logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘RTA OSIYODA TA‘LIM TIZIMINING TARAQQIYOTI

O‘RTA OSIYODA TA‘LIM TIZIMINING TARAQQIYOTI

Yuklangan vaqt:

12.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.8671875 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: O‘RTA OSIYODA TA‘LIM TIZIMINING TARAQQIYOTI MUNDA REJA KIRISH . ASOSIY QISM. I-bob: O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimiga e‘tiborning kuchayishi 1.1 .Markaziy Osiyo davlatlarining mustaqillikdan keyin ta‘lim tizimiga bo’lgan munosabati 1.2.O’rta Osiyo davlatlarida ta’lim tizimining yuqori cho’qqilarga erishishi II-bob:Ta’lim tizimidagi yutuqlar va kamchiliklar, dars jarayonining bolalar psixikasiga ta’siri 2.1.Ta’lim jarayonida o’quvchilar psixikasiga ta’sir o’tkazishning ahamiyati 2.2 . Hozirgi kunda Respublikamizdagi ta‘lim tizimidagi ahamiyatli o‘zgarishlar Xulosa. Kurs ishida foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. KIRISH. Mavzuning dolzarbligi: VII asrda O'rta Osiyo arablar istilosi tufayli yangi rivojlanish bosqichiga chiqdi.Islom ma'rifiy ta'limotida ikki darajali ta'lim amalga oshirilgan. maktab va masjidlarda ilk diniy ta'lim berilgan. Keyingi bosqich madrasada amalga oshirilgan. Bu yerda shariat, ilohiyot, falsafa, mantiq, notiqlik, matematika, astronomiya, tibbiyotdan ta'lim berilgan. Bundan tashqari Qur'on maktabi, fors maktabi, Qur'on va fors tili maktabi va arab maktabi kabi maktab yo'nalishlari bo'lgan. Tarixdan ayonki, VII - XII asrlar O'rta Osiyoda ma'naviyat, madaniyat, ilm-fan mukammal bir bosqichga ko'tarilgan. Ayni davrda yashab ijod etgan komusiy olimlarimiz nafaqat O'rta Osiyo uchun, nafaqat o'z davrlari uchun, balki butun insoniyat uchun mukammal vazifalarni, ilmiy kashfiyotlarni amalga oshirdilar. Al- Xorazmiy, Beruniy, Farobiy, Ibn Sino, Al-Farg'oniy, Az-Zamaxshariy, Yassaviy, Nakshband, Imom al -Buxoriy, Imom Burxoniddin Marg'inoniy va boshqa qomusiy daholarimiz barcha soha fanlari taraqqiyotiga hissa qo'shib, o'z davrlarida ta'lim- tarbiya, ilm-fanda o'z izlarini qoldirdilar. Imom G'azzoliyning pedagogika va psixologiya taraqqiyotiga qo'shgan hissasi alohida e'tirofga sazovor. Tarixiy manbalardan ma'lumki, Markaziy Osiyo, ayniqsa Turkistonda ta'lim madrasa- masjidlarda, eski usuldagi maktablarda olib borilgan. Albatta, diniy ta'lim-tarbiya yetakchi o'rinni egallab, ta'lim va tarbiyada Qur'oni karim, Muhammad saliollohu alayhi vassalam hadislari puxda o'rgatilgan, milliy axloq-odob talablari, sharqona qarashlarni qamrab olgan, milliy tarbiya masalalarini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan o'rganishga bevosida yordam beradigan diniy asarlardan saboq berilgan. Sharq ta'limida asosan yodlatish uslubida ta'lim berilgan. Bolalar boshlang'ich ta'limni harf o'rganishdan boshlab yodlash orqali o'zlashtirganlar. Maktab ta'limida barcha ma'lumotlar yod olingan. Ya'ni bola aqli to'lgunicha xotirasi imkoniyatlaridan foydalanilgan. Madrasada esa yod olingan "Qur'on"i karim tavsiri - ma'no mohiyati o'rganilgan. Bola aqli to'lishib, kitob mazmunini anglash yoshiga va salohiyatiga yetganidagina kitob ma'nosi ochib, o'rgatishgan. Darhaqiqat, inson bolalik davrida yod olish imkoniyati ancha baland bo'ladi. Ma'lumotlar qancha ko'p yodlansa, xotira ham shuncha kuchayib boradi. Aynan bolalikda yodlangan ma'lumotlar xotirada uzoq vaqt saqlanadi. Bolalar axloq va odob mezonlari bilan tanishtirilib, keyin boshqa ilmlarni egallashgan. Islom ta'lim tizimidagi bu o'qitish uslubini ijobiy tomonidir. Bunday ta'lim jarayoni asrlar mobaynida ota-bobolaramizdan bizgacha qanchadan-qancha tarjibalarda isbotlanib, halqimizning turmush tarzida tekshirilib hamda sinalib kelgan merosdir. Tadqiqot vazifalari : 1.O’rta Osiyo hududidagi ta’lim tizimini o’rganish. 2.Markaziy Osiyodagi ta’lim tizimidagi yutuq va kamchiliklarni aniqlash. 3 . Talim tizimidagi yangicha yondashuvlarning o’quvchilar psixikasiga ta’sirini o’rganish. 4 . Talim tizimidagi kamchiliklarni bartaraf etish usullarini aniqlash. Tadqiqot maqsadi: Tadqiqotimiz maqsadi O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimining rivojlanish bosqichlari, hozirgi kunga kelib qanday yutuqlarga erishganligi va hozirgi holati haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lish. Tadqiqot predmeti: Tadqiqot predmeti bo’lib O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimining taraqqiyoti va hozirgi kunda tutgan o’rnini aniqlash hisoblanadi. Tadqiqot obyekti: Tadqiqotimiz obyekti bo’lib Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti Psixologiya va ijtimoiy-siyosiy fanlar fakulteti Psixologiya yo’nalishi 3-bosqich talabalari xizmat qiladi. Tadqiqot farazi: O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimining tarixiy taraqqiyotidan to bugungi kungi yutuqlarigacha bo’lgan davrni o’rganish orqali ta‘lim tizimi rivojiga o’z hissamizni qo’shish. Tadqiqotning metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, Birinchi Prezident imiz I.A.Karimovning barkamol avlod tarbiyasi bo’yicha g’oyalari, ma’ruzalari, mutafakkirlarning ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirish bo’yicha ilmiy qarashlari, shuningdek Respublikamiz pedagog-psixolog olimlarining psixologik jarayonlarini o’rganish, O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimining hozirgi vaqtdagi ba’ zi kamchiliklarini bartaraf etish muammolariga bag’ishlangan tadqiqotlari kurs ishimizni yozish uchun asos qilib olindi. I-bob:O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimiga e‘tiborning kuchayishi 1.1.O‘rta Osiyo davlatlarining mustaqillikkacha bo‘lgan davrda ta‘lim tizimining ahvoli Markaziy Osiyo davlatlari uzoq vaqt davomida Sobiq Ittifoq ta`siri ostida bo`lib keldi. 1922-yilda tuzilgan SSSR 1991-yilning 8-dekabrida amalda tugatildi. O’tgan shuncha vaqt davomida Markaziy Osiyoning besh respublikasi har tomonlama Moskva ta`siri ostida bo`lib kelgan. Shunday ekan siyosiy qaramlik bilan birgalikda ta`lim tizmi ham markazdan belgilab berilgan rejaga muvofiq amalga oshirilib kelingan. 1991-yilda mintaqaning besh davlati birin-ketin mustaqillikka erisha boshladi. Siyosiy jihatdan mustaqil bo`lgan bu davlatlar oldida juda ko`p muammolar ko`ndalang bo`lib turar edi. Davlat rahbarlari birinchilardan bo`lib boshqa sohalar kabi ta`lim sohasining ham zamon ruhiga mos, milliy mentalitetdan kelib chiqqan holda qaytadan isloh qilishga o`z e`tiborlarini qaratdi. Lekin shuni ham ta`kidlab o`tishimiz lozimki, ta`lim sohasini isloh qilish mintaqaning barcha davlatlarida birdek ketmagan. Chunki bu davlatlardagi siyosiy vaziyat ham bunga o`z ta`sirini ko`rsatgan edi. Endi e`tiborimizni mustaqillikka endigina erishgan Markaziy Osiyo davlatlarida ta`lim tizmining holatiga qarataylik. So`z yuritilayotgan vaqtda mintaqa davlatlari ta`lim tizimi Sobiq Ittifoqning tegishli muassasalari tamonidan ishlab chiqilgan tizim asosida olib borilar edi. Bolaga ta`lim berish dastlab bog`chadan boshlanib, bu muassasada maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiya olishgan. Keyingi bosqich maktab bo`lib, bu bosqichda bolalar 11 yil yoki 8 yillik ta`lim olishgan. Nima uchun aynan bolalarga 11 yoki 8 yil ta`lim berilgan degan savol tug`ilishi tabiiy holat. Ayrim bolalar 8 yil ta`lim olgandan keyin kasb-hunarga yo`naltirilgan, qolgan bolalar bo`lsa