i b i r v i l o y a t l a r i d a t u m o r i y l a r
r o ’ y x a t i m a v j u d b o ’ l g a n , h a r b i y l e n l a r n i n g a s o s i y
q i s m i n i x r i s t i a n - s i p o h l a r t a s h k i l e t g a n , l e k i n q a y d
e t i s h k e r a k k i m a h a l l i y f e o d a l l a r b u y e r d a i s l o m n i
q a b u l q i l g a n j a r a y o n k u z a t i l m a g a n . F a q a t g i n a b i r
n e c h a y i l d a n s o ’ n g g i n a , l e n e g a l a r i n i n g y a n g i r o ’ y x a t i
t u z i l g a n d a ( 1 4 6 7 / 6 8 - y i l l a r ) f e u d a l s i n fl a r n i n g e t n o d i n i y
t a r k i b i o ’ z g a r g a n l i g i g a g u v o h b o ’ l i s h i m i z m u m k i n .
Y a n g i r o ’ y x a t d a t u m o r i y - m u s u l m o n l a r h i s o b i g a x r i s t i a n -
s i p o h l a r s o n i k o ’ p a y g a n l i g i n i k u z a t i s h m u m k i n . U l a r
“ y a n g i m u s u l m o n l a r ” , “ A b d u l l o h o ’ g ’ i l l a r i ” d e b
r o ’ y x a t g a q a y d q i l i n g a n . K o ’ r s a t i l g a n y i l d a
K a l k a n d e l e n ( T e t o v a ) v i l o y a t i d a s h u n d a y “ y a n g i
m u s u l m o n l a r ” m a h a l l i y f e o d a l l a r i c h i d a u m u m i y
s i p o h l a r s o n i n i n g 7 % n i t a s h k i l e t g a n . O ’ z i n i n g
x r i s t i a n l i k e ’ t i q o d i n i f a q a t b i r s i p o h s a q l a b q o l g a n .
13

S k a p s k v i l o y a t i d a i s l o m n i q a b u l q i l g a n t u m o r l a r 4 %
n i t a s h k i l e t g a n , K i c h e v s k d a u l a r n i n g s o n i 8 5 % g a
y e t g a n . P r i l e p s k v i l o y a t i d a x u d d i s h u y i l d a q a y d
e t i l g a n d a f t a r g a k o ’ r a x r i s t i a n - s i p o h l a r n i n g s o n i 3 0 %
g a q i s q a r g a n .
I s l o m l a s h t i r i s h j a r a y o n i s h u n i n g d e k K o s o v a d a
h a m s o d i r b o ’ l g a n . D a f t a r d a b i r i n c h i q a y d e t i l g a n
V u k v i l o y a t i d a 1 4 5 5 - 5 6 - y i l d a y o z i l g a n 1 7 0 t a t u m o r
e g a l a r i d a n 2 7 t a s i x r i s t i a n - s i p o h b o ’ l g a n , b u 1 6 % g a
y a q i n d e g a n i .
B o l q o n f e o d a l l a r i n i n g i s l o m g a o ’ t i s h j a r a y o n i
a n c h a f a o l t a r z d a k e c h g a n .
B o l q o n x r i s t i a n l a r i o t r y a d l a r i d a n f o y d a l a n g a n
u s m o n i y l a r d a v l a t i i s t i l o c h i l i k y u r i s h l a r i h u d u d i y
v a s s a l l i k h o l a t i d a v r i g a o ’ t i l a b o s h l a d i . B o l q o n
y a r i m o r o l i n i t o ’ l i q i s t i l o q i l g a c h u s m o n i y l a r h o k i m i y a t i
e n d i k u c h b i l a n m u s t a q i l l i k d a n m a h r u m q i l i n g a n
a h o l i n i o ’ z i n i n g q u r o l l i k u c h i g a a y l a n t i r a d i . U l a r
u s m o n i y l a r i m p e r i y a s i n i n g h a r b i y h o l a t i d a a h a m i y a t l i
q i s m n i t a s h k i l e t i s h g a n . B i r o q b u i k k i n c h i e t a p d a
b o l q o n h a r b i y l a r i n i n g i s h t i r o k i i s l o m n i n g B o l q o n
y a r i m o r o l i d a k e n g y o y i l i s h i v a a h o l i n i n g i s l o m l a s h i s h
h a m d a a s s i m i l y a t s i y a l a s h u v i b i l a n u z v i y b o g ’ l i q
b o ’ l g a n .
14

U s m o n i y l a r i m p e r i y a s i n i n g i s t i l o c h i l i k h a r a k a t l a r i
k o ’ p a y i s h i n a t i j a s i d a u s m o n i y l a r a r m i y a s i t a r k i b i d a
B o l q o n y a r i m o r o l i n i n g q a r a m l i k k a t u s h i b q o l g a n
a h o l i s i d a n i b o r a t j a n g c h i l a r s o n i h a m k o ’ p a y a d i 1 0
.
X u l o s a .
B o l q o n n i e g a l l a b o l i s h d a v a t u r k - m u s u l m o n
k o l o n i z a t s i y a s i n i t a s h k i l e t i s h d a k o ’ c h m a n c h i y u r y u k l a r
a l o h i d a a h a m i y a k a s b e t g a n . U s m o n i y l a r j a m i y a t i n i n g
a s o s i y q i s m i i s t i l o c h i l i k d a v r i b o s h l a n g a c h a h o l i
k o ’ c h m a n c h i h a y o t n i t a r k e t a b o s h l a d i l a r . X I I I a s r d a
O l d O s i y o v a E r o n d a n K i c h i k O s i y o t o m o n g a
b o s h l a n g a n m i g r a t s i o n t o ’ l q i n l a r u l a r n i n a f a q a t y a n g i
k o ’ c h m a n c h i q a b i l a l a r b a l k i , o ’ t r o q c h i l i k k a o ’ t g a n
q a b i l a l a r b i l a n h a m t o ’ l d i r a d i .
B o l q o n f e o d a l l a r i n i n g i s l o m g a o ’ t i s h j a r a y o n i
a n c h a f a o l t a r z d a k e c h g a n . B o l q o n x r i s t i a n l a r i
o r a s i d a g i g ’ o y a v i y t a n a z z u l o l i y f e o d a l l a r g a c h u q u r
t a ’ s i r k o ’ r s a t a d i . B o l q o n a r i s t o k r a t l a r i n i n g i s t i l o c h i l a r g a
q o ’ s h i l i s h i n a f a q a t q u r o l k u c h i b i l a n , b a l k i u l a r o ’ z
1 0
Орешкова С.Ф. “Османская империя” Москва-1986 c . 10 9
15

f e u d a l k u c h l a r i n i s a q l a b q o l i s h g a u r i n g a n l i g i u c h u n
h a m s o d i r b o ’ l a d i . B o l q o n y a r i m o r o l i d a i s l o m d i n i n i
y o y i s h m u r a k k a b j a r a y o n l a r b i l a n p a r a l l e l r a v i s h d a
k e c h i b , b o l q o n a h o l i s i n i n g m u s u l m o n v a x r i s t i a n
d i n i y v a k i l l a r i o ’ r t a s i d a g i q a r a m a - q a r s h i l i k l a r a s o s i d a
k e c h g a n .
F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r r o ’ y x a t i :
1 . О р е ш к о в а С . Ф . “ О с м а н с к а я и м п е р и я ” М о с к в а -
1 9 8 6 .
2 . О р е ш к о в а С . Ф . , П е т р о с я н Ю . А “ О ч е р к и и с т о р и и
Т у р ц и и ” М . , 1 9 8 3 c . 2 0
3 . О ш и қ п о ш ш о з о д а “ Т а в о р и х и А л и У с м о н ” c . 4 0 О
с о з д а н и и к о р п у с о в я я И м ю с с е л е м о в .
4 . П е т р о с я н И . Е . “ К и с т о р и и с о з д а н и я я н и ч а р с к о г о
к о р п у с а ” М . , 1 9 8 4 c . 1 9 2 - 1 9 3 .
Usmonli imperiyasi , Usmonlilar davlati (Yevropada Ottoman imperiyasi deb
atalgan) — Kichik Osiyo, Sharqiy Yevropa, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika, qisman
16

Kavkaz va Qrimda usmonlilar sulolasi boshqargan davlat (1299—1922). Usmonli
imperiyasiga Usmon I asos solgan.
Usmonli imperiyasi
Osmanlı İmparatorluğu
هینامثع هیلاع تلود
Devlet-i Aliye-i Osmaniye
← Flag of None.svg
← Vexilloid of the Roman Empire.svg
← Supposed Flag of the House of Crnojevic.svg
1299 — 1922
Flag of Turkey.svg →
Egypt flag 1882.svg →
Flag of Hejaz 1917.svg →
Sa asir1.png →
Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg Coat of arms of the Ottoman Empire
(1882–1922).svg
Usmonli imperiyasining bayrogʻi (1844—1922) Usmonli umperiyasining gerbi
(1882—1922)
OttomanEmpireIn1683.png
1683-yildagi Usmonli imperiyasi
Poytaxti
Söğüt (1299—1329)
Bursa (1329—1365)
Edirne (1365—1453)
Konstantinopol (Istambul) (1453—1922)
17

Til(lar)i
Usmonli turk
Arab
Fors
Dini
Islom (sunnat tarmogʻida)
Maydoni
7 607 380 km²
Aholisi
35 350 000
Boshqaruv shakli
monarxiya
Sulola
Usmonlilar
Sulton, Xalifa
- 1281—1326
Usmon-I
Bu davlat dastlab Kichik Osiyoning Shimoliygʻarbiy qismi Eski shahar va Anatoliya
hududida saljuqiylarning Koʻniya sultonligiga tobe kichik bir beklik (beylik)
shaklida tashkil topgan. Bu beklikning ilk hukmdori Ertoʻgʻrul boʻlsa ham, uning
oʻgʻli — Usmonbey davrida beklik mustaqil davlatga aylanganligi uchun uning
nomi bilan Usmonli bekligi deb atalgan. Keyinchalik bu davlat Usmonli imperiyasi
nomini olib, oʻrta asrlarda jahonning eng qudratli davlatlaridan biriga aylandi.
Usmon I va uning oʻgʻli Urxon bek (bey) unvonini qabul qilgan boʻlsa, Urxonning
oʻgʻli Murod I davridan boshlab hukmdorlar sulton deb atalgan.
18

Usmon Gʻoziy davridayoq qoʻshni Vizantiya imperiyasiga qarshi bir qancha harbiy
yurishlar qilinib , Qoracha Hisor va Yor Hisor qalʼalari, Bursaning atroflari
egallangan.
Uning oʻgʻli Urxon Gʻoziy Vizantiyaning Bursa, Nikeya, Nikomediya shaharlarini
istilo qilib, XIV asrning oʻrtalaridayoq Qora dengiz va Marmar dengizi sohillariga
chiqqan. Bu davrda usmonli turklar (ular oʻgʻuz turklarining qay urugʻiga mansub
boʻlgan) Dardanell boʻgʻozidan oʻtib, Yevropa hududiga kirishgan. 1356-yilda
Bolqonni zabt etish tugallanib, Yevropa hududida yangi Rum eli (Rumeliya)
viloyati taʼsis etilgan. Aynan shu paytdan Usmonlilar davlatini saltanatga aylanish
jarayoni boshlangan. 1360-yil yanicharlar (turkcha: yangi cherik) — maxsus
piyoda qoʻshin tashkil qilingan.
Davlatning dastlabki poytaxti Melangiya, 1326— 1362-yillarda Bursa boʻlgan.
Sulton Murod I, 1362-yilda poytaxtni Bursadan Edirna (Adrianopol)ga koʻchirgan.
Uning hukmronlik davrida Yevropada yangi hududlar zabt etilgan. Kosovo
maydonida boʻlgan jang (1389)da serblar maglubiyatga uchragach, Serbiya
Usmonli imperiyasiga qoʻshib olindi. Sulton Boyazid I Yildirim Bolgariyaning
poytaxti Tirnovo (1393)ni egallab, Nikopol ostonalarida salibchi ritsarlarning
birlashgan 60.000 kishilik qoʻshinini maglubiyatga uchratdi (1396) va
Vizantiyaning poytaxti Konstantinopolni qamal qilishga kirishdi. U Bolgariya,
Valaxiya, Makedoniya, Fessaliyani oʻz davlati tarkibiga kiritdi. Biroq, 1402-yilda
boʻlgan Anqara jangi Amir Temur qoʻshinidan Usmonli imperiyasi ning
maglubiyatga uchrashi Vizantiya imperiyasini mukarrar halokatdan saqlab qoldi.
Sulton Mahmud I va Murod II hukmronliklari davrida qoʻldan ketgan hududlar
qaytarib olingan. Adolatli va insofli hukmdor sifatida nom chiqargan Murod II
Gʻoziy 1422-yil Konstantinopolga hujum qiladi. Varna yaqini (1444-yil 10-noyabr)
va Kosovo maydoni (1448-yil 17— 19 dekabr)da chex-mojarlar qoʻshinini
magʻlubiyatga uchratib , 1449—50-yillarda Albaniya ustiga 2 marta yurish qilgan.
Murod II ning oʻgʻli Mahmud II Fotih turk qoʻshinlariga shaxsan oʻzi qoʻmondonlik
qilib, jahongirlik siyosatini olib borgan. U Sharqiy Rim imperiyasi — Vizantiyaning
poytaxti Konstantinopolni 40 kunlik qamaldan soʻng egallab (1453-yil 29-may),
Vizantiya imperiyasini tugatgan. Konstantinopol turkcha Istanbul nomi bilan
atalib, poytaxt bu yerga kuchirilgan. Bu gʻalabadan sung Mahmud II Fotih Bolqon
va Markaziy Yevropa mamlakatlarini zabt etishga kirishgan. Serbiya (1459),
Moraviya (1460), Bosniya (1463), Valaxiya (1476), Albaniya (1479) Trapezund —
Trabzon (1461) egallangan. Qrim xonligi tobe davlatga aylantirilgan (1475). Oq
qoʻyunli davlati hukmdori Uzun Hasanga qarshi harbiy harakatlar kuchaytirilgan.
Yevropaning Italiya, Olmoniya, Avstriya kabi davlatlari hududlarini egallash rejasi
tuzilib, amaliy harakatga oʻtilgan. Bu davrda harbiy va maʼmuriy boshqaruv
sohasida katta islohotlar oʻtkazilib, ulkan saltanatni mustahkamlash choralari
koʻrilgan. Ayniqsa, adabiyot, sanʼat va meʼmorchilik gullab-yashnagan.
19

Sulton Boyazid II, Salim I va Sulaymon I hukmronlik qilgan davrlarda saltanat
haddan tashqari kuchaygan. Xususan, Salim I Yovuz Eron safaviylari shohi Ismoil
I qoʻshinini yanchib tashlaydi (1514-yil 23-avgust). Iroq, Shom (Suriya), Falastin,
Misrni egallab, Qohiraga kiradi (1517). Bu paytda Misrdan tashqari Shimoliy
Afrikaning Jazoir hududi, shuningdek , Bolqon, Arabiston, Janubiy-Sharqiy
Anadolu ham Usmonli imperiyasi tarkibiga kirgan. Halabda boʻlgan juma namozi
(1516-yil 28-avgust)da sulton Salim I ga "ikki muqaddas shahar xizmatchisi" faxriy
unvoni berilib, xalifa sifatida uning nomi xutbaga qoʻshib oʻqilgan (Usmonli
sultonlar shu kundan eʼtiboran to 1924-yilgacha ayni paytda islom olamining
xalifasi ham hisoblangan). Sulton Sulaymon I ham jahongirlik siyosatini davom
ettirgan. Mojariston bosib olingach, turklar Venani 1 marta qamal qilishgan
(1529). Polsha va Ukrainaga qoʻshin joʻnatilib, Egey dengizidagi Rodos va
boshqalar orollar ishgʻol qilingan. Sulaymon I Qonuniy "Muqaddas Rim
imperiyasi"ga qarshi kurashish uchun Fransiya qiroli Fransisk I bilan birinchi
fransuz-turk siyosiy shartnomasi va savdo bitimini imzolagan (1535). 1556-yilga
kelib Usmonli imperiyasiga Kichik Osiyo hududi, Gʻarbiy Gurjiston, Gʻarbiy
Armaniston, Livan, Suriya, Iroq (Bagʻdod bilan birga), Falastin, Hijoz, Yaman, Misr,
Tripoli, Jazoir, Yunoniston, Bulgʻoriston, Mojariston, Serbiya, Bosniya, Valaxiya,
Transilvaniya, Moldaviya, Qrim kirgan. Bu paytda u jahondagi eng qudratli
saltanatlardan biri hisoblangan. Saltanatning ulkan hududi 3 qitʼa: Yevropa,
Osiyo, Afrikaning katta kismini egallagan boʻlib, uning maydoni 8 mln. km²ga
yetgan. 16 asrda turklarning kuchli dengiz floti butun Oʻrta dengiz havzasini
nazorat qilib turgan.
Sulton Murod III xukmronligi davrida Kipr oroli boʻysundirilgan. Bu paytda
Gibraltar boʻgozidan Fors qoʻltigʻigacha, Dunaydan Nil sohillarigacha boʻlgan
hudud sultonlikka qaragan.
Biroq XVII asr oxiridan boshlab sultonlikning harbiy , siyosiy va iqtisodiy qudrati
astasekin zaiflasha boshlagan. Yevropa mamlakatlari oʻzaro ittifoq tuzib, Usmonli
imperiyasiga qarshi kurashga chogʻlanganlar. Vena atrofida boʻlgan 2 jangda turk
qoʻshini Avstriya, Olmoniya, Polshaning birlashgan armiyasidan yengilgan (1683-
yil). Muntazam davom etib turgan Rossiya -Turkiya urushlari (1676-1681, 1684-
1699, 1710-1711, 1768-1774, 1787-1791, 1807-1812, 1828-1829, 1853-1856, 1877-
1878, 1914-1916 va boshqalar) oqibatida Usmonli imperiyasi asta-sekin zaiflashib
borgan. Hatto bu paytda vahhobiylarning taʼsiri kuchayib, ular inglizlarning
yordamida Fors qoʻltigʻidagi El-Xasa (1792), Karbalo (1801), Makka va Madina
(1803—1806)ni egallab, turklarga qarshi qirgʻin uyushtirgan.
Salim III va Mahmud II hukmronliklari davrida saltanatni parchalanib ketishdan
saqlab qolish uchun islohotlar oʻtkazilgan. Sulton Abdulmajid yana islohotlar
(Tanzimat) oʻtkazish (1839) orqali, bir tomondan, sultonlik inqirozini toʻxtatishga,
ikkinchi tomondan, yangi turk ziyolilarini (ular oʻzlarini yangi usmonlilar
deyishgan) shakllantirishga muvaffaq boʻldi. Bu paytda boʻlgan Qrim urushida
20

Turkiya oʻzining eski raqibi Rossiya imperiyasi ustidan gʻolib chiqdi hamda Qora
dengiz va Dunay daryosidagi mavqeini qayta tikladi. Tanzimat va 1876-yilda qabul
qilingan dastlabki konstitutsiya sulton Abdulhamid II tomonidan bekor qilingach
(1878), mamlakatda istibdod davri boshlangan. Bu davrda sultonlik Yevropa
davlatlariga iqtisodiy jihatdan qaram boʻla boshlagan. 19 asr oxiri — 20 asr
boshlarida "Ittihod va taraqqiy" partiyasi aʼzolari mamlakatda konstitutsion
monarxiya oʻrnatish uchun qatʼiy harakat qilishgan (Turkiya).
1922-yil 1-noyabrda Turkiya Buyuk Millat Majlisi sultonlikni tugatish toʻgʻrisida
qaror qabul qildi. Mustafo Kamol (Otaturk) bosqinchilarga qarshi koʻtarilgan
milliy ozodlik harakatiga rahbarlik qilib, sultonlikning asosan turklar yashaydigan
hududi — Kichik Osiyo va qisman Yevropada 1923-yil 29-oktyabrda Turkiya
jumhuriyatiga asos soldi.
Imperiyaning yuksalishi Tahrirlash
XVI asr boshlarida butun imperiya viloyatga, viloyatlar esa sanjoq (tuman)larga
boʻlingan edi. Viloyatlarni vali , sanjoqlarni esa sanjoqbey boshqarardi.
Imperiyaning asosiy tayanchi uning qoʻshini edi. Qoʻshinni yer egalarining
lashkarlari tashkil etardi. Sulton harbiy majburiyat evaziga yer-suv taqsimlab
berardi. Harbiy majburiyat evaziga ajratilgan katta-katta yer egalari zoimlar va
beylar, ulardan maydaroq yer egalari esa tumorilar va sipohiylar deb atalgan.
Ularga harbiy harakat vaqtida sulton farmon bergan hamonoq, yerlarining katta-
kichikligiga qarab belgilab qoʻyilgan miqdordagi qurolli dehqonlar bilan
belgilangan joyga yetib kelish majburiyati yuklangan edi. Bundan tashqari,
imperiyaning doimiy qoʻshini — yanicharlari, shuningdek, kuchli harbiy-dengiz
floti ham boʻlgan. Bu omillar Usmonli turklar sultonlariga keng koʻlamda
bosqinchilik urushlari olib borish imkonini bergan. Bunday urushlar natijasida
Usmonli turklar davlatining ulkan imperiyaga aylanganligi Sizlarga VII sinf „Jahon
tarixi“ darsligidan maʼlum. Imperiya XVI asrda ham bosqinchilik urushlarini
davom ettirdi. Bu davrda Eron imperiyaning Osiyodagi eng yirik raqibiga
aylangan edi. Sulton Salim I 1514-yilda Eron shohi Ismoil Safaviy qoʻshinini tor-
mor etdi. Bu gʻalaba sultonga shohning ittifoqchisi Misr sultonligiga qarshi yurish
boshlashga yoʻl ochdi. 1516-yilda yoʻl-yoʻlakay Suriya va Falastinni bosib oldi.
1517-yilda esa Misr poytaxti Qohira shahri egallandi. Imperiya nafaqat Osiyo va
Yevropada, hatto Afrikada ham mustamlakalarga ega boʻldi.
Imperiya hududining kengayishi yirik savdo yoʻllarining ham Turkiya qoʻliga
oʻtishiga olib keldi. Bu omillar imperiya markaziy hokimiyatining hamda harbiy
qudratining yanada kuchayishini taʼminladi. Oqibatda Turkiyaning xalqaro taʼsir-
eʼtibori, Yevropa, Osiyo va Afrika mamlakatlari taqdiridagi oʻrni yanada ortdi.
Saljuqiylarning Ko‘nya sultonligidan so‘ng Anatoliya bir qancha mustaqil
bekliklarga bo‘linib ketdi. Zaiflashib qolgan Vizantiya imperiyasi ko‘pgina
Anatoliya viloyatlarini turklarga boy bergandi. Mana shunday beyliklardan birida
21

Usmon I hukmronlik qilgan. Uning imperiyasi Usmonli imperiya yoki Yevropada
Ottoman deb atalishi ham Osman, ya’ni Usmon I nomidan olingan.
Usmonlilarning kelajagi Usmonning tushi deb atalgan afsonada yoritilgan. Unga
ko‘ra yosh Usmon imperiyaning kelajagini oldindan ko‘ra oladi. Usmonning
tushida imperiya katta daraxt shaklida bo‘lib, ildizlari 3 ta qit’aga cho‘zilgan,
shoxlari esa osmonni qoplagan ekan. Uning tushida ildizlar 4 ta daryo – Dajla,
Frot, Nil va Dunaygacha borib yetgan. Usmonlilar islom diniga qat’iy amal
qilishgan va islom nomi bilan jang qiladigan zobitlarga tayanishgan.
Usmonli turklar degan nom XIII asrda, aniqrog‘i, 1299-yilda paydo bo‘ladi. Keyingi
asrda esa hokimiyat kengayib borib, sharqiy O‘rtayer dengizi va Bolqon yarim
oroligacha cho‘ziladi. 1326-yili Bursa shahri bosib olingach , u Usmoniylar
davlatining yangi poytaxtiga aylangan. Muhim shahar hisoblangan Saloniki esa
1387-yil istilo qilingan. So‘ngra Usmoniylar Bolqon tomon yurish qilib, 1389-yilda
Kosovodagi jangda g‘alaba qozonishadi. Shu tariqa Yevropaning boshqa
hududlarini ham egallash boshlanib ketadi. O‘rta Sharqdagi salib yurishlari esa
Bolqon va Anatoliyaning kattagina qismini egallab ulgurgan Usmonli turklarni
to‘xtata olmadi. Qulab borayotgan Rim imperiyasining so‘nggi shahri
Konstantinopol esa uzoq vaqt davom etgan janglardan so‘ng 1453-yilda
Usmoniylar qo‘liga o‘tadi.
XVI va XVII asrlarga kelib Usmoniylar imperiyasi 3 qit’ada turli madaniyat, til va
dinga mansub bo‘lgan xalqlarni o‘ziga bo‘ysundirgandi. 1683-yil Venaga bo‘lgan
yurish muvaffaqiyatsiz yankun topgach, Imperiya sekin-asta tanazzulga yuz
tutishni boshladi.
Usmoniylar imperiyasining qulashi
Usmoniylar boshqa xalqlar yashaydigan hududlarning ko‘pini mustamlaka
qilgan. Ular orasida yunonlar, janubiy slavyanlar, vengriyaliklar va rimliklar
Usmoniylar provinsiyasi bo‘lsa-da, vassal maqomini olgan. Imperiya eng katta
hududni egallagan davrda maydoni 5 million kvadrat kilometrga teng bo‘lgan. U
yerda 50 milliondan ortiq aholi yashagan. Bu yerlar Sulton hokimiyati ostida
bo‘lgan paytlar juda ko‘p qo‘zg‘olonlar va urushlar bo‘lib turgan. Yillar o‘tgani sari
imperiyada buyuk shaxslar yetishib chiqqan. Ko‘plari haqida eshitgandirsiz ham.
Ular ajnabiylar bosqiniga qarshi qo‘zg‘olonlarga boshchilik qilishgan.
Qo‘zg‘olonlarning sababi faqatgina millatdagi farq bo‘lmagan. Nasroniylar va
musulmonlar o‘rtasida ham ko‘pgina ziddiyatlar yuzaga kelgan. O‘rta Sharq va
Shimoliy Afrikada aholining ko‘pi musulmon bo‘lgani uchun Bolqon hududlariga
qaraganda kamroq nizolar bo‘lgan. Ammo Yevropa xalqlari va boshqalar
ozodlikka erishishni istashardi. Ushbu muammolar imperiyani zimdan yemirib
borgan. Iqtisodiyotga bo‘lgan e’tibor urushga qaratilgan. Imperiya hech qachon
o‘z mustamlakalari bilan iqtisodiy hamkorlik qilmagan, shuning uchun ular bilan
22

kerakli aloqa o‘rnatolmasdi. Masalan, ko‘p asrlar avval rimliklar mamlakatni juda
yaxshi boshqargan. Ular yangi hududlarni mustamlakaga aylantirib, mahalliy
xalq bilan kuchli aloqa o‘rnatgan. O‘sha hududlarda qurilish ishlarini olib
borishgan va yaxshigina sarmoya kiritishgan. Usmoniylar esa mahalliy xalqni
tazyiq ostiga olardi, soliq va bojlar undirardi. Davlat Konstantinopolga yaxshi
e’tibor bergan-u , ammo boshqa hududlar rivojlanmay qolgan.
Turklarning o‘sha paytdagi eng asosiy raqibi avstriyaliklar edi. Ammo ko‘p o‘tmay
Usmoniylarning yangi dushmani paydo bo‘ldi. Rossiya nasroniylarning yangi
“rahnamosi” sifatida maydonga chiqdi. Buyuk turk urushi imperiya tarixida katta
burilish yasadi. 1684-yilda Rim papasi Muqaddas liga tuzish tashabbusi bilan
chiqdi. Gabsburglar va Polshaning birlashgan armiyasiga 2 yil o‘tib, Rossiya
qo‘shildi. Turklar bu urushda yengildi va muhim hududlarni Avstriya, Venetsiya
hamda Rossiyaga boy berdi.
Yevropa iqtisodiyoti uchun savdo juda muhim ahamiyatga ega edi. Usmoniylar
esa aynan Afrika, Osiyo va Yevropa tutashgan hududda joylashgan edi. Bunday
joylashuv g‘arb va sharqqa tomon ko‘plab savdo yo‘llarini ochdi. Usmoniylar
Hindiston bilan bo‘ladigan savdoni ham nazorat qilardi. Tasavvur qiling, uchta
qit’ani bog‘lagan bu imperiya orqali qancha mahsulot olib o‘tilgan.
Kashfiyotlar asri boshlangach, yevropaliklar O‘rtayer dengizi va Amerika orqali
savdo qilib, butun Afrika davlatlari orqali o‘tib, Hindiston va janubi-sharqiy
Osiyoga olib boradigan yo‘llarni ochishdi. Natijada o‘sha davrda dunyo markazi
hisoblangan Usmoniylar imperiyasi e’tibordan chetda qoldi. Yevropaliklar bilan
doimiy ravishda bo‘lgan urushlar Usmoniylarni pul va savdodan tushadigan
foydadan mahrum qildi. Chunki endi Osiyoga yangi yo‘l ochilgandi. Shuningdek,
texnologik poygada ham g‘arbning qo‘li baland keldi.
XVII va XIX asrlar o‘rtasida Usmoniylar ko‘p bora rus-turk urushlarini boshdan
kechirdi va ularning ko‘pida mag‘lubiyatga uchradi. Rossiya sarhadlari tobora
kengayib borardi. Bora-bora u Qora dengiz va Dunaygacha yetib bordi. Rossiyani
katta xavf sifatida ko‘rgan ba’zi Yevropa davlatlari Qrim urushida Usmoniylarga
yordam berdi.
Ichki ziddiyatlar imperiyani parchalab yubormasligi uchun Usmoniylar yangi
islohotlar o‘tkazdi. Ulardan biri 1870-yildagi Tanzimat islohoti hisoblanib, u
mamlakatni isloh qilish va har bir fuqaroga teng huquq berishni ko‘zda tutardi.
Ammo endi juda kech bo‘lgandi. Yevropaliklar va ayniqsa, Bolqondagi aholi
Usmoniylar hukmronligi ostida yashashdan charchagandi. Chunki G‘arbiy
Yevropaga solishtirganda ahvol nihoyatda og‘ir, hududlar rivojlanmagandi. Juda
ko‘p isyonlardan keyin bu imperiya bilan yaxshi hayotga erishishga odamlar endi
ishonmay qo‘ygandi. Endi ularda kuchli millatchilik hissi uyg‘ongan edi. Butun
Bolqon yarimoroli turli etnik guruhlarga bo‘linib ketgan va ularning har biri
ozodlikka chiqishni xohlardi. Ozodlik kurashlarining ba’zilarini G‘arbdagi kuchlar
23

qo‘llab-quvvatladi. 1821-yili ruminlar adolatsiz hokimiyatga qarshi qo‘zg‘olon
ko‘tardi. Yunonlar ham ozodlik uchun kurash boshladi va mustaqillikka erishdi.
Siyosiy millatchilik tobora avj olib bordi. 1850-yildan keyin esa Serbiya, Bolgariya
va Ruminiya to‘liq mustaqillikka intila boshladi. 1859-yilda Ruminiya knyazliklari
yagona shaxs qo‘li ostida birlashdi. Qo‘zg‘olon Bosniya va Bolgariyada bo‘lib o‘tdi.
Turk armiyasi qo‘zg‘olonni bostirdi, unda 30 mingdan ortiq kishi halok bo‘ldi. Bu
esa xalqning g‘azabini battar qo‘zg‘adi.
1877-yilda Rossiya Usmoniylar imperiyasiga qarshi urush ochdi. Ruminiya Rossiya
qo‘shinlariga turklarga hujum qilish uchun o‘z hududi orqali o‘tishiga ruxsat
berdi. Xuddi shu yili Ruminiya o‘zini mustaqil davlat deb e’lon qildi hamda serblar
va bolgarlar bilan birga turklarga qarshi urushda Rossiya tomonida turib
qatnashdi. Ushbu mojarodan so‘ng imperiya Ruminiya , Serbiya va Bolgariyaning
bir qismida o‘z ta’sirini yo‘qotdi. Shuningdek, u Bosniya, Tunis va Kiprda ham
nazoratni qo‘ldan boy berdi. 1882-yildan keyin esa Misr Britaniya protektoratiga
aylandi. Bunday mag‘lubiyatlardan so‘ng imperiya mo‘rtlashib qoldi. Ichki nizolar
haliyam davom etardi. Imperiyani liberal va demokratik mamlakatga aylantirish
uchun birinchi Konstitutsiya ishlab chiqildi, lekin u Sulton Abdulhamid II
avtokratik rejimni o‘rnatgach, bekor qilindi. Bu esa Yosh turklar inqilobini keltirib
chiqardi. Inqilob sabab Usmoniylar konstitutsiyasi tiklandi va bu ikki bosqichli
saylov tizimidagi ko‘p partiyaviylik siyosatining boshlanishi bo‘ldi.
1911-yilda Italiya-Turkiya urushi boshlandi. Birinchi Bolqon urushi esa 1912-yilda
bo‘lib o‘tdi. Mana shu ikki urushdan so‘ng Usmoniylarning ba’zi hududlari Italiya,
Chernogoriya, Serbiya, Yunoniston va Bolgariyaga o‘tib ketdi. Ammo Bolgariya bu
bilan qoniqmadi. Shuning uchun u Yunoniston va Serbiyaga hujum qildi.
Ruminiya ham bu urushga qo‘shildi. Turklar esa imkoniyatdan foydalanib,
yo‘qotgan yerlarining ba’zilarini qaytarib oldi.
1914-yilda Birinchi jahon urushi boshlandi. Usmoniylar imperiyasi yana bir
urushni boshdan kechirishiga to‘g‘ri keldi. Hududiy zaiflashishi oqibatida Yosh
turklar Germaniya tomonda turib jang qildi. Chunki Germaniya ularga boy
berilgan hududlarni yana qo‘lga kiritishda, hech bo‘lmaganda uni parchalanib
ketmasligida yordam berishiga ishondi. Usmoniylar Bolqon yarim orolida va O‘rta
Sharqda jang olib bordi. Saltanatda tartibsizliklar boshlandi. Germaniya
rasmiylariga qarshi yashirin sulhlar tuzila boshlandi.
Urush, shuningdek, Usmoniylar imperiyasining arab xalqlari bilan munosabati
uchun ham sinov bo‘ldi. Mahalliy arablar orasida isyonlar kelib chiqa boshladi.
1916-yilda Buyuk arab qo‘zg‘oloni boshlandi. Uni bostirish uchun endi
imperiyaning qo‘lidan hech narsa kelmasdi. Bunday qo‘zg‘olonlar 1918-yilda
Damashqqacha yetib bordi va u yerda Britaniya qo‘shinlari bilan birlashdi. Bu 400
yil davom etgan Usmoniylar hokimiyatiga nuqta qo‘ydi hamda arab dunyosi
uchun katta g‘alaba bo‘ldi. To‘rtlar ittifoqi urushda mag‘lubiyatga uchragach
Usmoniylar uchun endi hammasi tugagandi. Sevr tinchlik shartnomasiga ko‘ra,
24

Usmoniylar imperiyasi bekor qilindi va uning hududi to‘rtdan uch qismga
kamaydi. Shundan keyin mamlakatda turk milliy ozodlik harakatlari boshlandi.
Turkiya Buyuk Millat Majlisi 1922-yilda sultonlikni tugatish to‘g‘risida qaror qabul
qildi. Sulton unvoni “istalmagan shaxs” sifatida e’lon qilindi. Bu yerlarda
Usmoniylar sulolasi 1299-yildan 1922-yilgacha hukmronlik qildi. Yigirmanchi
asrning boshlarida Usmonli imperiyasining yo'q bo'lib ketishi zamonaviy davrdagi eng
katta siyosiy zilzilalardan biri edi. Imperiya Yaqin Sharq va Evropaning katta qismlarini
asrlar davomida boshqargan. Keyinchalik yigirma dan ortiq mamlakatlarda qolib ketdi,
ularning ba'zilarida samarali davlat tuzish imkoniyati yo'q edi. Quyida Martin Syefning
Usmonli imperiyasining qulashi to'g'risidagi kitobdan parcha.
Yigirma birinchi asrning boshlarida O'rta Sharqni o'ylab ko'ring: er yuzidagi eng boy,
yuqori sifatli va eng oson kirish mumkin bo'lgan neft konlari mavjud; mo''tadil rejimlarni
ag'darib tashlash va AQSh va G'arbga qarshi agressiv urush olib borishni istagan
ekstremal islomiy harakat kokpiti; isroilliklar va falastinliklar o'rtasida davom etayotgan
mojaroning oqibatlari; va yirik davlatlar o'rtasidagi qarama-qarshilik uchun eng xavfli
hudud sifatida keng tan olingan.
Yaqin Sharq beqaror davlatlar bilan to'lib toshgan, ularning hech biri to'qson yoshdan
oshmagan, aksariyati qonuniy tangliklardan aziyat chekmoqda. Arab millatchiligi
o'zgaruvchan kuchdir. Bu mintaqada tug'ilish darajasi juda yuqori va aholining o'sishi
Evropa Ittifoqi va Rossiyaning aholisidan ancha yuqori. Dunyodagi eng boy va
strategik orzu qilingan ko'chmas mulk bu Iroqning janubidagi, Kuvayt, Ko'rfaz davlatlari
va Saudiya Arabistonining Dahran mintaqasidagi neftga boy er.

Ammo yuz yil orqaga qayting, shunda siz ushbu shartlarning barchasini bekor qilasiz.
Mintaqaning eng orqaga, uzoq va e'tiborsiz bo'lgan qismlari cho'l va Arab (yoki Fors
ko'rfazi) sohillari edi. Usmonli sultonlari, shuningdek, butun Islomni Konstantinopolda
olib borgan xalifatni, shuningdek, biron bir Evropaning yirik imperatorlik kuchlari bu
quruqliklarni bezovta qilmaganlar. 1905 yilda mintaqa siyosiy va diniy jihatdan
birlashtirilgan, ammo bu shartlarga umumiy munosabat beparvolik, letargiya va
iste'foga chiqishdan biridir.

Fors g'arbida yirik neft konlari topilmadi. Mintaqani boshqaradigan va unga
Konstantinopol tomonidan diniy yo'l-yo'riq beradigan xalifat ko'pchilik musulmonlar
tomonidan e'tibordan chetda qolmoqda. Asosiy inqilobiy kuch - bu o'rta sinf
mutaxassislari, talabalar, ziyolilar o'rtasida Usmonli turk imperiyasida G'arb uslubidagi
parlament demokratiyasini o'rnatish istagi. Hozirgi vaqtda mintaqa siyosiy, strategik va
iqtisodiy zaxiradir. Dunyoning hech bir buyuk imperatori, buni to'kilgan qon to'kilishiga
loyiq, deb hisoblamaydi. Bu mamlakatda hali ham Falastin deb nomlanuvchi ikkita
kichik yahudiy jamoalari mavjud. Ularning birida, siyosiy jihatdan mutlaqo yashirin
bo'lgan an'anaviy, o'ta e'tiborli yahudiylar mavjud.
Ikkinchisi, hatto undan ham kichkinasi, g'aroyib idealistik xayolparastlardan iborat -
podshoh Rossiya imperiyasidan dehqonlarga aylanishni orzu qilgan, ammo yomon ish
qilayotgan yahudiy ziyolilari. Odatdagi banditizmdan tashqari, er tinch va yuzlab
25

yillardir. Hech kim, shu jumladan yahudiylarning ko'chib kelganlarning kichik bir qismi,
bu avlodlar uchun o'zgarishini orzu qilmaydi. (O'sha paytda Isroilning buyuk asoschisi
bo'lgan David Ben-Gurion, Istambulda Usmonli turk parlamentiga a'zo bo'lishga
intilgan edi.) Usmonli turk imperiyasi - bugungi kunda biz Yaqin Sharq deb ataydigan
mintaqa juda kam aholiga ega. Qashshoqlik dahshatli va universaldir. Sog'liqni
saqlash, hattoki hozirgi Amerika va Evropa mamlakatlarining standartlariga qaramay,
jirkanchdir.

Hatto chechak kasalligi ham keng tarqalgan. Davlat sanitariya me'yorlari mavjud
emas. Go'daklar va bolalar o'limi koeffitsienti juda yuqori. Islom dini sifatida juda usta,
passiv va o'zining Usmonli turk hukmdorlarining siyosiy hokimiyatiga bo'ysunadi.
Usmonli hukmdori Konstantinopolda sultonlar ekanligi va shuning uchun ularning
ulkan imperiyasini boshqarishi - Rim imperiyasining yarmidan ko'prog'i, mutlaq siyosiy
imperator sifatida, ularning fuqarolari uchun ular o'zlaridan ko'ra muhimroqdir.
Islomdagi eng yuqori diniy hokimiyatni o'zida mujassam etgan.

Falastindagi Quddus shahri orqa suvdir, u o'zining go'zal go'zalligi va g'oyat iflosligi va
qashshoqligi bilan, hatto mintaqaviy me'yorlar bilan ham juda yaqin edi. Har yili bir
hovuch yahudiy ziyoratchilar qadimiy ma'badlarining so'nggi omon qolgan panjara
oldidagi tor, xiyobonda yig'lash uchun kelishadi. Quddus qariyb to'rt yuz yil davomida
mustahkam va mustahkam Turk bo'yinturug'i ostida edi. Hech narsa o'zgarmadi. Hech
narsa, hech qachon o'zgarmaydi. Yuz yildan hozirgi kungacha tezkor qadam tashla.
Hammasi o'zgardi. Hamma narsa bir asr oldin bo'lgan narsaning teskarisiga aylandi.
Bu qanday sodir bo'ldi va biz bundan qanday saboq olishimiz kerak?
Usmoniy lar chiqish, beqarorlik v a nizolar k irib k elishadi

So'nggi to'qson yil ichida Yaqin Sharqning o'ziga xos xususiyati siyosiy beqarorlik edi.
Dunyoning boshqa qismlariga barqarorlik olib kelgan Evropa mustamlaka imperiyalari
bu erda ozgina to'xtovsiz ta'sir ko'rsatdi. Angliya va Frantsiyaning mintaqadagi
hukmronligi atigi yigirma besh yil davom etdi - bu Ikkinchi Jahon Urushini ham o'z
ichiga oldi. 1958 yilga kelib, Eron, Iroq, Suriya, Iordaniya, Isroil, Livan va Misrdan
ularning siyosiy va iqtisodiy ta'siri yo'q qilindi. 1962 yilga kelib frantsuzlar 130 yildan
ko'proq vaqt davomida Jazoirdan ham chiqib ketishdi. Va italiyaliklar Liviyada
shunchalik qisqa edilarki, miltillaganingizda ularni sog'inardingiz. Qisqa qilib aytganda,
Yaqin Sharq ustidan Evropa hukmronligi tinch bo'lmagan.
Urushlararo yillarda Suriyani frantsuzlarga qarshi shafqatsiz pan-arab millatchi
qo'zg'olonlari larzaga keltirdi va inglizlar Iroqda keng ko'lamli qo'zg'olonni va Misrda
keng ko'lamli g'alayonni to'xtatishga majbur bo'ldi. Buyuk Britaniya hukmronligi davrida
Iroq va Misr (mintaqadagi eng zich joylashgan ikki mamlakat) hech qachon barqaror
emas, hech qachon xavfsizlik va tinchlikda bo'lmadilar. 1920-1930 yillarda Britaniya
hukumati, mahalliy hokimlar va inglizlar o'rnatgan parlament demokratiyalari o'rtasida
shafqatsiz siyosiy fitnalar avj oldi. Qisqasi, G'arbning Yaqin Sharqqa tartib o'rnatishga
urinishlari barbod bo'ldi. Amerikada, Afrikada yoki Osiyoning qolgan qismida ishlagan
narsalar bu erda ishlamadi. O'tgan asrning 50-yillarida G'arbga qarshi va imperialistik
ehtiroslarning kuchli oqimlari barcha bu buzuq, qobiliyatsiz va kvazlam parlament
tizimlarini yo'q qildi.