maktabda ta`lim olishni davom ettirgan. Lekin har doim ham oquvchilar 8 yillik ta`limdan keyin o`z xohishlariga ko`ra kasb-hunarga yo`naltirilavermagan. Maktabdan keyingi ta`lim inistitutlarda olib borilgan. Bunda talabalarga 5 yillik (ayrim institutlarda ta`lim olish muddati farqlanishi mumkin) ta`lim berilgan. Bu vaqt davomida talaba o`z mutaxassisligi bo`yicha kerakli bilimlarni olib, keyingi faoliyatni xalq xo`jaligining turli tarmoqlarida olib borishi mumkin bo`lgan. Talabalarning ma`lim bir qisimi ta`lim olishni davom ettirib oliygohlarda o`z mehnat faoliyatini ham olib borish imkoniyatiga ham ega bo`lgan. Yuqorida Markaziy Osiyo Respublikalarining SSSR ta`siri ostida bo`lgan vaqtlardagi ta`lim tzimining umumiy holatini ko`rib chiqdik. Tashqi ko`rinishidan bu tizim juda mukammal ishlanganga o`xshaydi. Haqiqatdan ham shunday bo`lgan. Lekin har doim ham Ittifoq respublikalarida belgilab qo`yilgan tartiblarga amal qilinmagan. Ta`lim tizimida ham zamondan ortda qolish holatlari XX asr 70-yillari oxirlariga kelganda yaqqol namoyon bo`la boshlagan. Ta`lim muassasalarining moddiy texnik bazalari ham talab darajasida bo`lmagan. Bundan tashqari yana ko`plab kamchiliklarini sanab o`tishimiz mumkin. Sobiq Ittifoq parchalangandn keyin mintaqa respublikalari oldida ikkita yo`l bor edi. Bu yo`llardan biri ta`lim SSSR tizimini saqlab qolish, yo bo`lmasa zamon ruhiga mos yangi tizimni qabul qilish edi. Siyosiy vaziyatni to`g`ri tushungan mintaqaning bir qancha davlatlari ta`lim tizimida islohot qilishni asta-sekin amalga oshirishni maqul ko`rgan bo`lsa, Tojikistondagi siyosiy beqarorlik bu tizimni isloh qilishni ortga surishga sabab bo`ldi. XX asrning 80-yillaridan boshlab Markaziy Osiyo davlatlari ta`lim tizimi bo`yicha rivojlangan davlatlar ta`lim tizimidan ortda qola boshlandi. Bu davrda rivojlangan davlatlarda ta`lim tizimi zamon ruhiga mos ravishda o`zgarishlar amalga oshirilmoqda edi. Misol sifatida Yevropa va AQSH ta`lim muassasalarida zamonaviy ilg`or texnologiyalarni joriy qilinayotgan bir vaqtda Markaziy Osiyo davlatlari ta`limida bu texnologiyalar faqat nazariy jihatdan o`rgatilar edi. Bu holat nafaqat Mrakaziy Osiyo davlatlarida, Ittifoqning boshqa davlatlarida ham shu ko`rinishda edi. Mustaqillikka erishgandan keyin ham bu respublikalar zamonaviy texnologiyalarni ta`limga birdaniga joriy qila olmas edi. Sababi davlatlarning iqtisodiy holati havas qilar darajada bo`lmagan. Endi asosiy e`tiborimizni Markaziy Osiyoning mustaqillikka erishgan ilk yillaridagi ta`lim muassasalarining holatiga e`tiborimizni qaratamiz. Dastlab mintaqaning shimoliy qismida joylashgan Qozog`istondagi ta`lim muassasalarining holati bilan tanishib chiqamiz. 1991-yilda Qozog`iston mustaqilikka erishgan davrida mamlakatda ta`lim muassalarining umumiy soni 17 783 tani tashkil qilgan. Bu sondan ko`rinib turibdiki ta`lim muassasalari respublika aholisi soniga nisbatan bo`lganda yaxshi ko`rsatkichni tashkil qilgan. 17 783 tadan 8 881 tasi maktabgacha ta`lim muassasasi, 8 841 tasi maktab va 61 tasi bo`lsa oliy ta`lim muassasasi bo`lgan. Qozog`istonda 1991-yilda mavjud 8 881 ta maktabgacha ta`lim muassasasida 1 067 814 nafar bolalar tarbiyalangan. Bu davrda davlatda bog`cha yoshidagi bolalarning umumiy soni 2 300 000 nafardan ko`p bo`lgan. Shundan kelib chiqib, Qozog`istonda maktabgacha ta`lim muassasalarida shu yoshdagi bolalarning 43 % tarbiyalangan. Bu sonlar bilan birgalikda muassasalarning holatiga ham e`tibor qaratsak. Mavjud 8881 ta maktabgacha ta`lim muassasasining 40 % dan ortiqrog`i talab darajasida bo`lmagan. Bu bog`chalarning moddiy-texnik bazasi qoniqarsiz holatda bo`lgan. Yana 20 % bo`lsa belgilangan me`yorga bazo`r javob bera olgan. Talab darajasidagi maktabgacha ta`lim muassasalari davlatning katta shaharlari markazlarida, shimoliy hududlarda joylashgan. Bu ta`lim muassasalarining ko`pchiligida rusiy zabon aholining farzandlari tarbiya olishgan. So`z yuritilayotgan davrda Qozog`iston maktablarining umumiy soni 8841 tani tashkil qilgan bo`lsada, ularning yarimidan ortig`i belgilangan talabga javob bermagan. Maktablarning ko`pchilik qismi avariya holatida bo`lgan. Bunday maktablar asosan ovul va qishloqlarda joylashgan. Maktablarning ko`pchiligining moddiy-texnik bazasi talabga javob bermagan. Bunda ham markazda joylashgan maktablarning holati talab darajasida bo`lgan. Rus tilida ta`lim beriladigan maktablar, qozoq va boshqa tillarda ta`lim beriladigan maktablardan holati ancha yaxshi bo`lgan. Qozog`istonda 1991-yilda 61 ta oliy ta`lim muassasasi faoliyat yuritgan bo`lsa, ularning ham holati turlicha bo`lgan. Oliy ta`lim tizimida ham ta`lim berilishi rivojlangan davlatlar bilan taqqoslaganda past ko`rsatkich qayd qilgan. Ko’plab muassasalarning holati talab darajasida bo`lmagan. Oliy ta`limda ham rus tili boshqa tillarga qaraganda ancha ustunlik qilgan. Mustaqillikka endigina erishgan Qozog`iston oldida yuqorida sanab o`tgan kamchiliklarni bartaraf qilish vazifasi turar edi. Qozog`iston hukumati bu sohani isloh qilishni mustaqilikning ilk yillaridan boshladi.Qozog`istonga qo`shni bo`lgan Qirg`iziston ham 1991-yil 31-avgustda mustaqil bo`ldi. Mustaqillika erishgan vaqtda mamlakatda 3369 ta ta`lim muassasasi faoliyat yuritgan. Bu muassasalarning ko`pchiligning avariya holatida bo`lgan.Mavjud 3369 ta ta`lim muassasasidan 1600 tasi makatabgacha ta`lim muassasasi, 1759 tasi maktab va 10 tasi oliy va o`rta ta`lim muassasasi bo`lgan. Mustaqillikka erishgan Qirg`izistonda makatabgacha ta`lim muasasasalarini holati havasi qilar darajada bo`lmagan. Mavjud 1600 ta maktabgacha ta`lim muassasasining yarimidan ko`prog`i talab darajasida bo`lmagan. Ko`plarining binolari avariya holatida bo`lib, istish va kanalizatsiya tizimi bilan ta’minlanmagan. Bu holatdagi maktabgacha ta`lim muassasalarining ko`pchiligi respublikaning qishloq hududlarida joylashgan. Davlatning katta shahar markazlarida joylashgan muassasalarining holati anchagina yaxshi bo`lgan. Misol sifatida Bishkek shahrida joylashgan 220 dan ziyod makatabgacha ta`lim muasasasidan atigi 32 tasining holati qoniqarsiz bo`lgan. Lekin shahar markazlarida joylashgan maktabgacha ta`lim muassasalarida rus tilida tarbiya berish holatlari ko`p uchragan. Respublikada mavjud 1 759 ta makatabning 40 % talab darajasida bo`lgan. Qolgan 60 % bo`lsa belgilangan standart talablariga mos kelmagan. Talab darajasida bo`lmagan maktablarning kattagina qismi asosan qishloq va shahar chekkasi hududlariga to`g`ri kelgan. Mamlakatdagi oliy ta`lim muassasalari soni 10 tani tashkil qilgan bo`lsa-da, ularning atigi 3 tasining holati qoniqarli darajada bo`lgan. Qolgan 7 tasining moddiy-texnik bazasi anchagina kambag`al bo`lgan. Ayrim muassasalarning binolari talab darajasida bo`lmagan. Tojikistonda ta`lim muassasalarining holati 1991-yilda mintaqaning boshqa respubliklaridagidan deyarli katta farq qilmagan. Mamlakatdagi mavjud 4401 ta ta`lim muassasasidan 944 tasi maktabgacha ta`lim muassasasi, 3443 tasi maktab va 14 tasi oliy ta`lim muasasasi bo`lgan. Mamlakatdagi mavjud 944 ta bog`chada jami 141 500 nafar bola tarbiyalangan. Bu o`sha vaqtdagi davlatdagi jami bog`cha yoshidagi bolalarning 30 % ni tashkil qilgan. Bu raqamlardan ko`rinib turibdiki, Tojikistonda Sobiq Ittifoq davrida ham maktab yoshigacha bo`lgan bolalarning