26

Ularning o'rnini arab ziyolilarining yangi umidlari - Sovet Ittifoqining Sotsialistik Jannati
asosida yaratilgan rejimlar egalladi. Hech bo'lmaganda nazariy jihatdan dehqonlarning
turmush darajasini yaxshilashga bag'ishlangan sotsialistik diktaturalar Misr, Jazoir,
Liviya, Yaman, Suriya va Iroqda o'rnatildi. Ammo Misr beqarorlikni mintaqaning qolgan
qismiga eksport qildi. 1950 va 60-yillarda Suriya va Iroq o'zlarini barqarorlashtirish
uchun hatto vakolatli diktatorlik sotsialistik tizimini ham topa olmadilar. 70-yillarga
kelib, ular nihoyat ish tutishdi, ammo bu xarajat Usmonlilarning azob chekish va zulm
qilish darajasidan iborat bo'lib, ular Usmonlilarning jinniliklaridan tashqari bundan
mustasno edi. Yigirma birinchi asrning o'n yilligida, hatto barqarorlikning bu shubhali
nafas olish maydoni ham parchalana boshladi.

Aksincha, Usmonli imperiyasi butun keng mintaqani to'rt yuz yil davomida
boshqargan. Uyg'onish, Islohot, sanoat inqilobi, tibbiyot, gigiena yoki sog'liqni saqlash
sohalarida barqaror takomillashtirish va kashfiyot jarayoni bo'lmagan. XVI asrga qadar
dunyodagi eng qudratli imperiya-davlat sifatida yuz yildan so'ng, imperiya Evropaning
shafqatsiz, dinamik xalqlariga nisbatan uzoq, sekin iqtisodiy va harbiy pasayish
jarayoniga uch yuz yildan oshdi. shimoli g'arbiy. O'n oltinchi asrning dastlabki yigirma
ikki yilida Usmonlilar bosib o'tgan mintaqani ustidan hukmronlik qilishga hech qachon
jiddiy qarshilik ko'rsatilmagan va u hech qachon pasaymagan. Bu mintaqani
boshqarish va barqarorlikni saqlash haqida gap ketganda, Usmonli turklari XX asrning
birinchi yarmida inglizlar va frantsuzlardan va ulardan keyin kelgan amerikaliklar va
sovetlardan ancha ustun bo'lishdi. Ularning siri nimada edi?

Usmonli muv aff aqiy at ining sirlari
Portugaliyalik kashfiyotchi Vasko da Gama Afrikaning janubiy chekkasida sharqqa
yangi savdo yo'lini topganda va Kristofer Kolumb va uning vorislari dastlab Yangi
Dunyoni, so'ngra Tinch okeani orqali eskisiga qaytadigan yo'lni topdilar. bir kechada
global suv oqimi. Bu Usmonlilarga imkoniyat yaratdi va ular uni mohirlik bilan
boshqarishdi. Uch asosiy omil bor edi. Birinchidan, ular mahalliy odamlar edi.
Ikkinchidan, ular butunlay, shafqatsiz va doimiy shafqatsiz edilar. Uchinchidan, ular
faqat tinch hayotni xohlashdi.

O'n oltinchi asrning boshlarida yashashga kelishdan oldin yarim ming yillar davomida
Yaqin Sharqni bosib olgan va talon-taroj qilgan mahalliy aholi sifatida, Usmonli turklari
bu qo'shnini XX asr oldingi kuchlardan ko'ra yaxshiroq bilishgan. Ular Vudrou
Vilsondan Jorj Bushgacha bo'lgan Amerikalik idealistlar kabi kapitalizm va
demokratiya Yaqin Sharqning barcha muammolarini hal qiladi deb o'ylamadilar. Va
ular kommunizm yoki davlat sotsializmi (masalan, Sovetlar tomonidan buzilgan) buni
ham orzu qilishmagan. Hatto turklarning o'z sub'ektlarining moddiy farovonligiga to'liq
befarqligi ularning kuchli tomonlariga ta'sir ko'rsatdi va ularning muvaffaqiyatlariga
sabab bo'ldi.
Ular inglizlar va frantsuzlar singari kanalizatsiya, to'g'on va maktablar qurish bilan
band emasdilar. Natijada, aholi soni kam bo'lib qoldi va ko'chalarda g'azablangan,
haddan tashqari o'qimishli o'spirinlar yoki talabalar qichqirayotgani va "Turk, uyga
bor!" Deb baqirganlari va hatto etarlicha tinch va baquvvat yoshlar bo'lganda ham.
jiddiy to'plangan shahar to'dalariga, jiddiy ravishda kesib o'tilganda, qat'iyatli va
shafqatsiz qirg'in qilish uchun munosib Usmonli turk obro'sini berish, bu to'da odamlar
uyda qolishini yoki agar ular haqiqatan ham zo'rlash va talon-taroj qilishga qaror
27

qilsalar, buni amalga oshirish uchun imkoniyat topdilar. o'rniga sulton qo'shinlariga
qo'shilish orqali. Biroq, Usmonli turklari shafqatsiz qirg'in qilish qobiliyatlari bilan hech
qachon, imperatorlikni qo'lga kiritganlaridan keyin, Adolf Gitler va Iosif Stalin singari
shafqatsiz bosqinchilar yoki genotsid qotillari bo'lmadilar. Gitler va Stalindan yoki
Saddam Husayndan farqli o'laroq, hozirgi zamon arab hukmdori totalitar yirtqich
hayvon - sulton-xalifalar uchun qonga cheksiz ishtiyoqi yo'q edi. (Armanlarni va
bolgarlarni beparvolik bilan qirib tashlagan Abdul Hamid II eng yaqin bo'lgan, u ham
G'arbning "samaradorlik" muhabbatining eng so'nggi va eng ta'sirchanlisi edi).

Bu ularning muvaffaqiyatlarining uchinchi siri edi: ular o'zlarini yaxshi tark etishdi.
Xususan, inglizlardan farqli o'laroq, ular o'z sub'ektlari orasida hech qachon amalga
oshirolmaydigan erkinlik va boylik haqidagi ulkan va aniqlanmagan orzularni
uyg'otishda xato qilmadilar. To'rt yuz yil ichida Usmonli turk sultoni-xalifalari hech
qachon Magna Karta, Atlantika xartiyasi yoki Amerika Qo'shma Shtatlari
Konstitutsiyasi kabi narsalarni ishlab chiqmadilar. Shuning uchun ular uzoq davom
etdilar. Bundan tashqari, televizor hali ixtiro qilinmaganiga yordam berdi. Agar u
mavjud bo'lsa, siz eski sulton xalifalar uni qattiq ushlagan bo'lar edi. Ular uchun CNN
yoki al-Jazira yo'q.
Va nihoyat, sultonlar o'zga yurtlarni bosib olganliklari uchun musulmon edilar va
xalifalikni o'rnatdilar, ya'ni ular Muhammadning siyosiy hokimiyatining vorislari
ekanliklari tushunildi. Shuning uchun ular o'zlarining ko'pgina sub'ektlari uchun diniy
musofir emas edilar. Bundan tashqari, ular angladilarki, inglizlar o'zlaridan keyin islom
tarixidagi siyosiy hokimiyatlar diniy idoralarni qat'iy ravishda ushlab turishlari kerak.
Diniy fikr erkinligi sultancaliflarga va ularning fuqarolariga tushunib bo'lmas edi.
Shunday qilib, inglizlar sodiqlik asosida mahalliy diniy voizlarni mikromoliyalashdan
bosh tortganlarida, ular nasroniy sifatida Islomni yolg'iz qoldirishlari kerak edi, bu
Yaqin Sharqning har bir aholisi tomonidan Britaniya nazorati ostidagi do'stlik va
bag'rikenglik emas, balki kuchsizlik belgisi sifatida talqin qilindi. Bu, shuningdek, nima
uchun inglizlar qo'shnilarning bitta avlodidan kam bo'lganini tushuntirishga yordam
berdi. Usmonli sultonlarining formulalari pastga tushdi. Ammo barcha imperiyalar
qulab tushmoqda va bu zamonaviy G'arblashtirish va zamonaviy mafkuralar ta'siri
ostida qulagan.

Zamonav iy lik la'nat i
Jaholat, beparvolik va beparvolik Usmonlilar imperiyasining ustunlari bo'lishi mumkin,
ammo buning natijasi uzoq davom etgan barqarorlik va osoyishtalik edi. Imperiyaning
qulashi yirik va yomon G'arbiy imperiyalarning hiyla-nayranglari bilan emas, balki
turklarning o'ziga xos bo'lgan juda ehtiyotkorligi bilan, g'arb siyosiy fikr kitoblarini
o'qigan va ularning dahshatli xatolariga yo'l qo'ygan ba'zi bir guruh odamlar tomonidan
sodir bo'ldi. ularni jiddiy qabul qilish. 1908 yilda, O'rta Sharq yarim asrining birinchi va
eng katta to'ntarishi, o'ttiz yildan ko'proq vaqt davomida hukmronlik qilgan mutlaq
hokimiyatning sultoni Abdul-Hamid II sultonni tortib oldi. Abdul Hamid 1896 yilda
imperiyada xristian arman jamoasining dahshatli qirg'inlarini ma'qullash uchun G'arbda
taniqli bo'lgan. Aftidan idealist, shubhasiz dunyoviy va G'arb yosh armiya ofitserlari uni
milliy ulug'vorlik, liberal ziyolilar va ulkan shodlik uchun kuchidan mahrum qilishgan.
Evropa va Amerikadagi punditslar ham xursand bo'lishdi. Odatdagidek, ular xato
qilishdi.
28

Yosh turklar, zobitlar deb ataganlari, G'arbga ma'qul keladigan son-sanoqsiz o'xshash
liberal guruhlarning namunasi bo'lib, ular keyingi asrda Yaqin Sharqda (shuningdek
Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida) behisob azob va dahshatlarni tarqatadilar.
G'arbning qudratini iloji boricha tezroq aks ettirish uchun g'ayratli g'ayrati bilan qadimgi
imperiyalar va yangi mustaqil sobiq mustamlaka davlatlar o'zlarining manbalarini
hozirgi va g'arbiy yosh zobitlar boshchiligidagi yangi qo'shinlarni o'qitish va
qurollantirishga sarf qildilar. Ular qadimiy urf-odatlardan voz kechib, yangi odatlar va
cheklovlarni o'zlarining yangi qurolli kuchlaridan olib tashlaganliklari bilan, takabbur va
mag'rur yosh ofitserlarning yaltiroq nayzalarini va keyinchalik porloq yangi tanklarni
aylantirishi ehtimolligi shunchalik yuqori edi. o'zlarining siyosiy bo'hronlarida.
Turklar buni hammadan oldin qildilar. Guruh rahbari Ismoil Enver ismli yosh ofitser edi
(Enver Pasha deb tanilgan, "Pasha" faxriy unvonga ega). G'arb doiralarida bugungi
kunda Enver deyarli noma'lum, tarixning jiddiy talabalaridan tashqari. Hokimiyatni
qo'lga kiritgan uch yil ichida Enver Bolqonlarda uchta urush olib bordi, unda kichik,
parvanu Bolqon xalqlari besh yuz yildan ko'proq vaqt davomida qadimgi viloyatlar
imperiyasini tortib oldilar.

Oldingi Usmonli hukmdorlari bunday muvaffaqiyatsizlikka duch kelgan bo'lsa-da,
ularning an'anaviy ittifoqchisi bo'lgan Britaniya Imperiyasiga ishonish mumkin edi,
1900 yillarda manzara boshqa edi. 1908 yilga kelib Angliya, Frantsiya va Rossiya
bilan, Uchlik a'zo bo'lgan Germaniya tarkibiga qo'shildi. Germaniya Germaniya
tarkibiga kirdi, bu buyuk Bismark o'lganidan beri endi burunlarini sharqqa
yopishtirishdan uyalmas edi. Bismark, Bolqonda bironta ham o'lgan Pomeraniyalik
granaderning suyaklariga arzigulik narsa yo'qligini aytdi. Ammo uni kansler
lavozimidan bo'shatgan odam Kaiser Vilgelm II bu maslahatni qabul qilmadi. U o'zini
Napoleon kabi zamonaviy uyqusiz Sharqqa ma'rifat va taraqqiyot olib keladigan
tasavvurlarga ega edi. Bu nemis imperatori uchun juda yomon g'oya edi, chunki u
AQShning keyingi prezidentlari bo'lishi mumkin - ularning ismlari Uilson, Karter,
Klinton yoki Bush. Vilgelm davrida Germaniya Usmonli imperiyasiga yaqinlasha
boshladi, ammo korruptsiya, islomiy marosimning qadimgi variantlari va Abdul Hamid
rejimini o'zida aks ettirgan harbiy qobiliyatsizligi bilan tanildi.

Bundan farqli o'laroq, nemis kayseri va uning generallari o'zlarining dinamik, yangi
g'oyalari bilan bema'ni, bema'ni yosh turklarni yaxshi ko'rishardi. Bu pastki
mintaqalarda tuzilgan nikohni isbotladi. 1908 yildan keyin olti yil o'tgach, yosh turklar
imperator Germaniya burchagiga juda tez harakat qilishdi, garchi bu eng qadimgi
dushmani - imperator Frans Jozef boshqaruvi ostida Avstriya-Vengriya katolik xristian
ko'p millatli imperiyasi bilan umumiy ish olib borishni anglatadi.

Yosh turklarning Xabsburg imperiyasini o'zlari singari belgilab qo'ygan notanish, eski
diniy an'analari va urf-odatlariga uzoq vaqt davomida vaqt yo'q edi. Ammo
Xabsburglar singari, ular Bolqonning mayda-chuyda, tajovuzkor va shafqatsiz kichkina
davlat-davlatlaridan zaharni yoqtirar edilar. Va Germaniya hozirgi zamonda eng xavfli
dushmani - shimolidagi Rossiyaning ulkan chor imperiyasi haqida g'amxo'rlik qilishiga
umid qilishdi. Shunday qilib, ellik yildan keyin Nasser Sovet Ittifoqi bilan taqdirini
qurshovga olib, harbiy qo'shin va qo'shni Isroilga qarshi urush olib borish siyosatini
29

boshlaganidek, Enver Posho imperator Germaniyani qabul qildi. U o'z armiyasini
modernizatsiya qilish uchun nemis harbiy maslahatchilarini olib keldi va u o'zini
kuchsiz va nochor deb o'ylagan Angliyaga qarshi kurashga kirishdi.
Birinchi jahon urushi Y aqin Sharqni chet lab o't ishi mumk in edi
Ajablanarlisi shundaki, Usmonli imperiyasi Birinchi Jahon urushidan bemalol chiqib
ketishi mumkin edi (Ismat Inonuning nihoyatda ustun va dono rahbarligi ostida Turkiya
keyinchalik Ikkinchi Jahon urushidan chiqib ketgan). Urushni yo'lga qo'ygan va
Evropani vayron qilgan uchqun Yaqin Sharqqa tarqalishi shart emas edi, va agar
Enverning shovqini bo'lmaganda edi, bunday bo'lmaydi. Gabsburg imperiyasining o't
o'chiruvchisi va juda yoqimsiz vorisi Archduke Frans Ferdinand Bosniya va
Gertsegovina viloyatining poytaxti Saraevoga tashrif buyurganida, Gavrilo deb
nomlangan fanatik yosh talaba-qotil tomonidan o'ldirilgan. Asos.

Ushbu suiqasd Vena, Berlin va Sankt-Peterburgdagi eng yuqori harbiy va imperator
doiralarida urush chaqiriqlarini keltirib chiqardi. Frants Jozef juda keksa edi, podshoh
Nikolay II juda ahmoq va Kaiser Vilgelm II ularni to'xtatish uchun juda zaif edi. Ammo
yosh turklar, nemis generallarini harbiy maslahatchilar sifatida qabul qilganliklari
sababli, biron bir nizo chiqaruvchi xalqlar oldida shartnoma majburiyatlariga ega emas
edilar. Angliya Bosh vazir Uilyam Pitt Kichik davridan beri 120 yildan ko'proq vaqt
davomida ularning an'anaviy ittifoqchisi bo'lib kelgan va bir necha bor imperiya
bekonini saqlab qolgan. Angliya, hatto Enver tushunganidek, O'rta er dengizida
hukmronlik qiladigan dengiz kuchida qoldi.

Keyin Uinston Cherchill suratga kirdi. 1914 yildan 1922 yilgacha bo'lgan sakkiz yil
ichida yosh, yorqin va jo'shqin Uinston Cherchillning taqdiri yomon edi. Yaqin Sharq
bilan bog'liq barcha ishlarida yoki barchasida u baquvvat, qat'iyatli, uzoqni ko'ra
oladigan, kuchli va hatto vaqti-vaqti bilan haqligini isbotlagan. Ammo turklar bilan
muomala qilishda har doim ularni noto'g'ri tushunib, ularni aqldan ozdirar edi.
Modernizatsiya dasturining bir qismi sifatida, turklar bunday narsalarni qurish uchun
eng mashhur bo'lgan ikkita yangi qo'rqoq jangovar kemalarga buyurtma berishdi. 1914
yilda Cherchill hali ham dunyodagi eng katta va eng qudratli bo'lgan Buyuk
Britaniyaning qirollik flotining fuqarolik boshlig'i admiraliyaning birinchi xo'jayini edi.
Angliya, Cherchillning kuchi va jamoatchilikni himoya qilishi tufayli, Imperial
Germaniya dengizlarining dengiz flotidan kuchli ustunlikka ega edi va uning
ittifoqchilari Frantsiya va Yaponiya ham dunyodagi etakchi dengiz kuchlari qatoriga
kirishdi. Angliya, shubhasiz, o'zining kemasozlik zavodlarida qurilayotgan ikki
Usmonli / Yosh turk kemasini egallab olishlari shart emas edi. Agar u turklar
betaraflikni saqlashga rozi bo'lsa yoki yaqin qo'shnilari bilan biron bir mojaroga duch
kelsalar, ular mojaroning oxirigacha Britaniya portlarida ushlab turilgan Konstantinopol
bilan qandaydir kompensatsiya bitimini tuzishi mumkin edi. Britaniya yoki Frantsiyaga
qarshi kemalardan foydalaning.

Buning o'rniga, Cherchill darhol mashinaga o'tdi. U Buyuk Britaniyaning Qirollik dengiz
floti uchun qo'lga kiritilgan jangovar kemalarni buyurdi, bunda ular eng yaxshi
kareralardan kam edilar. Faqatgina hukmron turklar orasida emas, balki Usmonli
imperiyasi bo'ylab reaktsiya darhol sodir bo'ldi. Buyuk Britaniyaga qarshi norozilik
uchrashuvlari butun imperiya bo'ylab bo'lib o'tdi. Yosh turk hukmdorlari bu g'azabni
30

baham ko'rishdi. Konstantinopoldagi nemis diplomatlari o'z imkoniyatlarini ko'rib,
qo'lga olingan kemalarni darhol almashtirishni taklif qilishdi. Ammo malham tarkibidagi
pashsha har qanday nemis harbiy kemasini Konstantinopolga xavfsiz olib borar edi,
chunki Britaniya va Frantsiya harbiy-dengiz kuchlari O'rta er dengizini nazorat qilar
edi. Ammo 1915 yilning bahorida, Cherchill va uning ajoyib, ammo juda beqaror,
Britaniya harbiy-dengiz operatsiyalarining boshlig'i, Birinchi dengiz lordi Jon "Jakki"
Fisher, Britaniyani Isroilning yo'qolgan qabilalari deb bilgan septuagenar giper-
baquvvat manyak-daho edi. Bosqinchilarni va imperiya Germaniya dengiz flotining
chet ellik jangovar bo'linmalarini dengizlardan tozalash bilan ovora. Va O'rta er
dengizida Germaniya kreyserlari Geben va Breslauni portlatish uchun Britaniya dengiz
flotining tarkibiy qismlarini mikromoliyalashganligi sababli, ular bunga xesh qilishdi.

Italiyaning janubiy chekkasida joylashgan britaniyalik eskadron qo'riqchi Orol admirali
Ernest Troubridj Messina bo'g'zining ikkala uchida ham og'ir kreyser o'rnatib, Geben
va Breslagani tuzoqqa tushirishga muvaffaq bo'ldi. Buning o'rniga, u ikkala kreyserni
bir xil joyga qo'ydi va boshqa uchida nemis harbiy kemalariga bemalol suzishga ruxsat
berdi. 1914 yil 10-avgustda Goben Konstantinopoldagi Oltin Shox bandargohiga etib
bordi va keyinchalik Cherchill yozganidek, Sharq xalqlari uchun ko'p azob-uqubatlar
va azoblarni keltirdi. Angliya bosib olgan kemalarni almashtirish uchun kuchli dengiz
kuchini kafolatladi, Enver va Yosh turklar Germaniya bilan taqdirli ittifoq tuzdilar. 1914
yil 30 oktyabrda Usmonli imperiyasi jahon urushiga qo'shildi va shu tariqa O'rta
Sharqning ko'p asrlik mudhish o'limiga barham berdi.

Gallipoli: t urk larni et arlicha baholamaslik
Dastlab Usmonlilar imperiyasining ular tomonida bo'lishi nemislar va avstriyaliklar
uchun afzallikdan ko'ra ko'proq javobgarlikka tortilganday tuyuldi. Xususan, inglizlar bir
necha dadil harakat bilan imperiyani urushdan chiqarib yuborishga tayyor edilar va bu
amalga oshishi mumkinligiga amin edilar.

Hind armiyasidan shoshilinch ravishda yig'ilgan kuch Basraga yuborildi va Dajla
daryosi vodiysi bo'ylab va cho'l orqali Bog'dod tomon yo'l oldi. Bu 2003 yilda AQSh
qurolli kuchlari ancha muvaffaqiyat bilan foydalanadigan yo'nalishga to'g'ri keldi va
sakson sakkiz yildan keyin. Ammo bu Cherchill uchun etarli emas edi, u 1915 yil
bahorida O'rta er dengizi admirallarini kuch ishlatishga urinib ko'rdi. Dardanel bo'g'ozi,
shunda ularning floti Usmonli imperiyasining eng buyuk shahri bo'lgan
Konstantinopolni o'zining og'ir dengiz qurollari yordamida rahnamoligi uchun yuborishi
mumkin edi.
Turk mudofaasi to'g'risida ogohlantirishdan boshqa hech narsaga erisha olmagan
ikkala samimiy urinishlardan so'ng, Dardanelni zo'rlashga qaratilgan asosiy harakat
1915 yil 18 martda ro'y berdi. Bu haqiqatan ham Cherchill o'zining "Jahon inqirozi"
kitobida tan olganidek: 1911-1918 yillar. birinchi, jasur va eng yaxshi usul Usmonli
imperiyasini urushdan tezda xalos qilish, bu shubhali bo'lsa ham, bu Rossiyani
qutqargan yoki Evropada qirg'inni barvaqt tugatgan bo'lar edi, chunki u va uning
muxlislari keyinchalik saqlab qolishgan. Ammo o'sha paytda, Cherchill o'zining yuqori
qo'mondonligi uchun tanlagan admirallarda o'zining benuqson tanlovi tufayli bekor
qilindi.

31

Angliya-Frantsiya harbiy floti Dardanelning dastlabki suvlaridagi minalar maydonlariga
zarba berdi va tezda ketma-ket uchta jangovar kemalar cho'kdi. Ularning ulkan jang
floti ustunligidan bir necha mil uzoqlikda joylashgan Sharqning porloq orzular shahri
bo'lgan Buyuk Britaniyaning Harbiy Mahkamasi uchun haddan tashqari ko'p narsa
bo'lgan. Lord Kitchener, shafqatsiz, g'ayratli va aqlsiz Angliya urush vaziri, Gallipoli
yarim oroliga qo'shin yuborib, uni zerikarli batareyalardan ozod qilib, keyin
Konstantinopolni olib ketish yoki Dardanelni ochish uchun flotni olib ketishi kerak edi.
orqali Cherchill bu g'oya uchun gang-ho edi. Ularning ikkalasi ham relef xaritasini
ko'rib chiqishga qiynalmagan. Gallipoli yarim oroli G'arbiy frontga qaraganda piyoda
piyoda yurishi uchun yanada og'irroq hudud edi.

Cherchill ham, boshqa hech kim zamonaviy qurol-aslahalar bilan qurollangan
dushmanga qarshi ulkan amfibiya kuchini joylashtirish muammolari haqida
o'ylamagan. 1915 yil 25 aprelda Gallipoli plyajlarida qirg'oqqa kelgan Britaniya,
Avstraliya va Yangi Zelandiya armiyasi asosan yog'och qayiqlarda qo'lda bo'lib
o'tirdilar, ularning yon tomonlari bitta .303 miltiq o'qini to'xtata olmadilar. Plyajlardagi
suv qonga to'ldi. Ikkinchi Jahon urushida Evropa va Tinch okeanining teatrlarida
Britaniya va Amerikaliklar o'zlarining muvaffaqiyatli amfibiya maydonchalari uchun
foydalanadigan zirhli, po'latdan yasalgan, kuchli qo'nadigan kema yoki LKTni hali hech
kim xayoliga keltirmagan edi.

Bir marta qirg'oqda do'konda yana ko'plab yoqimsiz kutilmagan hodisalar yuz berdi.
Plyajlar ancha kichkina va tor edi va tepaliklar va jarliklar Normandiya kunlik
plyajlaridagi ko'plab plyajlar va tepaliklarga qaraganda ancha baland va tik edi.
Tanklar hali ixtiro qilinmagan. (Aslida Cherchill ularni tez orada rivojlanishida katta va
yanada baxtliroq rol o'ynagan bo'lar edi.) Inglizlar va Anzaklar (Avstraliyaliklar va
Yangi Zelandiya) larga iqtidorli bo'lmagan general general Ian Xamilton (Cherchillning
sevimlisi) buyruq bergan, turklar esa o'z vatanlari uchun kurashgan, ularni tarixidagi
eng buyuk rahbarlardan va generallardan biri Mustafo Kamol boshqargan. Keyinchalik
turklarning otasi sifatida tanilgan Mustafo Kamol.
Kamol asl “Yosh turk” inqilobiy guruhida edi, lekin Enver va uning do'stlari uni
intellektual jihatdan yetarli emasligi va “sayqallashga” imkonlari yo'qligi sababli tezda
chetlab o'tdilar (ulardan keyin ko'plab qotil qobiliyatsizlar kabi, yosh turklar ham hiyla-
nayranglar edi). Kamol juda abraziv, juda aqlli va ularni o'zlari tasavvur qilgan "daho"
haqida ularga tilyog'lamalik qilishni istamaydi. Kamol ular haqida nima deb o'ylaganini
keyinchalik ularni zindonlarga tashlagan.

Ulardan farqli o'laroq, Kamol haqiqatan ham katta jangda g'alaba qozona oladigan
yangi avlod generaliga aylandi. U g'arbning eng zamonaviy qo'shinlariga qarshi
ko'plab g'alabalarni qo'lga kiritdi. Kemalga amerikalik Lehman Brothers do'koniga
egalik qilgan oilaga yaqin aloqada bo'lgan yahudiy millatiga mansub yorqin general
general Otto Liman fon Sanders maslahat bergan. Kemal va fon Sanders Gallipoliga
qadar shoshilishdi va ittifoqchilarni plyajlarga yig'ishdi. Avstraliyaliklar boshchiligidagi
ittifoqchilar jarliklarga bostirib kirishga harakat qilishdi. Bularning hammasi 1915 yil 6-
avgustdan 21-avgustgacha Suvla ko'rfazidagi klimatik janglarda yakunlandi.

32

Jahon inqirozida Cherchill bu jangni «Taqdir uyasi» sifatida tasvirlaydi. Agar
avstraliyaliklar to'xtashga qodir bo'lishganida, ingliz generallari boshqa bir guruhni yoki
ikkita qo'shinni yig'ishga muvaffaq bo'lishganida va Londondagi Urush Vazirlar
mahkamasi biroz orqada tursalar edi, deydi u, Skimitar tepaligidagi balandliklar
saqlanib qolar edi. Agar bu pastga tushadigan bo'lsa, Konstantinopolni supurib
tashlagan bo'lar edi, nihoyat bo'g'ozlar ochilgan bo'lar edi va qirol armiyasining
qulashiga yo'l qo'ymaslik uchun cheksiz, ingliz, frantsuz va hatto amerikalik o'q-dorilar
Rossiyaga suv bosgan bo'lar edi. va rus inqilobining va undan kelib chiqadigan barcha
o'lim va azob-uqubatlarning oldini olish.
Ushbu masala AQSh siyosatchilari, shuningdek, tarixchilar va urush tarixi
ixlosmandlari uchun XXI asr uchun muhim masala bo'lib qolmoqda. Pol Vulfovits
2001-2005 yillarda Amerika mudofaa kotibi o'rinbosari bo'lib ishlagan, Vashingtonda
Jons Xopkins Xalqaro Ilmiy Tadqiqotlar Maktabi dekani sifatida u afg'on talabalarini
Istanbulga sayohatlarga olib borishni yaxshi ko'rar edi. Gallipolidagi kampaniya va
Cherchillning qarashlari XX asr tarixini o'zgartirdi.

Aslida, tanklar, yuk mashinalari va tezkor zirhli urushni o'tkazish uchun taktik ta'limot
va mashg'ulotlarsiz, inglizlar hech bo'lmaganda ayg'oqchilikni davom ettirishga umid
qilishlari mumkin emas edi va turklar ular bilan doimo kurashib, idishlarni ushlab
turishar edi. yuqoriga. Bundan tashqari, o'ttiz millik Gallipoli yarim oroli qo'ngan
plyajlardan narida joylashgan tepalik va jarlik bilan davom etmoqda. Suvla ko'rfazi va
Skimitar tepaligidagi janglarda g'alaba qozonish G'arbiy frontda ilgari surilgan cheksiz
qon to'kish uchun dastlabki sabab bo'lgan bo'lar edi. Va 1915 yil avgustda Suvla
ko'rfaziga qarshi urush paytida rus armiyasi Sharqiy frontda millionlab odamlarni
yo'qotdi va Polshadan majburan chiqarib yuborildi. O'sha paytda Rossiyaning qulashi
muqarrar edi.

Gallipolining darslari
1915 yilda Angliyaning Gallipolidagi mag'lubiyati va o'sha yili Kutda kichikroq
bo'lganligi G'arb davlatlariga Yaqin Sharqda har qachongidan ham dolzarb bo'lgan
mavzularni o'rgatdi. Birinchidan, mintaqadagi mahalliy aholi va millatlar shunchaki yoki
yuzlab yillar davomida urushlarni yo'qotib qo'yganliklari uchun xor bo'lmasliklari kerak.
Har bir urush boshqacha. 1947-1948 yillarda inglizlar va arab xalqlari Falastindagi
yahudiy jamoasini yomon baholadilar, isroilliklar esa 1973 yilda misrliklar va
suriyaliklarni kam baholadilar.
Ikkinchidan, janglar, urushlar va harbiy kampaniyalarni boshlash juda oson, ammo
to'xtatish juda qiyin. Siz kirganingizdan so'ng, siz kirasiz va kampaniya o'zingizni
aqldan ozgan hayotga jalb qiladi, tasodifiy resurslarni o'zlashtirib, qurbonlar ko'payib,
qiyinchiliklar kuchaymoqda. Amerika Qo'shma Shtatlari buni Iroqda bilib olgan.
Uchinchidan, urushning bir turiga duchor bo'lgan mahalliy aholi boshqa mojarolarda
juda ajoyib ko'rinishga ega bo'lishi mumkin. Turklar 1915 va 1916 yillarda Sinayda
inglizlarga qarshi va Van ko'li atrofidagi ruslarga qarshi hujumlarni amalga
oshirganlarida, ular muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Ammo ular Gallipolida ota-
bobolarining yuragini himoya qilish uchun to'g'ridan-to'g'ri mudofaa kurashiga yoki
1920-1921 yillarda bosqinchi Yunon qo'shiniga qarshi kurashishga majbur bo'lganda,
turk dehqon askarlari jasorat, bardosh va qat'iyatning timsoli ekanliklarini isbotladilar
va ular g'alaba qozondilar.
33

Ushbu dars XXI asr Iroqqa ham tegishli. Iroq armiyasi, hatto 1991 yilda o'zining
qudrati baland bo'lganida ham, AQSh va general Norman Shvartskopf
qo'mondonligidagi ittifoqchi kuchlarning hujumiga qarshi befoyda edi. Bu 2003 yildagi
kampaniyada AQSh armiyasi va dengiz piyodalarining chaqmoq urishiga qarshi teng
kuchsizligini isbotladi. Ammo o'sha askarlar bir necha yil oldin 1980-1988 yillarda
Eron-Iroq urushida Eronning to'lqin hujumlariga qarshi mukammal va muvaffaqiyatli
kurashgan. 2003 yil may oyidan boshlab AQSh kuchlariga qarshi partizanlik urushi
boshlanganida, Iroqdagi sunniy musulmon qo'zg'olonchilari innovatsion,
moslashuvchan, shafqatsiz va mutlaqo qat'iyatli ekanliklarini isbotladilar.
Ev ropadagi " k asal odam" ning t ishlari bor
For more than a century before the start of World War I, the great Christian empires of
Europe looked upon the Ottoman Empire as the “Sick Man of Europe”-a rotting edifice
that would collapse if any serious power
Islom va Dunyoviylik, Islom va Demokratiya, ushbu tushunchalar bugungi kundagi Turk jamiyatida
katta bahslarga va ikkilanishlarga sabab bo'lmoqda. Agar Turkiya bugungi kunda Musulmon
olamidagi eng demokratik va dunyoviy mamlakat va G'arb dunyosi bilan yaqin ittifoqchi sifatida,
dunyoda o'ziga xos o'ringa ega bo'lsa, uning Islomiy davlat sifatidagi ulkan imperialistik tarixi,
uning bugungi kundagi dunyoda tutgan o'rniga qaraganda yanada yuksakroqdir. So'ngi yillardagi
G'arb dunyosidagi bo'lib o'tayotgan voqealar Turkiyani asta-sekinlik bilan undan uzoqlashib
borishiga sabab bo'ldi. Ayniqsa, Erdo'g'an bosh vazirligi ostidagi yillar davomida Turkiyaning
iqtisodiy kuchayishi, undagi regional doiradagi ta'sirini kuchaytirish xohishini qayta uyg'otdi.
Albatta, Turk hukumati G'arb dunyosidagi so'ngi yillarda kuzatilgan liberalizmning kuchayishi -
ayollar emansipatsiyasi, bir jinsli nikohlarni qonuniylashtirishilishi kabi fenomenlardan Turk
jamiyatida o'ziga xos umummilliy yo'nlaish qurish yo'lida keng foydalandi. Lekin, Dunyoviylik
tushunchasi zamonaviy Turk jamiyatiga chuqur singib ketgani tufayli, hukumatning mamlakatni
Musulmon o'zligiga asoslangan yangi milliy g'ururni yaratish loyihasi Turk jamiyatida bo'linishni
keltirib chiqardi. Bugungi Turk jamiyatini anglash uchun uning tarixiga, yanada aniqroq qilib aytsak
ikki qutbli tarixiga nazar solmasdan ilojimiz yo'q.
Bugun biz bilgan zamonaviy Turkiya davlati dunyodagi eng uzoq yashagan imperiyalardan biri,
hamda Musulmon olamida 4-xalifalik maqomini olgan Usmoniylar imperiyasining to'g'ridan-to'g'ri
merosxo'ridir. Garchi 1923-yilda Mustafo Kamol Otaturk tomonidan boshlangan davlat reformalari,
mamlakatdagi Islom diniy o'zligini Turk milliy o'zligi hisobiga yo'q qilgan holda amalga oshirilgan
bo'lsada, 700-yildan ko'proq davom etgan Usmoniylarning buyk tarixi ko'lankasi va bu imperiyaning
asosi bo'lmish Islom ta'siri Turkiyani haligacha tark etmadi. Usmoniylar imperiyasi Musulmon
olamida o'zining ikkita o'ziga xosligi bilan ajralib turadi. Birinchidan bu dunyo tarixidagi xalifalar
orasidagi Arablar tomonidan boshqarilmagan yagona xalifalik, ikkinchidan aynan Usmoniylar
imperiyasi davrida Musulmonlar uchun umumiy o'zlik hisoblanmish Umma deyarli umumiy millat
darajasiga ko'tarildi, bunga sabab imperiyaning administratif jihatdan tenglik asosida tashkil
qilinganligi, har xil millatga tegishliligiga qaramasdan barcha musulmonlarning teng huquqliligi va
uning uzoq davom etgan shonli tarixi sababdir.
Usmoniylar Imperiyasining hududlari
Usmoniylar imperiyasining asosiy boshqaruv kuchi bo'lgan administratsiyasi, ya'ni o'ziga tegishli
bo'lgan hududlarga avtonom erkinlikni berishi, uning yemirilishiga asosiy sabab bo'lgan desak
adashmaymiz. Shuning bilan birga Sulton saroyidagi fitnalar va maxsus askarlar - Yanicharlarning,
haddan tashqari kuchayib ketishi davlat tepasida parokandalikni keltirib chiqaradi. Buning ustiga,
XIX asr oxirlariga kelib dunyo maydonida kuchlar nisbati o'zgara boshlaydi. Yevropalik
mustamlakachi davlatlar dunyoning turli hududlariga dengiz yo'llari orqali kirib borib uni deyarli
o'zaro bo'lishib oladilar. Bu jarayondan Usmoniylar Imperiyasi ham chetda qolmaydi,
dastlab Sharqiy Yevropa mamlakatlarining Muqaddas Ittifoqiga janglarni boy bergan Usmoniylar,
asta sekinlik bilan Rus imperiyasiga shimoliy hududlarni boy bera boshlaydi. 1853-1856 yillarda
bo'lib o'tgan Qrim urushida esa imperiya o'zining moliyaviy jihatidan tang ahvolda ekanligini
34

dunyoga ko'rsatoib qo'yadi. Urushda yordamga kelgan Fransiya va Britaniya imperiyasi, o'z
yordamlari evaziga Jazoir, Tunis (Fransiyaga) va Misrni (Buyuk Britaniyaga) o'zlariga qo'shib
oladilar. Asta sekinlik bilan Bolqon mamlakatlari va Gretsiya o'z mustaqilliklarini e'lon qilib imperiya
tarkibidan chiqib keta boshlaydilar.
XX-asr boshiga kelib Usmoniylar davlati jar yoqasiga kelib qolgan edi. 1913-yilda Ikkinchi Bolqon
urushlari imperiya hukumati tepasiga Yosh Turklar partiyasini kelishiga sabab bo'ladi. Bu partiya
a'zolarining asosiy maqsadi Imperiyani oldingi kuchini qayta tiklash va hududlarini qaytarib olish
bo'lgani sabab ular Germaniya Imperiyasi bilan ittifoqga kiradilar. 1914-yilda 1-Jahon urushining
boshlanishi bilan Usmoniylar qo'shinlarining katta qismi Misr va Mag'rib davlatlariga jo'natiladi.
O'zining iqtisoiy qaltis vaziyatiga qaramasdan yirik maqsadlarni ko'zlagan imperiyada, moddiy
ta'minotni yetishmasligi tufayli ochlik boshlanadi, o'z navbatida esa u turli epidemiyalarni tarqalishi
bilan davom etadi. Bu esa 1916-1918 yillardagi Arab qo'zg'olonlariga sabab bo'ladi. Makka hokimi
Husayn ben Ali tomonidan boshlangan ushbu qo'zg'olonlar Arabiston yarim orolini Usmoniylardan
tozalab, Alepdan (Hozirgi Suriyaning shimoli) Adengacha bo'lgan hududda birlashgan Arab
davlatini qurishni ko'zlagan edi.
Usmoniylar imperiyasidagi Arab qo'zg'olonlariga alohida e'tibor berish lozim. Chunki, birinchidan
ushbu qo'zg'olonlar tufayli Usmoniylar deyarli so'ngi 500 yil davomida qurishga intilib kelgan
Umma, musulmonlar birligi konseptsiyasiga kuchli zarba berildi, ikkinchidan Arablar qo'zg'alishi
tufayli imperiya hududida yashovchi boshqa xalqlar ham Usmoniylarning legitimligini savol ostiga
qo'ya boshladilar, Armanlar, Ossuriylar shular jumlasidandir. Uchinchidan aynan shu
qo'zg'olonlardan keyin hozirgi zamonaviy Turk millatchiligiga poydevor yaratildi, ya'ni endilikda
Turklar ilgarigi birodarlarini o'zlariga qarshi qurol ko'tarishidan saboq olgan holda keyingi
davlatchilikni din ustiga emas balki milliy o'zlik ustiga qurish lozimligini tushunib yetdilar. Lekin,
imperiyani qulashi tinch yo'l bilan amalga oshirilmadi. Hukumat tepasiga kelgan radikal
millatchilar, imperiyani saqlab qolish uchun keng ko'lamdagi genotsidlarni uyushtirdilar. Ushbu
genotsidlar oqibatida tarixchilar hisobiga ko'ra 800 000 va 1 500 000 oralig'ida Armanlar, 500 000
va 750 000 oralig'ida Ossuriylar va 350 000 va 360 000 oralig'ida Greklar qirib tashlanganligi
aytiladi. Lekin bugungi Turk hukumati bir nechta bor ushbu voqealarga "Genotsid" atamasini
ishlatilmaslik lozimligini ta'kidlab keladi va qurbonlar soni tarixchilar aytganiga qaraganda teng
yarmiga kam bo'lganini uqtiradi. Ba'zida esa ushbu qirg'inlar o'sha davrdagi Turk davlatiga Xristian
diniga mansub bo'lgan aholi xavfini yo'q qilish uchun amalga oshirilganini eslatib o'tadi.
1-Jahon urushi Usmoniylar Imperiyasining hududiy jihatdan uzil kesil parchalanib ketishiga olib
keladi. Sevr shartnomasiga ko'ra, Avstriya-Vengriya va Germaniya ittifoqchisi bo'lgan Usmoniylar
Suriya, Falastin, Livan, Iroq va Arabiston hududlarini Millatlar Ligasi qarori bilan Fransiya va
Britaniyaga protektorat sifatida berishga, Anatoliya yarim orolining Egey dengizi qirg'oqlarini esa
Gretsiya va Italiyaga berishi ko'rsatib o'tiladi.
Usmoniylar Imperiyasining parchalanish tarixi
Usmoniylar davlatining bu darajada parchalab tashlanishi Arablar qo'zg'oloni davrida tug'ilgan Turk
milliyligi ruhini kuchaytirib yubordi. Jahon Urushi veteranlari Mustafo Kamol atrofiga birlashgan
holda mamlakatdan Chet el qo'shinlarini haydab chiqara boshlaydilar. Bir nechta bor Arman,
Fransuz va Italiyan qo'shinlarining mag'lubiyatidan so'ng, Jahon Urushi g'oliblari Sevr
shartnomasini qayta ko'rib chiqishga majbur bo'lishadi. 1923 yilda Shveytsariyasing Lozan
shahrida Sevr shartnomasini o'rniga yangi tinchlik shartnomasi tuziladi. Yangi shartnomaga ko'ra
tomonlar Turkiyani bugun biz ko'rib turgan chegaralarini tan oladilar, o'z navbatida Turkiya
Usmoniylar imperiyasiga qarashli bo'lgan hududlarni yo'qotganini Kurdiston avtonomiyasi,
Armanlar mustaqilligi mavzulari qayta ko'tarilmasligi sharti bilatan oladi. Ushbu shartnoma
Usmoniylar imperiyasi, ya'ni Musulmon dunyosidagi oxirgi xalifalikka ham chek qo'yadi. Shunday
qilib yangi zamonaviy Turkiya davlatchiligiga asos solinadi.
Zamonaviy Turkiya davlatchiligi
35