katta qismi uy sharoitioda tarbiyalangan. Mavjud bog`chalarning ham katta qismining moddiy-texnik bazasi talab darajasida bo`lmagan.Tojikistonda 1991-yilda mavjud 3 443 ta maktabda jami 1 325 400 nafar bola ta`lim olgan. Tojikistonda ham boshqa respubliklarda bo`lgani kabi maktablarning kattagina qismi talabga javob bermagan. Bu holat ayniqsa respublikaning to`g`li qishloq hududlariga to`g`ri keladi. Davlatning katta shaharlaridagi maktablarining ko`pchiligida ta`lim rus tilida olib borilgan. Mamlakatdagi 14 ta oliy ta`lim muassasalarining ko`pchiligining holati yaxshi darajada bo`lmagan. Dushanbe shahrida joylashgan 1947-yilda tashkil etilgan Tojikiston davlat milliy universitetini moddiy-texnik bazasini Ittifoqning markaziy shaharlarida joylashgan universitetlar bilan taqqoslaganimizda ancha katta tafovutga duch kelishimiz mumkin. Turkmaniston Markaziy Osiyoning janubi-g`arbida joylashgan bo`lib, kattagina qismini cho`llar tashkil qiladi. Turkmaniston ham mustaqillikning dastlabki davridan ta`lim tizimini isloh qilish harakatlarini boshlagan. Ushbu davrda Turkmanistonda jami 2726 ta ta`lim muasasasi faoliyat yuritgan. Shundan 920 tasi maktabgacha ta`lim muassasasi, 1880 tasi maktab, 6 ta oliy ta`lim muassasasidan iborat bo`lgan. Turkmanistonda ham maktabgacha ta`lim muassasalarining ko`pchilik qismining holati talab darajasida bo`lmagan. 920 ta makatabgacha ta`lim muassasasining atigi 35 % har tamonlama belgilangan tartibga javob bergan. Qolgan qismi bo`lsa talab darajasida bo`lmagan.Davlatda 1991-yilda mavjud 1800 ta maktabning 55 % talab darajasida bo`lgan. 1991-yilda maktablarda tahsil olayotgan o`quvchilarning umumiy soni 890 ming nafarni tashkil qilgan. 55 ming nafar o`qituvchi maktablarda faoliyat yuritgan. Turkmanistondagi mavjud 1800 ta maktabning 180 tasi rus tilida o`qitishga mo`ljallangan bo`lsa, 90 nafari o`zbek tilida dars berilgan. Bundan tashqari turkman tilida dars beriladigan maktablarda ham rus tilining o`tishga katta e`tibor qaratilgan. Turkmanistonda 1991-yilda mavjud bo`lgan 6 ta oliy ta`lim muassasasining holati ham mintaqaning boshqa davlatlaridagi inistitutlardan farqlanmagan. Bu oliy ta`lim muasasalarida o`qitladigan fanlar, ularning moddiy bazasi talab darajasidan past bo`lgan. Markaziy Osiyoning o`rtasida joylashgan O`zbekistonda ham 1991-yilda ta`lim muassalarining umumiy holati qolgan to`rt respublikanikidan keskin farq qilmagan. O`zbekistondagi ta`lim muassasalarining ham moddiy-texnik bazasi Ittifoqning markaziy hududlari bilan taqqoslaganimizda katta farqni ko`rishimiz mumkin. Barcha respublikalarda ta’lim muassasalarining kattagina qismining moddiy-texnik holati talab darajasida bo`lmagan. Shu bilan birgalikda ta`lim muassasalarida ishlayotgan pedagog xodimlarning ham ko`pchiligining bilim saviyasi yetarli darajada emasdi. Mintaqa davlatlari maktablarida o`qitiladigan darsliklarida ham keskin farq bo`lgan. Mahalliy tildagi darsliklarga qaraganda rus tilida yozligan darsliklar anchagina sifatli bo`lgan. Oliy ta`lim muassasalarida o`qitiladigan fanlar bo`yicha adabiyotlarning kattagina qismi rus tilida bo`lgan. Bu esa rus tilini bilmagan ko`plab yoshlarga bir qator muammolarni keltirib chiqargan. Chunki Markaziy Osiyo davlatlarida aholining barcha qatlami ham rus tilini yaxshi bilmagan. Rus tilini asosan shahar va uning atrofida yashovchi aholi yaxshi bilgan. Qishloqlardan shaharga kelayotgan yoshlarning kattagina qismi rus tilini unchalik ham yaxshi bilmagan. Xullas, 1991-yilda mustaqilikka erishgan mintaqaning besh respublikasi oldida yuqorida sanab o`tgan muammolar turar edi. Hukumat tepasiga kelgan rahbarlar ta`lim tizimini isloh qilmay turib katta maqsadlarga erishib bo`lmasligini yaxshi tushungan. Shuning uchun ham ular mustaqillikning ilk kunlaridan bu sohada islohot qilish uchun harakatlarni boshlab yubordi. Uzoq va boy tarixga ega bo'lgan Markaziy Osiyo xalqlari o'zining ta'lim-tarbiyaga oid boy merosini yaratib, takomillashtirib, yoshlarni insonparvarlik, ilmparvarlik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik, insonlarga va tabiatga do'stlik, sahiylik kabi umuminsoniy fazilatlar ruhida tarbiyalab kelishgan. Darhaqiqat, ajdodlarimiz tomonidan qoldirilgan bebaho madaniy meros milliy ma'naviyatimizning o'zagini tashkil etadi. Shu sababli undan bugun yoshlarimizning ta'lim va tarbiyasiga keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Chunki, "Ajdodlarimizdan qolgan meros millatimizning nafaqat o'tmishi, shuningdek, istiqboli uchun ham kuch va fidoiylik manbai hisoblanadi" . Har bir xalqning ta'lim-tarbiyaga oid an'analari borki, ular pedagogik tafikkur taraqqiyotining asosi bo'lib xizmat qiladi va bola tarbiyasi haqidagi tasavvurlar va qarashlarni ifodalaydi. Yuqorida aytganimizdek, har bir ota ona o'z farzandlarini barkamol inson bo'lishini istaydi, o'zlari eta olmagan orzu-umidlariga bolalarining etishligini o'ylaydi. Bolalarning har bir yutug'idan quvonishadi, mag'lubiyatidan tashvishga tushishadi. Farzandlarini baxtli ko'rish ular uchun eng baxtiyor damlar hisoblanadi. Buning uchun ularga bor kuch-quvvatini sarflashadi. 1.2. O’rta Osiyo davlatlarida ta’lim tizimining yuqori cho’qqilarga erishishi Ta’lim berish xizmatlarining sifati.Rejalashtiriladigan chora-tadbirlar ta’lim tizimining boshlang‘ich maktablardan tortib oliy o‘quv yurtlarigacha bo‘lgan barcha pog‘onalarida beriladigan ta’lim xizmatlarining sifatini oshirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Bolalarning hammasi maktabgacha ta’lim olishini ta’inlash zarur. Bu — vazirliklar va mahalliy hokimiyatlar vazifalari doirasida hal qilinuvchi masala. Shuning uchun hukumat oldiga ko‘p yillar istiqbolini nazarda tutgan holda mamlakatdagi barcha tarbiyachilarning malakasini oshirish vazifasini qo‘yish kerak. O‘rta ta’limning yangilangan mazmunga o‘tishini oxiriga yetkazish ishlarini tezlashtirish lozim. Buning uchun yangi dasturlar joriy, sifatli darsliklar hamda chet el maktablari tajribasiga asoslanib kadrlar tayyorlashning yangi tiziminijoriy qilish zaruriyati mavjud. O‘quvchilar va ularning ota-onalarini keragidan ortiqcha o‘quv materialidan xalos qilish lozim.Xalq ta’limi vazirligi va joylardagi hokimiyatlar maktab o‘quvchilari uchun ovqatlanish sifatidan tortib maktablarda keraklicha isitish masalasini hal qilib, ularning rivojlanishi va ta’lim olishi uchun qulay va xavfsiz sharoitlar yaratib berishi zarur. Har bir bola uchun qilingan xarajat mamlakatning baxtli kelajagi uchun sarf qilingan investitsiyadir.Ta’limning barcha pog‘onalarida iqtisodning xususiy sektori bilan hamkorlikni rivojlantirish lozim. Maktablarda kishi boshiga moliyalashtirishni joriy qilish ishini davom ettirish kerak. Bunday yondashuv ta’lim tizimida xususiy kapitalning ulushini oshirishga imkon beradi. Bu — dunyo bo‘ylab kuzatilayotgan an’ana. Shuningdek, maktablarni nazorat organlarining son- sanoqsiz tekshiruvlaridan soqit qilish lozim.O‘qituvchilar mehnatining samaradorligini oshirish uchun sharoit yaratish juda muhim. Buning uchun, pedagoglarning huquq va manfaatlarini himoya qilishni, va o‘quvchilar tomonidan maktab ichki tartib qoidalarini buzilishining oldini olish ta’minlash lozim. O‘quvchilar o‘qituvchilarga quloq solishlari va ularni hurmat qilishi zarur. Yaxshi natijalarga erishgan chet el tajribasiga asoslanib, fuqarolarga bepul kasbiy- texnik ta’lim (KTT) berish lozim. Bizning vazifamiz insonni birinchi ish kasbiga o‘rgatishdan iborat bo‘lishi kerak. Shu bilan birga, iqtisodiyotimizda ushbu kasblarga talab bo‘lishi lozim. Mamlakatimiz KTT talabalarining juda kam qismigina ikki kasbga o‘qitish muassasalarida o‘qishadi xolos. Universitetlarning moddiy-texnik bazasi va mutaxassislar bilan ta’minlanganlik darajasi muammolari hali ham yechilmay qolib ketmoqda. Texnik va kasbiy ta’limni zamonaviylashtirish hamda ikki kasb beruvchi ta’limning hissasini oshirish maqsadida tizimli choralar ko‘rish uchun kechiktirib bo‘lmaydigan zaruriyat mavjud.Oliy ta’lim sohasida oliy o‘quv yurtlariga keng akademik erkinlik va mustaqillik berish lozim. Natijada ularning javobgarligi ortadi. OTM oldiga o‘z bitiruvchilarni ishga joylashtirish masalasini qo‘yish lozim (bu vazifa qo‘yilgan, ammo u qanday bajarilishini barchamiz yaxshi bilamiz).Oliy ta’lim vazirligi sovet davridan davom etib kelayotgan ta’lim tizimining o‘rniga ko‘proq G‘arb mamlakatlarida amalda bo‘lgan tizimga yaqinroq bo‘lgan tizimni kiritishi lozim. Masalan, nufuziga ko‘ra yuqori o‘rinlarda bo‘lgan universitetlarimizning qaysi biri o‘z shtatida chet ellik professorlarning ishlashi bilan maqtana oladi? Bunda til o‘qituvchilari mustasno, chunki ularda odatda magistrlik yoki ba’zan bakalavrlik darajasiga ega bo‘ladi xolos. Universitetlar o‘qituvchi tayyorlov malakasiga qo‘yiladigan talablarni, o‘qitish metodlari, universitetlarning o‘qituvchi va boshqa xodimlari mehnatiga pul to‘lash tizimini qayta ko‘rib chiqishlari lozim. Shuningdek, vazirlik universitetlarda ta’lim sifati darajasiga bo‘lgan talabni ko‘tarishi lozim. “Eng muvaffaqiyatli yuqori lavozim boshliqlarini jalb qilgan holda dunyoning yetakchi universitetlari bilan hamkorlik aloqalari o‘rnatish juda muhim”. Yuqorida keltirilgan takliflar haqida bir e’tiborga loyiq fikrni aytib o‘tish lozim. U ham bo‘lsa sun’iy ong (intellekt) texnologiyasidir. Kompyuter tadqiqotlarini keyingi, yuqoriroq darajaga olib chiqishni maqsad qilgan holda jahonning katta universitetlari o‘zlarining kompyuter ilmiy dasturlarini ishlab chiqish ustida ish olib bormoqda: 2018-yil oktabr oyida Massachusets texnologiyalar instituti 1 millard dollar investitsiya sarflanishi rejalashtirilgan yangi kollej ochilishini e’lon qildi. Bu kollejning asosiy farqli tomoni shuki, unda ikki tilni biladiganlarga, xususan, biologiya, kimyo, siyosat, tarix va tilshunoslik sohalarida mutaxassis bo‘lgan va bunga qo‘shimcha ravishda ushbu sohalarga o‘zlari qo‘llashlari mumkin bo‘lgan zamonaviy kompyuter usullarida ko‘nikmalari bor insonlarga asosiy e’tibor beriladi. Amerika psixologiyasining maktab ta'limi sohasida amaliy jihatlarini egallagan "kashshoflardan" biri. S. Hall (1844-1924), Jon Xopkins universitetida birinchi psixologik laboratoriya tashkilotchisi (1883). S. Xoll bolalar psixologiyasini o'rganishda Germaniyada tanishgan so'roq usulidan keng foydalangan. 1915 yilga kelib S. Xoll va uning shogirdlari turli tadqiqotlar uchun 194 ta anketa ishlab chiqdilar va ulardan muvaffaqiyatli foydalanishdi. Yuqorida keltirilgan misollar asnosida, O‘zbekiston uchun mashina ongi/sun’iy ong kelajagi, uchun poygada orqada qolib ketmaslik juda muhim masaladir; kompyuter sohasida tadqiqotlar uchun ko‘proq yordam berish zarur.O‘zining 2016-yilda e’lon qilgan “Xalqaro ta’lim, global tushunish” nomli izoh-maqolasida oliy ta’limga xalqaro mavqe berish, uni xalqaro xizmat turiga aylantirish sohasida atoqli olim doktor Jeyn Nayt “oliy ta’lim va tashqi xalqaro munosabatlar orasida o‘ta jiddiy moslik mavjud” degandi. Fikrini tushuntirib, Nayt shunday yozadi:’’Zamonaviy diplomatiyaning o‘zgaruvchan dunyosida oliy ta’lim juda katta rol o‘ynashi va o‘z hissasini qo‘shish kerak. Oliy ta’limning bugungi kun tadqiqotlar va siyosat tarmoqlaridagi innovatsiyalar, xalqaro ta’lim markazlari, hamkorlikda olib boriladigan dasturlar, global va ikki davlat asos solgan universitetlar bilan birga ilmiy hamkorligi va akademik har joyda hozirligi bilan mamlakatlar va mintaqalar orasida bilimlar ishlab chiqish, tarqatish va almashuv - qisqasi, bilimlar diplomatiyasi orqali xalqaro aloqalarni mustahkamlashga katta hissa qo‘shishi mumkin’’. Bunday o‘zaro bog‘liqlik O‘zbekiston uchun ham jiddiy ahamiyatga ega, chunki o‘z tashqi ishlar siyosatida ziddiyatlarni o‘rtaga tushib hal qilishga intiladigan mamlakatimiz Markaziy Osiyo davlatlari orasida yetakchilardan hisoblanadi. Bunday yuqori cho‘qqilarni ko‘zlagan maqsadlar bilan, bo‘lajak o‘zbek diplomatlari, siyosatchilari, iqtisodchilari, olimlari va boshqa siyosat yurg‘izuvchilarda puxta bilimga ega bo‘lishlari juda muhim. Uzluksiz ta'lim tizimida xorijiy davlatlarning ilg'or tajribalarini o'rganar ekanmiz, har bir davlat o'ziga xos bo'lgan xususiyatlariga ega ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Bu xosliklar qaysidir jihatdan o'sha mamlakatlarning rivojlanishiga, taraqqiy etishiga ham xizmat qilganligini ko'rishimiz mumkin. Bunga hattoki tarixning ham o'zi guvohdir. Masalan, yaponlardagi bolalar bog'chalarida ta'lim dasturlari ham inobatga olingan, yozish va o'qishdan tashqari bolalarga qo'shiq aytish o'rgatiladi, sport musobaqalari o'tkazilib, muntazam sayrlarga chiqib turiladi. Ammo bular bilan bir qatorda bu tadbirlarni o'tkazilishidan maqsad - bolada xamjihatlik, jamoada yashash hislarini rivojlantirishdan iborat. Qo'shiq aytilsa, xor (jamoada) aytilishi kerak, yakkaxon qo'shiqchi qo'llanilmaydi, musobaqa o'tkazilayotganda yoki hamma yoki guruh g'oliblikka erishiladi, mutlaqo yakka g'olib bo'lmaydi. Bu yapon jamiyatini modernizatsiya qilishda qo'lni qo'lga berishga yo'naltiradi. Davlat va jamiyat taraqqiyoti uchun yapon sidqi dildan xizmat qiladi. Dunyo bozorini egallagan Xitoy ham bu natijaga ta'limni isloh qiltish bilan erishdi. Xitoy xalqi butun dunyoga o'zining mehnatsevarligi bilan mashhur. Ikkinchi jahon urishidan so'ng qisqa muddat ichida Xitoy mahsulotlari dunyo bozorini to'ldirganligi buning yaqqol isbotidir. Xitoyliklar juda ham intizomli va sportsevar xalq. Albatta, farzand tarbiyasida ham bu o'z aksini topgan. Agarda Yevropa mamlakatlarida bola tarbiyasiga asosan ota-ona mas'ul bo'lsa, Xitoyda bu narsa davlat zimmasidadir. Tempus dasturi O zbekistondaʻ 1994 yilda o z faoliyatini boshlagan va 20 yil davomida umumiy qiymati 34 million ʻ yevrodan ortiq bo lgan 80 dan ortiq universitetlararo hamkorlik loyihalari ʻ moliyalashtirilgan. Bu loyihalarda jami 55 dan ortiq O zbekiston oliy ta lim ʻ ʼ muassasalari va Yevropa Ittifoqining 22 davlatidan hamda 10 ta hamkor davlatdan 150 dan ortiq universitetlar ishtirok etdi. Shu nuqtai nazardan, Tempus dasturi O‘zbekistonda oliy ta’limni xalqarolashtirishning umumiy jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi, chunki u Yevropa Ittifoqi va hamkor davlatlar universitetlari bilan jadal hamkorlik qilish uchun asos bo‘lgan yagona dastur edi. Tempus dasturi, ayniqsa, 1997-yilda, yangi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilingandan so‘ng, mamlakatda ta’lim islohotlarini qo‘llab-quvvatlashning kuchli va samarali vositasi bo‘ldi. Tempus loyihalari O zbekistonda 2011-2012- ʻ yillarda qabul qilingan oliy ta lim tizimini modernizatsiya qilish bo yicha hukumat ʼ ʻ qarorlarini hayotga tatbiq etishga xizmat qilgani bois dastur so nggi yillarda yanada ʻ dolzarb bo lib qoldi.