1924-yilda Mustafo Kamol boshchiligidagi muvaqqat hukumat mamlakatning yangi
konstitutsiyasini ishlab chiqadi. Ushbu konstitutsiya yangi Turkiyani o'zining Usmoniylar
o'tmishidan butunlay yulib olishi lozim edi, asosiy maqsad qilib shu kungacha Turk millatini asosiy
o'zagi bo'lgan Islom madaniyati va qadriyatlarini, Turk milliyligi va qadriyatlari bilan almashtirish
qo'yilgan edi. Lekin, konstitutsiya e'lon qilingunga qadar Islomiy odatlar va qadriyatlardan uzilish
uchun bir qator madaniy va man'aviy reformalar amalga oshiriladi. Dastlab sultonlik, keyin esa
xalifalik tugatiladi, ularni o'rniga zamonaviy siyosiy institutlarga ega bo'lgan dunyoviy Turk davlati
yaratiladi. Shunday qilib Musulmon kodekslari va qozilari zamonaviy fuqarolik kodekslari va
sudyalari bilan almashtiriladi. Ushbu qonunchilikdagi reformalar asosan Yevropa nuqtai nazaridan
ilxomlangan holda amalga oshirilgan, yanada aniqroq qilib aytsak bugungi Turk fuqarolik jamiyati
o'sha davrdagi Shveytsariyaning fuqarolik kodeksini o'ziga asosiy model qilib olgan edi.
Bundan tashqari mamlakatdagi ta'lim tizimida ham tubdan islohotlar o'tkaziladi. Islomning
jamiyatdagi ta'sirini kamaytirish uchun diniy ta'limga chek qo'yiladi, bu esa bir qancha islomiy va
xristian maktablarni yopilishiga sabab bo'ladi. G'arb metodlaridan kuchli ilxomlangan Turkiya,
dunyoviylikka asoslangan ta'lim uni dunyoning rivojlangan mamlakatlar qatoriga ko'tarilishidagi
asosiy tayanchi deb qaraydi. Bugungi kunda ushbu siyosat o'zini ko'p tomondan oqladi desak
adashmaymiz.
Yangi davlatchilik dunyoviylikni o'ziga asos qilib olishiga qaramasdan diniy harakatlar yo'q bo'lib
ketmadi. Urushlardan sillasi qurigan Turkiya, bugungi holga yetib kelish uchun ko'p iqtisodiy va
ijtimoiy qiyinchiliklarni boshidan kechirdi. Ushbu qiyinchiliklar davrida esa aholining katta xalqchil
qismi uchun Islomning ijtimoiy tashkilotlari yagona panoh bo'lib xizmat qildi. Bundan tashqari
yangi Turkiya o'z iqtisodini kapitalizm va liberalizm poydevorlari ustiga qurganligi sababli
mamlakatda yillar davomida aholi orasida iqtisodiy-ijtimoiy tengsizlik kuchaya boshladi. Jumladan,
shahar va qisholq aholilari orasidagi hayot darajasining ulkan farqlari, iqtisodiy jihatdan tang
bo'lgan aholini ijtimoiy va iqtisodiy yechimlar izlagan holda Islomga yuz tutishiga turtki bo'ldi.
Buning ustiga, Sovet Ittifoqining ideologik bosimidan cho'chigan Turkiya mamlakatdagi so'l-siyosiy
kuchlarni obro'sizlantirib, ularni deyarli butunlay siyosiy kuch sifatida yo'q bo'lishiga sabab bo'ldi.
Ushbu so'l qanot siyosiy partiyalari va harakatlari o'rnini esa islomiy tashkilotlar to'ldirib bordi.
Ularning kuchi borgan sari ko'zga tashlana bordi, aholini bir joyga to'plash, siyosiy harakatlarni
yuzaga keltirish, qonunlarni o'zgartirish va shuningdek inson huquqlarini avtoritar hukumat oldida
himoya qilishda diniy tashkilotlar aholini hukumatga qarshi qo'zg'ata oladigan eng katta kuchga
aylana bordilar.
Eslatib o'tish joizki zamonaviy Turkiya 1946-yilgacha yakka partiyaviylikka asoslangan avtoritar
rejimi ostida boshqarib kelingan. Mamlakatning diniy tartibi 1924 yilda tashkil etilgan diniy ishlar
qo'mitasi - Diyanet tomonidan boshqarib kelinadi, ushbu tashkilot esa to'g'ridan-to'g'ri mamlakat
bosh vaziriga bo'ysunadi va mamlakatda byudjetidan eng ko'p miqdorda mablag' oladigan 7-
tashkilot hisoblanadi. Shunday ekan bugungi Turkiyada bo'lib o'tayogdan ijtimoiy-siyosiy
o'zgarishlarning tub mohiyatini anglash uchun avvalambor, uning dunyoviylik tarixining avtoritar
sifatlarini ta'kidlab o'tish joiz. Armiyaga tayangan holda Turkiya hukumati doimo dunyoviylikni
milliy ideal sifatida himoya qilib keldi, ayni paytda esa kishilar erkinligi, shu jumladan diniy
erkinliklar to'laligicha xurmat qilinmadi. Shu sababdan, mamlakatdagi islomiy kuchlar doimo
o'zlarining va safdoshlarining diniy erkinligini ta'minlash maqsadida hukumatga chiqish uchun bor
kuchlarini sarflab kelganlar va bu yo'lda ular hukumat avtoritarizmini pesh qilib o'zlarini oqlab
keldilar. Dunyoviylik kafolatchisi bo'lgan Turk armiyasi esa 1950, 1971 va 1980 yillarida mavjud
rejimlarning ijtimoiy to'qnashuvlarni keltirib chiqarganliklari uchun va mamlakatning dunyoviylik
prinsiplarini buzganligi uchun davlat to'ntarishlarini amalga oshirgan. 1971-yilgi davlat to'ntarishi
davomida, fursatdan foydalangan armiya mamlakatda butunlay Kommunistik va Islomiy partiyalar
faoliyatini ta'qiqlab qo'yadi. Bu esa o'z navbatida islomiy kuchlarning boshqa siyosiy firqalari ostida
hukumatga chiqishlariga olib keldi. Endilikda partiyalarning hech qaysi biri islomiy bo'lmasa ham,
ularning tarkibidagi muhim shaxslar va liderlar Islom mafkurasi bilan chuqur yo'g'rilgan edi. Bu esa
dunyoviylikni targ'ib qiluvchi kuchlarga, diniy kuchlarni filtrlashda qiyinchilik tug'dirdi.
Ikkinchi Jahon urushidan beri islomiy tashkilotlar ijtimoiy tashkilotchilikda katta rolga ega bo'ldilar.
Xalq oldidagi obro'sidan foydalangan holda ular siyosiy partiyalarga parallel ravishda
saylovchilarga ham katta ta'sir o'tkaza boshlaydilar. Bu esa o'z navbatida saylovchilar sonidan
yutushni ko'zlagan ayrim siyosiy partiyalar e'tiborini tortdi. Jumladan Adolat va Taraqqiyot
36

Partiyasi (AKP), aholining Islomga bo'lgan ijobiy munosabatidan foydalangan holda, Islomiy
tashkilotlar ulamolari bilan ittifoq tuzgan holda hukumat tepasiga chiqib oldi.
AKP - Islom va Dunyoviylik
1980-yilgi armiyaning interventsiyasi davomida, mamlakatdagi ijtimoiy parokandalikka uzil-kesil
chek qo'yish maqsadida armiya generallari jamiyatning "chuqur qadriyatlari"ni qayta targ'ib qilish
taklifini kiritadilar, jumladan islomiy qadriyatlarni. Shuning bilan Usmoniylar imperiyasi
tugatilgandan buyon birinchi marta, Islom rasmiy siyosiy matnlarga qaytishni boshladi. Oqibatda
din va siyosatni birga yo'rg'iltirish endilikda qilinishi mumkin bo'lgan ishga aylandi. Bundan
foydalangan diniy kuchlar 1995 yilga keliboq hukumat tepasiga chiqib oladilar. Ularning boshqaruvi
Armiyaning so'roviga ko'ra Oliy Sud qarori bilan 1997 yilda tarqatib yuborulguncha davom etadi.
2002 yilda AKP partiyasi hukumat tepasiga keladi. O'zlarini konservator-demokrat deb
nomlaydigan ushbu partiya, ko'pchilik mutaxassislar tomonidan "Zamonaviylashgan islomistlar"
harakati deya qaraladi. Partiya mamlakatdagi va mamlakat tashqarisidagi ko'pchilik diniy
harakatlarning katta ta'siri ostida bo'lib, hukumatga kelgan davridan buyon Otaturk siyosiy
doktrinalaridagi dunyoviylikka shubha bilan qarashini ta'kidlab kelmoqda. Ayniqsa, partiya boshlig'i
Rejeb Tayip Erdo'g'an dunyoviylikning kamchiliklarini tanqid ostiga olishdan o'zini tiymadi, lekin
Kamolistlarning dunyoviy qarashlarini qoralagan holda ular barpo qilgan Turk millatchiligini amalda
qo'llashga qaratilgan harakatlari bir nechta bor kuzatilgan.
Ko'pchilik mutaxassislar Erdo'g'anning ushbu bayonotlari faqat saylovchilarni o'ziga qaratishga
mo'ljallanganligini aytsa, boshqa bir guruh mutaxassislar, zamonaviy Turkiya tarixidagi
islomistlarning ayanchli taqdirlaridan o'zlariga kerakli xulosa chiqargan bugungi diniy partiyalar,
endilikda ohista va ayyorlik bilan harakat qilib, aholi orasida o'zlarining hukumatdagi legitimliklarini
mustahkamlab, shu bilan bir vaqtda dunyoviylikning asosiy himoyachisi bo'lgan armiyani ham asta-
sekinlik bilan islomiy qadriyatlar va Turk milliyligini qorishtirgan holda o'ziga qaratib olishni
mo'ljallashmoqda.
So'ng'i yillardagi Turkiya va uning atrofidagi yuz berayotgan voqealar ikkinchi taxminni haqiqatga
yaqinroq ekanligini tobora ko'rsatib bormoqda. Arab bahorlari davrida Turkiya hukumatining
Musulmon birodarlarini so'zsiz ravishda qo'llab quvvatlashi, keyinchalik esa ularning siyosiy
jihatdan yo'q qilinganidan so'ng Turkiyaning Iroq va Suriyadagi radikal islomistlar oldidagi
harakatsizligi, uning tobora o'zining dunyoviylik ildizlaridan uzoqlashib borayotganini
ko'rsatmoqda. Albatta, bu masalalarda Turkiyaning geostrategik manfaatlari ham yo'q emas,
jumladan Kurdlar davlatining tashkil qilinishi yoki Bashar Al-Assad rejimining mutloq g'olibligi
Turkiya uchun misli ko'rilmagan strategik yo'qotishlar va hatto hududiy jihatdan xavf ham
tug'dirishi mumkin. Lekin, butun dunyodan yig'ilib kelayotgan Jihodchi jangarilarni Turkiya hududi
orqali Suroiya va Iroqqa bemalol kirib kelishi, Turkiya hukumatining bu masalada ko'p narsadan
ko'z yumayotganini ko'rsatib beradi. Uning geografik o'rni va ko'pchilik mamlakatlar bilan viza
rejimini olib tashlagani Yaqin Sharqdagi Islomist kuchlariga madadlar yetib kelishida asosiy omil
bo'lib xizmat qilmoqda.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak bugungi kunda Turkiyada Islom Turk o'zligining bir bo'lagi sifatida
mavjud ekanligini isbotlab bo'ldi. Endilikdagi masala uni qanchalik darajada siyosiy va ijtimoiy
hayotga kirib kelishi mumkinligi haqida boradi. 2013-yildagi Turkiyadagi namoyishlar Turk
jamiyatini Islomiy kodekslarga qaytishi qiyin ekanligini ko'rsatdi. Mustafo Kamol Otaturk barpo
etgan dunyoviy davlat poydevorlari AKP hukumatga kelganidan buyon yemirilishda davom
etayotgan bo'lsa, ayni paytda Turk jamiyatida uning asoslari mustahkamligicha qolmoqda.
Yorliq so'zlar: Din va geopolitika , Mafkuralar geopolitikasi
MAVZU. USMONIYLAR DAVLATI. TURKLARNING YEVROPAGA HARBIY
YURISHLARI.
REJA .
37

1.
Kichik Osiyoda turk davlatining tashkil topishi. Saljuqiylar sultonligi.
2.
Usmoniylar davlatining ijtimoiy –iqtisodiy ahvoli. Davlat tuzimi.
3.
Konstantinolning egallanishi. Turkiyaning XV asrning ikkinchi yarmidagi xalqaro
ahvoli.
4.
Usmoniylar imperiyasining rivojlanishi va uning tashqi siyosati.
Tayanch so’z va iboralar:saljuqiylar, Kichik Osiyo , Usmon beyligi, usmoniylar, sulton,
Boyazid, Sulton Salim, Istanbul, serblar va bolgarlar, Vizantiyaning egallanishi, yanicharlar,
xristian bolalari.
1071 yilda saljuqiylar sultonlari Alp-Arslon boshchiligida Manzikert yonida vizantiya
qo’shinlarni tor-mor keltiradilar va turklarning bu g’alabasi imperiyaning parchalanishida
muhim ahamiyat kasb etadi.
1073 yildan boshlab saljuqiylar alp Arslonning qarindoshi Sulaymon ibn Qutilmish
boshchiligida Kichik Osiyoni egallashni boshlaydilar. Vizantiya hukdorlarining siyosatidan
norozi bo’lgan mahalliy aholi va ko’chirib keltirilgan slavyan, valax, suriyalik dehqonlar bu
bosqinchilik yurishiga qarshilik ko’rsatmaydilar, ularning ko’pchiligi hatto turklar tomoniga
o’tib ketadilar. 1077 yilda Konya va Kaysari hududlari oralig’ida saljug’iylarning Kichik
Osiydagi davlatiga asos solinadi. Sulaymonning o’zi esa bu davlatning sultoni deb e’lon
qilinadi.
Kichik Osiyoning g’arbiy chegaralini egalar ekan, saljuqiylar endi Vizantiyaning poytahti
Konstantinopolga xavf sola boshlaydilar. Ammo ularning keyingi yurushlari salib yurishlari
natijasida to’xtatiladi. Salibchilar o’zlarining birinchi yurishlaridayoq saljuqiylarni Markaziy
Anatoliyaga chekinishga majbur etib, ularning poytaxti Nikeyani egallaydilar (1097 yilda) va
turklarning Janubi-Sharqiy Yevropaga bo’lgan yurushini to’xtatadi. Salkam yuz yil maboynida
saljuqiylar Markaziy Anatoliyadagi kichik hudud bilan cheklanishga majbur bo’ladilar. 1116
yilda ularning poytaxti Konya bo’lib, Saljuqiylar hukmronligining oxiriga qadar, ya’ni XIV asr
boshlariga qadar poytaxt o’zgarmaydi. Bu shaharning nomi bilan sultonlik Konya sultonligi,
sharqda esa Rum sultonligi nomi bilan mashhur bo’lgan.
Kichik Osiyo turklar tomonidan o’zlashtirilar ekan bu hududga ko’chmanchi qabilalrning kelib
joylashishi tezlasha boradi. Izlanuvchilarning fikriga ko’ra XI-XII asrlarda Kichik Osiyoga 500
mingdan 1080 minggacha turklar ko’chib kelganlar.
Saljuqiylar sultonligida yer davlat mulki hisoblangan. Sulton o’z yaqinlari va katta lavozim
egalariga katta yerlar berib bu yerlar- iqta , xarbiylarga yaxshi xizmatlari uchun beriladigan
yerlar-timar (tarxon) deb atalgan. Bu yer egalari xarbiy xizmat majburiyatini olib, agar bosh
tortsalar bu yerdan mahrum bo’lganlar. Bundan tashqari yer egaligining boshqa turlari – vaqf
(machit-madrasa yerlari) va mulk (shaxsiy yer egalik turi) ham bo’lgan.Bu yerlardan
foydalanganliklari uchun dehqonlar asosan ushr –(hosilning o’ndan bir qismi) solig’ini va
boshqa soliqlar to’laganlar. Boshqaruvda asosiy til – fors tili bo’lgan. Aosiy qonun kodeksi bu
shariat bo’lib, og’uz ko’chmanchi qabilalarining qonuni tyure deb atalgan.
38

Sultonlikning eng gullab yashnagan davri XIII asrning 20-30 yillariga to’g’ri kelib, bu vaqtda
sultonlar Alouddin key Kubod I (1219-1236) va G’iyosiddin Key Xusrav (1236-1245)
mamlakatni boshqarganlar.
1242 yilda mo’g’illar O’rta Osiyo va Erondan so’ng Saljuqiylar davlatining shimoli- sharqiy
hududlarini egallaydilar. 1243 yilda Kyosedag (Sivass dan 60km sharqiy tomonda) yonidagi
jangda mo’g’illar saljuqiylar qo’shini ustidan g’alaba qozonib, davlatning keyingi taqdirini xal
qiladilar. Sulton o’zini mo’g’il xonining vasssali deb e’lon qilib, har yili soliq to’lashni
bo’yniga oladi.
XIII asr oxiriga kelib Saljuqiylar sultonligi 10 ta (ba’zi ma’lumotlarda 16 ta) mustaqil beylik
(knyazlik yoki amirlik) larga bo’linib ketadi. Ularning kuch qudrati ularning qo’shin soniga
qarab belgilangan. Masalan: Germiyan – 200 ming, Karaman – 25 ming, Kastamonu – 200
ming, Menteshe – 100 ming, Karasi – 40 ming, Saruxan – 20 ming kishidan iborat qo’shin va
boshqalar.
1307 yilda mo’g’illar tomonidan oxirgi saljuqiy sultoni G’iyosiddin Ma’sud III bo’g’ib
o’ldiriladi. Bu sana sultonlikning tugatilish sanasi hisoblanadi. Budavlat 230 yil umr ko’rgan.
Saljuqiylar davlati beyliklarga bo’linib ketar ekan, ular ichida bir nechta yiriklari ham bor edi.
Ammo geografik jihatdan qulay hududdda joylashganligi, Vizantiyaga yaqinligi, Kichik
Osiyoda mo’g’illar vassalligidan ozodligi, bu hududga ko’plab turk ko’chmanchi qabilalarning
kelib joylashuvi natijasida nisbatan zaifroq bo’lgan usmon beyligini yangi turk davlatining
asosi bo’lishiga sabab bo’ladi. Beylikning markazi Syogut shahri bo’lgan.
Usmoniylar beyligining tashkil topishi tarixi qo’yidagicha bo’lgan. Chingizxon boshchiligidagi
mo’g’illarning O’rta Osiyoga 1219-1221 yillardagi yurushidan so’ng turkmanlarning qayi
qabilasi Ertog’rul rahbarligida turkman dashtlaridan XIII asrning 30 yillarida g’arbga tomon
yurib, Kichik Osiyoga kelib qoladilar. Ertog’rul saljuq sultoni Alouddin Key Kuboddan iqta
sifatida bu hududda joylashadi va buning evaziga bu yerlarni himoya qilishgni o’z zimmasiga
oladi. 1281 yilda (ba’zi ma’lumotlarga ko’ra 1288 yilda, 90 yoshda)Ertog’rul vafot etadi,
qabilani esa uning o’g’li Usmon boshqara boshlaydi. U yangi sulolaga asos solib, usmoniylar
sulolasi Turkiyada 1922 yilga qadar, ya’ni sultonlikning bekor qilinishiga qadar boshqarganlar.
(Umumiy hisobda 37 ta sulton.)
Ertog’rulning hukmrolik qilgan davrdanoq u vizantiyaga tegishli yerlarni egalllab, o’z yerlarini
kengaytirishga harakat qila boshlagan. Konstantinopolning olib borgan siyosatidan,
soliqlarning og’irligi bu yurishlarni muvaffaqiyatli bo’lishiga sabab bo’ldi. 1258 yil Syogut
shaxrida dunyoga kelgan o’g’li Usmon otasining siyosatini davom ettirgan. 1299 yilada
mo’g’illar tomonidan qo’yilgan saljuq sultoni G’iyosiddin Ma’sud IIga qarshi qo’zg’alon
ko’tariladi va u poytaxti Konyadan qochib ketishga majbur bo’ladi. Usmon esa bu vaziyatdan
foydalangshan xolda o’z yerlarini mustaqil boshqara boshlaydi. 1299 yil Usmoniylar
davlatining tashkil topish sanasi deb qabul qilingan. U dastlab 1291iyilda Melangiyani 1301
yilda Yangishaxarni egallab, bu yerda qal’a qurib, 1315 yilda Bursu shahrini qamal qilinadi.
Shaxar Usmon o’lim to’shagida yotgan vaqtda o’g’li O’rxon davrida egallanib poytaxtga
aylantiriladi. Bu shaxarni egallashga o’n yil vaqt ketadi. 1327 yildan boshlab O’rxonning
buyrug’iga ko’ra bu yerda birinchi usmoniylar kumush tangasi- aqcha zarb qilina boshlanadi.
Shundan so’ng Kichik Osiyoning shimoli-g’arbiy hududlarini Marmar va Qora dengiz
qirg’oqlariga qadar, Dardanel bo’g’ozi hududlarini eagllashga muvaffaq bo’ladi. (1330 yilda
Iznik-Nikeya , 1337 yilda Nikomediya-Izmit) Vizantiya imperatori Ioan VI O’rxonga o’z qizini
nikohlab berish bilan munosabatlarini yaxshilashga xarakat qilgan. O’rxon Vizantiya
hududlarida o’z chodirini qurib, imperatorni shu yerda qabul qilgan.Usmoniylar hukmdorlari
39

o’zlariga «g’ozi» nomini berganlar. (Usmon, O’rxon). Bosqinchilik urushlarida diniy guruhlar
«axi»lar katta rol o’ynab, ular xunarmand va savdogarlarni ham o’zlariga birlashtirganlar.
Shu tariqa turklar bolqon yarim oroliga yaqinlashadilar. 1352 yilada Vizantiyaga taxtiga
da’vogar I.Kantakuzin taxt uchun bo’lgan urushda turklardan yordam so’raydi va Usmonning
o’g’li Sulaymon podsho Dardanelldan o’gan xolda Simpe qal’asiga yaqinlashadilar. 1354 yilda
kuchli yer qimirlashi natijasida ziflashgan Galliopol shaxri mudofaa devorlari, shuningdek shu
yilda Ankara egallanadi. 1357 yilda Sulaymon vafot etadi. Qo’shinga uning ukasi Murod
rahbarlik qiladi.1361-1263 yillarda Adrionopol shaxri egallanadi (turkcha Edirna) va sulton
Murod I (1362-1389yy) poytaxtni shu yerga ko’chiradi. 1366 yilda u ukalari Ibroxim va
Xalilni o’ldirishga buyruq beradi.
Vizantiya imperatori o’zini turklarning vassali deb tan oladi va qizlarini unga va o’g’illariga
nikoxlab beradi.(1370 y), keyin esa Filioppol (Plovdiv) shaxri egallangandan so’ng bolgar
podshohi Shishman ham vassalikni bo’yniga olgan va sulton garemiga o’z singlisini berishga
majbur bo’lgan. 1373 yila sultonning o’g’li Savdji otasiga qarshi qo’zg’alon ko’taradi va
Imperator Ioan Vning merosxuri Andronik bilan ittifoq tuzgan xolda. Murod I qo’zg’alonni
bostirib, o’g’lining ko’zini o’yib, so’ng kallasi tanasidan judo qiladi.
XIV asrning 60-yillarida boshlab turklar Serbiyaga yurush boshlaydilar. 1389 yil 15 iyunda
Kosovo maydonida xal qiluvchi jang bo’lib bu jangda turklar g’alaba qilsada, Murod I halok
bo’ladi (serb Milosh tomonidan o’z chodirida o’ldiriladi). Taxtga uning o’g’li Boyazid
Yildirim o’tiradi va birinchi navbatda o’z ukalarini bo’g’ib o’ldirishga buyruq beradi
Turklarning ijtimoiy iqtisodiy axvoli. Davlat boshqaruvi
1368 yildagi qonunga ko’ra bosib olingan yerlar davlat mulki deb e’lon qilinadi. 1375 yilda
xarbiylarga yerlar tarqatish haqidagi qonun chiqariladi, unga ko’ra kichikroq berilgan yerlar –
tumorilar (tarxon), yiriklari –ziyamet deb aytilgan. Xarbiy – (sipohiy-otliq) yeriga qarab
sarkarda –sanjoq bey boshchiligida otliq qo’shini bilan yurishlarda ishtirok etishi lozim
bo’lgan.
O’rxon davrida davlat boshqaruv tizimi shakllana boshlanadi. Devon shakllanib, vazirlar paydo
bo’ladi. Mamlakat viloyat va tumanlarga bo’linib, yirik yer egalari tomonidan boshqarilgan.
Bosib olingan yerlarni mustahkamlash maqsadida O’rxon davridan boshlab turklar Kichik
Osiyodan Bolqonga ko’chirilish siyosatini olib boradilar Sud ishlarini kadiylar shariat asosida
olib borganlar. Ko’chmanchilar orasida esa tyure qonuni saqlanib qolgan. Murod I davrida
dastlabki qonunnomalar paydo bo’lib, (jumladan 1368y, 1375 yilgi qonunlar) u Usmoniylar
davlati qonunchiligi asoschisi hisoblanadi. Uning o’g’li Boyazid davrida mamlakat
markazlashtirila boshlanadi.
Armiya sohasida ham katta o’zgarishla bo’lib o’tadi. Asosiy harbiy kuch otliq qo’shin
sipoxiylar edi. 1361 yilda (yoki 1363 y) birinchi xristian harbiy asirlaridan tashkil topgan
doimiy piyoda qo’shin tashkil etilib, ular otliq qo’shinuchun qiyin bo’lgan kal’alarni ishg’ol
qilishda muhim hisoblangan. Bu qo’shin «yanicharlar» nomini oladi (yangi). Dastlab ularning
soni 1-3 ming kishi bo’lib, borgan sari ularning soni oshirilib borgan. XV asrning 20- yillarida
maxsus «devshirme» tizimini «qon solig’i» joriy etilib, xar 3-5-7 yilda maxsus odamlar
tomonidan xristian o’smirlarini kuch bilan olib kelib, yanicharlar korpusi uchun
tayyorlanganlar. Ularga uylanish man etilib, maxsus kazarmalarda yashaganlar. Ular qo’llarida
qurol ushlashga qurbi yetganicha xizmat qilishga majbur bo’lganlar.
40

Yerlar dehqonlar soni emas, balki undan keladigan daromad bilan belgilangan.Timor (tarxon)
yerlardan 3 mingdan-20 ming akchagacha (akcha-mayda kumush tanga , grekcha nomi aspr),
ziamet yerlar 20 000 – 100 000 akchagacha foyda keltirgan. (Turkiyada 40 mingga yaqin timar
va ziyamet yerlar bo’lgan) Eng yirik yer egaligi xoss deb nomlanib, uning foydasi 100 ming
akchadan yuqori bo’lgan.Xoss yerlar asosan vazr, beylarbeyi va boshqa yuqori lavozim
egalariga berilgan. Lavozimidan ayrilgan shaxs xoss yeridan ham mahrum bo’lar edi. Qaram
dehqonlar rayaalar deb nomlanib, ularning ijaraga olgan yeralari 6-16 ga ni tashkil etgan.
Ularning imtiyozlari shundan iborat bo’lganki ularga berilgan yerlar uch yil maboynida ishlov
berilmasagina yer egasi tomonidan tortib olinishi mumkin bo’lgan. Musulmon dehqonlar
asosan ushr solig’ini (xosil bilan) to’lganlar. Musulmon bo’lmaganlar xirodj-i mukasimma
soliqini to’lab, u ushr solig’iga uxshash bo’lib, miqdori ko’proq bo’lgan. Bundan tashqari ular,
ya’ni 15 yoshdan 75 yoshgacha bo’lgan mehnatga layoqatli musulmon bo’lmaganlar juz’ya
solig’ini xam to’laganlar. (pul bilan.) Bundan tashaqari dinidan farqli ravishda ular yer, mol,
tutun, kelin, kuyov va boshqa soliqlarni to’laganlar. Urush vaqtida olinadigan avariz solig’i
keyinchalik doimiy ravishda olinadigan bo’ldi. Shuningdek Turkiyada xunarmandchilik xam
yaxshi rivojlangan bo’lib, ular alohida obro’ga ega bo’lganlar. Savdo bilan asosan musulmon
bo’lmaganlar (armanilar, greklar, bolgarlar, serblar, yevreylar va boshqalar) shug’ullanganlar.
Davlat boshqaruvi. XV asrga kelib davlat tepasida podishox utirar, va u mutloq hokimyatga
ega bo’lgan. U qo’shin boshida turuvchi asosiy qo’mondon ham bo’lgan.
XVII asrga qadar taxt otadan o’g’ilga meros qolgan. Taxtga chiqqan o’g’il o’z ukalarini taxtga
bo’lgan da’vogarlar sifatida o’ldirishga buyruq bergan. XVII asrdagi yangi buyruqqa ko’ra taxt
vorisi deb katta o’g’il e’lon qilinadi. Qolgan ukalar esa saroy kamoqxonasi saqlangan. Ikkinchi
shaxs buyuk vazir hisoblangan. Alohida sohalar bo’yicha vazirlar (ministrlar) ham bo’lgan.
Vazirlarning alohida kengashi Divan-i xumayun bo’lgan. Musulmonlar boshida muftiy turib,
XV asr 70 yillaridan boshlab u shayx ul- islom deb aytilgan. Unmdan keyin kadiaskerlar
turgan. Salim I davrida dindorlarning obro’si shunchalar oshadiki, sulton tomonidan
chiqarilagan qonun shayx-ul islom tomonidan tasdiqlanishi zarur bo’lgan.Turkiyada boshqa
dinlarning o’zlarining jamoalarini tuzishga xam ruxsat berilgan. Ular davlatga maxsus soliq
to’laganlar.
Boyazit Yildirim Serbiyani vassal davlatga aylantiradi. U Serbiyaning hukmdori Lazarning
qiziga uylanadi. Lozarning o’g’li Stefan merosxo’r qoldirmay vafot etgandan so’ng u
davlatning ichki ishlariga aralashish huquqiga ena bo’ladi. 1393 yilda Bolgariyaning poytaxti
T ы rnova shaxri olinib, Boyazid bolgar shoxi Shishmanni bug’ib o’ldiradi, uning o’g’li esa
islomni qabul qilishi bilan o’limdan saqlanadi. 1395 yilda Bolgariyaning oxirgi shaxri Vidin
egallanadi. Bolgariya turk provinsiyasi (viloyatiga) aylantiriladi. Kosovo maydonidagi jangdan
so’ng turklar Albaniyaga qarshi yurish boshlab, XIV asrning oxiriga kelib Bosniyaning katta
qismi egallanadi..
Serbiya va Bolgariya egallangandan so’ng turklar Vengriya chegsharalariga yaqinlashadilar.
Vengriya qiroli Siguzmund turklarga qarshi salib yurishlarini tashkil etib, bu yurushda fransuz ,
ingliz, nemis va chex risarlari ham ishtirok etadilar. 1396 yil 25 sentyabrda Dunay bo’yidagi
bolgar shaxri Nikopol yonida xal etuvchi jang bo’lib o’tadi. Ma’lumotlarga ko’ra
salibchilarning soni 60-100 ming kishi bo’lgan bo’lsa, turklar ulardan ikki barobar ko’p
bo’lganlar. Bu jangda turklar g’alaba qozonadilar. Sulton buyrug’iga ko’ra bir kun davomida
tuxtovsiz salibchilar qatl etilgan va sulton xizmatkorlari bu jarayonni kuzatishga xoli qolmay
qatlni to’xtatishni so’raganlar. Mashxur fransuz risarlari Karl VI iga katta to’lov evaziga
qaytarilgan (200 ming dukat, boy sovg’alar). Sulton xam o’z navbatida turk xarbiysi kiyimlari
va oltita odam terisi bilan ishlov berilgan kamon yuboradi.
41

Nikopol ostida salibchilarni tor-mor etgandan so’ng Boyazid I Bolqonga yangi yurishlarni
boshlab yuboradi va Vizantiya poytaxti Konstantinopolni egallash uchun tayyorgarlik ko’ra
boshlaydi. 1400 yilda Konstantinopol atrofi qaml etiladi. Ammo kutilmaganda Kichik Osiyoga
o’z qo’shini bilan Amir Temur kirib keladi. 1402 yil iyulda mashhur Anqara jangi bo’lib, unda
Boyazid va uning ikki o’g’li asirga tushadilar.(ma’lumotlarga ko’ra yarim million kishi ishtirok
etgan, 30 ta fillardan foydalanilgan A.Temur) 1403 yil sulton Temur uni Samarqandga olib
ketmoqchi bo’lganidan xabar topib, o’z joniga qasd qiladi, ya’ni zaxar ichib o’ladi. Temur
uning mamlakatini to’rt o’g’li o’rtasida taqsimlab beradida, Sulaymonga poytaxt Adrionopol
bilan yevropadagi yerlani berar ekan, uni sulton sifatida qoldiradi. Aka-ukalar o’rtasida taxt
uchun kurash avj olib ketadi. Musa taxtni Sulaymondan tortib olsa, o’zi Mexmed bilan bo’lgan
kurashda xalok bo’ladi. Mexmed esa o’z navbatida 1413 yildan boshlab Mexmed I nomi bilan
mamlakatni boshqara boshlaydi. Uning davrida 1416 yilda shayx Badriddin va uning
tarafdorlari dehqon Byorklyudje Mustafa (Byorklyudje – laqab bo’lib, kichik qalpoq egasi
ma’nosini anglatgan) va Torlak Kamol boshchiligida yirik qo’zg’alon bo’lib o’tadi. Shayx
Badriddin 1416 yil 18 dekabrda osib o’ldiriladi. 1421 yil mayda MexmedI vafot etgandan
so’ng 40 kun e’lon qilinmagan. Ukasi Mustafani taxtga da’vosidan qo’rqib o’g’li Murodni
kutganlar. Manbalarda Mustafo A.Temur tomonidan o’ldirilib, u soxta merosxo’r xam deb
aytiladi. Murod II tomonidan u osib o’ldirilib, jasadi bir necha kun olinmagan.
Sulton Murod II (1421-1451yy) davrida turklarning xarbiy yurishlari tiklanadi. Papa Yevgeniy
IV yangi salib yurishlarini e’lon qiladi. 1439 yilda Florentiy uniyasi imzolanib, unga ko’ra
katolik va provaslav cherkovlari turklarga qarshi birlashadilar. (Vizantiya imperatori Ioann VII
Paleolog). 1444 yilda vengr qo’shinlari chex qo’shinlari bilan Transilvaniya sarkardasi Yanosh
Xunyadi va Vengriya va Polsha qiroli Vasiliy III boshchiligida turklarga qarshi kurash boshlab,
10 noyabr Varna yonidagi jangda mag’lubiyatga uchraydilar. Ikkinchi yurish 1448 yilda
mashhur Kosovo maydonida yana mag’lubiyat bilan tugaydi. Murod II dengiz flotini
kuchaytirishga aloxida e’tibor qaratadi.
Turklar tomonidan Konstantinopolning egallanishi.
Vizantiyaning oxirgi imperatori Konstantin XI Paleolog (1449-1453) zamondoshlarining
ta’rificha kuch-g’ayratga to’la va botir insin bo’lgan u siyosatchilikdan ko’ra harbiy jang
sohasini yaxshi o’rgangan bo’lib, u turklarga qarshi kurash uchun kuch to’playdi. Turk sultoni
Murod IIning 1451-yil fevralda vafot yetishi turklarda boshqaruv jarayoni vaziyatining
o’zgarishiga olib keladi. Turk hukmdorligiga Murod II ning g’ayratli va bosqinchilik olib
borish bilan qiziqqan o’g’li Mexmed II (1451-1481)o’tiradi.
Mexmed II Fotix usmoniylar davlatining eng ko’zga ko’ringan yirik namoyondalaridan biri
yedi. U o’z maqsadiga yerishish uchun har qanday ishni qilishga tayyor yedi. Sulton Murod
IIning xizmatkoridan tug’ilgan o’g’li bo’lib Mehmed II o’z hokimiyatiga uning taxdid
solishidan qo’rqar yedi, otasi o’lgach, Mexmed II birinchi o’rinda taxtga davogarlar masalasini
hal qiladi. U o’zining 9 oylik ukasi Amuratni hamda bir nechta qarindoshlarini o’ldirishga
buyuradi. Yangi sultonnig qaxri qattiqligi to’g’risida afsonalar yaratiladi. Zamondoshlarining
aytishiga ko’ra, Mehmed II o’z bog’idan qovun o’g’irlaganlarni topish uchun 14ta
hizmatkorining qornini yorishni buyuradi. Boshqa bir kun sulton rasmini chizayotgan Italiyalik
mashhur rassom Jentili Belliniga odamning bo’yin muskulidagi tomirini tortilishini ko’rsatish
uchun rassomga xizmatkorining kallasini olib tashlaydi.
Lekin shu bilan birga usmoniylar imperiyasining yangi hukmdori yetarli darajada ta’lim olgan,
bir nechta tilni bilgan, shu qatorda yunon tilini ham, matematikani o’rgangan, astronomiya
ilmiga ancha qiziqqan va ayniqsa falsafaga, yunon faylasuflari asarlarini yaxshi bilgan va
vizantiya olimlari boshchiligida ularning taxlili bilan shug’ullanishgan. Lekin yangi
42

hukmdorning asosiy qarashlari yangi yerlarni bosib olish bilan yonardi. Hokimiyatga kelishi
bilan Mexmed II o’zining asosiy maqsadi yetib Romeyalar imperiyasini tor-mor qilishni
rejalashtiriladi. Mexmed II nafaqat Yevropa va Osiyoda turklar hukmronligini o’rnaga,
balki yirik va kuchli imperiya tuzib , Konstantinopolni o’zining davlatiga poytaxt qilib olishga
harakat qiladi.
Mexmed II urushga tayyorgarlik chog’ida yunonlar xushyorligini oshirmaslikga harakat qiladi
va vizantiyalik yelchilarni xushmuomalalik bilan qabul qildi, xatto Konstantin XI bilan
imperiya uchun foydali sulh shartnomalarini tuzadi. Mexmed II ning qarshi harakat
boshlamoqchiligi, turklarning Konstantinopoldan uncha uzoq bo’lmagan hudud ya’ni Bosfor
qirg’og’ida mustahkam qal’a qurishni boshlashganlarida ma’lum bo’ladi. Bu qal’a (Rumeli
Xissar) juda qisqa vaqt ichida qurilib bitkaziladi.
1452-yil mart oyida turklar qurish ishlarini boshlagan bo’lsa, xuddi o’sha yilning avgust oyiga
kelib u qal’a qurilishi tugallangan va kuchli garnizon hosil qilinib, artelleriya bilan
qurollantirilgan yedi. Bir qancha vaqt oldinroq turklar Bosforning Osiyo qirg’og’ida boshqa
qal’ani ham qurishgan yedi. Bu qal’aning nomi “ Anatoli-Xissor“. Shunday sharoitda yendi
ular Bosforning har ikkala qirg’og’ida mustahkamlanib olishadi. Yendi Konstantinopolning
Qora dengiz bilan yerkin munosabatlari to’sqinlikka uchraydi. Qora dengiz bo’qidagi
oblastlardan Konstantinopolga kirib keluvchi non mahsulotlarining kelishi har qanday vaqtda
sulton buyrug’iga ko’ra to’xtatilishi mumkin yedi. Tez orada turklar bu qirg’oqlardan o’tuvchi
barcha kemalardan soliq yig’ib olishni boshlaydi. Konstantinopolga qarshi hal qiluvchi ishlar
qilinib bo’lgandi.
Urush bo’lishi vizantiyaliklarga aniq-ravshan bo’lib qoldi. Katta xavfning ro’y berishi
muqarrarligi natijasida imperator Konstatin zudlik bilan poytaxtda tamirlash ishlarini boshlab
yuboradi, devorlarni qurollantiradi, ortiqcha oziq-ovqat to’playdi, Konstantinopol
amaldorlarining g’arbga tomon ko’chib ketishi, keng tus oladi. Vizantiya hukumati hali ham
g’arbdan yordam olishga umidvor yedi.
1452-yil noyabrda Konstantinopolga papa Nikolay V (1447-1455) ning maxsus legati keladi.
Asli grek bo’lga kardinal Isidor papa siyosatini faol tarzda olib brogan. Papa legati bilan birga
Italiyadan keluvchi yordam rejasi barbod bo’lsa ham, Vizantiya hukmdori Isidorni yaxshi kutib
oladi. Ular o’rtasida yangi Uniya qabul qilinadi. 1452-yil 12-dekabr Avliyo Sofiya
ibodatxonasida kardinal Isidor Uniya qabul qilinishi munosabati belgisi sifatida katolik
tartibda…
Vizantiyani qutqarish masalasi haqida faqatgina Italiyaning shahar respublikalari—Genuya va
Vizantiya urinar yedi. Chunki bu shaharlar muhim savdo faktoriyalariga yega yedi. Biroq ular
o’rtasidagi doimiy raqobat, turklarga qarshi birlashib harakat qilishga kelishishni izm
bermaydi. Vizantiyaning turklar qo’liga qolishidan ayniqsa, oxirgi Paleolog hukmdorlaridan
foyda olayotgan genuyaliklar uchun zarar yedi. Vizantiya poytaxti Konatantinopol turklar
tomonidan qamal qilinishidan sal avvalroq 700 genuyaliklardan iborat 2ta harbiy otryad
Konstantinopolga suzib keladi, ularga jasur kondator Jovanni Justinian boshchilik qiladi. Ana
shu G’arbning birinchi real yordami yedi. Sal keyinroq ular ikkita harbiy kemasini yuboradi.
1452-1453-yillarda qish davomida har ikkala davlat urushga tayyorlanishadi.
Zamondoshlarining so’zlariga qaraganda, Konstantinopolni bosib olish ishtiyoqi sultonga
hyech tinchlik bermasdi. Xatto kechasi ham u o’z huzuriga Konstantinopol joylashuvi haqida
yaxshi malumotlarga yega odamlarni chaqirib shahar xaritasini chizar va bo’lajak qamal
rejasini tuzib chiqar yedi. Sulton buyrug’iga ko’ra Adrianapolda pushka quyib beriladigan katta
ustaxona quriladi. Artilleriya tayyorlash uchun mablag’ ayamay Mexmed II Vizantiyaliklardan
43

metall qo’yish va artilleriya yasashda iste’dodli bo’lgan asli venger Urbanni o’z tomoniga
og’dirib oladi. Urbanning turklar tomoniga o’tishiga sabab Konstantin XI unga mehnatiga
yarasha maosh to’lamaydi. Urban turklarga mislsiz o’lchamdagi pushka qo’yib beradi. Uni
Konstantinopol devorini oldiga olib kelish uchun oltmish ho’kiz va ko’p sonli hizmatkorlar
harakat qilishadi.
1453-yil martda Mehmed II o’z qaramog’idagi barcha mamlakatlarga qo’shin to’plashni
buyuradi va mart oyiningo’rtalariga kelib sulton nishoni ostida ko’p sonli armiya yig’ilib,
ularning soni 150-200 ming jangchiga yetardi.
1453-yil aprel oyining boshida sulton polkining ilg’or qismi Konstantinopol shaxar oldiga
kelib, imperiyaning devjri oldiga yaqinlashadi. Tez orada barcha turk armiyasi quruqlikda
shaharni o’rab oladi, Sulton yesa o’zining yashil tig’ini devorga qadaydi. Marmar dengiziga 3ta
turk harbiy yeskadrasi va 330 ta yuk tashuvchi kemasi keladi. Oradan ikki hafta o’tgach, Qora
dengiz orqali 56ta harbiy va 20ta yordamchi turk kemalari suzib keladi. Konstantinopol devoti
ustida o’z flotini ko’rib turish uchun maxsus joy qurdiradi, jami 400ga yaqin kema suzib
kelishi kerak yedi, turklar qamalining temir doirasi Konstantinopolni ham quruqlikdan , ham
dengizdan o’rab oladi. Kurashuvchi kuchlar o’rtasidagi farq yaqqol ko’zga tashlanar yedi.
Katta turk armiyasi va flotiga qarshi Vizantiya hukumati faqat bir gurux, uncha ko’p
bo’lmagan yollanma lotinlar qo’shinini qo’yishga qurbi yetar yedi xolos.
Konstantin XI ning ham do’sti, ham maslahatchisi bo’lgan Georgiy Sfrandzi imperator
buyrug’iga ko’ra qamal boshlamasidan oldin Konstantinopolning butun aholisini ro’yhatdan
o’tkazib, ular orasidan qurol tutishga qurbi yetadiganlarni ajratib olishni aytadi.Natijada
ro’yxat qayg’uli xolatni aks yettiradi; Poytaxtni ximoya qilishga qodir bor yo’g’i 4973 kishi
mavjud bo’lib, chetdan yollanma askari taxminan 2000 kishiga yaqin yedi. Katta shahar
aholisini tinch holatda saqlab turish uchun bu ma’lumat qattiq sir saqlanadi.
Undan tashqari Konstantin XI ixtiyorida genuyalik va venesiyaliklarning ko’p bo’lmagan
kemalari, Krit orolida ham bir nechta kemasi mavjud yedi. Konstantinopolni himoya qiluvchi
kemalarning umumiy soni atigi 25 tadan ortiqroq yedi. To’g’ri, italiyalikllar va
venesiyaliklarning harbiy kemalari texnik jihatdan turklarnikiga nisbatan ancha ustunroq
bo’lib, eng asosiysi ular dengizda kurashning muhim oili bo’lgan “gerk olovi”dan
foydalanishni bilar yedilar. Bundan tashqari vizantiyalik va italiyalik dengizchilar turklarga
nisbatan dengiz harbiy san’atining ustalari yedilar. Lekin turklar quruqlikda vizantiyaliklarga
nisbatan ancha texnik jihatdan katta kuchga yega bo’lib, Mehmed II tomonidan tashkil yetilgan
artilleriyalar Yevropada mislsiz yedi.
Bu voqyealarning guvohi bo’lgan Georgiy Sfrandzi shunday yozadi: “Harbiy mahoratga yega
bo’lmagan va son jihatdan kam bo’lgan vizantiyaliklar ma’lum vqat g’alabani o’z qo’llarida
ushlab turishlari hayratlanarli hol yedi. Ular inson qurbi, kuchi yetadigan har qanday ishni
qilishdi”. Qamalning dastlabki haftalarida Konstantinopol himoyachilari qo’qisda turklarga
shahardan hujum qilishar va ularga qarshi yakkama-yakka jangga chiqishar yedi.
Sultonni eng ranjitgan voqyea ularning dengizdagi omadsizligi yedi, og’ir temir zanjir bilan
to’siq o’tkazilganligi sababli, turk kemalarining dengizdagi yurishi barbod bo’ladi.
Sulton tomonidan shaharni shturm qilish 29-may kuniga belgilanadi. Shturm boshlanishidan
ikki kun oldin har ikki tomon ham o’z tayyorgarligini tekshirib chiqadi. Biri bosqinchilikka,
ikkinchisi oxirgi himoyaga tayyorlanadi. Mehmed II o’z qo’shinini ruhlantirish maqsadida,
g’alaba qozongan taqdirda buyuk, ulug’vor shaharni 3 kun talash haqida imtiyoz berishni
ye’lon qiladi. Mullalar va darveshlar kim bu jangda o’lsa jannatga tushishini va ilohiy rohat
44

olishini ta’kidlab jangchilarni ruhan qullab-quvvatlashga harakat qiladi. Ular diniy fanatizmni
avj oldirib, bo’xtonga yo’l qo’yishadi.
Yertalabgi jang uchun turk lageri shovqin-suron bilan tayyorlanayotgan bir vaqtda,
Konstantinopolda og’ir sukunat hukm surardi. Lekin shahar uxlamadi, u ham qonli urushga
hozirlik kurayotgan yedi. Imperator Konstantin XI poytaxt himoyasini tekshirib chiqadi.
Konstantinopolliklar yertaga ko’plari dunyadan o’tishini anglab turishar va bir-birilari hamda
o’zining yaqinlari bilan hayrlashardi.
1453-yil 29-may yerta tong saharida turklar qo’shini shahar tomon harakatlanishni boshladi.
Qonli to’qnashuv 2 soat davom yetdi. Turklar tosh moslama bilan quruqlikda devorni
teshishar, narvon qo’yib narigi tomonga o’tishar yedi, odamlarning o’lim oldi qichqiriqlari
‘shitilar, o’q-qurollarning hidi shaharni qopladi. Turklar shafqasiz tarzda shahar devorlariga
yopirilishdi. Shunday vaqt ham bo’ldiki, omad vizantiyaliklar tarafiga o’tadi. Feofil Paleolog
va Dimitriy Kantakuzin boshchiligidagi yunon otryadlari hujumni qaytarib xatto ularni
Konstantinopol devoridan nariga uloqtirishadi. Bu omadli harakatdan so’ng yunonlar ozodlik
haqida o’ylay ham boshlashadi.
Turk armiyasi haqiqatdan ham yirik zarba olishadi , xatto orqaga chekinishmoqchi bo’lishadi.
Lekin saroy qonuniga ko’ra ular temir tayoqdek bo’lishga o’rgatilgan, (ayniqsa turk
armiyasining harbiy qo’shini ) hamda dushmanga orqa o’girishga haqqi bo’lmagan. Dukaning
ma’lumoticha qo’shin orqasida turgan sulton o’zining jangchilarini devor tomon harakat
qilishini buyuradi. Xalkakondilarning so’ziga qaraganda, turklarda lagerga qochib ketganlarni
shu zahotiyoq o’lim jazosi bilan jazolashganlar. Lekin kuchlar soni teng yemasdi, zarbaga
uchragan turk otryadi o’rniga yangi-yangi otryadlar keladi.
Sfrandzining ma’lumoticha Konstantinopolning yegallanishga asosiy aybdor genuyalik Jovanni
Justinian deb qaralib, u shaharning quruqlikdagi qismiga komandirlik qilgan. Jarohat olganidan
so’ng, u Avliyo Roman darvozasi yaqinidagi shahar himoyasining asosiy qismini tashlab
ketadi. Turklarning asosiy kuchi shu yerga tashlangan yedi. Imperator iltimosiga qaramay
Justinian bu yerni tashlab ketadi.
Turk qo’shinlari juda ko’p talafot ko’rishgan, ular chekinishga ham tayyor yedi. Lekin ularni
temir tayoqlar bilan urib yana jangga qaytarishgan. Kuchlar nisbati teng bo’lmasada,
Konstantinopol devorlari yaqiniga yangi-yangi turk qo’shinlari kelib qo’shilgan.
Nima bo’lishidan qat’iy nazar turklar shaharga kirib talon-taroj qilishni boshlashgan. Lekin
vizantiyaliklar oxirigacha kurashishgan.
Konstantin XI bir to’da qahramonlar bilan jangning eng qaynoq qismlariga o’zlarini
tashlashgan. Imperatorning qoliga tushmasliklari uchun, ular jang maydonida o’zlariga o’lim
izlashgan. U jang maydonida jon bergan. Turk Sultoni uning jasadini topishni buyurgan.
Murdalar juda ko’p bo’lgan. Konstantin XI ning jasadini qiyinchilik bilan topishgan. Uni qizil
rangli va oltin burgutli yetigidan topishgan. Turk sultoni uning kallasini tanasidan judo qildirib,
shaharning eng baland qismiga ostirgan. Bu holatga Konstantinopollik asirlar daxshat bilan
qarashgan.
Turklar shaharga bostirib kirib, Vizantiyaning qolgan qo’shinlarini qirib tashlashgan.
Yo’llarida uchragan barchani qarilarga, ayollarga hatto bolalarga ham rahm qilishmagan.
Sfrandzining yozishi bo’yicha “Shaharning ayrim joylarida jasadlarning ko’pligidan yerning
ustki qatlami ham ko’rinmagan”. Dahshatli manzaralar oltin shox qirg’oqlarida ham yuzaga
45

keldi. Shaharni turklar ishg’ol qilishganidan xabar topgan italyan va grek dengizchilari
qochishga shaylanishdi. Qirg’oqda juda ko’p xalq to’plangan, ular bir-biriga navbat bermay
uzlarini kemalarga otishgan. Uch kechayu kunduzshaharni tashlashgan. Barcha ko’cha va
uylarni talon-taroj qilishgan, insonlarni o’ldirishgan, qullikkka sotishgan. Konstantinopolning
xalqining ko’p qismi avliyo Sofiya ziyoratgohida asir tushirishgan. Chunki ular shu yerdan
panoh izlab yashirinishgan yedi.
Uch kundan keyin Mehmad II ning farmoni bilan talonchiliklarga chek qo’yilgan. U tantanali
ravishda shaharga kirgan.
Afsonalarga qaraganda, jangda g’olib bo’lgani bois Sulton oq otda avliyo Sofiya ziyoratgohiga
kiradi. Sulton bu inshootning guzalligiga qoyil qoladi. Shu yerni mayitga aylantirishni
buyuradi.
Shunday qilib, 1453-yil 29-may oyida turk qo’shinlarining hujumi natijasida buyuk va eng boy
shaharlardan biri, madaniyat va san’atning markazi Konstantinopol tor-mor yetiladi. Shu bilan
birga Vizantiya imperiyasi ham o’zining borligini tugatdi.
Vizantiyani tor-mor yetgandan keyin Turkiya o’rta asrlardagi buyuk davlatlardan biriga
aylandi. Konstantinopol yesa Osman imperiyasining poytaxti-Stanbulga aylandi
Usmoniy turklarning g’alabalariga asosiy sabab va omillar quyidagilar yedi. Usmonli turklar
qudratli yaxshi tashkil yetilgan otliq va piyoda qo’shin, lashkarboshilik xususiyatlariga yega
sultonlarning, hukmdorga sadoqatli yanicharlar piyoda qo’shinining bo’lishida yedi.
Usmoniylar otliq qoshinini kuchaytirishga alohida ye’tibor qaratdilar. Qo’shinni har bir
suvoriysi 3-5ming piastr daromad keltiradigan yer-mulk tumori berilgan. Bu yerlar faqat
turklarga va harbiylarga xizmatda bo’lgan paytida taqdim yetilgan. Natijada otliq qo’shin soni
150 ming suvoriygacha yetgan.
XI-XVI asrlarda turklarning tashqi siyosati.
1459 yilda Serbiya egallanadi. 1458-1463 yillarda Bolqondagi Vizantiya , Venesiyaga tegishli
yerlar, shuningdek Bosniya egallanib, Mexmed II shaxsan o’zi Bosniyaning oxirgi qiroli Stefan
Tomashevichning boshini tanasidan judo qiladi.
Albaniya Georgiy Kastriot (Skandarbek) boshchiligida 24 yil davomida turklarga qarshi
kurashadilar (1443-1467), ammo mag’lub bo’ladilar.
1475 yilda Qrim bosib olinib, 1479 yilda esa Turkiya Venesiyadan Egey dengizidagi qator
orollarni tortib olib, 1483 yilda Gersogovinani egallashga muvaffaq bo’ladi.
XV asrning ikkinchi yarmiga kelib Kichik Osiyodagi mustaqil bekliklar (Karaman, Ak-
Koyunli) tugatiladi.
Turklarning Bolqondagi, Kichik Osiyodagi, Qora dengizning nimoliy qirg’oqlariga bo’lgan
yurishlari davlatni yirik, kuchli imperiyaga aylanishiga olib keldi.
XV asrdan boshlab yerlar meros sifatida otadan o’g’ilga, bo’lmasa ukasiga meros qolishi joriy
etildi. Mexmed II markaziy hokimyatni mustahkamlash maqsadida mulk va vaqf yerlarini
chegaralashga xarkat qiladi. Uning maqsadi bu yerlarni davlat yerlariga aylantirish va
sipoxiylarga tarqatish bo’lgan. Mulk yerlari o’z ichiga katta xududlarni olib, bu yerlar eski
boylar, vazirlar, amaldorlar, shayxlarga tegishli bo’lgan. Bu yerlardan keladigan daromad timar
46

va ziamet yerlaridan bir necha bor ko’proq bo’lgan. Ammo Mexmed IIning merosxo’ri
Boyazid II (1481-1512) davrida mulk va vaqf yerlarini tugatish bo’yicha belgilangan choralar
bekor qilinadi. Yevropa davlatlaridan farqli ravshda barshina solig’i turklarda keng
qo’llanilmagan.
Turkiya ayniqsa Vengriya va Venesiya bilan dushman bo’lgan. 1643yilda Turkiya va Venesiya
o’rtasida urush boshlanadi va 16 yil davom etadi. 1479 yildagi Konstantinopol shartnomasiga
ko’ra Venesiya Turkiyaga Evbiya, Lemnos va Egey dengizidagi orollarni (Krit va Korfudan
tashqari , ular xar yili soliq to’lashga majburiyatini oladi) beradi. Evaziga Venesiyaga Mexmed
II tomonidan 1551 yil berilgan savdo va sud imtiyozlari tiklanadi. 1492 yilda Turkiya Moskva
davlati bilan diplomatik aloqalarni o’rnatadi. 1497 yilda Konstantinopolga Mixail Ple щ yeyev
boshchiligida Ivan III tomonidan elchilar yuboriladi. Podsho tomonidan ularga rus savdogarlari
uchun Azov, Kafa, Turkiyada savdo-sotiq uchun sharoit yaratilishi
Tavsiya etilgan adabiyotlar:
1.
Istоriya sredniх vekоv. Pоd red. S.P.Kаrpоvа. chаstь II M. MGU. 2001.
2.
Ist о riya str а n А zii i А friki v srednie vek а . 1-2 ch. Vыsshаya shkоlа, 1988.
3.
Ist о riya str а n А zii i А friki v srednie vek а . M., 1988.
4.
Оsmаnskаya imperiya v strаnах tsentrаlьnоy Vоstоchnоy i yugо-Vоstоchnоy Evrоpы v
XV-XVI vv. M., 1984.
Usmonli imperiyasidagi islom
m a n b a , l i t s e n z i y a a s o s i d a m a v j u d c c b y - s a 3 . 0 , t a r j i m a - b a t a f s i l m a ' l u m o t
Bu maqola uchun qo'shimcha iqtiboslar kerak tekshirish . Iltimos yordam bering ushbu maqolani yaxshilang
Resurs manbasi bo'lmagan material shubha ostiga olinishi va olib tashlanishi mumkin.
Manbalarni toping: "Islom Usmonli imperiyasida" – Yangiliklar · gazetalar · kitoblar · olim · JSTOR ( 2016 yil sentyabr ) ( Ushbu shablon xabarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling
Qismi bir qator kuni
Sunniy islom
47

E'tiqodlar
 Tavhid
 Payg'ambarlar va Payg'ambarlar
 Muqaddas kitoblar
 Muhammadga vorislik
 Farishtalar
 Qiyomat kuni
 Oldindan belgilash
Beshta ustun
 Iymon deklaratsiyasi
 Namoz
 Xayriya
 Ro'za
 Ziyorat
Sunniy huquq maktablari
 Hanafiy
 Maliki
 Shofi‘i
 Xanbali
Boshqalar
 Zahiri
 Avza'i
 Savri
 Layti
 Jariri
Sunniy ilohiyot maktablari
 Ahli al-hadis ( Atharis )
 Ahli al-Ra'iy ( Ash'aris va Maturidis )
Xususida Ehson
 Ahli al-Vijdan wa al-Kashf ( So'fiylar )
Zamonaviy harakatlar
 al-Ahbash
 Ahli hadis
 Barelvi
 Deobandi
48

 Islom modernizmi
 Salafiylar harakati
 Vahhobiylik
 Salafizm va vahhobiylikning xalqaro targ'iboti
o mamlakat / mintaqa bo'yicha
Muqaddas saytlar
 Quddus
 Makka
 Madina
Tarix
 Eng muqaddas saytlar
 Adabiyot
o Kutub al-Sittah
 Quvg'in
To'g'ri yo'naltirilgan xalifalar
 Abu Bakr
 Umar ibn al-Xattob
 Usmon ibn Affon
 Ali ibn Abu Tolib
Boshqalar
 Hasan ibn Ali
 Muoviya I
 Umar ibn Abdulaziz
Ahli al-Kisa
 Muhammad
 Ali
 Fotima
 Hasan
 Husayn
Muqaddas ayollar
 Oysha
 Fotima
 Xadicha binti Xuvaylid
 Ummu Salama
 Zaynab binti Ali
49

 Ummu Kulsum binti Ali
 Umm ul-Banin
 Fotima binti Hasan
 Sukayna binti Husayn
 Rubab
 Shahrbanu
 Fotima binti Muso
 Hakimax Xotin
 Narjis
 Osiyo
 Maryam
 Hojar
 Sora
 Fotima binti Asad
 Ummu Farva binti al-Qosim
 Sayyida Ruqayya binti Ali
 Sayyida Nafisa
Islom portali

v

t

e
Bursa Ulu Camii ning birinchi poytaxtida joylashgan Usmonli imperiyasi .
The mihrab ning Bursa Ulu Camii yuqorida.
50

Shodirvan (Ichki ishlar tahorat maydon) yuqorida va uning gumbaz quyidagi rasmda.
U tomonidan qurilgan Usmonli Sulton Bayezid I , 1396-1400 yillar orasida. U Bursaning
shahar markazida joylashgan. Ulu turkchada "the great" degan ma'noni anglatadi va u eng
katta, the eng katta masjid yilda Bursa .
Islom ning rasmiy dini edi Usmonli imperiyasi . Islomda eng yuqori mavqe, xalifalik ,
mag'lubiyatdan so'ng, sulton tomonidan da'vo qilingan Mamluklar sifatida tashkil
etilgan Usmonli xalifaligi . Sulton dindor musulmon bo'lishi kerak edi va unga xalifaning
so'zma-so'z vakolati berildi. [ tushuntirish kerak ]
Bundan tashqari, sunniy ruhoniylar hukumat ustidan ulkan
ta'sirga ega edilar va ularning hokimiyati iqtisodiyotni tartibga solishda asosiy o'rinni egalladi.
Bularning barchasiga qaramay, Sulton ham farmonga ega bo'lib, turk tilida Kanun (qonun) deb
51

nomlangan kodni amalga oshirdi. Bundan tashqari, deb nomlangan oliy ruhoniy lavozimi
mavjud edi Shayxulislom (Arab tilida "Islom shayxi"). Pulni to'lash majburiyatini ozchiliklar,
xususan, nasroniylar va yahudiylar, shuningdek boshqa ba'zi kishilar to'lashlari shart edi jizya ,
an'anaviy islom tomonidan talab qilingan soliq solig'i. [ iqtibos kerak ]
Mundarija
 1 Sunniy islom
o 1.1 E'tiqod va mazhab
o 1.2 Xurofotlar
 2 Alevizm
 3 Izohlar
 4 Adabiyotlar
Sunniy islom

E'tiqod va mazhab
Usmonli imperiyasi tashkil topganidan buyon Usmonlilar ergashdilar Hanafiy mazhab (Islom
huquqshunosligi maktabi). [1] [2] [3]
Biroq, bu edi Ash'ari da keng tarqalgan
e'tiqod madrasalar (Islom maktablari). [1]
Maturidi va Ash'ari maktablari ham Islom
dinshunosligidan foydalanganlar Ilm al-Kalam tushunish Qur'on va hadis (Muhammad va
uning so'zlari va harakatlari) Rashidun ) Islom asoslarini qo'llash uchun fatvolar (Islom
hukmlari). Bu farqli o'laroq Athari Qur'on va hadisni so'zma-so'z qabul qiladigan islom
ilohiyoti maktabi. [ iqtibos kerak ]
Xurofotlar
Usmonlilar yovuzlikdan himoya qilish uchun ko'pincha marjonlarni kabi kichik taqinchoqlarni
taqib yurishgan. Ushbu jozibaning aksariyati bo'lgan bu yomonliklarning eng kattasi Yomon
ko'z . Yomon ko'z o'ziga xos yovuzlik emas edi, lekin ko'pincha uni hasad deb atashgan. [ iqtibos kerak ]
Alevizm

Asosiy maqolalar: Alevi va Batiniya

Serialning bir qismi Nizari -
Ism īliʿ Batiniya , Hurufiya , Kaysoniylar va O'n ikki Shī‘ism
52

Alevizm
E'tiqodlar
 Alloh
 Qur'on
 Haq - Muhammad – Ali
 Payg'ambarimiz Muhammad ibn Abdulloh
 Muhammad-Ali
 Islom payg'ambari
 Zohir
 Batin
 Buyruklar
 Tariqat
 Haqiqa
 Ma'rifat
 Vahdat al-vujud
 Vahdat al-mavjud
 Baqaa
 Fana
 Xaal
 Ehson
 Kashf
 Nafs
 Keramat
 Al-Inson al-Komil
 Lataif
 To'rt eshik
 Manzil
 Nûr
 Sulook
 Yaqin
53

 Devriye
 She'riyat
 Kosmologiya
 Falsafa
 Psixologiya
Amaliyotlar
 Zakot
 Zeyrat
 Taqiya
 Ashura
 Hidrellez
 Navro'z
 Sayya
 Mavlid
 Musiqa
 Düşkünlük Meydanı
 Ro'za
 Müsahiplik
O'n ikki imom
 Ali
 Hasan
 Husayn
 al-Obidin
 al-Boqir
 al-Sodiq
 al-Kadhim
 ar-Rida
 at-Taqi
 al-Naqiy
 al-Askari
 al-Mahdiy
Etakchilik
 Dede
 Murshid
 Pir
 Yo'riqnoma
 Babalar
 Dergah
54

 Jem
 Cemevi
Hal qiluvchi raqamlar va ta'sirlar
 Xadicha binti Xuvaylid
 Fotima
 Xizr
 Fors Salmon
 Uvays al-Qaroniy
 Jobir ibn Hayyon
 Zul-Nun al-Misri
 Bayazid Bastami
 Ibn al-Ravandi
 Mansur Al-Hallaj
 Nosir Xusrav
 Abu al-Hasan al-Xarakoniy
 Yusuf Hamdaniy
 Xoja Axmet Yassaviy
 Abdulqodir Giloniy
 Ahmed ar-Rifa'i
 Ibn Arabiy
 Qutb ad-Din Haydar
 Ahi Evren
 Hoji Bektosh Veli
 Rumiy
 Sadriddin al-Kunaviy
 Zohid Gilani
 Sari Saltik
 Yunus Emre
 Safi-ad-din Ardabili
 Naymi
 Sadr ad-Din Musa
 Imadaddin Nasimiy
 Shoh Nimatulloh Vali
 Shayx Junayd
 Shayx Haydar
 Ali Mirzo Safaviy
 Ismoil I
 Nur-Ali Xalifa
 Kaygusuz Abdal
 Otman Baba
 Balim Sulton
55

 Gul Baba
 Fuzuli
 Chet elliklar
 Demir Baba Teke
 Arabati Baba Tek`e
 Pir Sulton Abdal
 Kul Nesimi
 Shayx Bedreddin
 Börklüce Mustafa
 Torlak Kamol
Alevi tarixi
Eronning safaviylar tomonidan shia islomga o'tishi
 Safaviylardan oldin Forsda shia
 Safaviylardan keyin Forsda shiizm
 Umaviy xalifaligi
 Abu Muslim
 Sunpad
 Al-Muqanna
 Ishoq al-Turk
 Abbosiylar xalifaligi
 Bobak Xurramdin
 Maziar
 Kayxusrav II
 Babay qo'zg'oloni
 Baba Ishoq
 Celali isyonlari
 Bayezid II
 Alevilarni ta'qib qilish
 Baba Zünnun qo'zg'oloni
 Kalender Chelebi isyoni
 Nur Ali Halife isyoni
 Shahkulu qo'zg'oloni
 Shahkulu
 Chaldiran jangi
 Selim I
 Abaza isyoni
 Kuyucu Murod Posho
 Xayrli voqea
 Mahmud II
 Kochgiri isyoni
 Dersim qo'zg'oloni
56

 Seyid Riza
 Maraş qatliomi
 Chorum qirg'ini
 Sivas qirg'ini
 G'ozi kvartalidagi tartibsizliklar
Bog'liq Musulmon Īarīqah
 Malamatiyya
 Qalandariya
 Qodiriya
 Akbariy so'fiylar
 Rifai
 Uvaysi
 Naqshbandiya
 Mevlevi ordeni
 Zohidiya
 Safaviyya
 Qizilbash
 Xalvati buyrug'i
 Bayramiye
 Jelveti
 Babay qo'zg'oloni
 Hurufizm
 Nuqtaviy
 Chepni xalqi
 Bektashi ordeni
 Bektashizm va xalq dini
 Jelali isyon ko'taradi
 Ni'matullaxī
 Arabati Baba Tek`e
 Javad Nurbaxsh
 Galibi ordeni
Boshqa nufuzli guruhlar
 Ismoilizm
 Nizari
 Alaviylar
 Druze
 Xurramiylar
 Botizm
 Bahas din
 Yazdanī
57

 Yarsanizm
 Yazidiy
 Armanistondagi Yazidiylar
 Sabinlar
 Ishikizm
 Gnostitsizm
 Nabateylar
 Zardusht
 Zardushtiylik
 Mazdak
 Zurvanizm
 Mandeizm
 Manixeizm
 Shamanizm
 Tengrizm
 Panantheizm
Islom portali

v

t

e
The qabr ning Hurufi - Bektashi Dervish Gul Baba yilda Budapesht , Vengriya .
Heterodoksal e'tiqodlari va amaliyotlari tufayli alaviylar tarixiy va so'nggi zulmlarning
nishoniga aylangan. Ular yon tomonga o'tdilar [ qachon? ]
Fors imperiyasi bilan Usmonli imperiyasiga
qarshi [ iqtibos kerak ]
va qirq ming alaviylar 1514 yilda Usmonlilar tomonidan o'ldirilgan.
[4]
Anatoliyaning Qizilboshlari o'zlarini Usmonlilarning "noto'g'ri" tomonida
58

topdilar. Safaviy 1555 yildan keyin chegara Amasya tinchligi . Ular Usmonli sudining
sub'ektlariga aylanib, ularga shubha bilan qarashgan. O'sha notinch davrda Buyuk
Sulaymon alaviylar quvg'in qilingan va o'ldirilgan.
Qo'shimcha ma'lumotlar: Usmonli alaviylarni ta'qib qilish
Izohlar
Advertisement
 Lyuis, Rafael (1971). Usmonli Turkiyadagi kundalik hayot. Dorset Press. p. 208.
Adabiyotlar

1. ^ a
b
Gunduz, Sinay O'zgarish va mohiyat: Turk intellektual an'analarida
o'zgarish va davomiylik o'rtasidagi dialektik aloqalar Madaniy meros va zamonaviy
o'zgarishlar. IIA seriyasi, Islom, V. 18, p.104-105
2. ^ Yaqin Sharq instituti: "Salafiylik Turkiya diniy nutqiga kirib keldi" Endryu
Hammond - Yaqin Sharq siyosati bo'yicha a'zosi - Evropa tashqi aloqalar kengashi 2015 yil 22-
iyul,
3. ^ Milliy qiziqish: Selim Koru tomonidan "Turkiyaning" IShID "ga qarshi 200
yillik urushi" 2015 yil 24-iyul,
4. ^ Jek Devid Eller, (1999), Madaniyatdan etnik kelib chiqishgacha mojaroga
qadar , s.148
v
t
e
Usmonli imperiyasi
Tarix Usmonning orzusi
Rise
G'azo tezisi
Interregnum
Konstantinopol
Klassik asr
Renegad tezisi
Ayollar sultonligi
Transformatsiya
Tezisni rad eting
Köprülü
Turg'unlik va islohot
Lola
Rad etish va modernizatsiya
Tanzimat
1-konstitutsiyaviy
Eritish
59

2-konstitutsiyaviy
Bo'lim
Bekor qilish
Usmonli musulmonlarni ta'qib qilish
Siyosat Tashqi aloqalar
Tashqi ishlar vazirligi
Qo'shma Shtatlar
Qonun
Konstitutsiya
Armaniston konstitutsiyasi
Saylov
Oila qonuni
Fuqarolik kodeksi
Mexelle
Halaxa
Tarjima idorasi
Hukumat
Usmon uyi Usmonli sulolasi
Usmonli sultonlari ro'yxati
Usmonli xalifaligi
Ikki muqaddas masjidning qo'riqchisi
Imperial Harem
Valide sulton
Haseki sulton
Kadınefendi
Xanimefendi
Usmonli sultonlarining onalari ro'yxati
Usmonli sultonlarining homiylari ro'yxati
Qizlar ogha
Ichki saroy xizmati
Kapi Og'a
Saroy maktablari
Markaziy
( Port )
Imperatorlik
kengashi
(klassik davr) Katta Vazir
Vazirlar
Kazaskerlar
Defterdars / Moliya vazirlari
Nisancı
Reis ul-Kuttab
Porte Dragoman
Tashqi saroy xizmati
Imperator
hukumati
(islohot va
konstitutsiyaviy
davr) Assambleya
Senat
Deputatlar palatasi
60

Milles Islom
Shayx al-Islom
Nasroniylik
Rum millet
Bolgar millati
Pravoslav
Arman
Suriyalik pravoslavlar
Kopt pravoslavlari
Yahudiylik
Xaxam boshi
Viloyat Eyalets
Beylerbeylar
Vilayets
Sanjaklar
Sanjakbeys
Mutasarrifatlar
Kazas / Kadiluks
Vassal va irmoq davlatlari
Harbiy Armiya Klassik davr armiyasi : Yangisariylar
Yangisariylarning Og'asi
Oltita otliq diviziyasi
Timariotlar
Islohot davri : Nizom-i Jedid
Sekban-i Jedid
Mansure armiyasi
Hamidiya
Modernizatsiya qilingan armiya
Dengiz
kuchlari Kapudan Posho
Ro'yxat
Filo Dragoman
Imperial Arsenal
Admirallar
Dengiz janglari
Kemalar
Boshqalar Aviatsiya
Muddatli harbiy xizmat
Qurol
Iqtisodiyot Asrga ko'ra
Kattalashtirish
Islohot
61

Qishloq xo'jaligi
Markaziy bank
Valyuta
Akçe
Para
Sultoni
Kurush
Lira
Ilm-fan va texnologiya
Soliq
Transport
Jamiyat Ijtimoiy tuzilish
Devshirme
Usmoniylik
Usmonli sudi
Sudning pozitsiyalari
Tillar
Usmonli turkchasi
Qullik
Madaniyat Arxitektura
Masjidlar
San'at
Miniatyura
Musiqa
Kiyim
Oshxona
Adabiyot
Nasr
She'riyat
Ta'lim
Maktablar
OAV
Demografiya Armanlar
Yunonlar
Yahudiylar
Din Islom
Xristianlik va yahudiylik
Belgilar Madhiya
Gerb
Bayroq
Tug'ra
Kontur · Indeks · Bibliografiya · Turkum
62

The Usmonli imperiyasi Bu hozirgi davrning 15 va 16 asrlarida, Anatoliyadagi (Kichik Osiyo) turk
qabilalari tomonidan yaratilgan imperiya bo'lib, dunyodagi eng qudratli davlatlardan biriga aylandi.
U olti yuz yildan ko'proq vaqt davomida 1922 yilda tugaganiga qadar, uning o'rnini Turkiya
Respublikasi va Janubi-Sharqiy Evropa va Yaqin Sharqda paydo bo'lgan boshqa davlatlar egalladi.
Imperiya Evropaning janubi-sharqiy qismida, shu jumladan hozirgi Vengriya, Bolqon
mintaqasi, Gretsiya, Ukrainaning ayrim qismlari, Yaqin Sharqning ba'zi qismlari, Shimoliy Afrika va
Arabiston yarim orolining ba'zi qismlarini qamrab oldi. .
Imperiya Konstantinopolni egallashga va boshqa hududlarni boshqarishga muvaffaq bo'lganda, olti
asr davomida o'zini sharqiy va g'arbiy dunyoda ham tijorat va madaniy aloqalar markazida
joylashtirdi.
CHECK THIS OUT
Уролог без стеснения показала как поднять потенцию за 45 секунд!
Erostone
Недержание мочи у женщин лечится одним простым способом
Предстакапс
1 чашку на ночь и все. Живот втягивается за 5 дней! Рецепт
KETOform
Millat rahbariyati bilan bog'liq bir qator muammolardan so'ng imperiya Birinchi Jahon urushida
qatnashishga qaror qildi. Ular oxir-oqibat Usmonlilarning mag'lubiyatiga sabab bo'lgan va oxir-
oqibat imperiyaning tarqalishiga olib kelgan nemislar bilan ittifoq qildilar.
Kelib chiqishi va tarixi
Sulola asoschisi Usmon I
Ron Sultonligi, Saljuqiylar imperiyasi tomonidan bosib olingan davlat, XIII asrda hokimiyatni
susaytirdi va "Anadolu Beyliklari" nomi bilan tanilgan bir necha mustaqil turk knyazliklariga bo'linib
ketdi.
Vizantiya imperiyasi bilan chegaradosh mintaqada joylashgan yangi knyazliklardan birini Turkiya
rahbari Usmon I. boshqargan. U turk qabilalaridan tashkil topgan izdoshlari guruhi va ba'zi
63

vizantiyaliklar Islomni qabul qilganlar bilan birgalikda o'zlarining yaratilish kampaniyalarini
boshladilar. Imperiya.
Saksoniya daryosi bo'yidagi Vizantiya shaharlaridagi istilolari tufayli Usmon I knyazligi yanada
kuchliroq bo'ldi. Shunday bo'lsa-da, Usmonli davlatining boshlanishida uning kengayishi xususiyati
to'g'risida aniq ma'lumotlar mavjud emas, chunki dastlabki o'sishning tarixiy manbalari yo'q.
CHECK THIS OUT
Уролог без стеснения показала как поднять потенцию за 45 секунд!
Erostone
Недержание мочи у женщин лечится одним простым способом
Предстакапс
1 чашку на ночь и все. Живот втягивается за 5 дней! Рецепт
KETOform
Usmon I vafotidan keyin Usmonli hukmronligi Anadolu va Bolqon yarim orollariga tarqaldi.
Usmonning o'g'li Orxan G'oziy Anadoloning shimoli-sharqida Bursani egallab olib, uni Usmonli
imperiyasining poytaxtiga aylantirdi va Vizantiya nazoratini pasaytirdi.
U erdan Usmonli ekspansiyasi yaqinlashib qoldi; Mintaqadagi Serbiya hokimiyatiga barham berildi,
Vizantiyaning sobiq erlari ustidan nazorat qo'lga kiritildi va Konstantinopolni egallash maqsadi
qo'yildi.
Konstantinopolni bosib olgan Mehmed II
1402 yilda Vizantiya sharqdan Usmonli Anatoliyaga bostirib kirgan Turkiya-Mo'g'uliston rahbari
Temurning paydo bo'lishi bilan vaqtincha tinchlandi. Anqara jangidan so'ng Temur Usmonli
kuchlarini mag'lubiyatga uchratdi va imperiya tashkilotini beqarorlashtirdi.
Biroz vaqt o'tgach, taxminan 1430 va 1450 yillarda Usmonlilarga yutqazgan ba'zi Bolqon hududlari
Sulton Murod II tomonidan tiklandi va imperiya yana barqarorlashdi.
CHECK THIS OUT
Уролог без стеснения показала как поднять потенцию за 45 секунд!
Erostone
64

Недержание мочи у женщин лечится одним простым способом
Предстакапс
1 чашку на ночь и все. Живот втягивается за 5 дней! Рецепт
KETOform
1453 yil 29-mayda Murod II ning o'g'li Mehmed davlatni qayta tuzishga muvaffaq bo'ldi, harbiy
kuchlarga buyruq berdi va nihoyat Konstantinopolni bosib olib, uni imperiyaning poytaxtiga
aylantirdi.
Mehmed pravoslav cherkoviga Usmoniylar avtonomiyasini qabul qilish evaziga o'z avtonomiyasini
va o'z erlarini saqlab qolishlariga ruxsat berdi. Pravoslav cherkovi muxtoriyatni qabul qilishni afzal
ko'rdi, chunki ular Venetsiya hukumati bilan yomon munosabatda bo'lishdi.
XV-XVI asrlar orasida Usmonli imperiyasi yaqinda kengayish davriga kirdi. Ushbu bosqichda millat
bir necha asrlar davomida sulton tomonidan mutlaq hokimiyat saqlanib kelinayotgan patrimonial
boshqaruv tizimiga aylantirildi.
Geografik joylashuvi
Usmonli imperiyasining hududiy kengayishi
Usmonli imperiyasi XIV-XX asrlar davomida Janubi-Sharqiy Evropa, G'arbiy Osiyo va Shimoliy
Afrikaning ayrim qismlarini nazorat qilib, bugungi kunda mustaqil davlatlar sifatida tanilgan
hududlar to'plamini qamrab olgan. Uning kattaligi shunday ediki, imperiya uchta qit'ani qamrab
olishga qodir edi.
XVI-XVII asrlarda Usmonli imperiyasi g'arbda Marokash Sultonligi, sharqda Fors va Kaspiy dengizi,
shimolda Habsburglar va ikki millat respublikasi (Polsha-Litva) hukmronligi bilan chegaradosh edi.
Sudan, Somali va Diriya amirligi hududlari bilan janubda.
Usmonli imperiyasi o'z kuchida boshqa vassal davlatlardan tashqari 29 viloyatga ega edi.
Vizantiya imperiyasidan qolgan narsalarni, shuningdek Bolgariya va Serviyani egallab olmaguncha
Anadoludagi kichik turk davlatlaridan biri sifatida boshlandi.
Boshqa tomondan, Bursa va Adranopolis Usmonlilar qo'liga o'tdi va Bolqonlardagi g'alabalar
G'arbiy Evropani Usmonli imperiyasining ekspansionist xavfi to'g'risida ogohlantirdi. Oxir-oqibat
imperiya Konstantinopolni egallab oldi, u hozirgi Istanbul deb nomlanadi.
65

Umumiy xususiyatlar
Til
Imperiyaning rasmiy tili "Usmonli turkchasi" bo'lgan, bu til fors va arab tillariga katta ta'sir
ko'rsatgan. Usmonli turkchasi imperiyaning boshidan keyingi yillariga qadar davom etgan harbiy til
edi.
Biroq, imperiya hududlarida juda ko'p lahjalar mavjud edi; ular orasida: bosniya, alban, yunon, lotin
va yahudiy-ispan tillari, qadimgi ispan tilidan olingan til. Davlat idoralariga murojaat qilish uchun
Usmonli turkchasidan foydalanish kerak edi.
Bundan tashqari, imperiyada katta ahamiyatga ega bo'lgan ikkita qo'shimcha til mavjud edi.
Ulardan biri fors tili bo'lib, ularda yuqori ma'lumotli odamlar so'zlashadi va arabiston, Arabiston,
Iroq, Kuvayt va Shimoliy Afrikaning ba'zi joylarida islomchilar uchun ibodat qilish uchun
foydalanilgan.
Arxitektura
Usmonli me'morchiligiga fors, Vizantiya, yunon va islom me'morchiligi kuchli ta'sir ko'rsatgan.
Lolalar davrida Usmonlilar tomonidan G'arbiy Evropaga yo'naltirilgan harakat Barok, Rokoko va
ushbu mintaqalarning boshqa uslublari ta'siri ostida bo'lgan.
Biroq, Usmonli me'morchiligi shaharni rejalashtirish va kundalik jamiyat hayoti uchun masjidlar
qurishga qaratilgan edi. Bunga hozirda Istanbulda joylashgan Sulaymon masjidi misol bo'la oladi.
Adabiyot
Usmonli adabiyotidagi ikkita asosiy oqim she'riyat va nasr bo'lib, she'riyat ustun oqim edi. Analog
janrlar Divan she'riyati kabi turkiy mashhur adabiyotda mavjud edi; vaqt ichida musiqaga qo'shilib,
kuylangan she'rlar to'plami.
XIX asrga qadar Usmonli nasri Divanning yuksak ramziy she'riyati singari to'liq rivojlanmagan.
Nasrda qofiyalangan nasr qoidalariga rioya qilinishi kutilgan edi; nasrning bir turi arab tilidan kelib
chiqqan, shuning uchun Usmoniy uslubi u qadar mashhur bo'lmadi.
Frantsiya bilan tarixiy aloqalar tufayli 19-asrning ikkinchi yarmida frantsuz adabiyoti Usmonli
adabiyotiga mutlaq ta'sir ko'rsatdi; G'arbda rivojlangan romantizm, realizm va naturalizmning
ta'siri.
66

Musiqa
Usmonli mumtoz musiqasi Usmonli elitasini tarbiyalashning muhim qismidir. Bu asosan Vizantiya
musiqasi, arman musiqasi, arab musiqasi va fors musiqasi aralashmasidan kelib chiqqan.
Pianino va skripka kabi Anadolu, O'rta Osiyo, O'rta Sharq va keyinchalik G'arb asboblarining
aralashmasi ishlatilgan.
Poytaxt va imperiyaning boshqa mintaqalari o'rtasidagi geografik va madaniy bo'linishlar tufayli
Usmonli musiqasining ikki turi paydo bo'ldi: Usmonli klassik musiqasi va Usmonli xalq musiqasi.
Har bir viloyatda xalq musiqasining alohida turi ishlab chiqilgan.
Bezaklar
Usmonli imperiyasi davrida miniatyura an'analari ommalashib ketdi, ular varaqlar yoki albomlarni
tasvirlash uchun bo'yalgan. Ularga fors san'ati va Vizantiya yoritish va naqqoshlik an'analarining
elementlari kuchli ta'sir ko'rsatdi. Xitoy san'atining jihatlari ham oshkor bo'ladi.
Boshqa bir bezak uslubi Usmonli yoritgichi bo'lib, u saroy ma'murlarining rasmli qo'lyozmalarida
yoki sulton qo'lyozmalarida ishlatiladigan dekorativ shakllar bilan ifodalangan.
Ushbu qismlar islom xattotligi bilan tayyorlangan va qog'ozga marmar to'qimalariga o'xshash
to'qimalarni berish texnikasi yordamida bog'langan.
Usmonli gilam to'qish Usmonli imperiyasi san'atida muhim ahamiyatga ega edi. Ularga diniy
ramziy ma'no va rang-barang bezaklarning boshqa turlari yuklangan.
Gastronomiya
Usmonli gastronomiyasi asosan poytaxtga yo'naltirilgan; Imperatorlik saroyida tajriba o'tkazish va
turli xil taomlar yaratish uchun imperiyaning turli mintaqalaridan eng yaxshi oshpazlarni olib kelish
orqali takomillashtirildi.
Saroydagi gastronomik tajribalardan boshlab, retseptlar Ramazon voqealari orqali butun Usmonli
imperiyasiga tarqaldi.
Usmonli gastronomiyasining ta'siri yunon, Bolqon, Armaniston va Yaqin Sharq oshxonalari
lazzatlari aralashmasidan kelib chiqadi.
sport
Usmonli imperiyasida eng mashhur sport turlari ov qilish, turk kurashi, kamondan otish, otda
yurish, nayza uloqtirish va suzish edi.
67