ʻ O‘quv dasturlarini ishlab chiqish loyihalari Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish va ikki bosqichli oliy ta’lim tizimini joriy etish bilan bevosita bog‘liqligi tufayli alohida ahamiyat kasb etdi. O‘tgan yillar davomida ko‘plab Tempus loyihalari asosan magistratura bosqichida muhandislik, amaliy fanlar, o‘qituvchilar malakasini oshirish, ijtimoiy fanlar, menejment va biznes bo‘yicha yangi mutaxassisliklarni joriy etish orqali o‘quv dasturlarini ishlab chiqishga qaratilgan. Bundan tashqari, 2011-yildan buyon O‘zbekiston Respublikasi Oliy O'rta Maxsus Ta’lim Vazirligi vakillari Tempus loyihalarida faol ishtirok etib, 9ta Tempus loyihasini amalga oshirishda to‘liq huquqli hamkor sifatida ishtirok etishdi. Yangi dasturlar energetika, aviatsiya, avtomobilsozlik, oziq-ovqat, to qimachilik va kimyo sohalarida faoliyat yurituvchi mahalliy korxonalar, ʻ shuningdek, turli soha vazirliklari, Savdo-sanoat palatasi va boshqa nodavlat tashkilotlarning bevosita ishtiroki orqali mahalliy mehnat bozori ehtiyojlariga moslashtirildi. Bir qator vazirliklar, korxonalar, turli davlat va xususiy tuzilmalar va tashkilotlar Tempus loyihalari bo‘yicha o‘qitilgan bitiruvchilarni ishga joylashtirishga qiziqish bildirishdi va bu oziq-ovqat xavfsizligi, suv va yer resurslarini boshqarish, AKT, va boshqalar ortdi. Tempus loyihalari doirasida tashkil etilgan ko plab o quv ʻ ʻ laboratoriyalari ham O zbekistondagi loyiha hamkorlari konsorsiumlari tarkibiga ʻ kiruvchi korxonalar mutaxassislarining kasbiy mahoratini oshirishga xizmat qildi. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Tempus dasturining uzoq muddatli faoliyati (1994 yildan beri) va ko‘plab oliy ta’lim muassasalarining (mamlakatning barcha hududlaridan 55 dan ortiq oliy ta’lim muassasalari) keng ishtiroki tufayli milliy darajada sezilarli ta’sirini qayd etdi. Shu davrda faoliyat ko rsatgan jami 64 ta ʻ OTMdan, ya ni O zbekistonda Tempus dasturining qamrovi qariyb 86% ni tashkil ʼ ʻ etdi. Tempus loyihalari mamlakatning turli mintaqalaridagi OTMlar uchun katta foyda keltirdi, chunki ular sababli OTMlar ko plab Yevropa universitetlari bilan uzoq ʻ muddatli hamkorlik aloqalarini o rnatishdan tashqari, butun mamlakat bo ylab ʻ ʻ boshqa mahalliy OTMlar bilan o zaro aloqalarini kuchaytirdi. Dastur sifatni ʻ ta'minlash tizimlarini ishlab chiqishga, Boloniya jarayoni tamoyillari va tartiblarini o'quv dasturlariga kiritishga hamda yangi tashabbuslarni ishlab chiqish va OTM boshqaruvini takomillashtirishda ulardan foydalanishga yordam berdi. Loyihalarni boshqarish bo'yicha ko'nikmalarini oshirgan o'zbekistonlik hamkorlarning faol ishtiroki sababli ko'plab loyihalarda dastlabki rejalarda nazarda tutilmagan spin-off effektlariga erishildi. Masalan, OTMlar rahbar kadrlarini qayta tayyorlash kurslari munosabati bilan Toshkent davlat pedagogika universitetida ta’limni boshqarish bo‘yicha yangi magistratura dasturi hamda barcha kafedralarda tegishli fakultativ kurslar joriy etildi. 4ta Tempus loyihasi, ya’ni EU-TraCeFer, UnIvEnt, PROMENG va ITEDU ta’limning turli darajalari, xususan, oliy va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashga xizmat qildi. Ulardan biri (EU- TraCeFer, Farg‘ona shahrida Kasb-hunar ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlash Yevropa- O‘zbekiston markazini tashkil etish loyihasi) amalga oshirilishi natijasida Toshkent va Farg‘onadagi o‘quv markazlari kasb-hunar kollejlari o‘qituvchilari uchun qayta tayyorlash kurslarini taklif qila boshladilar, akademik litseylar, ularga OO'MTV tomonidan tan olingan sertifikatlar berish. Teng huquqli va o'zaro manfaatli hamkorlikni qo'llab-quvvatlovchi dastur sifatida Tempus kuchli xalqaro hamkorlikni o'rnatish uchun vosita bo'lib kelgan. Ta kidlash joizki, O zbekiston va Yevropaʼ ʻ Ittifoqi oliy o quv yurtlari o rtasidagi moliyaviy hamkorlik yopilgandan so ng ʻ ʻ ʻ akademik almashinuvlar, qo shma nashrlar va qo shma tadqiqotlar yoki boshqa ʻ ʻ akademik loyihalar orqali davom ettirildi. Yevropa Komissiyasining O‘zbekistonga mamlakatdagi dastur samaradorligini hisobga olgan holda 5 million yevro miqdorida qo‘shimcha moliyalashtirish to‘g‘risidagi qarori orqali 2014-yildagi so‘nggi 6- Tempus IV tanlovi doirasida 11 ta loyiha moliyalashtirildi. O zbekiston oliy ta lim ʻ ʼ muassasalari ham talabalar va professor-o qituvchilarning akademik mobilligi ʻ qo llab-quvvatlash, shuningdek, universitetlararo hamkorlikni mustahkamlashga ʻ qaratilgan Tempus dasturini to ldiruvchi Erasmus Mundus dasturining faol ʻ ishtirokchilari bo ldi. 2013-yilda Markaziy Osiyo mintaqaviy byudjetidan ʻ O‘zbekistonga ikki tomonlama ajratilgan 3 million yevro evaziga o‘quv mobilligi imkoniyatlari kengaytirildi. O‘zbekistondagi Tempus dasturi oldingi ikki bosqichli oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim tizimini almashtirgan uch bosqichli tizimni qo‘llab-quvvatlash uchun juda zarur bo‘lgan tajribani taqdim etdi. Tempus loyihalari va ularning ishtirokchilari ushbu qarorni qabul qilishda ma'lum yordam ko'rsatdilar, bu esa Boloniya jarayoniga o'tishni ko'rsatdi. Bundan tashqari, 2013-yil avgust oyida Toshkentda doktorantura dasturlarini ishlab chiqish bo‘yicha Yevropa Ittifoqi tajribasiga bag‘ishlangan ikkita seminar bo‘lib o‘tdi. Tempus loyihalari nafaqat Markaziy Osiyo davlatlari, balki O‘zbekiston va MDH hamkor davlatlari o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. 2008-yildan buyon O‘zbekiston bir qancha davlatlar ishtirokidagi ko‘plab loyihalarda ishtirok etmoqda: masalan, Tempus IV dasturi bo‘yicha 30 ta loyihadan 20 tasi ko‘p mamlakatli bo‘lib, unda O‘zbekistonning 46 ta oliy ta’lim muassasalari va 10 ta hamkorning 150 dan ortiq universitetlari ishtirok etadi. mamlakatlar va 22 Yevropa Ittifoqiga a'zo davlatlar. Bundan tashqari, O‘zbekiston OTMlari Tempus loyihalari doirasida olingan tajriba mamlakatda Erasmus+ dasturining boshlanishida muvaffaqiyat omili bo‘ldi va ICM loyihalarini yo‘lga qo‘yish va Yevropa Ittifoqi universitetlari bilan ikki tomonlama hamkorlik uchun asos bo‘lib xizmat qildi. 2019-yilning noyabr oyida O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqining oliy ta’lim sohasidagi hamkorligining 25 yilligi munosabati bilan O‘zbekistondagi Erasmus+ Milliy ofisi Tempus va Erasmus+ dasturlari yutuqlari va ularning oliy ta’lim tizimi rivojiga ta’siri haqidagi ma’lumotlardan iborat plakat taqdim etdi. Plakatda infografikadan foydalangan holda o‘tmishdagi va bugungi kundagi barcha faoliyat yo‘nalishlari hamda 2030 yilgacha oliy ta’limni rivojlantirish konsepsiyasini amalga oshirish nuqtai nazaridan keyingi istiqbollar ko‘rsatilgan. Huquqiy manbalar SSSR markaziy hukumatining O rta Osiyodagiʻ siyosatining huquqiy asosini tashkil etgan hukumat qarorlari bilan ifodalanadi. Statistik ma'lumotlar O'rta Osiyo Sovet respublikalaridagi boshlang'ich va o'rta maktablar va oliy o'quv yurtlari soni, o'quvchilar va talabalar soni, shuningdek, ushbu mintaqada faoliyat ko'rsatayotgan ilmiy markazlar va ilmiy xodimlar soni bo'yicha taqdim etiladi. Shunday qilib, maqola O'rta Osiyoning har bir Sovet respublikasida fan va ta'limni rivojlantirishda RSFSRning asosiy rolini ko'rsatadi. Shuni ham ta’kidlash joizki, Markaziy Osiyoda fan va ta’limning rivojlanish tarixi Rossiya va Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasida ko‘p asrlik madaniy-gumanitar sohadagi almashinuvlar natijasidir . 2020-yil ko‘plab davlatlar uchun og‘ir yil bo‘ldi va Markaziy Osiyo davlatlari ham bundan mustasno emas edi. Pandemiya hukumat tizimlaridagi zaifliklarni ochib berdi va mintaqadagi ta'lim tengsizligi masalasini ham ko'tardi. O rta ta limga umumiyʻ ʼ huquq Markaziy Osiyo mamlakatlari konstitutsiyalarida mustahkamlab qo yilgan ʻ bo lib, buning natijasida mintaqa bolalarni o rta maktabga qamrab olish ʻ ʻ ko rsatkichlariga erishdi. Biroq, davlat maktablarida ta'lim xizmatlarining sifati ʻ masalasi hali ham ochiqligicha qolmoqda. Demografik o'sish, maktab o'quvchilari va o'qituvchilarining raqamli savodxonligining etarli emasligi, o'qituvchilik kasbining past obro'si va oddiy davlat maktablarida surunkali moliyalashtirilmasligi kabi tizimli omillar maktab ta'limi sifatining pasayishiga yordam beradi. Ushbu jarayonlar fonida oddiy maktablarning iqtidorli o'qituvchilari va o'quvchilarini so'rib oluvchi “changyutgich”ga aylanib borayotgan xususiy va davlat tajriba maktablari tarmog'i kengayib bormoqda. Ko'pincha bunday ta'lim muassasalari davlatdan nomutanosib ravishda ko'proq mablag' va resurslar oladi. Natijada, bir vaqtning o'zida elita va borish qiyin bo'lgan maktablar va beriladigan ta'lim sifati bir necha barobar past bo'lgan oddiy davlat maktablari faoliyat yuritadigan ta'lim tizimi shakllanmoqda. Ushbu voqeliklarni hisobga olgan holda, mintaqadagi ta’lim tengsizligi muammosini tushunishni yaxshilash uchun ham, uni kamaytirish bo‘yicha yanada samaraliroq siyosatni ishlab chiqish uchun ham Markaziy Osiyoda sifatli ta’limdan foydalanishdagi tengsizlik muammosini o‘rganish va o‘lchash zarurati tug‘iladi. PaperLab saytida bo lib o tgan muhokamada ta lim sohasidagi ekspertlar va ʻ ʻ ʼ tcadqiqotchilar fuqarolik jamiyati va davlat idoralari vakillari bilan birgalikda taqdim etilgan O rta ta lim sifatiga kirishda nomutanosiblik indeksini (IDAQSE) muhokama ʻ ʼ qilishdi. Ushbu indeks Qozog‘iston, Qirg‘iziston, O‘zbekiston va Tojikiston tadqiqotchilari guruhi tomonidan PaperLab tadqiqot guruhi tomonidan amalga oshirilayotgan “Markaziy Osiyo mamlakatlarida ta’limning yangi chegaralari: muammolarni o‘lchashdan siyosat o‘zgarishlarigacha” tadqiqot loyihasi doirasida ishlab chiqilgan. Soros-Qozog'iston jamg'armasi. II-bob:Ta’lim tizimidagi yutuqlar va kamchiliklar, dars jarayonining bolalar psixikasiga ta’siri 2.1.Ta’lim jarayonida o’quvchilar psixikasiga ta’sir o’tkazishning ahamiyati Ma'lumki, har qanday insonning o'sish, rivojlanish va shakllanish davrlari ta'lim- tarbiya faoliyatisiz amalgam oshmaydi. Aqliy taraqqiyot va ta'lim-tarbiya, bir-biriga chambarchas bog'liq faoliyatdir. TaTim jarayonida o'quvchi faollik koTsatmasa amalga oshirilayotgan tadbirlar kozlangan natijani bermaydi. Talim jarayonida o'quvchilarni mustaqil ishlashga o'rgatish ham muhimdir. Kichik maktab yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati o'qish hisoblanadi. Oquv faoliyati boladan nutq, tafakkur, qobiliyat rivojlnishi uchun yangi sharoit yaratadi. Maktabga kelgash bola oz atrofidaglar bilan psixologik jahatdan yangi munosabat tizimiga ortadi. U o'zining hayotini tubdan o'zgartirishni, unga yangi mjburiyatlar, o'quv faoliyati talablariga bo'y so'nish, har kun maktabga borishni his eta boshlaydi. Oila azolarining bola o'quv faoliyati yutiqlari bilan qiziqayotganligi, shuningdek, uni nazorat qilayotganligi, unga qilinayotgan yangicha shakldagi munosabat uning ijtimoiy mavqei o'zgarganligini tola his etishga o'ziga nisbatan munosabatning o'zgarishiga asos boladi. Talim jarayonidagi barcha imkoniyatlar orqali ularning bilimlar egallsh kolami kengayadi, qiziqishlari ortadi, ijodiy izlanish qobilayati rivojlanadi, tafakkurning faolligi, mustaqilligi ortadi, aqliy imkoniyatni ishga solish vujudga keladi. Ular har bir narsaga berilib, sinchkovlik bilan ular o'rtasidagi farqni ajratish, umumlashtirish, xulosa chiqarish imkoniyatiga ega boladilar. Bola maktabga qadam qo'yishi bilanoq unga bo'lgan munosabat va talablar orqali o'ziga xos bolgan aqliy rivojlanish xususiyatlari uchun imkoniyatlar va shart - sharoitlar yaratish oila, maktab talim tizimiga ulkan masuliyat hissini yuklaydi. Boshlang'ich sinf o'quvchilar ishonuvchan, tashqi taassurotlarga beriluvchan bo'ladilar. Buyuk alomallarimiz takidlaganidek, kishining fe'l atvori hammadan ko'ra ko'proq hayotining dastlabki yillarida tarkib topadi va unda shu davrda paydo bo'lgan sifatlar mustahkam o'rnashib kishining ikkinchi tabiatiga aylanadi. Insonning ikkichi tabiatida tabiiy hissiyotlarni fazilatlarni tarkib toptirish yukask axloq normalarini shakllantirish uchun butun ma'suliyat boshlang'ich sinf o'qituvchisining zimmasiga tushadi. Bolaning mazkur davrida o'qituvchining har bir gapi har bir hatti harakati ta'sir ko'rsatish uning uchun haqiqat mezoni vazifasini bajaradi. Chunki o'quvchilar o'qituvchilarga qattiq ishonadilar. Uning fikr mulohazalariga quloq soladilar. Pedagogik nazokatida jiddiy tasvirlanadilar. Talablarga hamisha amal qiladilar. U bergan topshriqlarni bekamu kust bajarishga intiladilar. To'g'ri mulohaza yurtishga o'rganish noma'qul qiliqlardan tiyish va musiqa tinglashga odatlantirish ularga nimalar bilan shug'ulanish kerakligini, burch hissini tushuntirish ular bilan o'qilgan kitoblarni, ko'rilgan tomoshalarni muhokama qilish imkoniyati tug'iladi. Kichik maktab yoshdagi o'quvchilarning axloqiy sifatlarni rivojlantirishdagi koz'langan maqsadga erishish uchun ularning yoshi va psixologik xususiyatlarini hisobga olish shart. Ma'lumki, oquvchilarning psixologik xususiyatlari har xil bo'lib, bir o'quvchiga muvaffaqiyat bilan qo'llangan tarbiyaviy ta'sir vositasi boshqa birga qo'llanilganda kutilgan natijani bermasligi mumkin. Tarbiyaviy tadbirlar o'quvchilarga yakkama- yakka yondoshib amalga oshirilsa yaxshiroq samaraga erishilishi shubhasizdir. Mazkur vazifalarni amalga oshirish o'qituvchi o'quvchilarning xususiyatlarini qanchalik o'rganganligiga bog'liqdir. Ta'lim jarayonida har bir o'quvchining psixik dunyosiga oqilona yo'l topa olish muvaffaqiyatlarning garovidir. Ta'lim - tarbiya jarayonida bolalarni hayoti va faoliyatini shunday uyushtirish lozimki, bunda bola shaxsining kichik yoshida oquvchilarda tarkib topgan xususiyatlar toboro boyib va mustahkamlanib boradi. Maktab ta'limining dastlabki yilaridagi bilishga bo’lgan qiziqishlar, tevarak atrofdagi olamni bilishga bo’lgan qiziqish ko'proq intellektual qiziquvchanlikni sezilarli ravishda rivojlantiradi. Psixologlarning ta'kidlashicha, dastavval ayrim faktlarga, boshqa narsalardan ajratib olinadigan hodisalarga nisbatan qiziqishlar hosil bo’ladi. O’qish faoliyatida kichik yoshdagi o'quvchilarning aqliy jarayonlari bilish uchun bo’lgan qiziqishlar bilan faollashib qiziqish o'quvchilarning aqliy faoliyati asosida paydo bo’ladi va uning shaxsiy individual sifatida o'quvchilarning ana shu aqliy faoliyatini yanada rivojlantiradi. O’quvchilarning qiziqishlari mazmuni, barqarorligi jihatdan xilma - xildir. Keng mazmunli va barqaror qiziqishlar o'quvchilarning yoshligidan paydo bo’la boshlaydi. Ma'lumki I-II sinf o'quvchilarida xali