19-asrda Konstantinopolda futbol sport klublari o'z o'yinlari bilan juda mashhur bo'ldi. Vaqt
xronologiyasiga ko'ra asosiy futbol jamoalari quyidagilar edi: "Beshiktosh Jimnastik" klubi,
"Galatasaroy" sport klubi, "Fenerbaxche" sport klubi va "Ankaragücü" MKE.
Madaniyat
Usmonlilar o'zlari bosib olgan mintaqalarda ba'zi an'analar, san'at va madaniyat muassasalarini
o'zlashtirdilar va ularga yangi o'lchovlar qo'shdilar.
Usmonli turklari tomonidan me'morchilik, gastronomiya, musiqa, ko'ngil ochish va hukumat kabi
sohalarda oldingi imperiyalarning ko'plab urf-odatlari va madaniy xususiyatlari qabul qilindi,
natijada Usmonlilarning o'ziga xos yangi madaniy o'ziga xosligi paydo bo'ldi.
Madaniyatlararo nikohlar ham o'ziga xos Usmonli elitar madaniyatini yaratishda muhim rol o'ynadi.
Din
Islom
Ishonishicha, turkiy xalqlar deyarli to'liq Islomni qabul qilishdan oldin, ma'naviy dunyo bilan o'zaro
aloqada bo'lish marosimlaridan iborat bo'lgan shamanizm ta'limotlarini amalda qo'llashgan.
Saljuqiylar va Usmonlilardan kelganlar XI asrdan boshlab asta-sekin Islomni qabul qilishdi va dinni
Anatoliyaga olib kelishdi.
Konstantinopol zabt etilgandan va Yaqin Sharqdagi arab mintaqalari bosib olingandan keyin Islom
imperiyaning rasmiy diniga aylandi.
Islomning eng yuqori mavqei xalifalik tomonidan shakllantirildi; "xalifa" nomli islomiy ma'mur.
Usmonlilar uchun Sulton dindor musulmon sifatida xalifalik lavozimiga ega bo'lishi kerak edi.
Xristianlik va yahudiylik
Musulmonlar boshqaruvi ostida bo'lgan Usmonli imperiyasiga ko'ra, nasroniylarga ibodat qilish va
maqtash huquqi kabi ba'zi cheklangan erkinliklar kafolatlangan. Biroq, ularga qurol olib yurish, ot
minish va boshqa qonuniy cheklovlar taqiqlangan.
Usmonli jamiyatidagi barcha kafolatlarni ta'minlash uchun ko'plab nasroniylar va yahudiylar
Islomni qabul qilganlar.
Pravoslav nasroniylar uchun ham, yahudiylar uchun ham "millatlar" tashkil etildi. "Mijo" atamasi
turli diniy jamoalarning qonunlari hurmat qilinadigan tizimni nazarda tutgan.
68

Pravoslav millati siyosat va tijoratda turli xil imtiyozlarga ega edi, ammo musulmonlarga
qaraganda ko'proq soliq to'lashi kerak edi. Boshqa tomondan, xuddi shunga o'xshash millatlar
Usmoniy ravvini yoki boshlig'i huzurida bo'lgan yahudiylar jamoasi uchun tashkil etilgan.
Iqtisodiyot
Iqtisodiy rivojlanish uchun migratsiya
Sultonlar Mehmed II va uning o'rnini egallagan Bayezid II, Bursa, Edirne, Konstantinopol va
imperiyaning asosiy poytaxtlarini rivojlantirish siyosatini ataylab olib borish uchun Evropaning turli
qismlaridan yahudiylarning ko'chib kelishini rag'batlantirdilar.
Evropaning turli joylarida yahudiylar nasroniylar tomonidan ta'qibga uchragan, shuning uchun
Usmonlilar ko'plab immigrantlarni shaharlarning rivojlanishi uchun kutib olishgan.
Savdo yo'llarining ochilishi
Usmonli imperiyasi va G'arbiy Evropa o'rtasidagi munosabatlar G'arbiy Evropa tomonidan dengiz
yo'llarining ochilishi tufayli yaxshilandi. Angliya-Usmonli shartnomasidan so'ng Usmonlilar frantsuz
va ingliz raqobatchilari uchun bozorlarni ochdilar.
Tijorat markazlari va marshrutlarning rivojlanishi shaharlarni imperiyada ishlov beriladigan er
maydonlarini hamda xalqaro savdoni kengaytirishga undaydi. Usmonlilar oshkoralikning
afzalliklarini ko'rib, kapitalistik va merkantil tizimlarning maqsadga muvofiqligini tahlil qildilar.
Usmonlilarning erkin savdosi
Xitoy, Yaponiya va Ispaniyaning protektsionizmiga taqqoslaganda Usmonli imperiyasi tashqi
import uchun ochiq savdo siyosatiga ega edi. Shunga qaramay, Usmonlilarning erkin savdosi
imperiyada deindustrializatsiya qilinishiga hissa qo'shdi.
Tooman imperiyasi 1536 yilda imzolangan birinchi shartnomalardan buyon import va eksport
uchun tariflarni 3 foizgacha pasaytirdi.
Siyosiy tashkilot
Usmonli imperiyasining davlat tashkiloti
19-20 asrlardagi islohotlardan oldin Usmonli imperiyasining davlat tashkiloti harbiy ma'muriyat va
fuqarolik ma'muriyatiga asoslangan edi. Sulton markaziy hukumat tomonidan tavsiflangan oliy
hukmdor edi.
Fuqarolik ma'muriyati mahalliy ma'muriy birliklar o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan va fuqarolik
hokimiyati tomonidan amalga oshiriladigan viloyat tizimiga asoslangan edi.
69

Imperial Haram
Imperial Haram sultonlarning xotinlari, xizmatchilari, qarindoshlari yoki sultonning kanizaklari,
umuman ayollardan iborat edi. Ushbu raqamning asosiy maqsadi to'g'ridan-to'g'ri tushishni davom
ettirish uchun Usmonli taxtida erkak merosxo'rlarning tug'ilishini ta'minlash edi.
Haram Usmonli sudining eng muhim siyosiy vakolatlaridan biri hisoblangan. Imperatorlik
Haremidagi eng yuqori hokimiyat Valide Sulton (ona Sultona) bo'lib, u uydagi boshqa ayollarni
boshqargan.
Divan
Usmonli davlati siyosatida Divan nomi bilan tanilgan bir qator maslahatchilar va vazirlar bo'lgan.
Dastlab, bu qabila oqsoqollaridan iborat edi; ammo uning tarkibi harbiy ofitserlar, diniy
maslahatchilar va siyosatchilar tarkibiga kiritilgan.
Keyinchalik, 1320 yilda sultonning ma'lum vazifalarini o'z zimmasiga olishga "Buyuk Vizier" figurasi
tayinlandi. Divan kengash bo'lib, uning vaziri imperiya siyosati bilan uchrashgan va bahslashgan.
Sulton vazirning maslahatini inobatga olgan bo'lsa-da, divanga bo'ysunishi shart emas edi.
Ijtimoiy tuzilish
Ulamo
Ulamolar diniy muassasalarda ta'lim olgan taniqli donishmandlar edilar. Sunniy islomda Ulamalar
Islomiy ta'limot va qonunlarni diniy bilimlarning tarjimoni va uzatuvchisi hisoblangan.
Yangisarlar
Yangisariylar sultonlarning ichki qo'shinlarini tashkil etgan elita piyoda qo'shinlari edi. Birinchi
korpus Murod I qo'mondonligi ostida 1362-1389 yillarda tuzilgan deyishadi.
Ular xristianlik e'tiqodlari uchun o'g'irlangan yosh qullardan iborat bo'lib, keyinchalik o'z ixtiyori
bilan Islomni qabul qildilar. Guruhning asosiy xarakteristikasi qat'iy tartib va intizom edi.
Tegirmonlar
Milletlar asosan yunonlar, armanlar va yahudiylar bo'lib, ular ko'p sonli etnik va diniy ozchiliklardan
iborat edi. Ular o'zlarining hokimiyatiga ega edilar va boshqa aholidan ajralib turdilar.
Har bir joyda ular o'zlarini boshqarar, o'z tillarida muloqot qilar, o'z maktablarini, madaniy va diniy
muassasalarini boshqarar, shuningdek qolganlariga qaraganda ancha yuqori soliqlar to'lashar edi.
70

Shunga qaramay, imperator hukumati ularni himoya qildi va boshqa etnik guruhlar bilan ziddiyatli
to'qnashuvlarning oldini oldi.
Ayan
Ayanlar badavlat savdogarlar, Yangisariy garnizoni boshliqlari va muhim hunarmandlar gildiyalari
rahbarlaridan iborat elita tabaqasi edi. Bu, shuningdek, Istanbul hukumati uchun soliq yig'ish
huquqini sotib olganlardan iborat edi.
Ushbu mahalliy taniqli shaxslar XVI-XIX asrlarning boshlarida Usmonli imperiyasidagi er
uchastkalari ustidan turli darajadagi ma'muriy nazoratni olib borishgan.
Rad etish va tushish
Usmonli imperiyasining tanazzuli
Usmonli imperiyasining tarqatib yuborilishi 1876 yilgi konstitutsiyaning tiklanishi va Usmonli
parlamentining paydo bo'lishi bilan Ikkinchi konstitutsiyaviy davrdan boshlandi. Konstitutsiya
Usmonlilarga davlat muassasalarini modernizatsiya qilishga va tashqi kuchlarga qarshi qat'iy
turishga umid berdi.
Harbiy islohotlar zamonaviy Usmonli armiyasini qayta tiklashga yordam bergan bo'lsa-da, imperiya
1911 yilda Italiya-Turkiya urushida Shimoliy Afrikadagi bir necha hududlarni va Dokodaniyani
yo'qotgan. Bundan tashqari, 1912 yilgi Bolqon urushlarida Evropaning deyarli barcha hududlarini
yo'qotgan. va 1913 yil.
Usmonli imperiyasi Birinchi Jahon Urushidan oldingi yillarda doimiy notinchlikka, shu jumladan
1909 yildagi Usmonlilarning reaktsiyasiga duch kelishi kerak edi; Sulton Abdul Hamid II tomonidan
Ikkinchi Konstitutsiyaviy davrni buzishga urinish va qo'shimcha ravishda 1912 va 1913 yillardagi
ikki davlat to'ntarishi.
Usmonli imperiyasi va Birinchi jahon urushi
Usmonli imperiyasining Birinchi jahon urushidagi ishtiroki Usmonlilarning rus portlariga kutilmagan
hujumi bilan boshlandi. Ushbu hujumdan so'ng Rossiya va uning ittifoqchilari (Frantsiya va Buyuk
Britaniya) Usmonlilarga qarshi urush e'lon qilishdi.
Germaniya va Avstriya-Vengriya millati bilan bog'liq bo'lgan Usmonli imperiyasi urushning dastlabki
yillarida bir nechta muhim g'alabalarga erishdi.
1915 yilda Usmonlilar arman guruhlarini yo'q qilishdi, natijada taxminan 1,5 million arman o'ldi.
Arman genotsidi Birinchi Jahon urushi bilan parallel ravishda va uning oxirida sodir bo'lgan.
71

Shuningdek, ular "etnik tozalash" kampaniyasi doirasida yunon va ossuriy ozchiliklarni qirg'in
qildilar.
O'sha paytgacha Usmonli imperiyasi o'z hududlarining ko'p qismini Ittifoqchilarga boy berib qo'ydi.
1916 yildagi arablar qo'zg'oloni va bir necha yil davom etgan Turkiya mustaqillik urushidan so'ng
sultonlik tugatilib, so'nggi sulton Mehmed VI mamlakatdan chiqib ketdi. Xalifalik 1924 yilda
tugatilgan.
Insoniyatga qo'shgan hissalari
Ilm-fan
Taqi al-Din, Usmonli polimati, 1577 yilda Istanbul rasadxonasini qurgan; Bundan tashqari, u quyosh
orbitasining ekssentrikligini hisoblab chiqdi.
U bug 'mushukini yaratish orqali bug' energiyasi bilan tajribalar o'tkazdi: go'shtni qovurishni bug
'turbinalari orqali aylantiradigan mashina, bunday mashinalardan birinchilardan bo'lib foydalangan.
19-asrning boshlarida Muhammad Ali bug 'dvigatellarini sanoat ishlab chiqarishi, temirchilik,
to'qimachilik va qog'oz ishlab chiqarish uchun ishlatishni boshladi. Bundan tashqari, neft bug
'dvigatellari uchun asosiy energiya manbai hisoblangan.
Usmonli muhandisi Xoca Ishoq Afandi G'arbning zamonaviy ilmiy g'oyalari va ishlanmalarini joriy
etish bilan bir qatorda turk va arab ilmiy terminologiyasini ixtiro qilganligi uchun katta xizmatga
ega.
Boshqa tomondan, vaqtni bir necha daqiqada o'lchaydigan soat 1702 yilda Usmonli soatsozlik
ishlab chiqaruvchisi Meshur Shayx Dede tomonidan yaratilgan.
Dori
Sherafeddin Sabuncuoğlu, Usmonli jarroh, birinchi jarrohlik atlasining muallifi va Islom dunyosining
so'nggi buyuk tibbiy entsiklopediyasi. Bundan tashqari, u tibbiyot dunyosiga o'zining yangiliklarini
kiritdi.
Sultonlar
Murod I
Murod I 1360 yildan 1389 yilgacha hukmronlik qilgan Usmonli sultoni edi. Murod davrida Usmonli
imperiyasi birinchi yirik ekspansiyalardan birini amalga oshirdi (Anatoliyada va Bolqonlarda). Uning
ma'muriyati tufayli ushbu sohalarda Usmoniylar hukmronligi mustahkamlandi.
72

Bundan tashqari, u Vizantiya imperatori Jon Palaleologni Vizantiya imperiyasini o'z vassaliga
aylantirishga majbur qildi. Adrianapolis Edirne nomi bilan poytaxtga aylandi.
Mehmed II
Mehmed II 1444 yildan 1446 yilgacha, keyin esa 1451 yildan 1481 yilgacha hukmronlik qilgan
Usmonli sultoni bo'lib, u Konstantinopolni zabt etishga kirishdi va Venetsiya va Vengriyaning
betarafligini ta'minlaganida Vizantiyaliklarni ajratib olishga muvaffaq bo'ldi.
Uning hukmronligidan boshlab Usmonli imperiyasi keyinchalik muvaffaqiyatli kengayish va
dunyodagi eng qudratli davlatlardan birini kutib oldi. Oxir oqibat u Konstantinopolni Usmonli
imperiyasining poytaxtiga aylantirdi.
Buyuk Sulaymon
Sulaymon Sulton 1520 yildan 1566 yilgacha hukmronlik qilgan Usmonli sultoni edi. U shiddatli
harbiy yurishlarni olib bordi, imperiyani to'liq hajmiga etkazishga muvaffaq bo'ldi va Usmoniylar
tsivilizatsiyasining qonun, san'at sohalarida eng xarakterli yutuqlarining rivojlanishini nazorat qildi.
adabiyot va arxitektura.
Adabiyotlar
1. Usmonli imperiyasi, Vikipediya ingliz tilida (nd). Wikipedia.org saytidan olingan
2. Usmonli imperiyasi, Malkolm Edvard Yapp va Stenford Jey Shou "Britannica"
entsiklopediyasi uchun, (nd). Britannica.com saytidan olingan
3. Murod I - Usmonli, Usmonlilar veb-sayti, (nd). Theottomans.org saytidan olingan
4. Usmonli imperiyasi (1301 - 1922), BBC portali - Dinlar, (nd). Bbc.co.uk saytidan
olingan
5. Usmonli imperiyasi, tarix veb-sayti, (nd). History.com saytidan olingan
6. Usmonli imperiyasidan tortib to hozirgi kungacha turk tili haqida hikoya, "Turkiya
bilan biznes" (nd). Business-with-turkey.com saytidan olingan
7. Usmonli imperiyasidagi Islom, ingliz tilidagi Vikipediya, (nd). Wikipedia.org saytidan
olingan
8. Usmonli imperiyasidagi nasroniylik, ingliz tilidagi Vikipediya, (nd). Wikipedia.org
saytidan olingan
SUGGESTED NEWS
Уролог без стеснения показала как поднять потенцию за 45
секунд!
ERO ST ON E
1 чашку на ночь и все. Живот втягивается за 5 дней! Рецепт
73

KET OF OR M
Yotishdan oldin bitta osh qoshiq: bir oyda minus 27 kg!
FA TA LI TY
Недержание мочи у женщин лечится одним простым
способом
ПР ЕД СТ АКА ПС
Qandli diabetning asosiy raqibi aniqlandi! Buni sinab ko'ring
ДИАБ ЕТ ИК Ф ОРТ Е
В 65 выглядеть на 35 легко! Все морщины уйдут за ночь.
Рецепт тут
МО ЛО ДИЛ ЬН Ы Й С ПА С
Shifokorlar shokda! Bo`g`imlar va bel 4 kundayoq sog`ayib ketadi!
СУС ТА ФЛ ЕКС
Усмонийлар
05:00 / 24.02.2017 43875 pdf Ўқиш режими + -
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
УСМОНИЙЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ. ЭРТЎҒРУЛ. Турклар Ислом динини IX-X
асрлардан Ўрта Осиёда яшаётган пайтларидаёқ қабул қилган эдилар. Жануб
томон XI асрда силжий бошлаган туркларнинг бир шохобчаси Салжуқ
бошчилигида Форсда жойлашиб қолиб, 1055 йилда Бағдодни босиб олди.
Иккинчи шохобчаси – ғурийлар Қобулни эгаллаб, у ерда ўз ҳокимиятини ташкил
этдилар. Бошқа бир кичик шохобча Форс ва Ироқ орқали ўтиб, монголлар
истилоси даврида Фурот дарёсининг юқори қисми соҳилларида маълум
вақтгача қарор топдилар. У пайтда ҳали мусулмонлар ўз эътиқодлари учун
салибчиларга қарши жанг олиб боришаётган эдилар. Ҳамма жабҳаларда –
Кичик Осиёда ҳам, Шомда ҳам кўнгиллиларга эҳтиёж сезиларди. Туркларнинг
кўпгина гуруҳлари шу минтақада бориб-келиб юришди, айримлари элхонлар
ҳукмронлиги даврида бекликларни қўлга киритдилар. Ана шундай гуруҳлардан
бирига Усмон исмли турк саркори бош бўлиб, унинг тарафдорлари усмонли
турклар деб аталадиган бўлдилар (кейинроқ уларни оврупоча талаффузда
«усмонийлар» деб номлай бошладилар). У ўзи бошқарган кўплаб жанглардан
74

бирида ҳалок бўлганидан кейин ўғли Эртўғрул Кўнйонинг салжуқий султони
Алоуддин II хизматига ўтади. Жасур жангчилари билан донг таратган бу
туркларни султон византияликларга қарши савашда синаб кўрмоқчи бўлди. У
Эртўғрулни Мармар денгизининг жанубий соҳилида жойлашган Сўғундга бек
қилиб тайинлаб, унга чегара посбонлигини топширди. 1289 йили Эртўғрул вафот
этгач, қабилага бошчилик ҳамда чегара туманига эгалик қилиш унинг ўғли
Усмон ихтиёрига ўтди.
УСМОН I (1290-1326 йиллар). Усмон усмонийлар давлатининг асосчиси
ҳисобланиб, унинг номини турклар ҳозир ҳам ҳурмат билан тилга оладилар. У ўз
халқини буюклик даражасига кўтаришни орзу қиларди. Салжуқийлар ва
ғурийлар қўлга киритган ютуқларни яхши билган Усмон, нега менинг халқим
ҳам шундай улуғ тақдирга арзимас экан, деб ўйларди. Унинг олдида турган
ойдин вазифа Византия империясини тор-мор келтириш эди. У Ғарбга ўз
империяси сифатида қарамоқчи бўларди, бунга эришмоқ учун эса халқига куч-
қувват ато этиши зарурлигини яхши биларди. У византияликларни енгиб, ҳеч
бўлмаганда уларнинг Кичик Осиёдаги истеҳкомини – кўҳна Бурса шаҳрини ёки
Никодемияни забт этиб, лоақал кичикроқ мустақил бир амирликка эга бўлиб
олгач, Мармара денгизи орқали Триест таянч нуқтасини қўлга киритиши даркор
эди. Усмон ўғли Ўрхон билан биргаликда ана шуларнинг ҳаммасига эриша
олди. Саргузашт ишқибози бўлган кўпгина мусулмонлар, савдогарлар, ҳатто
яҳудийлар унга келиб қўшилдилар. Улар мададидан куч-қувватга тўлган Усмон
византияликларга қарши бир неча ғазавот уруши олиб бориши натижасида
Мелангнор шаҳрини забт этди ва унга Қаржаҳисар номини бериб, ўз пойтахтига
айлантирди. Сўнгра муҳим Бурса қалъасини қамал қилдики, бу шаҳар 1326
йили, яъни унинг вафоти йили таслим бўлди. Кичик бир давлатига амир бўлган
Усмон ўзини мустақил деб эълон қилиб, жонажон туркларини буюк мақсад
сари бошлаб борди. Уларга интилиш ва қаҳрамонона ҳаракатлар васият қилди.
Унинг ўрнини Ўрхон I эгаллади.
ЎРХОН I (1326-1359 йиллар). Ўрхон I Усмоннинг жасадини катта дабдаба билан
Бурса қўрғонидаги черковга дафн эттирди. Шундан буён масжидга
айлантирилган бу иморат турк султонларининг даҳмаси бўлиб қолди. Ўрхон
Никодемияни босиб олиб, у ерда биринчи турк мактабини очди. Ажойиб
фазилатлари билан яхши маълум Довуд ал-Қайсарий унга раҳбар этиб
тайинланди. Ўрхон отаси анъаналарини давом эттириб, 1330 йили Филокрин
яқинида византияликларга зарба берди, шаҳарни эгаллаб, у ерда мактаблар
ҳамда саноат корхоналарини очдирди. Миллатнинг ҳақиқий бунёдкори
сифатида у барча эски юнон билимгоҳларини сақлаб қолди: уларни Ислом
тартиб-қоидаларига мослаштириб, ўзиники қилиб олди. Қўшинларини қайта
қуриб, ғоят истеъдодли додхоҳ Қора Халил Жондорли Хайриддин Пошшони
уларга бош қилиб қўйди. Деярли бутунлай отлиқ аскарлардан иборат турк
қўшинлари учун янгича пойабзал кийишни урф эттирди. «Жоннисорлар» (дин
учун ўлимга ҳам тайёрлар) деб номланган ҳарбий қисм ташкил қилдики, у
кейинчалик шон-шавкати ҳамда чексиз садоқати жиҳатидан турк қўшинларида
энг яхши қисмга айланди. Унинг аъзолари жоннисорлар номини олдилар.
Дастлаб қарам насроний ўлкаларнинг фарзандларидан ҳам улар сафига
олишиб, алоҳида имтиёзли шароитларда таълим берилди. Бу йигитларнинг
кўпларидан машҳур додхоҳлар етишиб чиқди, уларнинг ҳаммаси мусулмон
саналарди. Султонга мутаассибларча содиқ кишилардан ташкил топган бу қисм
75

махсус қўшин сифатида донг таратди. Жоннисорлар қарийб уч юз йил
мобайнида етакчилик қилишиб, кейин айниб кетдилар.
ЎРХОН ВА ВИЗАНТИЯЛИКЛАР. Шу даврга келиб Византия империяси анча
кичрайиб қолганди. Аввалига салжуқийлар, сўнгра усмонийлар
византияликларни Кичик Осиёдан суриб чиқардилар. Жануби-шарқий
Овруподаги Византия императорининг давлати сербларнинг куч-қудратга тўлиб
келаётган давлати томонидан қулатилди. Булғорлар ҳам ҳужумга ўтдилар.
Венеъия давлатларини ҳамда Генуя Эгей денгизидаги бир нечта оролни
эгалладилар. Ана шундай бир пайтда император Андроникус III вафотидан
кейин (1331 йил) унинг беваси Анна император хоним бўлиб, Кантакузин исмли
кимса эса унга муваққат васийликни ўз зиммасига олди. Тез орада улар
ўртасида келиб чиққан низо натижасида Кантакузин Ўрхон I билан иттифоқ
тузаркан, унинг қизи Теодорага уйланиб, эвазига вақтинча олти минг кишилик
қўшин ажратиб беришни илтимос қилди. Кантакузин турк отлиқ аскарлари
ёрдамида Аннани енгиб, ўз рафиқаси билан биргаликда императорликка
кўтарилди. Тўрт йил ўтиб, 1349 йили серблар Византияга қарши қўлга қурол
олганларида император Константинопол маликаси билан биргалашиб, иккинчи
бор турк қўшинларини ёрдамга чақиришди. Ўрхон яна йигирма минг отлиқ ва
пиёда аскарлари билан мададга келди. Тўрт йилдан кейин Кантакузин
император хоним Аннанинг балоғатга етган ўғли Жон Палеолугос билан
жанжаллашиб қолиб, тағин қайнотасидан кўмак сўрашга мажбур бўлди. Бу гал у
Ўрхонга мамлакатнинг Халлеспонта деб аталган Оврупо қисмидаги Тзимпе
қалъасини ишониб топширди. Ўрхон ўз ўғли Сулаймонга ваколат бериб, кучли
ҳарбий қисм билан шу қалъага жўнатди. Тадбиркор йигит Сулаймон зилзила
сабабли Галлиполи қалъаси вайрон бўлганлигидан фойдаланиб, уни ҳам
эгаллади. Кантакузин бунга норозилигини баён қилганида Ўрхон тез-тез
кўрсатилиб турилган ёрдам олдида шу хароба қалъани арзимаган нарса, деган
фикр билдирди. Бундай муомала асло маъқул тушмаган император тўполон
кўтариб, насроний дўстлари – серб ва булғор қиролларидан ёрдам сўраганида
улардан рад жавобни олди. Бу воқеа византияликларнинг Кантакузинга
нисбатан ғазабини аланга олдириб юборди. Уни сотқинликда айблашиб,
тахтдан воз кечишга мажбур қилдилар. Фурсатдан фойдаланиб, Жон
Палеолугос турклар қалъани тарк этишлари учун жон куйдирди, лекин унинг бу
режаси рўёбга чиқолмай қолди. Чунки турклар у ерда маҳкам ўрнашиб олган
эдилар. Улар ҳозир ҳам шу ерда муқим яшаб келишяпти. Сулаймон отидан
йиқилиб қазо қилганида Ўрхон жуда қаттиқ куйинди. Унинг ўзи севимли
ўғлидан бир йил кейин, 1359 йилда вафот этди. У яхши раҳнамо, буюк
ташкилотчи, ажойиб маъмур ва миллатнинг вужудга келишида ҳақиқий бош
бўлган киши эди.
МУРОД I (1359-1381 йиллар). Ўрхон ўрнига Онодўлида хизмат қилаётган
пайтидаёқ Ангорани эгаллаган иккинчи ўғли Мурод келди. Ўрхон вафотидан
кейин савдогарларнинг оқий бирлашмаси ёрдамига таянган онодўлиликлар
қўзғолон кўтаришди. Мурод тезда орқага қайтиб келиб, қўзғолонни бостиргач,
Триест довонидан ошиб ўтиб, Демостикени ўзига қароргоҳ қилиб белгилади. Шу
ердан туриб у Болқон шаҳзодаларига қарши кўплаб чора-тадбирларни амалга
76

оширди. Мурод 1362 йили Адрианополни забт этиб, пойтахтга айлантиргач,
Константинополни Болқондан ажратиб олди. Сўнгра Болқон князликларини
кетма-кет қўлга кирита борди. Унинг Эвренос ва Лала Шалин исмли
додхоҳлари Тчорлу ва Кирк Килисса қалъаларини эгаллашди. Энди қўшин
тортиб келиш навбати Византия императорига етган эди, бироқ Мурод Эски
Бобо бўсағасида уни мағлубиятга учратиб, Филипполини ҳам қўлга киритди. У
ҳужумни тўхтатмаган ҳолда Болқон тоғларигача бўлган барча ерларни босиб
олди. Шу билан Мурод Болқон халқи қалбига титроқ соладиган раҳбарга
айланди, булғор қироли Шишам эса товон, солиқ тўлашга ҳам рози бўлди.
ТУРКЛАРГА ҚАРШИ ДАСТЛАБКИ САЛИБ УРУШИ. Салиб юришлари якун топган
эди. Шом забт этилиб, яна қўлдан чиқарилганди. Салибчиларнинг
Фаластиндаги сўнгги қалъаларини мамлуклар тортиб олганларидан буён юз
йиллаб давр ўтиб кетган бўлса-да, Папа ғарб салибчиларининг маънавий отаси
сифатида ҳали ҳам маънавий тазйиқ ўтказиб туришга қодир эди. Шундай
қилиб, Византия императори ёрдам сўраб мурожаат қилганида Папа Урбан V
Оврупо тождорлари эътиборига эски шиорни ҳавола қилди. Жавоб ҳам
илгаригидек бўлди. Мусулмонлар дегани қандай халқ ўзи? Уларни монголлар
синдира олмаган, торторлар йўқ қилолмаган бўлса!.. Мана яна бош кўтариб
чиқишяпти. Бу гал Оврупонинг бошқа бир бурчагидан... Бу саволлар ҳамманинг
ақлини банд қилган эди. Салибчилар йиғилишиб, бошчи қилиб сайлашган
Асмодеус Савойский ўз ҳарбий денгиз кучлари ва қўшинларини ҳозирлаб,
Галлиполини босиб олганида турклар унга ҳужум қилиб, ҳайдашлари билан
салиб юриши ҳам тугади. Лекин бу туркларга қарши юришларнинг сўнггиси
эмасди. Шундан кейин Болқон давлатлари Сербия қироли раҳнамолигида
бирлашиб, турклар қароргоҳига ҳужум қилдилар. 1371 йилда Мариъа дарёси
яқинида ниҳоятда катта жанг бўлиб ўтди. Серблар ва уларнинг иттифоқчилари
тор-мор келтирилиб, Мурод Македонияни эгаллади. У энди ҳатто Албания ва
Юнонистонга ҳам юришлар уюштира бошлади. У Болқонда беқиёс катта
қудратга эга бўлганлиги натижасида Константинопол императори Жон
Палеологус турк султони қарамлигига тушиб қолди.
ЗАФАРЛАР ДАВОМИ. КОСОВО ЖАНГИ (1389 йил 20 июн). Муроднинг
додхоҳлари, айниқса, Хайриддин Жондорли ва Ҳожи Элберзи амирнинг ўзи
сингари дилбар кишилар эди. Улар навбатдаги янги ғалабалари арафасида
муайян тадбирларни амалга оширдилар. Румелия пойтахти София 1385 йилда,
Ниш шаҳри 1386 йилда қўлга киритилди. Бу ғалабалар туфайли турклар кучига
куч қўшилиб, Сербия қироли Лазар ҳам Мурод I га итоат қиладиган бўлди.
Италия жумҳуриятлари Муроддан савдо-сотиқ шартномаларини қўярда-қўймай
талаб қила бошладилар. Генуя жумҳурияти эса у билан биринчи бўлиб савдо
битими тузди. 1388 йили Венеъия бундан намуна олиб, Мармар денгизи орқали
сузиб ўтиб, Русия ҳамда Қора денгиз соҳилидаги бандаргоҳлар билан савдо-
сотиқ қилиш ижозатига эришди. Булғор подшоҳи Шишам III унга синглисини
хотинликка бериб, иттифоқ тузган бўлса ҳам, Болқондаги бошқа давлатлар,
серблар ва боснияликлар тазйиқи остида туркларни олға боришдан тўхтатишга
яна бир бор уриниб кўрди. У жуда катта қўшинни сафарбар этганлиги
натижасида насронийлар бироз устунлик қилган бўлсалар-да, додхоҳ
77

Хайриддин Жондорлининг ўғли Али Пошшо Тирново ва Шумлу шаҳарларини
босиб олди. Шундай пайтда бошқа бир иттифоқ вужудга келиб, Болқондаги
барча давлатлар туркларга қарши уюшдилар. Серблар, булғорлар,
боснияликлар ҳамда валахияликлар серб қироли Лазар саркардалигида
бирлашувлари натижасида 1389 йил 20 июнда Косовода буюк жанг бошланиб
кетди. Турклар иттифоқчиларини тор-мор қилиб, уларга қақшатқич зарба
бердилар. Мурод жангда қурбон бўлди, лекин унинг ўғли шаҳзода Боязид
олишувни давом эттирди. Қирол Лазар ҳам савашда ўлдирилиб, уруш тамом
бўлди.
МУРОДНИНГ ЮТУҚЛАРИ. Усмон усмонийлар отаси, Ўрхон эса подшоҳлик
асосчиси ҳисобланса бўлади. Лекин шу подшоҳликни империяга айлантирган
киши Мурод I эди. Бу буюк фотиҳ Болқон халқларининг адабини шу даражада
бериб қўйдики, турклар Овруподаги ҳар бир уйда оғиздан тушмайдиган бўлиб
қолди. Жасурлик, қатъият ва тадбиркорлик унга хос хусусиятлар эди. У,
шунингдек, яхши дипломат ҳисобланарди. Истило натижасида нимагаки
эришган бўлса, ҳаммасини шартнома ёки иттифоқ тузиш ёхуд савдо битимлари
воситасида қўлга киритди. У ўғли Боязидни Кариме (Қрим) амирининг қизига
уйлантириб, қудасига тегишли давлатнинг бир бўлагини келиннинг сепи-
совғаси сифатида ўзига қўшиб олди. Ҳамид давлатининг ҳар қисмини сотиб
олиб, Кичик Осиёда ўз тасарруфи доирасини кенгайтирди. Урушда у
душманларига даҳшат соларди. Унинг даврида турк қўшинлари Дунай дарёсини
ҳам кечиб ўтдилар. Қўшинлари эса Оврупода пешқадам эди. У шон-шараф
анъаналарини мерос қилиб қолдирдики, авлодлари уларни узоқ давр давомида
авайлаб-асрадилар.
БОЯЗИД I (1389-1402 йиллар). Мурод ўрнига келган шаҳзода Боязид ўз
аждодларига хос бутун жасоратини намойиш қилди. У Косовадаги ғалабани
сабот билан охирига етказиб, сербларнинг янги қироли Стефанни таслим
бўлишга мажбур қилди. Қўшинлари бошида Валахияга (ҳозирги Руминия) кириб
олгач, унинг шаҳзодасини товон тўлашга мажбур этди. Бутун Булғория ҳам
туркларнинг тобора кенгайиб бораётган империяси таркибига кирди.
Боязиднинг ўғли Сулаймон Тирновони, Никополис, Велдин қалъаларини ва
Силистрияни эгаллаб, шу билан турклар Можаристон сарҳадларига чиқиб
олдилар. Султон бу давлатга ҳам қўшинларини йўллади. Жанубда унинг
денгиздаги кучлари Эгей оролларига ҳужумни бошлаб юбордилар.
Китобимизнинг IX бобида эслатиб ўтилганидек, у ўз бошига бало орттириб,
Византиянинг Кичик Осиёдаги сўнгги қўрғони бўлиб турган Филаделфияни ҳам
қўшиб олгач, бутун Кичик Осиёни забт этиб қўя қолиш тўғрисидаги хаёлга бориб
қолди. Бироқ шунгача Боязид Константинополни қамал қилиб турган эди.
Қамал саккиз йил (1391-1398 йиллар) давом этди. Шу давр ичида у бировларни
императорликка тайинлади, кимларнидир тахтдан ағдарди, лекин шаҳарни
босиб ололмади. Чунки Можаристон қироли Сигизмунд бошчилигида Оврупо
насронийлари туркларга қарши янги салиб юришини бошлаб юборган эдилар.
Болқондаги барча ҳукмдорлар ҳамда Англия, Фарангистон ва Олмониянинг
паҳлавон жангчилари салибчиларга қўшилдилар. Уларга Папа ҳам ён босди,
Можаристон ва Генуя тижоратчи давлатлари ёрдам беришди. 1396 йил 25
сентябрда Никополис учун бўлган жангда туркларни қарши олган салибчилар
78

мағлубиятга учрадилар. Турклар уларнинг қўшинларини том маънода қиймалаб
ташлашди. Шундан сўнг турк қўшинлари Юнонистон устига юриш қилиб, уни
ҳам босиб олдики, бу Боязид давлати шуҳратининг чўққиси бўлди. Шундай шон-
шуҳратдан эсанкираб қолган Боязид ўзидан устун Темурга қарши жанг бошлаб,
мағлуб бўлди ва тутқунликда ўлиб кетди. Унинг вафотидан кейин ўғиллари
орасида ўзаро олишув бўлиб, 1413 йилда шаҳзода Муҳаммад ғолиб чиқди.
МУҲАММАД (1413-1421 йиллар). Муҳаммад ҳаммаси бўлиб саккиз йилгина
мамлакатни бошқарди. Лекин бу йилларнинг ҳеч бири бекор ўтмади. Энг
аввало у усмонийлар империясида тартиб ўрнатди. Ўзларини ўнглаб олган
болқонликлар Боязид авлодларининг ўзаро талашувларидан фойдаланиб гоҳ у
ер, гоҳ бу ерда бош кўтара бошлаган эдилар. Муҳаммад султон бўлгач, ана
шундай кўтарилишларга қаттиққўллик билан чек қўйди. Лекин туркларга
ашаддий душман бўлиб қолган венеъияликлар шунга қадар Галлиполига ҳужум
қилиб, уни босиб олишга улгуришган эди. У қадар қудратли бўлмаган ҳарбий-
денгиз кучларига эга Муҳаммад Венеъиянинг денгиз кучларига қарши тура
олиш мақсадида бу мамлакат билан сулҳ битими тузди. Бироқ шу пайтда бошқа
муаммо келиб чиқди: мусулмонларга мансуб бир бидъатчи ўзини ҳалоскор деб
эълон қилди. Кичик Осиёдаги ғарбий соҳил бўйлаб ҳаракат бошлаган бу киши
Бадриддин Маҳмуд бўлиб, у асл соъиализм ғоясининг5 кўплаб тарафдорларини
йиғишга эришди. Султон Маҳмуд Бадриддинга қарши юборган қўшин
мағлубиятга учради. У бошлаган бошқа бир юриш ҳам барбод бўлди. Ниҳоят
шаҳзода Мурод Оврупо Туркиясининг саркардаси Боязид Пошшо ҳамроҳлигида
катта қўшинга бош бўлиб бориб, Бадриддин кучларини тор-мор келтирди ва
бидъатчиликни ҳам таг-томири билан тугатди. Муҳаммад қазо қилгач, Мурод
тахтга ўтирди.
МУРОД II (1421-1451 йиллар). Тахт эгаси Мурод ҳали жуда ёш эди. Насронийлар
уни ағдариб ташлашни осон кўрдилар. Туркларни яксон қилиш орзуси
овруполиклар қалбида пишиб етилган эди. Ўзини султон Боязиднинг ўғлиман,
бинобарин, Муродга амаки бўламан, деб овоза қилиб юрган Мустафо исмли
киши Константинопол императорига жуда қўл келиб, у қўзғолонга даъват билан
бирга қўшин ва пул бергач, Мустафо Муродга ҳужум қилиб, Адрианопол
остонасида ғолиб чиқди. Лекин Туркиянинг Осиё қисми ёрдамига таянган
Мурод Константинополга ҳужум қилди, император эса ёрдам сўраб Венеъияга
мурожаат этди. Венеъия денгиз кучлари унинг орқа томонидан шу қадар
шиддатли ўқ ёғдирдики, натижада Мурод ўзини қуршовда қолдирди. Венеъия
ҳатто Салоникини Юнонистондан ажратиб олиб, унинг билан иттифоқда турклар
эгаллаб турган жойларга ёпирилиб бордилар. Шу оралиқда Мурод
венеъияликларнинг Эгей денгизида эгаллаган мавқеларига қарши ўз денгиз
кучларини юборди. 1430 йили Салоникини қўлга киритган турклар у ерда туриб
қолмасдан, яна илгарилаб бориб Қибрисни ва Албаниянинг катта қисмини забт
этдилар. Ўша пайтда Венеъияда нотинчлик эди, чунки унга Милан давлати
ҳужум қилишга ҳозирланаётганди. Шу сабабли венеъияликлар чақириб олиниб,
ғолиблик Мурод иккинчига насиб қилди.
79

ЖОН ХУНЁДИ – МОЖАРИСТОН ҲИМОЯЧИСИ (1442 йил). Айни куч-ғайратга
тўлиб-тошган Мурод Можаристонга қўшин юборди, лекин унинг юриши ноқулай
вақтга тўғри келди. Можар халқи ўзига раҳнамо топган эди. Кўплаб ажойиб
фазилатлар соҳиби Жон Хунёди ана шундай зот бўлиб чиқди. Юртдошлари бу
ғоят машҳур саркарда бошчилигида жанг қилишдан ўзларида мамнуният
сезардилар. Хунёди садоқатли қўшинини туркларга қарши зафарли савашга
бошлаб борди. Бу ғалаба тўғрисидаги хабар бутун Оврупони қувонтирди. Ниҳоят
туркларни енга олган раҳбар ўзлари ичидан чиққанлигидан насронийлар
бениҳоя хурсанд эдилар. Шунинг учун улар янги салиб юришини бошлаш
фурсати етди, деган хаёлга бордилар. Папа ҳам зўр умидлар билан ҳамма ёққа
ўз хабарчиларини йўллади. Болқондаги барча халқлар бунга хушнудлик билан
жавоб бердилар. Можарлар, боснияликлар, валахияликлар ва серблар
аллақачон керакли жойда шай туришарди. Муқаддас ишдан поляклар ҳам
четда қолмадилар. Салибчилар бошида эса Жон Хунёди турарди. У Нишни
босиб олиб, София томон йўналди. Мурод олдида иккита имконият турарди.
Биринчидан, унинг қўшинлари аллақачон енгилган бўлиб, бундай катта кучга
муносиб қаршилик уюштиришга ҳозирча вақти йўқ. Жангга киришадиган бўлса,
яна мағлубиятга учраши мумкин. У аламли ечимга келиб, сулҳ тузиш
тўғрисидаги музокарага борди. 1443 йилги Шежедин сулҳига кўра, Мурод
Сербиядан воз кечиб, Можаристон қиролига Валахияни инъом этганидан кейин
ўн йилга тинчлик ўрнатилди. Бу доно қарор бўлса ҳам, Муроднинг дилини пора
қилганди. У номус ўтида қаттиқ куйинганлигидан ҳатто тахтидан воз кечиб, уни
ўн тўрт яшар ўғлига қолдирганича ўзи Онодўлига қайтиб келди.
1444 ЙИЛГИ САЛИБ ЮРИШИ. Оврупо тантана қилмоқда. Беҳад хурсанд Папа
кўнглидан «Мана ниҳоят туркларни ҳам тинчитдик», деган фикр ўтди. Насроний
ҳукмдорлар битимни тан олишмади, эҳтимолки, Папа салиб юришини олиб
бориш мақсадида шундай бўлиши учун оёқ тираб туриб олгандир. Можаристон
қироли барчанинг фикрини қабул қили, Булғорияга қўшин тортди. Бунга
венеъияликлар ҳам қўшилишга рози бўлдилар-у, бироқ салибчилар билан
Варнада бирлашиш учун ўз денгиз кучларини юбориш ниятида эканликларини
билдирдилар. Бу миллий буҳрон эди. Салибчилар ҳужумга ўтиб, империя хавф
остида қолди. Турк зодагонлари эса Муродга қўрқинчли миш-мишлар етказиб,
унинг йўлидан қайтишини ўтиниб сўрадилар. Ёлғизликдан зериккан Мурод
Адрианополни кесиб ўтиб, турк қўшинларига саркардаликни қабул қилди.
Бундан илҳомланган турклар қўрқув туйғусини унутдилар. Мурод салибчиларни
Варнада қарши олиб, тор-мор келтирди. Можаристон қироли Владислав жангда
ҳалок бўлди. 1448 йилда Жон Хунёди катта қўшин билан яна қайтиб келди,
бироқ Мурод 17 октябрда Косовода бўлиб ўтган иккинчи савашда уни енгиши
натижасида ўзининг барча ерларини қайтариб олди. Султоннинг номи яна
Оврупода ваҳима уйғотадиган бўлди.
МУРОД II – ҲУКМДОР. Кўпгина жозибали фазилатларга эга бу ғоят машҳур
султон усмонийлар империясига чексиз садоқатли раҳбар, йирик ҳарбий
саркарда ва донгдор инсон саналарди. У ўз хатти-ҳаракатларида қатъиятли,
адолатли, меҳр-оқибатли эди. Фан ривожини рағбатлантириб турарди, кўпгина
араб ва форс мумтоз асарлари унинг даврида турк тилига ўгирилди. Тобора
80

оммалашиб бораётган бу тилда насрий ва шеърий асарлар ёзила бошланди.
Мурод тақводор инсон бўлса ҳам, ғайридинлардан инсонпарварлик
муносабатларини аямасди. Насроний бандилар билан муомаласи унга халқаро
иззат-ҳурмат келтирди. Ҳамма жойда унинг фикри билан ҳисоблашардилар,
чунки билардиларки, у ҳеч қачон айтганидан қайтмайди. Мурод ажойиб
усмоний султонларидан бири эди.
МУҲАММАДНИНГ ЗАБТКОРЛИГИ (1451-1481). Энди тожу тахт энг йирик турк
султонларидан бирига – Муҳаммад алайҳиссалом динининг жонкуяри
сифатида Забткор номи билан шуҳрат қозонган Муҳаммад II га тегди. Тахтга
ўтирганида энди 21 ёшда бўлган бу йигит ўттиз йил подшоҳлик қилди. Амир
Муовия давридан бери кўплаб қамалларга бардош бериб, Ислом кучларига
таслим бўлмаган Константинополни босиб олишни ўзига мақсад қилиб қўйди.
Унинг императори туркларга қарам бўлиб, солиқ тўлаб турарди, шаҳар барча
овруполиклар учун ва, айниқса, юз эллик йил мобайнида турклар билан жангу
жадаллар олиб борган Шарқий Оврупо насронийлари учун очиқ эди. Илгариги
султонлар Босфорнинг Осиё қисмида, Константинополга бевосита яқин бўлган
Онодўли Ҳиссор деб номланган жойда қурдирган қасрини у Румели Ҳиссор,
яъни Оврупо саройи деб атади. Қалъа қуриб тугатилгач, Муҳаммад ўрта асрлар
охирида ўз номи билан боғлиқ машҳур бўлиб қолган қамалларидан бирини
амалга оширишга киришди.
КОНСТАНТИНОПОЛНИНГ БОСИБ ОЛИНИШИ (1453 йил). Эски шаҳарда 10 минг
аскар бор эди. Венеъияликлар ва юнонлар туркларнинг шу атрофдаги ҳарбий-
денгиз кучлари устунлигига қарамасдан, қуршовда қолганларга ёрдамга
келдилар. Шаҳар шарқ томондан ҳимоя қилинди. Чунки византияликлар йўғон
чўян занжир тайёрлатишиб, у билан Олтиншоҳ кўрфазини бирорта кема
киролмайдиган даражада тўсиб қўйган эдилар. Муҳаммад II шаҳарнинг
қувватли деворларини ғарбий ва шимолий томондан ўққа туттирди, бироқ
эпчил ҳарбий қисм унинг ўпирилган жойларини зудлик билан ямаб турарди.
Муҳаммад шаҳарнинг жанубидан ёки шарқидан кўринишга жазм этмади.
«Занжирни узишга уриниб кўрсаммикин?» Бунга ҳам имконият йўқ, чунки шаҳар
девори устига ўрнатилган тўплар тўппа-тўғри кўрфазни нишонга олиб
туришарди. Қани энди кемалари нариги томонда бўлса! Умуман уларни бошқа
соҳилда барпо этса бўлармиди? Йўқ, бўлмасди, сабаби у томонда бирорта
кемасозлик майдони йўқ. Улар қирғоқ бурунларига урилишлари ва қитъа
кўрсаткичи ёнидаги гирдобда соҳиллар орасида илиниб қолишлари мумкин
эди. Таваккал қилиб кўрсинми? У денгизчи муҳандисларга маслаҳат солди.
Улар бир синашиб боқишга, ўз навбатида Муҳаммад эса бунинг учун катта
мукофот беришга ваъдалашдилар. Қуруқлик оша етмишта енгил кемани Қора
денгизга судраб олиб келиб, тўлиқ жиҳозланган аскарлари ва замбараклар
билан сузишга қўйиб юбордилар. Унчалик катта бўлмаган бу денгиз кучлари
шаҳарга орқа томондан ҳужум қилишиб, қуршовни дарз кетдиришди.
Муҳаммад ғарб томондан зарба бериб, қалъа деворининг йиқитилган жойидан
эски шаҳарга бостириб киришга муваффақ бўлди. Қонли жангда сўнгги
император Константик ўлдирилди. Венеъияликлар ва генуяликларнинг
кемалари кўпгина насронийларни омон сақлаб қолдилар. Ниҳоят, қудратли
Константинопол шаҳри таслим бўлди. Бу воқеа катта сиёсий аҳамият касб
81

этмади, чунки турклар юз йиллар мобайнида Болқонда хўжайинлик қилиб
турдилар. Лекин мазкур ғалабанинг бошқача бир аҳамияти бор эди. Қадимий
маданият соҳиби бўлган бу шаҳар собитқадам черков маркази ва азалий
императорлар маскани бўлиб бўлиб келганди. Унда бутун Оврупо ардоғидаги
Авлиё София кафедрал собори жойлашган. Шу сабабдан ҳам шаҳарнинг қўлдан
кетишидан бутун қитъа оғир қайғуга чўмди. Ойдинлар шаҳарни тарк этишаркан,
қадимий адабий хазинани ўзлари билан олиб кетиб, Оврупони бойитдилар.
Бироқ қитъа аҳолиси бу йўқотишни ҳеч қачон унута билмади ва туркларни ҳам
авф эта олмади. Шу даврдан бошлаб Овруподаги ҳар бир қўл туркларга қарши
чўзилаверадиган бўлди. Қитъадаги барча халқлар бирин-кетин улар билан
курашиб чиқдилар, шу тариқа уруш тўрт юз йил давом этди. Насронийлар 1492
йили Ғарнотадаги сўнгги мусулмон подшоҳлигини барбод қилмагунларича унга
ҳужум қилавериб аламларидан чиқдилар.
МУҲАММАД ФОТИҲ. Бундай унвонга у фақат Константинополни забт этганлиги
учун эмас, балки кўп марталаб зафар қучганлиги туфайли сазовор бўлган.
Хунёди ҳали турк ерларига юриш қилиб турарди. Муҳаммад ҳам ўз навбатида
1456 йилда Сербиянинг пойтахти Белград шаҳрини қамал қилди. Шундай бир
пайтда Хунёди вафот этиб, Муҳаммад эса ғолибона юришини давом эттирди. У
1458 йилда Сербияни, 1458 ва 1461 йиллар оралиғида Босния билан
Ҳеръеговинани эгаллади. Бу минтақаларда кўпчилик Ислом динини қабул
қилди. Шу йиллари туркларнинг денгиз кучлари Эгей баҳридаги оролларни
босиб олди. Бироқ ҳар қадамда Венеъия ва Генуяга мададкор бўлиб келаётган
машҳур Искандар бошчилигидаги Албания бир чеккада қолаётган эди.
Искандарбек вафотидан кейин 1467 йили бу малакат ҳам босиб олинди. Ана шу
ғалабалар Оврупони таҳликага солиб қўйди. Мусулмонларнинг бошқа бир
шохобчаси қитъада шарқ томондан ҳам хуруж қилаётган эди. Венеъия,
айниқса, ташвишга тушиб қолди. Усмонийлар Византияга қарам барча Эгей
оролларини эгаллаб, Венеъия билан Русиянинг кўпгина тижорат бозорлари
жойлашган Қора денгиз бандаргоҳларига олиб борадиган савдо йўлини ёпиб
қўйдилар. Ҳаяжонга тушган Папа яна «Насронийлар хавф остида!» деган эски
даъват билан навбатдаги салиб юришини уюштиришга чоғланди. У ҳатто
маълум натижага эришди ҳам. Можаристон билан Венеъия жангга ҳозирлик
кўра бошлашди, бироқ бундан ҳеч нарса чиқмади. Бетайинликдан чарчаган
турклар орқага қайтиб кетдилар. 1469 йили Долматия ва Хорватия, 1470 йили
Адриатика денгизидаги Негропарте бандаргоҳи эгалланди. Венеъияликлар
Форс билан иттифоқ тузиб, шоҳни шарқдаги туркларга қарам ўлкаларга ҳужум
қилишга тезлашди. Форслар жангга отландилар, лекин турклар 1473 йилида
Эрзинжонда уларга зарба берганларидан кейин Венеъия томонга бурилиб,
шимолий Албаниядаги бир қанча шаҳарларни ҳам қўлга киритдилар. Венеъия
денгиз кучлари Скутарига ҳужум қилди, турк денгизчилари эса Адриатикага
сузиб кирганларича Венеъиянинг ўзини нишонга олишиб, уни муомалага
ўргатиб қўйганликларидан ташқари кўп кулфатларга сабаб бўлган урушга чек
қўйган сулҳ битими имзоланишига ҳам бошлаб келдилар. Турклар юқори
Албанияни, Негропартени, Эгей оролларини ишғол қилдилар. Қора денгизда
савдо қилиш ижозати учун Венеъия ҳар йили султонга 10 минг дукат тўлаб
туришга рози бўлди.
82

МУҲАММАДНИНГ ҲУКМДОРЛИГИ. Муҳаммад фотиҳликда ҳам, маъмур
сифатида ҳам буюк эди. Константинополни эгаллагач, у насронийлар ва
юнонларга шаҳарда қолишга рухсат берди, ҳатто юнонларнинг қабила бошлиғи
Геннадиосни турк ерларидаги барча насронийларнинг дин пешвоси сифатида
қабул қилди, арман черковини ҳам эътироф этди. Янги сарой ҳамда подшоҳ
қулларини ўқитиш учун мактаб қурдирди ва янгича ўқув тартибини жорий этди.
Хорижий юртларнинг элчиларини султонга рўпара бўлишларига қадар қабул
қилиб туриш учун бош вазирга ўз саройига эга бўлиш ихтиёри берилди. Бу сарой
Боби Али (Катта дарвоза), Оврупода эса «Гранд гейт» ёки «Сублим порте» деб
ном олган. Куч-қувватга тўлган Муҳаммад улуғ ниятлар билан яшарди. У,
шунингдек, шеърият ва санъатга ихлос қўйган маданиятли киши эди. Ислом
тадқиқотларига зўр мухлис бўлган Муҳаммад, айниқса, форс шеъриятини жуда
севарди, юнон маданиятига қойил қоларди. Бир куни унга Рагуси шаҳридан
юнон қўлёзмаларини ҳадя қилиб келтиришганди. У ҳуқуқшуносликни йўлга
қўйди, мактаб очдирди, масжидлар ва касалхоналар қурдирди, ғоят илғор
дунёқарашга эга бўлганлиги учун фанлар ва билим соҳасига ҳомийлик қилиб
турар, фозилу фузалолар билан мулоқотдан жуда роҳатланар эди. У бутун
Оврупода ажойиб инсон сифатида танилди. Венеъиялик рассом Беллини унинг
тасвирини акс эттирган.
САЛИМ I (1512-1520 йиллар). Муҳаммад ўрнига келган унинг ўғли Боязид отаси
каби жанговарлик фазилатларига эга бўлмаса-да, ақлий меҳнатни ва санъатни
севишда ундан қолишмасди. Унинг султонлик даврида венеъияликлар
Қибрисда ўзларига қўрғон яратиб, шу ердан туриб турклар билан олишмоқчи
бўлдилар, бироқ турк адмирали Камол Раис денгиздаги катта жангда уларни
енгиб чиқди. Турк денгизи кучлари Лепантони, Модонни ва Юнонистоннинг
ғарбий соҳилидаги Коронни забт этди. Умуман турк қўшинлари Венеъиянинг
асосий ҳудудига кириб, Вайсенъиягача етиб борди. Турклар учун жуда муҳим
бўлган шундай бир пайтда Венеъия сулҳ сўради. Боязид салтанатининг охирги
йилларида ўғиллари унга қарши қилич кўтариб чиқдилар. Ўзаро олишувларда
катта шаҳзода Салим ғолиб келди. У ўзининг буюк жангчи эканлигини кўрсатиб,
форс шоҳи Исмоилни енгди, сўнгра Шом томон от сурди. Шоҳ Исмоилнинг дўсти
билан мамлук Султон Консоч ал-Ғурий унга катта қўшин билан қарши чиқди.
Шунга қарамасдан, 1516 йил 24 августда Марж Дабиқда Салим мамлуклар
устидан ғолиб чиқди. Консоч жангда ҳалок бўлиб, Салим Ҳалаб ва Дамашқни
истило қилди. Янги мамлук султони ўзи устидан Салимнинг ҳукмронлигини тан
олмаганлиги оқибатида Салим 1517 йил 22 январда Мисрга бостириб бориб,
Қоҳирани эгаллади. Буржи мамлуклар империяси қўлга киритилиб, уларнинг
сўнгги султони Туманбей қатл этилди. Қоҳирага турклардан додхоҳ-ҳоким
тайинланиб, унга ҳарбий қисмлар ажратиб берилди. Бироқ ички маъмурият
эски ҳолича қолган эди. Маккаи шариф таслим бўлди. Шундай қилиб, Салим
бепоён Шарқий империя соҳиби бўлди. Бироқ у қайтиб келаётиб, йўлда қазо
қилди. Бор-йўғи саккиз йил ҳукм сурган бўлса-да, ўзини танитишга улгурганлиги
учун ҳам унинг ўлими бутун Оврупода шоду-хуррамлик уйғотиб, Папа Лео Х
ҳозирлаётган салиб юриши ҳам кечиктирилди. Салим катта лашкарбоши ҳамда
маданиятли инсон эди. У шеъриятни севиши билан бирга ўзи ҳам шоирлик
қиларди. Салим Қоҳирада аббосийларнинг иккинчи авлодига мансуб сўнгги
83

халифани асир оларкан, уни барча ваколатларидан маҳрум этиб,
Константинополга, яъни ҳозирги Истанбулга олиб келди.
СУЛАЙМОН МУҲТАШАМ (1520-1566 йиллар). Усмоний султонларининг энг
буюги – Салимнинг ўғли валиаҳд Сулаймон бўлди. У кўп жиҳатдан улуғ ҳукмдор,
Венагача етиб бориб, уни ҳам қамал қилган фотиҳ эди. Шаҳарни ола билмаса
ҳам, унда ўз ҳокимиятини ўрната олди. Давлат арбоби, ҳукмдор сифатида турк
ҳарбий-денгиз кучларини устуворлик даражасига етказиб, овруподаги ҳар
қандай шаҳаншоҳнинг ҳавасини келтирадиган иш қилди. Насроний
давлатларининг барча найрангларини кетма-кет чиппакка чиқариб, уларни
яхшилаб адабини ҳам берди. Форс билан жанг қилиб, Ироқни босиб олди.
Саройнинг шуҳрати, куч-қудрати ва ҳашамати туфайли у тарихчиларга
Сулаймон Муҳташам сифатида маълумдир. Севимли хотини рус чўри аёли
Роҳилананинг таъсири унинг ягона ожизлиги эди. Малика Сулаймонга ўғил ҳадя
этган бўлса-да, унинг катта ўғли Мустафони азобга қўйди. У отасининг ўзига
нисбатан совуқ муомаласидан эзиларди.
МОҲАК ЖАНГИ (1526 йил). Сулаймон подшоҳлигидаги биринчи воқеа Миср
истилосининг ниҳоясига етказилиши бўлди. У ўз тасарруфига олган янги давлат
ҳукуматини қайта ташкил этиб, турк додхоҳ-ҳокимининг назоратини
кучайтирди. Сулаймон қўлга киритган иккинчи мамлакат Можаристон ва
Австрияга юришлар ташкил қилиб турди. 1526 йили можар қироли Луис
Сулаймонга қарши катта қўшин ташлади. Турклар у билан машҳур Моҳак
жангида тўқнашиб, йирик ғалабага эришдилар. Қирол Луис жангда ҳалок бўлди.
Улар шимол томон илгарилаб бориб, Офенни ҳам қарамоғига олиб, орқага
қайтдилар. Чунки Можаристонда, бир томондан, Ҳабсбург валиаҳди Фердинанд
билан Австрия ҳокими, иккинчи томондан, можарларнинг донгдор раҳнамоси
Жон Заполя ўртасида фуқаролар уруши келиб чиққан эди.
ВЕНА ВА РОДЕЗИЯ ҚАМАЛИ. Икки йилдан кейин Сулаймон Офенни қайта забт
этиб, Венага ҳужумини давом эттирди. 1529 йили сентябрда бу машҳур шаҳарни
қуршаб олиб, икки ой давомида унга ҳужум қилиб турди. Бироқ қиш кириб, тез-
тез ёғаётган қор аралаш ёмғирлар турк қўшинларининг ҳаракатларини
мушкуллаштириб қўйди. Оғир қурол-аслаҳаларни етказиб келтириш
қийинлашди. Шундай вазиятда шаҳзода Фердинанд ўзи ғарбий
Можаристоннинг қироли сифатида тан олингани тақдирда Сулаймонга товон
тўлаб туражаклигини билдирди. Сулаймон бунга икки йилдан кейин розилик
бераркан, Шарқий Можаристонга Заполяни ҳоким қилиб тайинлади. Улуғ
Сулаймонга у ҳар йили товон тўлаб турарди. Султоннинг тажовузкорона
сиёсати Оврупода ғулғула уйғотди. У навбатдаги зарбани Родезия оролига –
туркларнинг савдо кемаларига ҳужум қилавериб Эгей денгизини хавфли жойга
айлантирган авлиё Жон ташкилоти аъзолари қароргоҳига қаратди. Уюшма
қуролбардорлари жасурона жанг қилганликларига қарамасдан, турклар оролни
қўлга киритдилар. Улуғ Сулаймон мағлуб қуролбардорларга илтифот кўрсатиб,
уларга ўз қурол-аслаҳаларини олганлари ҳолда муносиб равишда чиқиб
84

кетишларига ижозат берди. Бундай олийҳимматлик султонга Оврупода катта
ҳурмат келтирди.
АДМИРАЛ ХАЙРИДДИН. Сулаймон энди ҳарбий денгиз кучларига ҳам эътибор
бера бошлади. Тунис кўрфазида хизматда бўлган машҳур денгиз қароқчиси
қизилсоқол Хайриддин Барбароссани ўзига адмирал қилиб тайинлади.
Хайриддин аллақачон насронийларнинг савдо кемалари учун даҳшат бўлиб
танилганди. Бу йирик ҳарбий-денгиз дарғасининг жасорати мисоли бир эртак
эди. У шитоб билан сузиб, белгиланган маррага чамадаги муддатдан илгари
етиб борарди. Исломнинг бу курашчисига денгизда қарши турадиган рақиб йўқ
эди. У Сулаймоннинг таклифини қабул қилиб, дарҳол ўзига билдирилган
ишончни оқлашга киришди. Ўз жаноби шарафига Тунисни забт этганлиги унинг
биринчи ютуғи бўлди. Шундан кейин у италян адмирали Андреа Дореага чап
бериб, Сиъилия ва Жанубий Италияга қарши ҳужумга ўтди. Венеъия бунга
жавобан Папа ёрдамида турклар империясига уруш эълон қилди. Папа
сурункали салиб юришлар ғоясидан воз кечган ҳолда мусулмонларга қарши
иттифоқ тузиб, ўзи ихтиро этган уйғун ҳаракатларни «Насроний қиролларнинг
янги иттифоқи», «Муқаддас уюшма» деб атади. Карл V, Ҳабсбург императори ва
Венеъия ҳам унга қўшилдики, бу Хайриддин учун яхши баҳона бўлди. У
венеъияликларга ҳужум қилиб, 1538 йилда Привенсан жангида уларни тор-мор
келтирганидан кейин Венеъия сулҳ сўраб, йирик солиқ тўлади. Султон Қизил
денгизда ҳарбий кучларни барпо этгач, кўп ўтмай, турклар Яман ва Аданни
босиб олдилар, уларнинг сувдаги ҳарбий кучлари эса Форс кўрфази ҳамда
Ҳиндистон соҳиллари томон йўл олдилар.
ЯНА МОЖАРИСТОН. 1540 йилда Заполя вафот этди. Шаҳзода Фердинанд
Шарқий Можаристонни истило қилиш мақсадида ҳужумни давом эттираётган
Сулаймонга берган ваъдасига вафо қилмади. Бу эса унга қарши чиқмоқчи
эканлигини англатарди. Шуни тўғри тушунган Сулаймон зудлик билан жавоб
чораларини кўриб, шимолга йўл оларкан, Можаристоннинг пойтахти Будани
истило қилди. Запроля балоғатга етмаган ўғлини ўрнига қолдирган эди.
Сулаймон эса Шарқий Можаристон ишларига ваколатли қилиб ўз ҳокимини
белгилади. Рақиби кучларининг жуда катта устунлигини кўрган шаҳзода
Фердинанд 1547 йилда сулҳ сўради. Ҳатто у император сифатида отаси ўрнини
эгаллаганида ҳам солиқ тўлаб турди. Кенжа Жон Заполя улғайганида унга
Трансилванияни бердилар. Можаристонни Сулаймон ўз ихтиёрида қолдирди.
СУЛАЙМОННИНГ ҲУКМДОРЛИГИ. Ўттиз олти йил давр суриб, ўз замонасида
энг кучли шаҳаншоҳлардан бири сифатида танилган Сулаймон 1566 йилда
вафот этди. Форс билан урушлари натижасида у шарқда форслар юрти
сарҳадларидан Жазоиргача, шимолда деярли Венадан тортиб жанубдаги
Адангача бўлган кенгликни ўз ичига олган Месопотамияни империясига қўшиб
олди. Хотини Роҳилананинг найранглари сабабли ҳаётининг сўнгги йиллари
анча кўримсиз ўтди. Лекин у усмонийларни дунёвий давлатга айлантира олди.
Мурод, Салим I ёки Муҳаммад II даражасида бўлмаса ҳам, ҳар ҳолда у ажойиб
85

ҳарбий ташкилотчи ва омилкор раҳбар эди. Умуман, белгиланган тадбирларини
муваффақиятли амалга оширди. Ўз душманларига нисбатан хатти-
ҳаракатларида ҳеч қачон қўполлик ва шафқатсизлик қилмаган. Ўзига
додхоҳлар танлашда моҳирона иш тутди, қўшинлари ва ҳарбий-денгиз
кучларини такомиллаштира борди. У адолатли ва қатъий қарорлар қабул
қилгувчи, ҳурфикрли киши эди. Рағбатга муносиб одамларга нисбатан
ҳамдардлик ва олийжаноблик кўрсата олар, лекин зарур ҳолларда жазо
чоралари қўллашда ҳам ғоят қаттиққўллик қила биларди. Додхоҳми ёки
вазирлигидан қатъий назар, кишиларнинг билимсизлигига ва
масъулиятсизлигига тоқат қилолмасди, давлат хоинларига шафқатсиз эди.
Мардона жанг қилган зобитлар ҳамда жангчиларга ер бериб, энг муҳим
лавозимларга кўтарарди. Улардан фақат ҳарбий ҳаракатлар пайтида султонга
мададкор бўлишни ҳамда империя учун жанг қилиш лозимлигини пиёда ва
отлиқ аскарларга сингдиринг, деб талаб қиларди. Маданиятли ва юксак
маърифатли киши бўлган Сулаймон ўз тадбирларини кундаликларига қайд
қилиб борди. У ҳам санъат ва ҳунармандчиликнинг сахий ҳомийси эди,
масжидлар, мадраса, мактаб, касалхона, кўприклар ва бошқа фойдали
иншоотлар бунёд эттирди. Турк ҳуқуқшунослигини ислоҳ қилиб, тарихда
қонуншунос сифатида ном қолдирди. Салтанатида мамлакат сокин бўлиб
турганлигидан уни ҳамма ерда буюк ҳукмрон сифатида кўришарди.
САЛИМ II ВА ОВРУПО ДУНЁСИ. Сулаймон вафот қилиши билан унинг иккала
катта ўғли Салим ва Боязид ўртасида кураш бошланиб, ака ғолиб чиқди. Салим
ичкиликни яхши кўрса ҳам, маданиятли ҳукмдор эди. Машҳур отасидан унга
куч-ғайрат, зиёлилик фазилатлари ўтган бўлса-да, унингчалик меъёр туйғусига
ёки давлат арбобига хос фазилатларга эга эмасди. Дунё Салимнинг аждодлари
давридагига қараганда ўзгариб кетиб, катта воқеалар юз бераётган эди.
Шундай иккита йирик воқеа Оврупода содир бўлди: реформаъия деб номланган
диний инқилоб юз бериб, насронийлар Папанинг диний ҳокимиятига қарши
исён кўтариш билан эътиқод ва ибодат эркинлиги учун курашдилар. Улар
роман католик черкови билан алоқаларини узарканлар, ҳамма ерда ўз
черковларини бунёд этиб, протестантлар деб атала бошладилар. XV асрнинг
ўша даврида қадимий илмга ва янги уйғониб келаётган фанга қизиқиш
кучайдики, бу ҳаракат реннесанс ёки фанда уйғониш номини олди. Дастлаб
португалияликлар томонидан янги Қутб очилди, кейинроқ испанлар, улар
кетидан эса инглизлар дунёни кашф этиш мақсадида бутун ер курраси бўйлаб
изғидилар. Буларнинг ҳаммаси овруполикларнинг ўзларига ишончини ошириб,
дунёқарашларини кенгайтирди. Осиё ва Америкада истилочиликни авж
олдирган улар қудратли ҳарбий-денгиз кучларига ҳам эга бўлдилар.
ЛЕПАНТО ЖАНГИ (1571 йил 7 октябр). Тахт учун курашда Салимга италян
қочоғи, яҳудий миллатига мансуб Жозеф Насси ёрдам берди. Бундан
миннатдор Салим Нассини граф қилиб тайинлаб, подшоҳлик махфий кенгаши
таркибига аъзо қилиб киритди. Ўша пайтда турклар Овруподаги иккита давлат
– Ҳабсбург императори ва венеъияликлар билан жанг олиб боришаётган
эдилар. Император Австрия, Можаристон, Испания ва Жанубий Италияга
ҳукмронлик қиларди. Венеъия Ўртаер денгизи шарқидаги кучли тижорат
86

давлати, сувга йўли очиқ давлат эди. Салимнинг бош вазири донишманд
Муҳаммад Соқолли Венеъия билан дўстлашиб, Ҳабсбург императори
Максимилиан устига ёпирилишни султонга маслаҳат берди. Бироқ Салим Насси
гапига қулоқ солиб, Венеъияга қарши уруш очиш йўлини танлади. Венеъия эса
шу пайтда Қибрисдан жангсиз воз кечишга рози бўлиб, урушга киришмади.
Бироқ Насси Қибрисни эгаллаб, у ерда яҳудийларни жойлаштиришни жуда
хоҳлаётган эди. Шу боисдан ҳам у султон Венеъияга қарши уруш бошланишини
қаттиқ талаб қилиб туриб олди. Шу таклифга кўра, Салим 1570 йили жанг билан
Кипрни эгаллади. Бундай вазият Венеъияни Испания билан иттифоқ тузишга
мажбур қилди. Бу иккала давлат Папа ташкил этган янги муқаддас уюшмага
аъзо бўлиб киришди. Насронийлар уюшмаси доирасида бирлашган ҳарбий-
денгиз кучлари жуда катта қудратга айланиб, туркларга тегишли сувлар
томонга йўл олдилар. Улар турк денгиз кучлари билан Юнонистоннинг ғарбий
соҳилида, Коринф кўрфазида жойлашган Лепанто бандаргоҳида тўқнаш
келдилар. Ўзига ортиқча ишонган, саройидаги мавқеига шахсий
фазилатларидан кўра зодагонлар таъсири туфайли эришган Али Пошшо
туркларнинг қўшилмаларига саркардалик қиларди. Кемаларнинг бошлиқлари
унга ўз жойларидан жилмаган ҳолда насронийларнинг кучларини қарши
олишни маслаҳат беришди. Лекин самимий маслаҳатларни қабул қилмайдиган
ўта қайсар киши бўлган Али Пошшо насронийлар билан дуч келган жойда
савашиб, ғалаба қила олишини билдириб, кемаларига очиқ денгизга чиқишни
буюрди. Насронийлар қўшилмасида олға боришда шамолдан яхши фойдалана
оладиган олтита азим қурилмага эга бўлган 208 та кема мавжуд эди. Жуда
катта жанг бўлди, насронийлар кўпдан бери шундай шиддат билан савашмаган
эдилар. Ҳар иккала томон ҳам жуда кўп қурбонлар бериб, насронийлар ғолиб
чиқишди, туркларнинг денгиз кучлари тор-мор келтирилди. Фақат Жазоир
бейларбейига тегишли биттагина эскадра қутулиб қола билди. Лепанто жанги
буюк ғалаба сифатида оламга жар солинди, бутун Оврупо тантана қилди. Бу
Оврупо тарихида денгиздаги энг йирик савашлардан бири деб баҳоланиб келди.
ШУНДАН КЕЙИНГИ ВОҚЕАЛАР. Ўйлашдики, турк қудрати синдирилиб, унинг
ҳарбий-денгиз кучлари мангуга йўқ қилинди. Овруполиклар бутун бир йил
давомида ана шу қувончли бир фикр билан яшадилар. Бироқ уларнинг турклар
ҳалокати муносабати билан жўш урган шодликлари узоққа бормади. Ҳукмдор
сифатида у қадар ғайрати жўш урмас Салим бу гал ўзига хос бўлмаган жадал
сафарбарлик кўрсатди. У бутун куч-имкониятларини йиғиб, янги адмирали
Драгут ихтиёрига юборди. Илгари унга буюк Хайриддин Пошшо ноиблик қилган
эди. Ўзлари вайрон қилган денгиз кучларидан ҳам қудратлироқ янги кемалар
қўшилмасини вужудга келтириш хусусида амр берди. Турк кемасозлари бутун
йил давомида кечаю кундуз меҳнат қилиб, Али Пошшонинг қайсарлиги сабабли
нобуд бўлганидан ҳам каттароқ денгиз кучларини барпо этдилар. Султон
Драгутни ана шу янги ҳарбий қўшилмага саркарда қилиб тайинлаб, ундан
насронийларнинг бекорчи сандирақлаб юрувчи бирлашган денгиз кучларига
етиб олиб, яксон қилишни буюрди. Кишилар Дон Жонни турк кема
қўшилмаларини ҳеч бўлмаганда Мореа (Қуйи Юнонистон)ни босиб олиш
ниятида таъқиб қилиб бормаганликда айбладилар. Лекин бу айблов асоссиз
эди. Чунки тўхтаб қолишга испанлар билан венеъияликлар орасидаги рақобат,
уларнинг сиёсий мақсадлари бир-бирига тўғри келмаслиги сабаб бўлган эди.
Испанлар Шимолий Африқони, энг бўлмаганда туркларга бўлган Жазоир ва
87

Тунисни эгаллашни хоҳлаётган бўлсалар, венеъияликлар ўзларига Қибрисни
қайтариб олишни кўнгилларига туккан эдилар. Бир йил ўтгач, даҳшат солувчи
Хайриддин Барбароссанинг қўрқинчли ноиби Дрот туркларнинг илгариги
денгиз кучларидан анча устун бўлган ўз кемалари қўшилмасини бошлаб келди.
Адмиралнинг ўзи ҳам анойилардан эмасди. Денгиз қўшинларининг бу йирик
саркардаси Дон Жонни айни Адриатика денгизида тор-мор келтирди,
иттифоқчиларнинг бирлашган кемалари эса жангдан қочиб қолдилар. Драгут
шундан кейин ғарбга йўналиб, 1573 йилда Тунисни қайтариб олди.
Венеъияликлар ўзларининг Қибрисни босиб олишлари тўғрисидаги орзулари
қандай барбод бўлаётганлигини кўриб турардилар. Улар султон билан ўзаро
сулҳ тузарканлар, туркларнинг денгиз кучлари ҳар қачонгидан қудратли
эканлигини ишонч ҳосил қилиб, Қибрисни забт этишга қаратилган барча
даъволаридан воз кечдилар ва 300 минг дукат ҳажмида товон тўлашга рози
бўлдилар. Бу пуллар янги ҳарбий кемалар қўшилмасини жиҳозлашга
сарфланди. Драгут энди Ўртаер денгизида истаганича суза оларди. У Испания,
Фарангистон соҳилларигача келарди. Сардиния ва Сиъилия унинг ҳар йили
ташриф буюриб турадиган ерлари бўлиб қолди. Шундай қилиб, у ўғирланган
кўплаб бойликка ва қулларга эга бўлди. Унинг бошқа бир мақсади ҳали ҳам
туркларга тегишли бўлган Ўртаер денгизида ҳеч ким султон давлатига қарши
бош кўтаролмаслигини намойиш қилишдан иборат эди. Кўп ўтмай, Оврупо
мамлакатлари Лепанто яқинидаги ғалабаларини унутиб юбордилар.
БОШ ВАЗИРЛАР. МУҲАММАД СОҚОЛЛИ. У фақат давлат арбоби сифатидаги
донишмандлиги ва империя маъмуриятини моҳирона бошқариши билангина
қадрли бўлмасдан, империяга юз йил мобайнида бошчилик қилиб, унинг
қудратини сақлаб қолган бош вазирлар сулоласининг тўнғичи сифатида ҳам
ҳурмат-эътиборга моликдир. Султонлар тобора кучдан толиб боравердилар,
уларнинг заифликлари гоҳ қайсарлик, гоҳида бемаъниларча серғайратлик,
кўпинча қатъиятсизлик шаклида намоён бўлиб турарди. Ўша даврдаги турк
султонлари томирида Усмоннинг қони жўш урарди. Уларнинг оналари ёки
маликалар асосан чўрилар ёхуд давлат ишларига аралаша бошлаган хотинлар
эдилар. Султонлар кўнгилларига келган ишни қилишиб, айш-ишратда яшай
бошлашди. Истилочилик ҳам тўхтатилди. Чунки Оврупо бутунлай уйғонган, янги
ихтиролар туфайли Оврупо қурол-аслаҳалари туркларникига қараганда тобора
такомиллашиб ва яхшиланиб бораётган эди. Шу боисдан султонлар ўз
давлатларининг ташвишларини кўпроқ бош вазирларига ишонадиган бўлиб
қолдилар. Муҳаммад Соқолли ана шундай вазирлардан эди. Империя бахтига у
фикрловчи, Ислом шуҳрати учун курашувчи истеъдодли инсон бўлиб чиқди.
Ўртаер денгизи билан Қизил денгизни қўшиш учун Сувайш каналини қазиш
ғоясини Оврупода биринчи бўлиб кўтарган ҳам шу Муҳаммад эди. У шимолда
Русиядаги Дон ва Идел дарёларини ҳам шу усулда бирлаштиришни таклиф
қилди. Осонликча бошқариладиган кичик кемалардан кучлар вужудга
келтириб, улар билан Каспий денгизи орқали Туркиянинг доимий рақиби
Форсга шимолдан ҳужум қилишни кўнглига тугиб қўйди. Шу даврга келиб
турклар империяси буюк давлатга айланган, Қора денгиз, Ўртаер, Қизил ва
Араб денгизларининг ҳарбий кучлари тўлиқ улар назоратига ўтган эди.
Муҳаммад Соқолли империяни самарали бошқариб, яна ҳам бой-бадавлат
мамлакатга айлантириш мақсадида алоқа воситаларини яхшилашга катта куч-
ғайрат сарфлади. У барча ниятларига етганлиги туфайли Салим II подшоҳлиги
турк империясининг барқ уриб яшнаган даврига тўғри келди. Шунга
88

қарамасдан, 1574 йили якун топган бу подшоҳлик усмонийлар шуҳрат таратган
даврнинг сўнгги палласи ўлароқ турклар тарихида бурилиш нуқтаси бўлди.
Салим вафотидан кейинги юз йилликда ҳам ўз кучларини сақлаб қолган
султонлар тобора заифлашиб, ички парокандаликка ва ташқи душманларга ҳам
дуч келдиларки, уларни енгишлари энди анча мушкул эди. XVII асрда унчалик
сезилмаган бу жараён XVIII асрда жадаллашиб кетди.
ИМПЕРИЯНИНГ ТАШКИЛИЙ ТУЗИЛИШИ. Султон давлатнинг том маънодаги
бошлиғи эди. У ҳукумат раҳбари, қўшинларнинг бош саркардаси, маънавий
раҳнамо, яъни шариат масалалари ҳаками ва олий қози ҳисобланарди.
Кейинчалик султонлар фақат империясинигина эмас, балки барча
мусулмонларнинг диний муаммоларини ҳал қилувчи халифаларга ҳам
айландилар. Турклар таназзулга учраб, султонлар шошилинч ёрдамга
муҳтожлик сезган даврларда бу уларга жуда катта имтиёз ва руҳий мадад
бериб турди. Биз юқорида қараб чиққан юз йилликлар мобайнида султон
ҳокими мутлақ бўлиб, унинг сўзи қонун ҳисобланарди. У таниқли шахслар ва
оддий фуқаро тақдирини ҳал қила оларди, илгариги ъезарларда бўлгани каби
турклар тасарруфидаги ҳамма ерлар унга қарам эди. Битта фарқ шунда эдики,
султон ҳамиша инсонлигича қолиб, ҳеч қачон ъезарчалик бирорта имтиёзга
даъвогарлик қилмади. Ундан кейин турадиган бош вазирларга ҳам катта
ҳуқуқлар берилганди. Вазирлар муайян идораларга бошчилик қилишарди,
лекин бейларбей лавозими вазирликдан устун туриб, у бутун минтақага ҳарбий
саркарда ҳисобланарди. Бундай минтақалар эса иккита эди: Румели ва
Онодўли (Оврупо ва Кичик Осиё). Ҳар иккала минтақа бейларбейлари жуда
нуфузли давлат арбоблари эдилар. Улардан кейинги сафда Румели ва Онодўли
молия маъмурлари туришарди. Ҳукуматнинг бошқа бир аъзоси – жоннисорлар
оғаси денгиз бейларбейи саналарди. Бош вазир барча вазирларни маслаҳатга
йиғиб, сўнгра султонга империядаги аҳволдан ҳисобот берар, давлат раҳбари
шунга қараб бирор қарорга келар эди. Вазирлар маҳкамаси қандайдир жуда
муҳим қарор чиқариш учун султоннинг ижозатини олиши шарт ҳисобланарди.
МАЪМУРИЙ ИДОРА. Иккита кичик қироллик бошида ҳам бейларбей турарди.
Анчадан кейин Африқо бейларбейи вазифаси ҳам жорий этилди, бироқ у
юқоридаги икки бейларбейга нисбатан тобелик мавқеида эди. Кичик
қиролликдан пастроқ поғона санжақларга тегишли бўлиб, оддий тилда чекка
вилоят деб аталмиш бу маъмурий бирлик раҳбари ҳарбийчасига саркарда деб
юритиларди. Бейларбейи ҳуқуқи берилган саркарда раҳнамолигида бейлар
санжоқларни бошқариб туришарди. Султонлар ҳарбий хизмат эвазига ер ҳадя
этишарди. Бундай мукофотлар тобора кўпайиб борганлиги натижасида вақти
келиб бутун бир тоифа вужудга келди. Тортиқ қилинган ана шундай жуда катта
ерларнинг эгалари султон қўшинларида хизмат қилиш учун суворийлар етказиб
беришлари лозим эди. Шу жиҳатдан ҳам ҳарбий хизмат энг фахрли касб
саналиб, жангда кўрсатилган жасорат сахийлик билан рағбатлантирилар эди.
Сулаймон Муҳташам ўзининг «Қонуннома» китобида ерларни инъом этишга,
ерлар эвазига бериладиган тўловларга ва турк баёнларининг бу соҳадаги
ҳаддан зиёда ваколатларини чегаралашга доир қонун-қоидалар ёзиб
қолдирган. Мусулмон қонунлари асосида иш кўрувчи ҳамда уларни шарҳлаб
89

берувчи қозилар ва муфтийлар ҳам бор эди. Гарчи қози ўз соҳасида юксак
мавқега эга бўлса-да, вилоятларда олий ҳокимият ҳарбий бошлиқлар,
кейинчалик ҳокимлар қўлидан тушмади. Пойтахтда катта имомлар ёки шаҳар
қозиси бўлиб, улар фақат бош вазирга, у орқали султонга итоат қиларди.
АДАБИЁТ. Узоқ давр форсий оҳанглар, тимсоллар ва ифодалар таъсирида
бўлиб келганлиги сабабли турк адабиёти янгилик бобида анча кечикди.
Мавлоно Румийнинг форсча ёзилган буюк маснавийси ўша пайтдаги Рум
салжуқлари, бевосита турклар салафларининг энг йирик достонидир.
Пайғамбар алайҳиссалом таваллуд топган кунга бағишлаб Султон Чалабий
битган «Мавлуди Шариф» асари ҳар томонлама салмоқли турк достони
ҳисобланарди. Дастлабки миллий ёзувчиларнинг пайдо бўлганлиги тўғрисидаги
маълумотлар Муҳаммад Фотиҳ даврига тааллуқли бўлса ҳам, Мурод II
адабиётга ихлос қўйган биринчи султон бўлди. У шоирлар, файласуфлар ва
олимларни ўз атрофига тўплади. Илк давр шоирларидан тўрт кишининг исм-
шарифларини эслатиб ўтиш эътиборга моликдир: Фузулий (1562 йилда вафот
этган), Боқий (1600 йилда вафот этган), Нафий (1635 йилда вафот этган), Нодим
(1732 йилда вафот этган). Бу шоирлар асрлар бўйи ардоқланиб келинган ғазал,
қасида ва маснавий сингари шеърий усулларга мурожаат қилганлар. Ғазал – бу
ишқий, фалсафий ёки илоҳий мавзуга бағишланиб ёзилган тўққиз байтдан ўн
беш байтгача бўлган достондир. Қасида эса бирор йирик шахс, шоҳ ёки фотиҳ
шаънига мадҳиядан иборат. Маснавий ишқ-муҳаббат ёки илоҳий мавзудан
ҳикоя қилади. Адмирал Пири Риеснинг «Саёҳатнома»си биринчи насрий асар
саналади. Бу китобда Ўртаер денгизи атрофидаги мамлакатлар ва бошқа
давлатларга уларнинг ҳарбий-денгиз юришлари орқали таъриф-тавсиф
берилади. Буюк турклар инқирозига яқин қолган бир даврда турк адабиёти ўз
ривожланишида юксак даражага кўтарилган эди.
Usmonlilar. Turk Sultonlari Sulolasi
Mamlakatimizning shakllanishi va rivojlanishi yuzlab yillar mobaynida bugungi kunda Turkiya
hududida yashovchi qabilalar bilan munosabatlar keskinlashgan. Eng kuchli muxoliflar doimo
Usmonli turklari bo'lib, ko'p yillardan buyon sulolasi Usmonli imperiyasini boshqargan.
90