qiziqishlar yaqqol namoyon bo’lmaydi, o'quvchilar o'qish jarayonida hamma narsalarga qiziqish bilan munosabatda bo’ladilar. O’zlari o'zlashtirgan faoliyat ularni qanoatlantiradi. Keyinchalik esa, sabablarni , qonuniyatlarni, hodisalar o'rtasidagi aloqa va bog’liqliklarni bilib olish uchun bo’lgan qiziqishlar rivojlanadi. Agar I-II sinf o'quvchilarini "Bu nima?" - degan savol ko'proq qiziqtirsa, bir muncha kattaroq yoshdagi bolalar uchun "Nima sababdan?", "Qanday qilib?" degan savollar muhim bo’lib qoladi. O’qish malakasining rivojlanishi bilan kitob o'qishga qiziqish yuzaga keladi. Dastavval kitob o'qishga, undan so'ng esa mazmuni o’tkir va qiziqarli bo’lgan muayyan adabiyotlarni, ertaklarni o'qishga, keyinchalik qiyin bo’lmagan ilmiy sarguzashtlar haqida kitoblarni o'qishga qiziqish paydo bo’ladi. I-II sinf o'quvchilarini o'zlashtirayotgan materialni mazmuni, o'qish ishlarining ayrim usullari o'ziga jalb eta boshlaydi. III va IV sinf o'quvchilarining mustaqilligi o'sib boradi. Bu yoshdagi o'quvchilar aqliy faoliyat usullari, o’z xotirasi, nutqi, diqqati hamda irodasini o'stirish bilan bogTiq boTgan barcha ishlarga qiziqa boshlaydi. IV sinfda o'quvchilar o'zlarining har xil fanga boTgan qiziqishlarini aniq belgilaydilar. Fanlardan ba'zilariga ko'proq e'tibor berib uni yoqtirsalar, ba'zilarini yoqtirmaydilar. Oquvchilar qaysi ishdan ko'proq qanoat hosil qilsalar, shu ishlar ularda qiziqish paydo qiladi. Bola ma'lum ishni bajarayotganda o'ziga bo’lgan ishonchni yo'qotmasligi, o'ziga topshirilgan ishni bajara olishni bilish, buning uchun esa faqat g'ayrat - shijoat ko'rsatish kerakligini anglashi kerak. O’quvchilarda ta'lim va tarbiya olish, dam olish tartibining to'q'ri uyushtirilishi ham o’quvchilarda qiziqishlarning barqaror bo’lishida muhim ahamiyatga ega. O’quvchilarning qiziqishlari kattalarni diqqat e'tiborida bo’lishi lozim. Bolalarni ijobiy qiziqishlari kattalar tomonidan rag'batlantirishi, quvvatlantirilishi kerak. Ularni qiziqishlarini payqash, uning uchun eng sevimli, doimo o'ziga jalb etadigan faoliyatni e'tiborga olmaydigan o'qituvchi va ota-onalar yomon pedagog va yomon tarbiyachidir. O’quvchi uchun o'qituvchi hayotining eng yaxshi idealidir. Doimo oldinga qarab intiluvchi, mazmunli keng qiziqishlar bilan yashovchi o'qituvchi o'quvchilarga yuksak ma'naviy qiziqishlarni, aqliy rivojlanishni paydo bolishiga yordam beradi. Shu bilan bir qatorda texnikaga, hozirgi zamon texnikalari, eng yangi tipdagi avtomobil, samolyot, kopmyuterga bolgan qiziqishlar tez tarkib topadi. Qishloq maktablarining III va IV sinf o'quvchilari qishloq xo’jligiga nisbatan sezilarli darajada o’z qiziqishlarini namoyon qila boshlaydi. Bolalar parandalarni, uy hayvonlarini bajonidil boqadilar va ular haqida ma'lumotlar to'play boshlaydilar. Bu esa bolalarni bilish darajasini rivojlanishiga ta'sir etib boradi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda o'qishga bolgan qiziqishni rivojlanishi to'g'ridan - to'g'ri ta'limning tashkil qilinishiga bogliq. Shuning uchun o'qituvchi boshlang'ich sinf o'quvchilarida qiziqishlar rivojlanishining qonuniyatlarini nazarda tutishlari kerak. O’quvchilarda qiziqishlar, aqliy taraqqiyot rivojlanishi oddiydan murakkabga, ma'lumdan noma'lumga, yaqindan uzoqqa, tasvirlashdan tushuntirishga, faktlardan umumlashtirishga qarab boradi. O’quvchilarni ta'limni o'zlashtirishga quyidagilarga e'tibor qaratish lozim: - O’quvchilar qanchalik yosh bolsalar, ta'lim shunchalik ko’rgazmali bo’lishi hamda faol harakt qilish katta ro’l o'ynaydi. -Barcha o'quvchilar bir xil bilimga ega emas, ular turli tayyorgarlik darajasiga ega va bundan boshqacha bo'lishi ham mumkin emas. Shu sababli berilgan materialni bilmaslik past o'zlashtirishning asl sababini ko'rsatmasligi mumkin. Bilamizki, ko'pchilik pedagoglar o'quvchilarning aqliy rivojlanishini baholashda qiynaladilar va buning oqibatida ularning ish faoliyatida ta'lim jarayonida hisobga olinishi lozim bo'lgan muhim omil go'yoki chetda qolib ketadi. Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, o'quvchilarning aqliy rivojlanish darajasi ulardagi nazariy yoki amaliy bilim olishga bolgan qobiliyat yoki bilimning mavjudligi bilangina aniqlanmaydi. Oquvchining aqliy rivojlanish darajasi tafakkur jarayonlarining rivojlanganligi, o'quv materialining muhim va asosiylarni ajrata olishi, olgan bilim yoki hosil qilingan, o'zlashtirilgan konikmani boshqa faoliyatga ko'chira olishi, turli nazariy bilimlarni amalda qollay olishi, mustaqil fikrlashi, xulosa chiqara olishi kabi bir qancha belgilar bilan aniqlanadi. O'quvchilar bilan muomala qilish pedagogning o'z tarbiyalanuvchilari bilan muloqot olib borish mahoratini taqozo etadi. Biz uchun esa so'zlashishni bilish lozim. So'zlashishni, muloqot olib borishni doimo o'rganib borishi lozim. U darsni samarali olib borishni, so'zlashishni bilishi, suhbat, leksiya, hikoya qilish kabi usullaridan foydalanishi, umuman butun ta'lim-tarbiya jarayonida o'quvchilar bilan muloqotni yo'lga qo'ya olishi lozim. Muloqot - yunoncha so'z, so'zlashuv, suxbatlashuv, shaxslararo suhbat va fikr almashinuv, og'zaki nutq shakli, ikki yoki undan ortiq shaxslarning so'zlatuvidir. O'qituvchi va o'quvchi o'rtasidagi muloqot bo'lishi uchun o'qituvchi etarli darajada qobiliyatga ega bo'lishi kerak, hamda o'z-o'ziga doimo quyidagi savollarni berishi va unga javob berishga harakat qilishi kerak: Nimaga o'rgatish? Kimni o'rgatish? Qanday o'rgatish? Nimaga o'rgatish: a) lm-fandagi yangiliklarni anglash, yangi fan terminlarini tushunish, o'quv predmetini to'liq o'zlashtirish; b)malaka, ko'nikma va qobiliyatni shakllantirish; v)o'quv predmetlari o'rtasidagi bog'liqlikni amalga oshirish; g)o'quv mazmunini tushunarli tizim asosida ko'rish. Kimni o'rgatish: a)o'quvchilarning ba'zi psixik xususiyatlarini (eslab qolish, nutq, fikrlash) hamda ularni qay darajada o'qimishli, tarbiyali ekanliklarini aniqlash; b)o'quvchilarning bir darajadan ikkinchisiga o'tishidagi qiyinchiliklarni oldindan aniqlash; v) o'quv-tarbiya jarayonini tashkil etishda bolalariiig dalillari, fikrlarini hisobga olish; g)o'quvchilardagi turli psixik o'zgarishlar va rivojlanishni hisobga olib o'z pedagogik mehnatini tashkil etish; d)iqtidorli o'quvchilar bilan ishlash, yakka holdagi ishni tashkil etish. Qanday o'rgatish: a) ish jarayonida ishlatiladigan kuch va ketadigan vaqtni hksobga olgan holda o'qitish va tarbiyalashniing turli usullari majmuini ishlatish. Pedagogik ta'sir ko'rsatishniig asosiy usullari - bu talab, istiqbol, rag'batlantirish va jazolash, jamoatchilik fikri. Talab - tajribada juda keng tarqalgan usul bo'lib, ta'lim-tarbiya jarayonida pedagogning tarbiyalanuvchiga shaxsiy munosabatining namoyon bo'lish yo'li bilan yoki bu xatti-harakatlarning rag'batlantirilishi yoki to'xtatilishini ta'minlaydi. U pedagogik ta'sir ko'rsatishning boshlang'ich usuli bo'lib, tarbiyalanuvchilarda o'ziga nisbatan mas'uliyat va talabchanlikni rivojlantirishda alohida vazifani bajaradi. Istiqbol - ta'sir ko'rsatishniig juda ta'sirchan usuli bo'lib, u bolalarning xatti- harakatlarini, ular oldiga qo'yilgan maqsadlar, ularning shaxsiy intilishlari, qiziqishlariga aytiladi. Rag'batlantirish va jazolash o'quvchilar xulq-atvoriga tuzatish kiritishni, ya'ni foydali xatti-harakatlarni qo'shimcha rag'batlantirishni