QAERDAN KELIB CHIQDI?
Eramizning birinchi ming yillik
o'rtalarida, Millatlarning Buyuk Migratsiyasi boshlanishida Kichik Osiyoda turkiy
qabilalarning birinchi vakillari paydo bo'ldi. Lekin Vizantiya kuchi va kuchi davrida, markaziy
kuch hali kuchli bo'lganida, ular muvaffaqiyatli assimilyatsiya qilingan va bu mintaqaning
tarixiga juda ko'p ta'sir o'tkazmagan. Bu deyarli ming yil davom etdi. O'sha vaqtga kelib,
Vizantiya arablar tomonidan doimiy ziddiyatlarga dosh berolmadi, shuning uchun tashqi
ta'sirga qarshi kurashga samarali ta'sir ko'rsatolmadi.
ad
Shu bilan birga, Saljuqiylar sarmoyalarini Vizantiya hududiga yaqin bo'lgan Anatoliyning ichki
qismiga ko'chirdi. Kelgan turk oguzlari, yunonlar, armanlar va forslar, biz bilganimizdek
turklarning shakllanishi keyingi bir necha yil ichida boshlangan. Ammo bu jarayon juda uzoq
va qiyin edi, chunki qadimgi davrlarda nasroniy deb nom olgan ko'plab millat yashagan.
Monetized by optAd360
TURKLAR TURKLAR EMAS
Hatto Islom allaqachon islomni e'tirof etgan turklarning ko'rinishi aslida vaziyatni
o'zgartirmagan. Go'yoki g'alati tuyulishi mumkin bo'lganidek, yuzlab yillar davomida ikki din
vakillarining bir-biri bilan tinch-totuv yashashi, garchi u hokimiyatda etakchi o'rinlarni
egallagan turklar bo'lsa-da.
91

Keyinchalik turklarga
aylangan "turklar" bu jamiyatning "yadrosi" deb atalishi mumkin, qolgan aholisining dastlab
bu etnos bilan aloqasi yo'q edi. Umuman olganda, sulolasi bir necha asrlar davomida hukm
surgan Usmonlilar bo'lganmi?
USMONLI SALTANATINING SHAKLLANISHI
Islomning aralashuvi va turklarning an'anaviy qabila tuzilmalari o'zlarini sultonning
xususiyatlarini oldindan belgilab olishdi. Natijada - zaif markaz, hukmdor tomonidan emas,
balki byurokratik apparatlar tomonidan boshqariladi. Ayni paytda, asosiy rolni turklar emas,
balki o'sha yunonlar va armanlar egallagan. Uzoq viloyatlarga "Vassal instituti" rahbarlik
qilgan. Shunga ko'ra, bu "davlatlar" Baileys deb nomlangan. Ulardan biri Usmonlilar edi.
Ularning sulolasi bir-biriga juda ta'sirli hukmdor bilan boshlangan.
ad
Yaxshiyamki, bu vaziyatni keltira olmadik. Nihoyat, sud qarori bilan o'z qarindoshlari
tarmog'ini keng ishlatib, mamlakatni boshqarishga kirishgan Beylar edi. XIII asrda, kelajakda
Turkiyaning tarixi deyarli tugadi: birinchi Shia mazhabiga qarshi isyon ko'tarildi, so'ngra
mo'g'ullar bosib oldi. Sulton vafot etdi. Baileyslar ham g'azabga tushishdi ... Bey Usmonga
tegishli bo'lganlardan tashqari.
1299 yilda u o'z davlatining hukmdori bo'ldi, chunki unga bo'ysunish uchun hech kim yo'q edi.
Usmonli sultonlari ketgan tarixiy shaxs bo'lgan.
92

VIZANTIYA VILOYATLARINI ASSIMILYATSIYA QILISH
Usmon
juda baxtli edi: Mo'g'uliston davlatining markazi juda uzoqda, zaif va vayron bo'lgan Vizantiya
yaqin. U asta-sekin o'z viloyatlarini o'z mamlakatiga qo'shib, bir vaqtning o'zida mo'g'ullar
buyurtmachilaridan talon-taroj qilishni sotib oldi. G'azabnoqning vorislari muvaffaqiyatli
siyosatning vorisi bo'lganlar: dastlab ular oxir-oqibat Kichik Osiyodagi barcha "podgrebli"
bo'lib, so'ngra Bolqonlarga yetib kelishdi.
1396-yilda turklar salibchilarning birlashgan qo'shinini mag'lub etib, 1400 yilda
Konstantinopolga hujum qildilar. Birinchi marta ular muvaffaqiyatsizlikka uchradi, ammo eski
Vizantiya kunlarining hammasi nihoyat sanab chiqildi. 1453 yilda ikkinchi urinishda
Konstantinopol olib, butun hududlar, jumladan, Bolqon yarim orolini ham Usmon hukmronligi
ostida joylashtirdi.
SHARQ TOMON YO'L
1475 yilda Qrim xoni ham o'zini Usmoniylar imperiyasining vassali deb tan oldi. Shundan
keyingina eng muhim savdo yo'llari turklar qo'llariga tushib qoldi. 1514 yilda kuchli imperiya
Safevli Eron armiyasini buzishga muvaffaq bo'ldi. Shundan keyin mamlakat Arabistonga erkin
chiqish, eng muhimi, o'z hududlarini keskin oshiradi. 1516-yilda turklar butun Suriyani egallab
olishadi va davom etishga intilmoqda. Usmonli sultonlari "ot ustida" so'zma-so'z va majoziy
ma'noda.
ad
Faqat bir yil o'tgach, ular Misrni bosib oladilar va bir vaqtning o'zida xalifalarning kuchini
butunlay yo'q qiladi. Va oxirgisi juda muvaffaqiyatli bo'ldi, turk sultoni deyarli oxirgi
halifaning rasmiy merosxo'ri bo'lib, bu vaziyatda hokimiyat va fuqarolik urushi uchun
muqarrar kurashishdan butunlay qochishgan. Aslida, boshqa hollarda, sulton hali ham
"saylovchilar" tomonidan iliq qabul qilinardi, chunki so'nggi bir necha yil ichida Usmonli
imperiyasi tezda, boyroq, fath qilingan xalqlarga yaxshi munosabatda bo'ldi va shuning uchun
ko'ngillilar a'zoligiga kirishga majbur bo'ldi.
93

Bir necha yillar davomida kichik Beya viloyatida mustaqil va oqilona siyosatni olib boradigan
aqlli hukmdorlarning borligini isbotlashga muvaffaq bo'ldi. Bu sulolasi ajoyib muvaffaqiyatga
erishgan Usmonlilar, Turkiyani buyukligining zirvesiga qurdirdi. Qadimgi turkiy ajratmalar
ko'paygan va kuchaygan, bu butun Evropaga va Rossiya imperiyasiga jiddiy tahdid solgan.
Bundan tashqari, turklar dunyo bo'ylab rivojlangan madaniyatni tark etdilar. Ularning
aksariyati butun dunyodagi muzeylar faxri hisoblanadi. Lekin Usmonli sultonlari kimlar edi?
Bizning maqolamizdagi hukmdorlar ro'yxati ularga to'liq ro'yxat bermaydi (bu juda katta),
lekin ularning asosiy g'oyasi beradi.
OSMANOVNING ENG MUHIM SULTONI
ad
Albatta, biz Usmon G'oziyning shaxsiga yordam bera olmaymiz. U turkiy sultonlikning kichik
viloyatiga hukmronlik qilgan, so'ngra mustaqil davlat hukmdoriga ko'tarilgan. Bu odam kim
edi?
U 1258 yilda tug'ilgan, 1324 yilda vafot etgan (xronikalar bo'yicha). Zamonaviylar uni
"jasoratli va qudratli odam" deb hisoblashgan, u "barbar, lekin adolatli" edi. 1281 yildan buyon
taxtda edi. Bursada dafn qilingan, uning qabri vaqtning barcha solih musulmonlari uchun
ziyorat markaziga aylangan. Barcha turk hukmdorlari hukumatning huquqlariga kirib,
qasamyod qiladigan so'zlarni e'lon qildilar ... Birinchi Osmanning qabri ustiga urilib, epitaf
sifatida harakat qildilar. Shunday qilib, Usmonli sultonlari tartibda ...
SULTON ORXAN
Yashash yillari - 1281 dan 1360 gacha. Usmonning eng kichik o'g'li edi. Kichik
Osiyoni qo'lga kiritishni yakunladilar, muntazam qo'shinlar yaratdilar (o'sha o'sha
naryadlar), Usmonli hukmdorlarining dastlabki qismi Yevropani maqsadli fath qilishni
boshladi. Turklar etnos bo'lishga majbur bo'lgan odam deb hisoblangan Orxon.
SULTON MUROD II
ad
Shaxslar uning barcha salafiy salaflaridan ko'ra kamroq yorqinroq. 1403 dan 1451 yilgacha
yashagan. Usmonlilarning ahvolini kuchaytirib, ichki tartibsizliklarni va ichki tartibsizliklarni
jiddiy bosim o'tkazdi. Uning hukmronligi davrida Papa Eugene V barcha nasroniylarni keyingi
Haçlılara chaqirdi . Vaziyatning absurdligi Murod nasroniylarning dushmani emas edi: uning
mamlakati ikki e'tiqodga mukammal darajada mos keldi, uning xotini serbiyalik podshohning
xristianlikda erkin fikr yuritadigan qizi edi.
U Vatikan tomonidan taklif etilgan shartnomaning salbiy shartlariga rozi bo'ldi. Haççılar,
Injilda va Qur'onda qasam bilan muhr bosdilar. Biroq ko'p o'tmay, papa hokimiyati ularning
so'zlarini buzib tashladi. Varna shahrida jang bo'ldi. Haçlılar butunlay mag'lubiyatga uchragan
va turklar Sharqiy Evropa mamlakatlariga to'g'ridan-to'g'ri marshrutga ega bo'lishgan.
Boshqaruv xronologiyasi haqidagi ushbu maqolaning sahifalarida o'rganilgan boshqa Usmonli
sultonlari kimlar edi?
94

SULTON SULAYMON I QANOONI
Bu kishining ismi, ehtimol, "Qadimgi Yosh" seriyasiga ega bo'lgan har bir kishiga ma'lum.
1495-1566 yillar oralig'ida yashagan. "Buyuk", "ulug'vor", "qonun chiqaruvchi" sifatida
tanilgan. Ehtimol, bu ota-bobolarining shon-shuhratiga loyiq bo'lgan birinchi Usmoniylar
seriyasining so'nggi davri bo'lishi mumkin. Unda, Turkiya chindan ham gullab-yashnayotgan
dashtni yashadi va uning avlodlari bilan imperiyaning qulashi va qirilib ketishi boshlandi.
Usmonlilar sulolasi ulug'vor Sulaymon davrida baqira boshlagan, chunki u yaxshi nabirani
keltira olmadi.
U o'zining imperiyasining chegaralarini kengaytirib, uning chetlari Gibraltar bo'g'oziga etib
bordi . Makedonning izidan yurib, o'z mamlakatining qanoti ostida butun dunyoni birlashtirib,
20-asrga qadar amal qilgan ko'plab islohotlarni amalga oshirdi.
ad
Tarix ham Roxolana, uning rasman uning xotini bo'lish muvaffaq bo'ldi sevimli uchun mehr
saqlab qoldi. Bu avvalgi ikki yuz yil ichida hech qanday boshqa qarindoshlar tomonidan
amalga oshirilmadi. Uning hayotining oxirgi yillarida u Vengriyaga qarshi kampaniya olib
bordi, ammo g'alabani ko'rish uchun yashamadi. Uning o'limi Sulton Salim taxtga chiqqunga
qadar yashiringan edi. U Sulaymon va Roksolananing o'g'li edi. Mast va zaif odam, u
imperiyaning qulashi bilan boshlandi. Boshqa Usmonlilar (turk sultonlari sulolasi) kimlar edi?
SULTON MUROD IV
Hayotning yoshi - 1612-1640 yillar. U qonli diktator sifatida "mashhur" bo'lgan 17 yoshda edi.
Biroq, uning tarkibida ham ijobiy natijalar bo'lgan: Murodning o'zi armiyani vayronaga
aylantirib, vizyonerlarning o'zboshimchaliklariga chek qo'yishga muvaffaq bo'lgan. Qotillik
uchun o'ldirilganda, u sudga adolatni qaytarishga muvaffaq bo'ldi ... U Irivan va Bog'dod
davridan beri yo'qolgan, ammo g'alaba qozonish uchun vaqt topolmadi. U juda g'ayrioddiy va
hatto o'zini tanqid qiluvchi inson edi, lekin o'lim maskanlarida akasi Ibrohimni bo'g'ib
o'ldirishni buyurdi. U Usmonlilarning so'nggi naslidan bo'lgan edi, lekin ...
Onasi uni qutqardi. Ibrohim 1640-1648 yillarda hukmronlik qilgan. Zaif bir hukmdor, o'zini
o'zi xohlagan va juda shafqatsiz kishi: uning qarindoshlari hatto shahar vannalarida ham
ushlangan. Ko'pincha go'zalliklar mashhur ayollarning qizlari va qizlari bo'lib chiqdi va
saroydagi ma'murlar masalalarni hal qilish uchun katta miqdordagi mablag'ni sarflashlari kerak
edi ... Axir barcha ruhoniylar oliy ruhoniylikdan va charchagan odamlardan charchagan,
bo'g'ilib qolgan «sevuvchi» hukmdorni bo'g'ib o'ldirishdi. Bir paytning buyuk imperiyasining
so'nggi pasayishi hukmronlik qilgan boshqa Usmonli sultonlari nima edi?
SULTON MAHMUD II
1784-1839 yillarda yashagan. Buyuk Butrusga hurmat-ehtirom bilan munosabatda bo'lib,
Usmonli imperiyasining islohotchi bo'lishni orzu qilardi. U mailni yaratdi, bosma nashrga katta
e'tibor berdi, gazetalarni e'lon qildi va butun davlat apparatini to'liq isloh qildi. Ammo buning
hammasi kech bo'ldi: davlatni parchalanish jarayoni to'xtashning imkoni yo'q edi. Misr
provintsiyasida qo'zg'olonni bostirish zarur bo'lganda, u Nicholas I ga yordam bergani ma'lum
bo'ldi.
95

ad
Rossiya qo'shinida Konstantinopolning Pravoslav cherkovining ko'kragiga qaytib kelishi
haqida kayfiyat mavjud edi va buning uchun "toza texnik" bo'lishi mumkin edi. Lekin Nikolas
Angliya va Fransiya bilan munosabatlarni buzishni istamadi, zaif Turkiya esa Misrga
qaraganda kuchliroq edi. Mahmudning o'zi ham uzoq yashamadi, uning hayotining 54-yilida
o'lgan va hech qachon boshqa hech kimni tashlab ketmagan.
Усмонли халифалиги
1 йил аввал 18616 siyrat.uz
( м . 1517-1924 йй .)
Миср Аббосийларининг сўнгги ўн еттинчи халифаси Учинчи Мутаваккил Алаллоҳ Миср
фотиҳи Ёвуз Султон Салим билан бирга Истанбулга кетди . Аё Софиё жомеъида ғоят
муҳташам бир мажлис ўтказилди . Бу йиғилишга Турк уламоси ва Араб уламоси ( Миср -
Азҳар уламоси ) қатнашди . Мутаваккил жомеъда минбарга чиқди . Бир хутба ўқиди .
Султон Салимнинг салоҳиятини тушунтирди . Халифаликка лойиқ эканини айтди .
Устидаги кийимини ( Расмий ҳирқани ) Султон Салимга кийдириб , халифаликни ўз
хоҳиши билан тарк этганини очиқ - ойдин маълум қилди . Уламо мажлиси Султон
Салимни халифа этиб сайлади . Шаҳомат қиличини унга топширди . Усмонли
подшоҳларига қилич тақиш ( тақлийди сайф ) маросими шундан қолган эди 25. У
пайтгача халифалар араб сулоласидан тайинланарди . Энди араб халифалиги тугаб ,
Турк халифалиги бошланди ( м . 1517).
Ёвуз Султон Салим Биринчининг халифа бўлиши билан салтанат ва халифалик бир
шахсда , бир сулолада қайта бирлашди . Усмонли подшоҳлари Туркия ичида
Усмонлиларнинг подшоҳи , аммо Туркия ичида ҳам , ташқарисида ҳам бутун
мусулмонларнинг халифаси бўлди .
Шу сабабдан ҳукумат идорасида Усмонли подшоҳларининг икки хил вакили бўларди :
бири − Садри Аъзам , иккинчиси − Шайхулислом . Садри Аъзам ( Бошвакил ) давлат
ишларини қилар , подшоҳларнинг салтанат мумассили эди . Шайхулислом эса
подшоҳларнинг халифалик сифатини тамсил этар , мусулмонларнинг дин ва ҳуқуқ
ишларига қарар эди .
1517 йилдан бошлаб то халифаликнинг бекор қилингунига қадар (1924 йил 3 март )
Ислом халифалиги Усмонли подшоҳларида қолди .
Жўржи Зайдон Ислом маданиятини иккига ажратиб дейдики :26 « Биринчи давр
ҳақиқий Ислом маданияти давридир . Ислом туғилиши билан бошланади ( м . 610),
Аббосийларнинг Ироқдан чекиниши , Ислом мамлакатларининг орқага кетиши ва
мўғуллар томонидан истило этилиши билан тугайди ( м . 1258).
Иккинчи давр исломий уйғониш даври бўлди . Ислом мамлакатлари орқага кетганидан
сўнгра бир томондан Усмонлиларнинг зуҳури ила суннийларнинг бирлаштирилиши ва
96

Ислом халифалигининг жонлантирилиши (1517) ва бошқа томондан Сафавий
давлатининг қурилиши шиийларнинг тўпланиши билан туғилди ».
Ҳақиқатан шундай эди . Бу иккинчи даврда Ислом маданияти ҳам Онадўлида , ҳам
Эронда қайтадан жонланди .
Усмонлилар бир Ислом давлати сифатида Ислом маданиятини ўн тўртинчи юз
йилликдан йигирманчи асрнинг бошигача яшатишди . Сафавийлар эса бу маданиятни
ўн саккизинчи асрнинг охиригача олиб боришди .
Усмонли давлати Онадўли Салжуқ султонлиги устида қурилган Турк - мусулмон
бекликларидан бири эди . Усмонли беклигининг истиқлолини таъмин этган Усмон Бей
бўлди . Усмон Бей ўғуз туркларидан , Бўзўқ уруғидан , Қайи ( Қоя ) тармоғидан эди .
Усмонли давлати Онадўлида , Мармара воҳасида ўн учинчи асрнинг охирларида бир
беклик ўлароқ қурилиб ( м . 1299), йигирманчи асрнинг бошида буюк бир
императорлик ҳолидалик пайтида йиқилди ( м . 1920).
Усмонли давлатининг бошидаги « Усмон ўғли сулоласи » ўттиз саккиз подшоҳ ва бир
халифадан иборатдир . Булардан ўнтаси фақат подшоҳ , йигирма саккизтаси ҳам
подшоҳ , ҳам халифа , бири фақатгина халифа эди .
Илк подшоҳ Ғози Усмон Бейдан ( м . 1299) Ёвуз Султон Салим Биринчига қадар ( м .
1517) келган подшоҳлар Усмонлиларнинггина подшоҳи эди . Биринчи Турк халифаси
Ёвуз Султон Салимдан ( м . 1517) олтинчи халифа Меҳмед Воҳиддудингача ( м . 1922)
бўлган подшоҳлар эса ҳам Усмонлиларнинг подшоҳи , ҳам бутун мусулмонларнинг
халифаси эди . Фақатгина халифа бўлган киши эса Абдулмажид Афанди эди . Анқарада
Туркия Буюк Миллат Мажлиси қабул қилган бир қонун билан салтанат 1920 йил 16
мартидан бошлаб бекор қилингач , подшоҳлик билан халифалик бир - биридан
айрилди . Султон Абдулазиз ўғли Абдулмажид Афанди Буюк Миллат Мажлиси
томонидан халифаликка сайланди . Халифалик тугатилгунга қадар (1924 йил 3 март )
бу мақомда қолдирилди . Ташкил топганидан тугатилган вақтгача Усмонли Туркия беш
даврдан ўтди : Қурилиш даври ( м . 1299-1453); Юксалиш даври (1453-1683); Орқага
кетиш даври (1683-1792); Янгилик ва йиқилиш даври (1792-1920).
Биринчи давр Усмонли Туркиясининг қурилиш даври бўлиб , у илк подшоҳ Усмон
Бейнинг истиқлолни эълон этиши билан бошланди (1299) ва Истанбулнинг фатҳига
қадар келди (1453). Юз эллик йил давом этган қурилиш даврида давлат бир беклик
эди.
Фотиҳ Султон Иккинчи Меҳмед Хон Истанбулни олди. Минг йиллик Византия
императорлигини тугатди. Усмонли беклиги бир императорлик шаклига кирди.
Юксалиш даври деб аталувчи иккинчи давр порлади. Сўқуллунинг ўлимигача, бир
асрдан кўп вақт яшади (1579).
97

Буюк вазир Сўқуллу Меҳмед Пошонинг ўлими билан Усмонли давлати тўхталиш
даврига қадам қўйди. Усмонли Туркиясининг бу даври Вияна турклар томонидан
иккинчи марта муҳосара қилингунга қадар давом этди (1683). Бир асрлик даврнинг
тарихий номи бўлди.
Вияна олдида Садри Аъзам марзифонлик Қора Мустафо Пошо бузғунчиликка учради.
Давлатда «орқага кетиш» даври бош кўрсатди. Бу давр подшоҳлик Туркиясининг
тўртинчи даври бўлди. «Ёш» тинчлик онтлашмасига қадар судралиб келди (1792). Бир
асрдан зиёд давом этди.
Ўрислар билан тузилган «Ёш» муоҳадасидан кейин Туркия ислоҳотга киришди.
Подшоҳликнинг сўнгги даври бўлган «Янгилик ва йиқилиш даври» шу тариқа очилди.
Салтанатнинг тугатилиши билан ёпилди (1920).
14,15 ва 16-асрларга «Қурилиш ва юксалиш асрлари», 17-юз йилликка «Тўхталиш»,
18-асрга «Орқага қайтиш асри» дейилган бўлса, 19- ва 20-юз йиллар
императорликнинг «Янгилик ва йиқилиш асри» бўлди.
Кўриняптики, Усмонли давлати қурилганидан йиқилишигача турли даврларни
бошидан кечирди, олти асрдан кўп яшади. Усмонли давлати бир Мусулмон-Турк
давлати эди. Онадўлида ўттизга яқин ҳар хил турк ва мусулмон бекликлари бор эди.
Бу бекликларни бир идора остида тўплаш, Онадўлида «Турк бирлиги» қуриш миллий
бир вазифа эди. Бу миллий вазифани бажариш йўлида Усмонли турклари кўп саъй-
ҳаракат кўрсатдилар. Усмон Бейнинг истиқлолидан Истанбулнинг фатҳигача бир ярим
аср давом этган Қурилиш даврида Турк бирлиги икки марта қурилди. Энг аввал
Онадўли бекликларини тугатишга муваффақ бўлган Усмонлиларнинг тўртинчи хоқони
Йилдирим Боязид эди. Аммо Самарқанд ҳукмдори Амир Темур билан Эдирна
подшоҳи Султон Боязид ўртасида чиққан Анқара жангги (1492) Усмонлилар қурган бу
илк бирлик биносини йиқитди. Онадўлида бекликлар қайтадан майдон олди.
Мамлакатда «Бебошлик даври» деб ном олган ички бошбошдоқликлар бошланиб
кетди. Анқара жангидан сўнгра иккинчи дафъа Онадўлида Турк бирлиги Истанбул
фотиҳи Султон Иккинчи Меҳмед Хон томонидан қурилди. Султон Меҳмед Истанбулни
олгандан кейин Туркиянинг Онадўлида ва Рум элида бир императорлигини шарқда,
жанубда кенгайтирди. Қонуний Султон Сулаймон даврида Турк императорлиги энг
юксак нуқтасига етишди. Усмонли подшоҳлиги моддий борлиғи ва маънавий
маданияти билан ўзини бутун дунёга танитди.
Ўн тўртинчи асрда содда ва оддий бир бекликдан иборат бўлган Усмонли давлати ўн
бешинчи асрда бир императорлик ҳолига келган, ўн олтинчи юз йилликда эса бу
императорлик жуда кенгайган эди. Чегаралари шарқда Эронга ва Ҳазар денгизигача;
ғарбда Адриятик денгизи ва Мароқашгача; шимолда Украинанинг ўртаси ва
Полшагача; жанубда Ҳабаш эли ва Адан кўрфазигача чўзилган эди. Уч қитъага −
Оврупага, Осиёга, Африқога ёйилди, порлоқ ва шарафли даврлар яшади.
98

Турк обрў-эътибори Оврупа сиёсатига ҳоким бўлди; Оқ денгизда Турк денгиз флотига
қарши турадиган ҳеч бир ҳарбий куч қолмаганди. Қора денгиз Туркиянинг бир ички
денгизи ҳолини олди. Оврупада сарват, қувват ва ҳудуд жиҳатидан Туркиядан устун
кела оладиган бирор давлат йўқ эди. Ўн еттинчи асрда Усмонли ҳудудлари уч қитъада
олти миллион квадрат километрдан ошарди. Бугунги Оврупанинг деярли ярми эди.
Қадимги манбаларимиз Усмонли мамлакатларида аҳолимизнинг Қонуний Султон
Сулаймон даврида юз ўн миллион (ўн еттинчи юз йилликда); Садри Аъзим Кўпрулзода
Фозил Аҳмад Пошо замонида эса юз эллик миллион бўлганини қайд этади27.
Лекин Усмонли мамлакатларида яшаган бу миллионларча инсонлар айни уруғ ва айни
диндан эмасдилар. Ораларида мусулмонлар ҳам, ғайри мусулмонлар ҳам бор эди.
Усмонли салтанатини подшоҳлар идора қилишарди. Бироқ подшоҳ давлатни идора
этаркан, қонунларга, фармонларга, фатволарга, анъаналарга (одатларга) суянарди. Ўз-
ўзича иш юритолмасди. Усмонли подшоҳларининг салоҳияти жуда кенг эди. Фақат
Ислом дини подшоҳларнинг бу салоҳиятини камайтирди. Ислом динига кўра, подшоҳ
бўлмоқ учун «ақлли бўлиш, адолат қилиш» шарти бор. Жинни ва золим подшоҳ
тахтидан туширилади, ишига барҳам берилади28.
Усмон уруғидан келган подшоҳларга бек, амир чалабий, хункор, султон, хон, хоқон,
ғозий номлари бериларди. Ёвуз Султон Салимдан кейин подшоҳ исмларига
«халифалик» сифатида ҳам илова қилинди.
Ўн еттинчи юз йилликкача бир подшоҳ ўлса, ўрнига ўғли ўтар, тантанали бир байъат
маросими ўтказилар эди. Бу асрдан бошлаб подшоҳлик ва халифаликни отадан ўғилга
эмас, сулола ичидан энг катта шаҳзодага қолдириш усули татбиқ этилди. Подшоҳнинг
ўғли эмас, сулоланинг энг каттаси валиаҳд бўларди.
Усмонли халифалигида 14, 15 ва 16-асрлар ташкилот ва маданият асрлари эди. 17, 18
ва 19-юз йилликлар эса бу императорликда ислоҳот ва янгилик асрлари бўлди.
14, 15 ва 16-юз йилларда ташкилот ва маданий жиҳатдан дунё устунлигини қўлида
тутган туркларга 17-юз йилликда Оврупа тенглашди, 18-асрда эса Оврупа қаршисида
заифлашиб қолди ва бу заифлик императорликнинг сўнггига қадар давом этди.
Ҳурматли тарихчиларимиз Усмонли Турк императорлигининг тўхталиш даврига
«Дохилий (ички) тушкунлик даври», орқага қайтиш даврига эса «Хорижий (ташқи)
тушкунлик даври» номларини жуда ҳақли равишда беришган29. Чунки 17-юз
йилликда ички тушкунлик бошланди. 18-юз йилликда эса у ташқи тушкунликка дуч
келинди. Ҳарбий мағлубиятлар, пулсизлик бош кўрсатди. Қўшинни ислоҳ қилиш,
давлатни янгилаш масалалари асосий мақсадлардан деб белгиланди. Янгилик ва
йиқилиш асри бўлган ўн тўққизинчи ва йигирманчи асрларда Усмонли
императорлигида уч хил янгилик ҳаракатлари кўрилди: ислоҳот ҳаракатлари,
танзимот ҳаракатлари, машрутият* ҳаракатлари.
99

Ислоҳотчиларнинг мумассили подшоҳ Салим Учинчи эди. Танзимотчиларники
Мустафо Рашид, машрутиятчиларники эса Мидҳад Пошолар бўлди.
Машрутият ҳаракатларини уч босқичда кўрамиз: биринчи машрутият ҳаракати;
Абдулҳамид Иккинчи идораси; иккинчи машрутият ҳаракати.
Биринчи машрутият ҳаракати Абдулҳамид Иккинчининг илк даврига (1876), иккинчи
машрутият ҳаракати эса унинг сўнгги даврига (1908) тўғри келади. Абдулҳамиднинг
шахсий идораси эса бу икки машрутият даврлари орасида алоҳида бир босқич бўлди.
Султон Абдулҳамиднинг ўттиз йил давом этган шахсий салтанат даври отаси Султон
Абдулмажид даврида бошланган (1839) танзимот ҳаракатининг давомидан бошқа бир
нарса эмас. Чунки танзимот даврида: «Қонунлар ва низомлар олдин давлат
шўросининг танзимот доирасида ҳозирланар, сўнгра вакиллар ҳайъатида муҳокама
қилинар, ундан кейин подшоҳ идораси ила татбиқ мавқеига қўйилар эди»30.
Туркияда биринчи машрутият ҳаракатига «Янги Усмонлилар» сабаб бўлишди. Иккинчи
машрутият ҳаракатини эса «Иттиҳод ва тараққий қўмитаси» тайёрлади (1908).
«Иттиҳод ва тараққий» Султон Абдулҳамид Иккинчи идорасини йиқитиш учун
қурилган яширин ва сиёсий қўмиталардан энг кучлиси эди. «Иттиҳод ва тараққий
қўмитаси»нинг қурилишида Онадўлида ҳаракатга бошлаган армани қўмиталари
жонбоз бўлишган.
1908 йилда иккинчи машрутият ҳаракати бошланган пайтда Усмонли-Турк
салтанатининг тупроқлари уч қитъада жойлашган бўлиб, уч миллион квадрат
километрдан ошарди. Нуфуси қирқ уч миллион эди. Қуролли кучлар етти қўшинда
тартибланган эди. Биринчи қўшиннинг маркази Истанбул, иккинчисиники Арзинжон,
бешинчисиники Шом, олтинчисиники Бағдод, еттинчисиники Санъа (Яман) шаҳарлари
эди31. 1908 йилда Абдулҳамид Иккинчи «Иттиҳод ва тараққий қўмитаси»нинг
назоратига топширилганида Усмонли императорлиги ана шу ҳолда эди. Эски
жўғрофиячиларимиздан машҳур муаллим Али Тавфиқ Бей дейдиларки: «Давлати
Олияи Усмониянинг идораси остидаги мамлакатлар уч қитъада жойлашган
ҳудудларига кўра: Оврупайи Усмоний, Осиёйи Усмоний, Африқои Усмоний номлари
билан учга тақсимланган эдилар"32.
Иккинчи машрутиятнинг биринчи босқичи Абдулҳамид Иккинчининг сўнгги йилларига
тўғри келди. Иккинчи босқич Султон Меҳмед Рашод даври ва учинчи, охирги
саналари эса Меҳмед Воҳидуддин Олтинчи замони бўлди.
Абдулҳамид Иккинчи илк бор машрутиятни 1876 йилда, иккинчи марта 1908 йилда
эълон қилди. 1909 йилда тахтдан туширилгач, Султон Меҳмед Рашод Бешинчи
подшоҳлик мақомига келтирилди.
Миллий Мажлис (Аъён ва Мабъусон ҳайъати) номидан буюк бир Турк подшоҳини
тахтидан туширишга кетган ҳайъатнинг ичида бирорта туркнинг бўлмагани диққат
100

билан тадқиқ қилишга арзигулик воқеадир. Усмонли подшоҳлар айни пайтда
мусулмонларнинг халифаси бўлганлари учун аввалдан «тахтдан олиш» вазифасини
жаноб Шайхулисломлар бажарар эдилар. Бу усул миллий тарихимиздаги бир анъана
эди. Абдулҳамид Иккинчи бу тарзда тахтдан олинмади. Султон Абдулҳамиднинг
тахтдан олинишини таблиғ этувчи аъён ва мабъусон ҳайъатининг интихобида
(сайловида) иттиҳодчилар бу анъанани буздилар. Сайланган ҳайъат Аъёндан армани
Арам, Баҳрия, Фариқи лоз Ориф Ҳикмат билан Салоник мабъуси яҳудий Қорасу, Драч
мабъуси албан Асад Тўптонийлардан иборат эди33.
Султон Меҳмед Рашод даврида кетма-кет уч жанг бўлиб ўтди. 1911 йилги Италия
урушида Туркия Африқо қитъасидаги охирги парчаларини йўқотди. 1912 йилдаги
Болқон урушида Оврупадаги ерлари қўлдан чиқди. 1914 йилдаги Биринчи жаҳон
урушида Туркиянинг мавжудлигига катта хавф туғилди. 1914 йил 29 октябрда
бошланган бу даҳшатли можаро туфайли тўрт йил турли жабҳаларда ҳар хил
душманлар билан урушилди. Пировардида Мондорос битими ила сўзсиз, шартсиз
таслим бўлганимиз инсофсиз душманларга эшикларимизни очдик (1918 йил 30
октябрь). «Иттиҳод ва тараққий қўмитаси»нинг иккинчи машрутияти ўн йил давом
этди (1908-1918). Биринчи жаҳон уруши охирида (1914-1918) Усмонли
императорлиги билан бирга тарихга қовушди.
1908 йил инқилобида «Равол» мулоқотини баҳона қилиб, ватаннинг «бўлиниб
кетгани» ғавғоси билан ўртага отилиб, давлатнинг муқаддаротига (тақдирига) ҳоким
бўлганлар, кейинчалик ватанни жоҳилона хатти-ҳаракатлар билан ҳақиқий бўлиниш
фалокатига дучор этиб, четга қочар эканлар, ёлғиз азиз жонларини қутқаришни
ўйлаган эдилар (1918 йил 3 ноябрь).
Ўн тўққизинчи асрнинг бутун янгиликларидан ва амалга оширилган буюк
фидокорликларидан кейин олти асрлик муҳташам Усмонли императорлиги
йигирманчи асрнинг бошида, иккинчи машрутият даврида Оврупанинг йирик
дипломатлари қаршисида «рецептчи» ва «қўмитачи» руҳи билан давлатни
бошқаришга чиранган машрутиятчиларнинг ўта ибтидоий ва тажрибасиз ҳаракатлари
туфайли қурбон бўлди-кетди. Ўн йил ичида (1908-1918) йўқ бўлди. Бугунги
борлиғимиз эса фақат миллий мужодала (Қутулиш жанги) туфайлидир. Чунки
Мондорос битими билан Туркия душманга сўзсиз, шартсиз таслим бўлгани учун 1918
йил 30 октябрь кунини Усмонли императорлигининг сўнгги саҳифаси ўлароқ қабул
қилувчилар ҳам бор. Шунингдек, бу битимга таяниб, 1920 йил 20 мартда
Истанбулнинг ишғол этилишини салтанатнинг сўнгги деб ҳисоблайдиганлар ҳам
ҳақлидирлар. Шу билан бирга, салтанат марказининг душман ишғоли остида
бўлганлигига қарамай, Буюк Миллат Мажлисидан то «алтанатнинг лағви»(бекор
қилиниши) тўғрисидаги қонун чиққан 1922 йилнинг 1 ноябрига ўтган муддатга
қаралса, салтанат шу вақтга қадар ҳуқуқий тарзда яшаганини қабул этиш тарихий бир
заруратдир. Шунингдек, Садри Аъзам Тавфиқ Пошо қонун чиққанини кўриб, тўғри
101

саройга борди. Усмонли-Турк императорлигининг охирги подшоҳи Меҳмед
Воҳиддуддин Олтинчига истеъфосини берди. Шу тарзда тарихда Усмонли давлатининг
сўнгги Садри Аъзами бўлди.
Мондорос муторақаси ёмон бир шартнома эди. Бу муторақадан сўнг ҳудуддаги
бўғозлар очилди. Олдин Итилоф (келишув; иттифоқ) давлатларининг олтмишта
кемаси, сўнг қўшинлари Истанбулга кирди (1918 йил 13 ноябрь). Душманларимиз
уруш қилиб ўтолмаганлари Чаноққалъа бўғозидан энди муторақа соясида, сулҳ йўли
билан ўтаётган эдилар.
Бу томондан ишғоллар ҳам бошланиб кетди. Муторақанинг еттинчи моддасига биноан
юртимизнинг турли бўлгаларига аскар чиқардилар. Энг сўнг Итилоф кучлари
Истанбулни ишғол қилдилар (1920 йил 16 март).
Турк ва Мусулмон Истанбулга фатҳ кунидан (953 йил, 29 майдан) то 1920 йил 16
мартгача ҳеч бир душман қадам босмаган, Усмонли императорлигининг 467 йиллик
бошкенти (пойтахти) у пайтгача бирор душман юзини кўрмаган эди. 16 март Турк
бошшаҳарининг илк бора душманларга оёқ ости бўлган кундир. Айни пайтда бу кун
Усмонли-Турк императорлигининг сўнг саҳифаси бўлди. Чунки Буюк Миллат Мажлиси
Анқарада қабул қилган қарор билан Усмонли салтанатини 1920 йил 16 мартдан
эътиборан тугатиб, кейинчалик тарихга қовуштирди (1922 йил, 1 ноябрь).
Ватанимизнинг (Туркиянинг) ҳар-ҳар ерининг душман ишғолига учраши миллий
шуурни қамчилади. Мужодала руҳи туғилди. Пировардида Буюк Миллат Мажлиси
Анқарада диний ва миллий муҳташам бир маросим билан очилди (1920 йил 20
апрель). Қутулиш жанги амалга оширилди. Усмонли салтанати тугатилди (1922 йил 1
ноябрь). Муданя муторақаси ва Лондон муоҳадаси ила бугунги Туркиянинг
чегаралари чизилди (1923 йил 24 июль). Туркия жумҳурияти қурилди ва Мустафо
Камол Пошо жумҳурраиси бўлди (1923 йил 29 октябрь). Усмонли халифалиги бекор
қилинди (1924 йил 3 март). Усмонли сулоласи мамлакатдан бадарға этилди (4 март).
Изоҳлар
25. Проф. Исмоил Ҳаққи Измирли. «Хилофоти Исломия» мақоласи. «Сироти
мустақийм» мажмуаси, 1325 йил 17 сентябрь.
26. «Маданияти Исломия тарихи» 4-жилд, 6-бет. Закий Мағомиз таржимаси.
27. Афзалоуддин. «Тарихи Усмоний харитаси» 11-15-бетлар.
28. Ришод Акрам. «Усмон ғозийдан Отатурккача», 21-бет.
29. Аҳмад Рафиқ.
30. Абдурраҳмон Шараф Афанди. «Жўғрофиёи умумий», 2-жилд, 192-бет.
31. Абдурраҳмон Шараф Афанди. «Жўғрофиёи умумий», 2-жилд, 193-196-бетлар.
102

32. «Мамолики Усмония жўғрофиёси», 5-бет.
33. Исмоил Ҳомий Донишманд. «Усмонли тарихи солномаси», 4-жилд, 378-бет.
17-МА ВЗУ: X VI I I А СР ОХ ИРИ X I X А СРНИНГ 70 - ЙИЛЛА РИДА ТУРК ИЯ
Реж а:
1. Давлат тузуми.
2. « Шарљ масаласи » .
3. Султон Салим III ислоќотлари.
4. Яничарлар љњшинининг тугатилиши.
5. 1828-1829 йиллардаги рус-турк уруши.
6. Султон Маќмуд II нинг ислоќотчилик сиёсати.
7. Танзимат ислоќотлари.
8. 1853-1856 йиллардаги Љрим уруши.
Таянч и боралар:
Туркиянинг ижтимоий-иљтисодий аќволи. Давлат бошљаруви. « Шарљ
масаласи ». Султон Салим III ќукмронлиги даврида Туркия. Ислоќотчилик
сиёсати. Мустафо пошшо Байрољдор фаолияти. «Рущук биродарлари»
жамияти. 1821 йил Грецияда књтарилган љњзђолон. Яничарлар љњшини ва
ќарбий ислоќотнинг њтказилиши. Ташљи сиёсати ва халљаро аќволи. 1828-
1829 йиллардаги рус-турк уруши. Адрианопол сулќи. Миср-турк зиддиятлари.
Султон Маќмуд II нинг ќукмронлиги даври. Султоннинг «Гулхона хатти-
шарифи» фармони. Танзимат ислоќотлари. 1840 йилдаги Лондон
конвенцияси. Љрим уруши. Султоннинг «Хатти-хумоюн» фармони. «Янги
усмонийлар» ќаракати.
Давлат ту зу м и
Туркия (Усмонийлар империяси) XVIII асрда Европа (Болљон
ярим ороли, Жануби-Шарљий Европа, Љримнинг Азов ва Љора
103

денгиз бњйларидаги ќудуди), Африка (Шимолий Африка) ва
Осиёда (Кичик Осиё, Арабистон, Сурия, Фаластин, Ирољ, Ђарбий
ва Жануби-Ђарбий Арманистон, Грузиянинг бир љисмидан
иборат) улкан ќудудга эга бњлган, турли љабила ва халљларни
њзида бирлаштирган конгломерат эди. Бу људратли давлатда
турклар ќукмрон мављеига эга эди.
Турклар ижтимоий-иљтисодий тараљљиётда
бњйсундирилган књпчилик халљлардан, айниљса греклардан,
Болљон ярим оролидаги славянлардан, гурузин ва арманлардан
анча ортда љолган. Турк султони ва феодалларининг тобе
эттирилган мамлакатлар устидан ќукмронлиги ќарбий куч билан
ушлаб турилган.
Усмонийлар империясининг ижтимоий тузуми жуда
мураккаб бњлиб, унда турли хил ижтимоий-иљтисодий укладлар –
ибтидоий жамоа, љулчилик ва феодал ишлаб чиљаришлар
љоришган. Уларнинг орасида феодал ишлаб чиљариш
ќукмронлик љилган.
Туркия (Усмонийлар империяси) XVIII асрда султон
ќукмронлигидаги феодал деспотлигидан иборат бњлиб,
давлатнинг марказий бошљарув аппарати алоќида девонлар
(ќарбий, солиљ, дин ишлари кабилар) дан ташкил топган. Турк
ќукумати бош вазир, девонларнинг бошлиљлари султон ва
саройнинг яљин кишиларидан иборат бњлиб, у расман «Баб-и-
Али» (Олий дарвоза) деб аталган. Европа давлатларида турк
104

ќукуматига нисбатан «Порта» (французча – la porte «эшик»)
атамаси љњлланган.
Империя бошљарувида олий мартабали мусулмон
руќонийлари муќим рол њйнаган. Улар катта ќажмдаги ваљф
ерларига ва тобе эттирилган деќљонларга эга бњлиб, жамиятнинг
таъсирли табаљаларидан бирини ташкил этган. Мамлакатнинг
суд ва мактаб – маориф тизими тњлиљ руќонийлар љњлида
жамланган. Ќар љандай эркин фикр руќонийлар томонидан
таъљиб љилинган. XVIII асрда давлат фуљаролик љонунлари
асосида бошљарилганлигига љарамасдан, мамлакат ќаётида
шариат ва Љуръон муќим њрин тутган. Олий руќонийлар њзига
хос алоќида табаљани ташкил этиб, деярли барча давлат
муассасалари ва ќатто султон фаолияти устидан ќам њзларининг
назоратини њрнатганлар.
Маъмурий ќудудий жиќатдан империя вилоятларга ва
вассалликларга бњлинган. Вилоятларнинг ноиблари бњлмиш
амир ва пошшолар љњлида жойлардаги ќарбий ва фуљаролик
ќокимияти жамланган. Улар њзларини ярим мустаљил
князлардек тутишган. Вилоят ноиблари њз саройига ва
љњшинига эга бњлиб, махсус солиљлар жорий љилган, бож
тњловлари ва њлпонларини йиђган. Ќатто танганлар зарб этган.
Вилоят аќолисини яничар љњшинлари ёрдамида аёвсиз талаган.
Усмонийлар империяси доимий равишда ташљи
босљинчилик урушларини ва мамлакат ичкарисида халљ
ќаракатларига љарши љуролли кураш олиб борган. Шу сабабли
105

мамлакат ќаётида ќарбий љњшин катта њрин тутган. Давлатнинг
љуролли кучлари отлиљ аскарлар – сипоќийлардан, яничар –
пиёдалар љњшини ва денгиз флотидан иборат бњлган.
Мамлакат љуролли кучларининг асосини XIV асрда
яратилган яничар пиёда аскарларидан иборат мунтазам љњшин
ташкил этган. Яничарлар љњшини ќарбий интизомдан ташљари
мусулмон дарвешлик ордени бњлган бектошийларнинг диний
интизомига ќам бњйсундирилган. Уларга уйланмаслик ( XVI
асргача) ва бошља бир љатор таъљиљлар жорий љилинган.
XVIII асрда Европа мамлакатлари ва уларнинг љњшини
жадал ривожланаётган бир ваљтда иљтисодий жиќатдан љолољ
бњлган Туркия љњшини натурал хњжалик ва ибтидоий цех
ќунармандчилиги шароитида њзининг жанговорлигини саљлаб
љололмади ва кетма-кет мађлубиятга учрай бошлади. Бунга
жавобан Туркиянинг ќукмрон доиралари љњшин сонини
књпайтиришга киришдилар. Яничарларга турли имтиёзлар
берилиши улар орасида ќарбий интизомни пасайтирди, уларнинг
тамагирлигини ошириб, давлат ишларига доимий равишда
аралашувини келтириб чиљарди. Ољибатда яничарлар тинчлик
ваљтида ќунармандчилик ва савдо билан шуђулланиб, бир љатор
даромадли касблар устидан ќукмронлигини њрнатди. Уларнинг
ќаммаси яничар љњшинларининг жанговорлигини тушириб
юборди.
Етти йиллик урушдан сњнг Европа давлатлари Туркияни
Россияга љарши тезлаш сиёсатини давом эттирдилар. 1768-1774
106

йиллардаги рус-турк уруши султоннинг ташаббуси билан
бошланиб, Туркиянинг заифлигини яна бир бор намоён љилди.
Султон ќукумати урушга юз мингдан ортиљ кишини сафарбар
љилди. Лекин уларни озиљ-овљат, њљ-дори ва кийим кечак
билан таъминлай олмади. Шу сабабли турк љњшини мађлубиятга
учради. 1774 йилда имзоланган Кучук Кайнаржи сулќ
шартномасига књра Туркия њта ођир шартларни љабул љилди.
Россия Љора денгизда савдо љилишга оид имтиёзларни љњлга
киритди. Љрим Туркиядан мустаљил деб эълон љилинди. Керч,
Ёниљалъа, Днепр бњйидаги Кинбурн ва Азов Россия ихтиёрига
њтди. Туркия њзининг заифлиги сабабли 1783 йилда Љримни
Россия таркибига киритилишига љаршилик књрсата олмади.
XVIII аср охирларига келиб Туркиянинг заифлиги барчага
маълум бњлиб љолди. Унинг љњшини тушкунликка юз тутди.
Усмонийлар империясининг ички парчалануви ва XVIII аср
охиридаги ќарбий мађлубиятлари Буюк давлатлар томонидан
унинг Европадаги мулкларини бњлиб олиш муаммосини кун
тартибига љњйди.
« Шарљ м асаласи»
Усмонийлар империясидаги чуљур ижтимоий, иљтисодий ва
ќарбий инљироздан фойдаланган Россия унинг Болљондаги
ќудудлари устидан ќукмронликни њз љњлига олишга ќаракат
љилди. Бунга жавобан Англия, Франция каби Европанинг
људратли давлатлари њзларининг эътирозларини билдириб,
«Усмонийлар империясининг бњлинмаслиги ва даќлсизлиги»
107

тњђрисидаги сохта шиорни илгари сурдилар. Бу шиор амалда
Туркияни Россияга љарши тура оладиган бир куч сифатида
саљлаб љолиш, уни иљтисодий ва сиёсий жиќатдан европа
капиталига бњйсундиришни англатар эди. Рус ќукумати ќам
Болљон халљларининг турклар зулмига љарши курашидан
фойдаланиб, у ерда Россия мављеини мустаќкамлашга уринди.
Шу асосда «Шарљ масаласи» пайдо бњлди, лекин бу атама анча
кейин љњлланила бошлаган. Европанинг буюк давлатлари охир
ољибатда Туркия айниљса унинг Болљондаги мулклари
таљдирини њз љњлларига олганлар. Бундай аралашув ва
томонлар њртасидаги раљобатнинг кучайиши Шарљ масаласини
чигаллаштириб, уни тинч йњл билан ечилмайдиган муаммо
даражасига олиб келган.
Су лтон Салим III ислоќ отлари
Европани ларзага солган француз буржуа инљилоби ва
Наполеон урушлари Усмонийлар империясининг Европа љисми
учун ќам муќим ољибатларга эга бњлди. Франуцз инљилоби
ђоялари Болљонга, грек оролларига кириб келиши натижасида
миллий озодлик курашининг янгидан жонланишига сабаб бњлди.
Шаклланаётган буржуазия тарљољ деќљон љњзђолонларига
раќбарлик љилиб, уларни маълум даражада ташкиллаштирди ва
миллий тус берди.
Бир ваљтда мамлакатда феодал урушлари ќам авж олиб,
амалда султон ќокимияти пойтахт ва унга туташ районлар билан
чекланган. Видин пошшоси Усмон Пазванд њђли Сербия ва
108

Валахияда мустаљил князликка асос солди. Янинда мустаќкам
њрнашган Али пошшо Тепеделенли Эпр, Жанубий Албания ва
Мореяни њзига бњйсундириб, мустаљил сиёсат юрита бошлади.
Анатолия эса деребийларнинг меросий ќокимияти остида эди.
Курдистон, Ирољ, Сурия, Фаластин, Арабистон, Миср ва Мађриб
(Триполи, Тунис ва Жазойир) да султон ќокимияти жуда заиф эди.
Турк ќукмрон доираларининг узољни књра оладиган вакиллари
феодал муносабатларни саљлаб љолган ќолда марказлаштириш
ва султон ќокимиятини кучайтириш йњлларини љидира
бошладилар.
XVIII аср охирларида империянинг парчаланишига љарши
љаратилган ислоќотлар режаси пайдо бњлди. Бу ислоќотлар
асосан ќарбий-техник мазмунда бњлиб, армия, маъмурий
бошљарув ва молия тизимини мустаќкамлашга љаратилган.
Ислоќотчилик ќаракатининг бошида 1789 йилда тахтга њтирган
султон Салим III турган. У табиатан юмшољ лекин аљлли ва
саводли киши бњлган. 1792-1796 йилларда султоннинг давлат
олдидаги ќарбий мажбуриятларини њтамаётганлардан тимор ва
зеаметларни тортиб олиш, янги тартибларни молиявий
таъминоти учун махсус зарбхона таъсис этиш, ќарбий-
инженерлик билим юрти очиш, европача таълим ва интизомга
эга бњлган янги флот ва мунтазам љњшин тузиш тњђрисидаги
фармонлари чиљди. Салим III ислоќотлари ва тадбирлари,
шунингдек келгусида яничар љњшинларини алмаштириши
лозим бњлган мунтазам љњшин тузиш режаси биргаликда
109

«Низоми жадид» (Янги тизим) деб аталган. Чет эл ќарбий
инструкторлари ёрдамида љайта ташкил љилинган љњшин ва
флот эскисидан бутунлай фарљ љилган. Салим III фуљаролик
бошљарувини ислоќ љилишга уриниб, бош вазир фаолияти
устидан султон яљинларидан ташкил топган норасмий «Њн
иккилар кенгаши» назоратини њрнатган, чет элларда доимий
элчиликлар ташкил этган. Лекин султон Салим III ни
тарафдорлари камчилик бњлиб, ислоќотларга љарши бњлган
реакцион кучлар књпчиликдан иборат бњлган. Низоми жадид
љњшинининг ташкил љилиниши ољибатида яничарлар
љњшинининг тугатилиши ќаљидаги маълумотлар яничарларни
саросимага солган. Шу сабабли яничарлар ва ќар љандай
янгиликда мавжуд тузумга нисбатан ќавфни књрган мусулмон
руќонийлари, сарой амалдорлари ва феодалларнинг бир љисми
реакцион кучларнинг њзагини ташкил љилган.
Яничарл ар. 1814 йил .
Салим III нинг ислоќотларига халљаро вазиятнинг бузилиши
ќам салбий таъсир књрсатган. 1798 йилда Наполеон Бонапарт
љњмондонлигидаги француз армиясининг Мисрга юриши
бошланди. У ерда французларга љарши инглиз љњшинлари
110

ќарбий ќаракатлар олиб борди ва 1801 йилда Миср инглизлар
томонидан эгалланди. Лекин босљинчиларга љарши књтарилган
љњзђолон натижасида ќарбий љњмондонлардан бњлган
Муќаммад Али 1805 йилда Миср ќукмдори деб эълон љилинди ва
мамлакат турклар зулмидан озод бњлди.
1807 йил 29 майда пойтахтда бош вазир њринбосари ва
шайх-ул-ислом бошчилигида яничарлар љњзђолони уюштирилиб
султон Салим III тахтдан ађдарилди. Тахтга итоаткор Мустафо IV
њтирди. Ислоќот тарафдорлари шафљатсиз равишда жазоланиб,
янги тартиблар бекор љилинди.
Ислоќот тарафдорлари султон нойиблари орасида катта
таъсир ва шахсий љњшинига эга бњлган Рущук пошшоси
Мустафо Байрољдор ќомийлиги остида тњпланиб, «рущук
биродарлари» номли махфий сиёсий ташкилот туздилар. 1808
йил июлида Байрољдорнинг књп минг кишилик љњшини
Истамбулни эгаллаб, «рущук биродарлари» ќокимиятни
эгалладилар. Мустафо IV њрнига тахтга унинг укаси Махмуд
њтирди. Султон Маќмуд II Салим III ислоќотларини давом
эттиришни ваъда љилди. Мустафо пошшо Байрољдор бош вазир
деб эълон љилинди. «Рущук биродарлари» нинг бошља аъзолари
ќам давлат лавозимларини эгалладилар. Лекин ислоќотчилар
халљ орасида њзининг таянчига эга эмас эди. Шу сабабли 3 ойдан
сњнг књтарилган яничарлар исёни ислоќотчиларнинг
ќукмронлигини тугатди. Байрољдор исёнчиларга љарши
жангларнинг бирида ќалок бњлди. Султон Маќмуд II ислоќот
111

раљибларига ён берганлиги туфайли ќокимиятни саљлаб љолди
ва узољ ваљт ќукмронлик љилди.
Яничарлар љњш инининг ту гатилиш и
1821 йил Грецияда љњзђолон књтарилди. Љњзђолон тезда
Мореа ва Эгей денгизи оролларига ёйилиб, мустаљиллик учун
умумхалљ урушига айланди. 1822 йилда Грецияда миллий
ќукумат ташкил топди.
Султон Маќмуд II њзининг ќарбий кучлари билан
љњзђолонни бостиришга љурби етмади. Шунда у Миср пошшоси
Муќаммад Алига ёрдам сњраб мурожаат љилди. Муќаммад Али
Мисрда деярли мустаљил бошљарувга асос солиб, бир љатор
ислоќотларни амалга оширган эди, хусусан мамлук
феодалларининг ќукмронлигига барќам берди, Европа
намунасидаги мунтазам армия тузди, молия ва ташљи савдо
тизимини яхшилади.
1811 йилда Муќаммад Али султон илтимосига књра њз
љњшинларини Марказий Арабистонга юборди ва 1818 йилда
ваќобийлар давлатини тор –мор этди. Бундан ташљари Муќаммад
Али Юљори Миср ва Шарљий Судан ќудудларини ќам забт этди.
XIX аср 20–йиллари њрталарида унинг мунтазам љњшини сони
султон љњшинининг сонидан анча ортиљ эди. У мустаљил араб
империясини тузишни режалаштираётган эди. Шунинг учун
Портанинг грек љњзђолонини бостириш таклифини жон деб
љабул љилди. Бунинг учун султон Сурия ва Крит оролини
Муќаммад Алига беришни ваъда љилди.
112

1824 йилда Муќаммад Али катта ќажмдаги љњшин ва
флотни тайёрлаб, њђли Иброќим љњмондонлигида Крит орљали
Мореага киритди. Жуда катта ќарбий устунликка эга бњлган Миср
љњшинлари 1826 йилда Мореа ќудудини тњлиљ эгаллаб,
љњзђолон бостиришда кетма-кет ђалаба љозона бошлади.
Шу вазиятда султон Маќмуд II Салим III ва Мустафо
Байрољдор амалга ошира олмаган тадбир – яничарлар корпусини
тугатиб, мунтазам љњшин тузишга киришди. Грециядаги
вољеалар турк ќукмрон доираларига яничарларнинг нафаљат
фойдасиз, балки хавфли эканлигини яна бир бор књрсатди.
Муќаммад Алининг европача тартибдаги љњшини
љњзђолончиларга љарши яничарлардан яхширољ жанг љилди.
Маќмуд II шайх-ул-исломнинг ва бошља диний, дунёвий
амалдорларнинг љњллаб-љувватлаши билан 1826 йил майда
янги љњшин ташкил этиш тњђрисида фармон чиљарди. Миср
зобитлари янги љњшин аскарларини тайёрлай бошладилар. Бир
ойдан сњнг яничарлар љњзђолони књтарилди. Султон Маќмуд II
бундай љњзђолонга тайёр бњлиб, љњзђолонни бостириш
баќонасида яничарлар љњшинини тугатишни режалаштирган
эди. Ољибатда нафаљат пойтахтда, балки чекка ќудудларда ќам
љисља фурсатда ва жуда шафљатсиз књринишда яничарлар
љњшини тор-мор этилиб, мамлакатнинг марказлашуви ва
тараљљиётига тњсиљ бњлаётган асосий ђовлардан бири
бартараф этилди.
113

1827 йилда Иброќим пошшо љњмондонлигидаги миср
љњшинлари грек љњзђолонини љонга ботираётган бир ваљтда
Лондонда Англия, Франция ва Россия давлатлари битим
имзоладилар. Унга књра Грецияга автономия бериш књзда
тутилди. Бу уч давлат љњшинлари миср-турк флотини Навара
љњлтиђида мађлубиятга учратди. 1828 йил баќорида Россия
Туркияга љарши уруш эълон љилди.
1828-1829 йиллардаги ру с-ту рк у ру ш и
1828-1829 йиллардаги рус-турк уруши турк љњшинларининг
тњлиљ мађлубияти билан ниќоясига етди. Љисља фурсатда рус
љњшинлари Адрианополни эгаллаб, Истамбул остоналаригача
етиб келди. Турк ќукумати саросимага тушиб, 1829 йил 14
сентябрда Адрианополда сулќ шартномасини имзолашга мажбур
бњлди. Сулќ шартлари урушгача бњлган рус-турк чегараларини
књп њзгартирмади. Грузия ва Арманистоннинг бир љисми, Љора
денгизнинг шимоли-шарљий љирђољлари узил-кесил Россия
ихтиёрига њтди. Шартноманинг чегараларга доир моддалари
эмас, балки сиёсий моддалари жуда муќим эди. Порта Сербия ва
Грецияга автономия бериш мажбуриятини олди, Молдавия ва
Валахияга љисман ён берилиб, у ерда Россия таъсири
кучайтирилди, Љора денгиз Россия ва бошља давлатларнинг
савдо кемалари учун очиб љњйилди, товон пули тњлаш
мажбурияти Туркия зиммасига юклатилди. 1830 йилда султон
фармони билан Сербияга автономия берилди, Греция эса 1830
114

йил Лондон баённомасига књра мустаљил љироллик деб эълон
љилинди.
Рус-турк урушининг муќим натижалари сирасига Љора
денгиз ва Болљонда Россия маљеининг кучайишини, Сербиянинг
автономия ќуљуљини олишини, Грециянинг мустаљилликка
чиљиши ва Дунай князликларининг озодлик учун яна бир љадам
ташлашини киритиш мумкин.
Урушдан сњнг Туркия Жазоирдан ќам маќрум этилди. 1830
йил Жазоир француз љњшинлари томонидан эгалланиб, у
Франция мустамлакасига айлантирилди.
1832 йил да м исрл ик л ар том онидан А к ранинг ол иниши.
Миср пошшоси Муќаммад Али султондан Сурия ва Критни
бериш ќаљидаги ваъдаларни бажарилишини талаб љилди.
Натижада улар њртасида низо келиб чиљди. 1831 йил кузида
Иброќим пошшо љњмондонлигидаги миср љњшинлари Сурия
ќудудига юриш бошлади. Сурияликларнинг љњллаб-љувватлаши
билан миср љњшинлари кетма-кет равишда ђалаба љозона
115

бошладилар. 1832 йилга келиб Сурия, Фаластин, Киликия ва Тавр
ќудудлари Иброќим пошшо томонидан эгалланди. Шу йили
декабр ойида Анатолия ярим оролидаги Конья шаќри яљинида
бњлган асосий жангда султон љњшини мисрликлар томонидан
тор-мор этилди. Россиянинг аралашуви Иброќим пошшо
љњшинларининг Истамбулни эгаллашига йњл љњймади.
Муќ ам м ад А л и. Бронз адан ясал ган м е дал . 1840 йил .
1833 йилда Муќаммад Али ва султон Маќмуд II њртасида битим
имзоланди. Унга мувофиљ Миср, Сурия, Фаластин, Киликия ва
Тавр ќудудлари устидан бошљарув Муќаммад Алига берилди.
Муќаммад Али ќам љњшинларини Анатолиядан олиб кетиш ва
расман султон сюзерентлигини тан олиш мажбуриятини олди.
Су лтон Маќ м у д II нинг ислоќ отчилик сиёсати
Султон Салим ислоќотларида султон Маќмуд
ислоќотларигача њтган њттиз йилдан отиљрољ ваљт мобайнида
Усмонийлар империясининг иљтисодий ќаётида айрим
њзгаришлар рњй берди. Империя иљтисодиёти њзининг феодал
табиатини саљлаб љолган ќолда Болљон, Сурия, Миср ва Ђарбий
116

Анатолияда товар пул муносабатлари ривожланди. Россия ва
Австрия билан имзоланган савдо шартномалари асосида Љора
денгиз љирђољларида маќсулот айрибошлаш кучайди.
Турк помешчикларининг савдо-судхњрлар орасидан
чиљљан ва бозор билан узвий бођланган љисми феодал
урушларининг тњхтатилишидан ќамда султон ќокимиятининг
мустаќкамланишидан манфаатдор эдилар. Шунинг учун улар
султон Маќмуд II нинг ислоќотчилик сиёсатини љњллаб, унинг
асосий таянчига айланганлар.
1822 йилда Янин нойиби Али пошшони тор-мор этган султон
Румелия ва Анатолиядаги йирик оён ва деребийларнинг сиёсий
ќукмронлигини синдиришга муваффаљ бњлди. 1826 йил
Истамбулда ќарбий медицина билим юрти очилди. 1832 йилдан
турк тилида «Таљвими вољеаи» (Вољеалар кундалиги) номли
дастлабки газета нашр љилина бошланди. 1834 йилда Маќмуд II
янгича бошљарув тизимини жорий љилди. Унга књра империя
ќудуди вилоятларга, вилоятлар санжољларга ва «мустаљил
воеводаликлар» га бњлинди. Воеводаликларнинг бошлиљлари
марказдан юборилган. 1834 йилда ќарбий-лен тизими ва айрим
ички бож тњловлари тугатилди. Ќарбий-лен тизимининг
тугатилиниши ољибатида шартли ер эагликлари бњлган тимор ва
зеаметлар ќарбий хизмат билан бођлиљ бњлмаган оддий хусусий
ер-мулкларига айлантирилиб, ер солиђига тортилди. Султоннинг
ер ислоќоти охирига етказилмади, у фаљат феодалларнинг бир
љисмига љарши њтказилган холос. Девонлар њрнига 1836-
117

1838 йилларда европа намунасидаги ички ишлар, ташљи ишлар,
молия вазирликлари ташкил љилинди.
Мамлакат тараљљиётига чет эл капиталининг кириб келиши
ќам тњсиљ бњлмољда. Маќмуд II чет эл капиталининг
киритилишига нафаљат љаршилик књрсатмади, балки уни
рађбатлантирди. Шу боис султон Маќмуд II ислоќотлари Туркияда
капитализм тараљљиётига љисман йњл очган бњлсада, мамлакат
мустаљиллигини мустаќкамламади.
1835-1838 йилларда љишлољ хњжалиги маќсулотлари (жун,
ђалла) билан савдо љилишдаги феодал монополялари бекор
љилинди. 1838 йил Англия Туркияни савдо битимини имзолашга
мажбур этди. Унга мувофиљ Туркияга киритилинаётган
маќсулотларга бож тњловининг энг кам миљдори (маќсулот
баќосининг 5 % ќажмида) белгиланди, барча монополиялар
бекор љилинди ва таъљиљланди, чет элликларга империя
ќудудида савдо љилиш ќуљуљи берилди. Мазкур йилда Франция
билан ќам шу мазмундаги савдо битими имзоланди. Натижада
XIX асрнинг 40–йилларига келиб турк миллий ќунармандчилик
ишлаб чиљаруви 10 баробарга љисљарди, аксинча мамлакатдан
ипак ва жун хом ашёсининг четга чиљиши кучайди. Туркия
капиталистик давлатларнинг аграр хом-ашёси захирасига
айлантирилди.
1839 йил май ойида Маќмуд II бњйсунмас вассали
Муќаммад Алига љарши юриш бошлади. 24 июнда Шимолий
Сурияда бњлган асосий жангда Порта љњшинлари бутунлай тор-
118

мор этилди. Бундан бир неча кун њтгач, Маќмуд II вафот этди.
Муќаммад Алига љарши юборилган турк флоти унинг томонига
њтиб кетди. Шундай љилиб Туркия биратњла љњшинидан, флоти
ва шижоатли султонидан маќрум бњлди. Туркия тахтига 16 ёшли
Абдулмажид њтирди.
Франциянинг љњллаб-љувватлаши билан Муќаммад Али
регентликка даъво љила бошлади. Бунга Россия, Англия ва
Австрия ќукуматлари љарши чиљиб, 1839 йил июлида Портага
коллектив равишда меморандум юбордилар. Унда Портадан
давлатлар бир љарорга келгунча Муќаммад Али билан
музокаралар олиб бормаслик талаб љилинди.
1839 йилдаги Г у лх она х атти ш ариф и ва танзим ат ислоќ отлари
Туркия учун жуда мураккаб бњлган халљаро вазиятда
мамлакатнинг ќукмрон доиралари ислоќотлар йњли билан
империяни ќалокатдан љутљариб љолишга уриндилар. Турк
феодал бюрократияси орасида европача таълим олган
зиёлиларнинг таъсирли љатлами пайдо бњлди. Мамлакатда халљ
оммасининг норозилик ва миллий озодлик ќаракатлари ќукмрон
табаљаларнинг илђор вакилларида ислоќотларни юљоридан
туриб амалга ошириш ќаракатини келтириб чиљарди.
Ислоќотларсиз султон ќокимиятини мустаќкамлаш, норозилик
ќаракатларини бостириш ва империя яхлитлиниги саљлаб
љолишнинг иложи йњљ эди. Бундай љарашлар турк
дипломатиясининг атољли вакили бњлган Мустафо Рашид
119

пошшонинг 1839 йил августда тузилган меморандумида маълум
љилинди.
Рашид пошшо мамлакатда янгиланишларни амала
оширадиган ќужжатни тайёрлашга киришди. Бу ќужжат
«танзимат» (янгиланиш, ислоќот) номи билан маълум бњлди.
1839 йил 3 ноябрда Рашид пошшо султон Абдулмажиднинг
Гулхона саройида имзоланган фармони - ќатти шарифни
вазирлар, уламолар, дипломатик корпус вакиллари, мусулмон
бњлмаган диний жамоаларнинг бошлиљлари иштирокидаги
йиђинда њљиб эшиттирди. Гулхона ќатти шарифи империя
фуљароларининг барчасига динидан љатъи назар ќаёти, шаъни
ва мулкининг даќлсизлигини; солиљларнинг мунтазам равишда
тенг таљсимланиши, йиђилишини ва откуп тизимининг бекор
љилинганлигини; ќарбий хизматга чаљирилишини ва ќарбий
хизмат муддатларини; мансабларни сотилиши ва порахњрлик
учун љатъий жазо љњлланилишини эълон љилди.
Танзиматнинг бу дастлабки ќужжати Рашид пошшо
томонидан адлия, маъмурий, маърифий, молия ва ќарбий
соќаларда њтказилиши режалаштирилаётган љатор ислоќотларга
хизмат љилиши керак эди. Лекин Туркияда танзиматни амалга
ошириш учун зарур шарт-шароит йњљ эди. Феодал
муносабатларнинг ќукмронлиги, миллий буржуазиянинг
ижтимоий тоифа сифатида шаклланмаганлиги ва мамлакатнинг
иљтисодий љолољлиги, янгиланишларга љарши реакцион
120

кучларнинг кураши ислоќотларнинг аксариятини љођозда љолиб
кетишига сабаб бњлди.
X IX аср ик к инчи чорагида Яљ ин Шарљ м ам л ак атл ари.
1840 йил июлда Лондонда Англия, Россия, Австрия, Пруссия
ва Туркия вакиллари битим имзоладилар. Унда Усмонийлар
империясининг яхлитлиги ва мустаљиллиги эълон љилинди.
Битимнинг асосий мазмуни Муќаммад Али ва Францияга љарши
ултиматум књринишида љњйилди. Талаблар бажарилмаганда
давлатлар турк султонига љуролли ёрдам бериши маълум
љилинди. Дарданелли ва Босфор љњлтиђларига чет эл ќарбий
кемаларининг кириши таъљиљланди.
Муќаммад Али ултиматумларни љабул љилишдан бош
тортди. Бунга жавобан инглиз флоти Сурия портларини
бомбардимон љилди. Муќаммад Али таслим бњлди. Усмонийлар
121

империясига бњйсундирилган Миср ва Суданда Муќаммад
Алининг меросий ќукмронлиги саљлаб љолинди. Крит,
Арабистон, Сурия ва Киликия султонга љайтарилди. Муќаммад
Алининг барча режалари барбод бњлди.
Миср инљирози султон ќокимиятига бњлган хавфни
бартараф этгач турк ќукмрон доираларининг ислоќотларни
њтказишга бњлган љизиљиши ва Рашид пошшонинг таъсири
сњна бошлади. 1841 йилда Рашид пошшо истеъфо беришга
мажбур бњлди. Кейинчалик у олти марта бош вазир ва ташљи
ишлар вазири лавозимларига љайта њтиришига љарамасдан,
бошланган ислоќотларни тњлиљ амалга оширишга эришмади.
Танзиматга нафаљат мамлакат ичида, балки ташљарида ќам
жиддий љаршиликлар књрсатилди. Ђарб давлатлари в Россия
Туркия заифлигини саљлаб љолинишидан манфаатдор эдилар.
1848-1849 йилларда Европа давлатларида бњлиб њтган инљилоб
империянинг Болљондаги ќудудида миллий озодлик курашини
кучайтирди. Бундан рус ќукумати њз манфаати (- усмонийлар
меросидан улуш олиш) йњлида фойдаланишга ќаракат љилди.
1853-1856 йиллардаги Љрим у ру ш и
Николай I 1844 йилда Лондонга љилган ташрифи чођида
Туркияни «Европанинг касал одами» деб номлаган эди. Рус
подшоси 1853 йил Петербургда инглиз элчисига Усмонийлар
империясини бњлиб олиш тњђрисидаги таклифини билдирди.
1853 йил май ойида рус ќукуматининг княз Меньшиков
томонидан билдирилган – Туркиядаги православ христианлари
122

устидан ќукмронлик ќуљуљини рус подшоси љњлига бериш
талабини Порта рад этди. Куз фаслига келиб рус-турк уруши
бошланди. Адмирал Нахимов томонидан турк флоти тор-мор
этилди. Англия ва Франция Россияни 1841 йил битимини
бузганликда айблаб унга љарши Љора денгизга флотларини
киритдилар. Австрия ќам Россияга љарши позицияда турди.
Ољибатда Россия урушда мађлубиятга учради. 1856 йил 30
мартда имзоланган Париж сулќига књра Россия Бессарабиянинг
жанубий љисмини Туркияга берди, Љора денгиз бетараф деб
эълон љилиниб, унда Россия ќарбий флот саљлаш ќуљуљидан
маќрум этилди. Туркия Сербия, Молдавия ва Валахия устидан њз
сюзерентини саљлаб љолди.
Туркия урушда ђалаба љозонганлигига љарамасдан унинг
Болљондаги мављеи сезиларли даражада пасайди. 1859-1861
йилларда Молдавия ва Валахия бирлашиб янги давлат
Руминияни ташкил этди. 1867 йилда Сербия амалда
мустаљилликка эришди. Љрим уруши натижасида Усмонийлар
империясининг ђарб давлатларига иљтисодий тобелиги янада
кучайди. Европа давлатлари Усмонийлар империясида њз
фуљароларининг эркинлиги ва даќлсизлигини таъминлаш
маљсадида Портадан «христианларга тенг ќуљуљ бериш» ни
талаб љилдилар. Натижада 1856 йил 18 февралда Париж сулќи
имзоланиши арафасида султоннинг янги фармони – Хатти хумоюн
эълон љилинди. Султоннинг 1856 йилдаги Хатти хумоюн фармони
Гулхона хатти шарифининг давоми эди. Янги ислоќотлар биринчи
123

навбатда Ђарбий Европа капиталистларининг талабларини
љондиришга, христиан ва бошља диний жамоаларига имтиёзлар
беришга љаратилган эди. Хатти хумоюн банклар ташкил љилиш,
йњл ва каналлар љуриш, савдони ривожлантириш, Европа
давлатларининг фани, маданияти ва капиталидан фойдаланишни
эълон љилди. Порта Европа давлатларидан 1854 йилда 75
миллион франк ќажмида љарз олган бњлса, 1870 йилга келиб у
2,5 млрд. франк љарз олган ва шу асосда унинг молиявий-
иљтисодий љарамлиги кучайиб, ярим мустамлака ќолатига
тушган.
Назорат у чу н саволлар:
1. Туркиянинг ижтимоий-иљтисодий аќволи.
2. Давлат бошљаруви.
3. « Шарљ масаласи ».
4. Султон Салим III ќукмронлиги даврида Туркия.
5. Ислоќотчилик сиёсати.
6. Мустафо пошшо Байрољдор фаолияти.
7. «Рущук биродарлари» жамияти.
8. 1821 йил Грецияда књтарилган љњзђолон.
9. Яничарлар љњшини ва ќарбий ислоќотнинг њтказилиши.
10. Ташљи сиёсати ва халљаро аќволи.
11. 1828-1829 йиллардаги рус-турк уруши.
12. Адрианопол сулќи.
13. Миср-турк зиддиятлари.
14. Султон Маќмуд II нинг ќукмронлиги даври.
15. Султоннинг «Гулхона хатти-шарифи» фармони.
16. Танзимат ислоќотлари.
124

17. 1840 йилдаги Лондон конвенцияси.
18. Љрим уруши.
19. Султоннинг «Хатти-хумоюн» фармони.
20. «Янги усмонийлар» ќаракати.
Манбалар ва адабиётлар:
1. Турция накануне и после Полтавской битвы. (Глазами
австрийского дипломата). Отв. ред. С.Ф.Орешкова.
М.,1977.
2. Петросян Ю.А. «Новые османы» и борьба за конституцию
1876 г. в Турции. М., 1958.
3. Новичев А.Д. Турция. Краткая история. М.,1965.
4. Османская империя: Система государственного
управления, социально и этнорелигиозные проблемы.
Сборник статьей. Отв. ред. С.Ф.Орешкова. М.,1986.
5. Турция. История и современность: Сборник статей.
Редкол. В.И. Данилов и др. М.,1988.
6. Османская империя: государственная власть и
социально-политическая структура. Сборник статей. Отв.
ред. С.Ф.Орешкова. М.,1990.
7. Васильев Л.С. История Востока. В 2 т. М.,1998. Т.1-2.
125

M a v z u : O ’ r t a a s r l a r d a U s m o n i y l a r d a v l a t i d a i j t i m o i y h a y o t . R e j a . I . K i r i s h I I . A s o s i y q i s m 1 . U s m o n i y l a r d a d a v l a t h o k i m i y a t i v a i j t i m o i y t u z u m i . 2 . B o l q o n Y a r i m o r o l i d a i s l o m d i n i n i t a r q a l i s h i n i n g a y r i m j i h a t l a r i . I I I . X u l o s a . I V . F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t r o ’ y x a t i . 2

U s m o n i y l a r d a d a v l a t h o k i m i y a t i v a i j t i m o i y t u z u m i . U s m o n i y l a r d a v l a t i n i n g t a s h k i l t o p i s h j a r a y o n i a n c h a k e c h s o d i r s o d i r b o ’ l i b , t u r k - m u s u l m o n i s t i l o c h i l a r i t o m o n i d a n G ’ a r b i y A n a d o l i v a B o l q o n y a r i m o r o l i n i b o s i b o l i s h l a r i h a m d a x o ’ j a l i k - s i y o s a t i n i o ’ r n a t i s h l a r i n a t i j a s i d a X I I I – X I V a s r l a r g a b o r i b t a q a l d i . A y n a n s h u r a y o n l a r v a a y n i q s a R u m e l i y a d e b a t a l g a n U s m o n i y l a r d a v l a t i n i n g B o l q o n p r o v i n s i y a l a r i d a i j t i m o i y , s i y o s i y , i q t i s o d i y , d i n i y - e t n i k i n s t i t u t l a r t a s h k i l t o p g a n y a n g i d a v l a t n i n g t a y a n c h i g a a y l a n a d i . U s m o n i y l a r j a m i y a t i n i n g f e o d a l i z m i b u y e r d a z u d l i k b i l a n t a r a q q i y t o p d i . T u r k t a r i x s h u n o s l i g i d a 1 3 0 0 - 1 6 0 0 - y i l l a r n i u s m o n i y l a r t a r i x i “ S i n fi y d a v r ” d e b a t a l i b , i s t i l o l a r v a u s m o n i y l a r d a v l a t b o s h q a r u v i n i n g t a s h k i l t o p i s h i d e y a r l i b i r v a q t d a s o d i r b o ’ l g a n . S o b i q s a l j u q i y l a r d a v l a t i o ’ r n i d a , s h i m o l i y - g ’ a r b i y c h e g a r a s i d a v u j u d g a k e l g a n U s m o n i y l a r b e y l i g i ( k n y a z l i g i ) o ’ z i d a d a s t l a b k i b o s h q a r u v n i n g u d j e y k o ’ r i n i s h i n i a k s e t g a n . “ M a r k a z g a e g a b o ’ l m a g a n 3

k o ’ c h m a n c h i q a b i l a l a r , q a y s i h u k m d o r k o ’ p x a q t o ’ l a s a o ’ s h a h u k m d o r h i z m a t i g a o ’ t i s h g a n ” . X I I I a s r d a O l d O s i y o v a E r o n d a n K i c h i k O s i y o t o m o n g a b o s h l a n g a n m i g r a t s i o n t o ’ l q i n l a r u l a r n i n a f a q a t y a n g i k o ’ c h m a n c h i q a b i l a l a r b a l k i , o ’ t r o q c h i l i k k a o ’ t g a n q a b i l a l a r b i l a n h a m t o ’ l d i r a d i . K i c h i k O s i y o d a b u m i g r a n t l a r n i n g y a n g i g u r u h i v u j u d g a k e l a d i . D a s t l a b k i U s m o n i y l a r b e y l i g i q a b i l a l a r n i n g f a q a t b o s h l i g ’ i s i f a t i d a f a o l i y a t o l i b b o r i b U s m o n ( 1 2 8 1 - 1 3 2 4 , b a z i m a ’ l u m o t l a r g a k o ’ r a 1 3 2 6 ) o ’ z v o r i s l a r i g a b i r n e c h a o t u y u r l a r i n i q o l d i r i s h g a n . B i r o q u o ’ z b e y l i g i h u d u d l a r i n i V i z a n t i y a y e r l a r i h i s o b i g a k e n g a y t i r i s h n i b o s h l a g a c h o ’ z o g ’ i l l a r i v a y a q i n l a r i g a “ t u m o r ” y e r e g a l i g i n i t o p s h i r g a n . T u m o r y e r e g a l a r i s o h i b i b u y e r d a n k e l a d i g a n f o y d a g a e g a l i k q i l g a n . B u n d a y t u m o r l a r b e y g a h a r b i y h i z m a t k o ’ r s a t g a n k i s h i l a r g a h a m b e r i l g a n . T u m o r l a r n i n g b o ’ l i n i s h i U s m o n i y l a r j a m i y a t i n i n g i c h k i i j t i m o i y b o ’ l i n i s h i d a n g u v o h l i k b e r a d i . “ D i n s i z l a r g a q a r s h i m u q a d d a s k u r a s h ” ( g ’ a z o v o t , j i h o d ) a s l i d a o ’ t r o q d e h q o n c h i l i k a h o l i s i u s t i d a n h u k m r o n b o ’ l i b o l i s h u c h u n b a h o n a e d i . U s m o n i y l a r j a m i y a t i d a f e u d a l m u n o s a b a t l a r n i n g g u l l a b y a s h n a s h i 4

a h o l i n i n g t u r l i g u r u h i o r a s i d a t u r l i s h a k l d a s o d i r b o ’ l d i . U s m o n i y l a r j a m i y a t i n i n g a s o s i y q i s m i i s t i l o c h i l i k d a v r i b o s h l a n g a c h a h o l i k o ’ c h m a n c h i h a y o t n i t a r k e t a b o s h l a d i l a r . U s m o n i y l a r j a m i y a t i d a a r m i y a i l k b o r - y a y a k o r p u s i ( p i y o d a a s k a r l a r ) v a m y u s e l l e m ( o t l i q a s k a r l a r ) g a b o ’ l i n g a n 1 . B u n d a y t u z i l i s h n i t a s h k i l e t g a n h a r b i y l a r h a r b i y h a r a k a t l a r d a i s h t i r o k e t g a n d a m l a r d a d a v l a t x a z i n a s i d a n u n c h a k a t t a b o ’ l m a g a n m u k o f o t l a r o l i b t u r i s h g a n , u r u s h h a r a k a t l a r i t o ’ x t a g a n t i n c h v a q t d a e s a u l a r o ’ z l a r i g a b e r i l g a n y e r m a y d o n l a r i d a m e h n a t q i l i s h g a n . B u n d a y y e r l a r s o l i q l a r d a n o z o d e t i l g a n . H a r b i y t u z i l m a n i n g b u n d a y k o ’ r i n i s h i t u f a y l i y a r i m o ’ t r o q U s m o n i y l a r d a v l a t d a n m a ’ l u m i m t i y o z l a r o l g a n h o l d a ( b u n d a y y e r l a r s o l i q l a r d a n o z o d e t i l g a n ) o ’ t r o q c h i l i k t u r m u s h t a r z i g a o ’ t a b o s h l a g a n . B u t u r k l a r g a c h a b o ’ l g a n – m a h a l l i y d e h q o n c h i l i k d a n k o ’ r a h a m a n c h a f o y d a l i b o ’ l g a n 2 . O ’ r x o n d a v r i d a ( 1 3 2 4 - 1 3 6 0 - y i l l a r , b o s h q a m a ’ l u m o t l a r d a 1 3 2 6 - 1 3 6 0 - y i l l a r d e b h a m u c h r a y d i ) 1 Оши қ пошшо зода “Таворихи Али Усмон” c .40 О создании корпусов яя И мюсселемов. 2 Орешкова С.Ф., Петросян Ю.А “Очерки истории Турции” М., 1983 c .20 5

t a s h k i l e t i l g a n h a r b i y – d e h q o n a r m i y a t u z i l i s h i k e y i n c h a l i k b u t u n G ’ a r b i y A n a d o ’ l i g a k e n g t a r q a l a d i , m y u s s e l e m l a r e s a – R u m e l i y a d a h a m t a r q a l a d i . U s m o n i y l a r h u k u m a t i s i y o s a t i n i n g b u d a y h a r b i y m u n o s a b a t l a r i t u r k - m u s u l m o n d a h q o n l a r i n i n g t a s h k i l t o p i s h j a r a y o n i n i a n i q l a s h t i r i s h g a y o r d a m b e r a d i . H a r b i y l a r n i n g y a y a v a m y u s s e l e m h i z m a t i X I V a s r o ’ r t a l a r i d a U s m o n i y l a r b e y l i g i t u r k a h o l i s i o ’ r t a s i d a f o y d a l i h i z m a t d e k k o ’ r i n a d i . K e y i n r o q U s m o n i y l a r n i n g i s t i l o c h i l i k h a r a k a t l a r i B o l q o n g a k o ’ c h g a c h y a y a v a M y u s s e l e m l a r n i n g a h a m i y a t i p a s a y a d i . M a h m u d I I ( 1 4 5 1 - 1 4 8 1 - y i l l a r ) n i n g q o n u n l a r k o d e k s i d a X V a s r o ’ r t a l a r i d a n y a y a l a r s o l i q t o ’ l o v c h i q a t l a m g a a y l a n g a n l i g i a y t i l a d i 3 . B i r o q b u j a r a y o n s e k i n l i k b i l a n s o d i r b o ’ l g a n , X V v a h a t t o X V I a s r m a n b a l a r i d a h a m y a y a l a r g a h a r b i y y u r i s h v a q t i d a k u n i g a 1 a q c h a d a n b e r i l g a n l i g i q a y d e t i l g a n . X V a s r o x i r i d a y a y a h a r b i y l a r i n i n g s o n i 2 m i n g k i s h i g a y e t g a n 4 . h a r b i y h i z m a t l a r t u z i l i s h i d o i m i y t a r z d a o ’ z g a r i b t u r g a n . X V I I a s r m a n b a l a r i d a y a y a v a m y u s s e l e m l a r g a a r m i y a h i z m a t i d a y o r d a m c h i 3 “Книга законов султана Мехмеда II Фатиха” М., 1963 c .19 4 Петросян И.Е. “К истории создания яничарского корпуса” М.,1984 c .192-193. 6

O'xshashlar

O’rta asrlarda Pereney

XVI-XVIII asrlarda Usmoniylar imperiyasi tashqi siyosati.

O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar

O’rta asrlarda Pereney yarim oroli

O’rta asrlarda Angliyada shahar hunarmandchiligi