va tarbiyalanuvchilarning noma'qul xatti-harakatlarini to'xtatishni ta'minlaydi. Jamoatchilik fikri - tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy foydali faoliyatini har tomonlama va muntazam rag'batlantirib borshini ta'minlaydi. O'zaro fikr almashish bilan ta'sir ko'rsatish vositalari: ishontirish, ta'sir qilish, o'zaro fikr almashish bilan ta'sir ko'rsatish. Ishontirish pedagogik ta'sir ko'rsatish usuli sifatida darslarda o'quv axboroti, ijodiy suhbatlar, munozaralar, siyosiy axborotlar shaklida qo'llaniladi. Ta'sir qildirish kishi psixikasiga nazoratsiz kirib, uning faoliyatida xatti-harakatlar, sabablar, intilishlar bilan amalga oshiriladi. Ta'sir qilish shunday bir psixik ta'sir ko'rsatishki, kishi uni ongining etarli nazoratisiz idrok etadi. a) pedagogik vaziyatlarni taqqoslash va umumlashtirish, usullarni qo'yish; b) o'kuvchilarga yakka individual holda munosabatda bo'lish, ularni mustaqil ishlarini tashkil etish. O'qituvchi o'quvchilar bilan bo'ladigan muloqotida quyidagi malakalarni egallagan bo'lishi lozim: tashqi qiyofani nazorat qilish, nutqni egallash, pedagogik munosabat madaniyatini egallash, tashkilotchilik mahorati, o'quv-tarbiya jarayonini boshqarish uslublarini egallash. Munosabatlarni boshqarish uslublari: 1. Avtoritar uslub 2. Demokratik uslub 3. Liberal uslub 1.Avtoritar uslub: - o'zi yakka holda guruh faoliyatini yo'nalishini belgilaydi; - o'zi ko'rsatma-buyruq beradi; - javobgarlikni o'z bo'yniga oladi; - so'zsiz bo'ysuninshni da'vo etadi; - qattiq intizomni talab etadi; - aytilgan narsani to'liq bajarilishini talab etadi; - gap qaytarganni, gap o'rgatganni yoqtirmaydi. Aytgan tashakkuri ham buyruqdek chiqadi. So'zlari qattiq va qo'pol. Biron bir masalani tushuntirmaydi, lekin talab etadi; - muloqotga kirishishning asosiy shakllari: buyruq, ko'rsatma berish, qo'llanma bilan ishlash, xayfsan e'lon qilish; - muomalada qo'pol, dag'al, do'q-po'pisali majbur etish, qo'rqitish, cho'chitish orqali kirishadi; - avtoritar uslubning ijobiy tomoni favqulodda vaziyatlar ishlatilishi (yong'inda, suv toshqinda). Munosabatning bu uslubda boshqarilishi atrofdagilar uchun qiyin yoki og'ir ahvol. 2. Demokratik uslub: - jamoa fikriga tayanib ish olib boradi; - jamoa fikrini, tashabbusini ma'qullaydi, rivojlantiradi, boshqalar fikriga hurmat bilan qaraydi; - boshqalar fikrini o'ziniki qilib oladi; - muloqotga kirishishning asosiy shakllari: iltimos maslahat berish, samimiy muomala. 3.Liberal uslub: - tashabbussiz, jamoa ishiga aralashmaydi, hamma masalalarni yuzaki qarab chiqadi. O'zining fikri yo'q, javobgarlikdan o'zini chetlatadi. Ish natijasi bilan qiziqmaydi; - bolalarga e'tiborsiz, beg'am qaraydi; - o'z ishiga sovuqqon. Ilmiy-pedagogik adabiyotlarda quyidagi munosabat turlari ko'rsatilgan: - hamkorlikdagi munosabat; - bavosita munosabat; - do'stona munosabat. 2.2 . Hozirgi kunda Respublikamizdagi ta‘lim tizimidagi ahamiyatli o‘zgarishlar Bugun Yangi O zbekiston hayotining barcha sohalari chuqur islohotlarʻ maydoniga aylangan. Bu jarayonda ijtimoiy sohaning asosi hisoblangan ta lim ʼ tizimidagi o zgarishlar haqida to lqinlanib so zlamaslikning iloji yo q. Amalga ʻ ʻ ʻ ʻ oshirilayotgan islohotlarning, avvalo, maktabgacha ta lim va tarbiya sohasidanʼ boshlanishi globallashuv jarayonida bolalar tarbiyasida eng asosiy bo g in ʻ ʻ hisoblangan maktabgacha ta lim tizimining jamiyatimiz hayotidagi o rni va ʼ ʻ ahamiyati beqiyosligini nazarda tutadi. Shuningdek, bugun yirik shaharlarimizdan tortib, chekka tumanlar, qishloq va ovullarimizda yangi-yangi zamonaviy bog chalar ʻ barpo etilyapti. Qisqa vaqt, ya ni to rt yil ichida respublikamizda bog chalar soni 3 ʼ ʻ ʻ barobar oshib, bog cha yoshidagi bolalarni qamrab olish darajasi 28 foizdan 54 ʻ foizga yetgani ana shunday amaliy harakatlarimiz natijasidir. Sohaga davlat-xususiy sheriklik mexanizmi joriy etilishi tufayli 223 mingdan ortiq o ringa ega bo lgan 7 ʻ ʻ ming 400 ta xususiy bog cha tashkil qilindi. Bu maqsadlar uchun 1 trillion 850 ʻ milliard so m imtiyozli kredit mablag lari yo naltirilib, 20 mingga yaqin yangi ish ʻ ʻ ʻ o rni yaratildi. Yaqin-yaqinlargacha o qituvchi-muallimlar, ayrim joylarda ʻ ʻ o quvchilar ham, to rt oylab paxta yig im-terimi, chopiq va yaganaga chiqarilgan, ʻ ʻ ʻ natijada o qituvchi bir oyda o rtacha 80 soat dars o tishi kerak bo lsa, to rt oyda 320 ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ soat yo qotadigan vaziyat vujudga keldi. Amalga oshirilgan islohotlar natijasida ʻ mana shunday salbiy holatlarga chek qo yildi. So nggi to rt yilda maktab ʻ ʻ ʻ o qituvchilarining oylik maoshi bir yarim barobar ko paytirilganligi, davlat ʻ ʻ mukofotlari bilan taqdirlanayotgan ustozlar soni oshib borishi, o qituvchi ʻ tayyorlaydigan hisobotlar, qog ozbozliklar soni keskin kamaytirilganligini o zi ham ʻ ʻ ta limning bu bosqichida ulkan ijobiy o zgarishlarga zamin bo ldi. Islohotlar, ʼ ʻ ʻ o zgarishlar natijasida respublika bo yicha qariyb 15 ming nafar erkak o qituvchi ʻ ʻ ʻ maktablarga qaytdi. Maktab ta limini tubdan yaxshilash va uning sifatini oshirish, ʼ muallimlarga munosib sharoit yaratish borasidagi islohotlar jadal davom etmoqda. “Yoshlarni qo llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili” davlat ʻ Dasturida ko zda tutilgan 30 ta yangi maktab qurish, 320 ta maktabni ta mirlash va ʻ ʼ moddiy-texnik bazasini yaxshilash maqsadida byudjetdan 2 trillion so m ajratilishi, ʻ sohada yagona “elektron ta lim” tizimini joriy etishga kelgusi 2 yilda 250 milliard ʼ so m yo naltirish, boshqa tumandagi olis maktabga borib, dars beradigan ʻ ʻ o qituvchilar oyligiga 50 foiz, boshqa viloyatga borib ishlasa — 100 foiz ustama haq ʻ to lash kabi chora-tadbirlar sohadagi islohotlar samaradorligini ta minlab beradi. ʻ ʼ Ta lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy qismini, albatta, oliyʼ ta lim tizimidagi islohotlar tashkil etadi. Xususan, O zbekiston Respublikasi oliy ʼ ʻ ta lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi mazkur sohadagi yangi ʼ islohotlar uchun debocha vazifasini bajarib beradi. Ushbu hujjatga intellektual taraqqiyotni jadallashtirish, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, ilmiy va innovatsion faoliyatni samarali tashkil etish hamda xalqaro hamkorlikni mustahkamlash maqsadida fan, ta lim va ishlab chiqarish integratsiyasini rivojlantirish singari ʼ vazifalar asos qilib olindi. Konsepsiya mazmuni mamlakatimiz oliy ta lim tizimini ʼ isloh qilishning ustuvor yo nalishlarini aks ettiradi. Unda oliy o quv yurtlarida ʻ ʻ qamrov darajasini kengaytirish hamda ta lim sifatini oshirish, raqamli texnologiyalar ʼ va ta lim platformalarini joriy etish, yoshlarni ilmiy faoliyatga jalb qilish, innovatsion ʼ tuzilmalarni shakllantirish, ilmiy tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish, xalqaro e tirofga erishish hamda boshqa ko plab aniq yo nalishlar belgilab berilgan. ʼ ʻ ʻ Bularning barchasi ta lim jarayonini yangi sifat bosqichiga ko tarish uchun xizmat ʼ ʻ qiladi. Bugungi kunda yangi-yangi oliy o quv yurtlari, dunyodagi yetakchi ʻ universitetlarning filiallari tashkil etilmoqda. Misol uchun, so nggi 5 yilda ʻ mamlakatimizda 47 ta yangi oliy ta lim muassasasi, jumladan, xorijiy ʼ universitetlarning filiallari tashkil etilib, oliy o quv yurtlarining soni 125 taga yetdi. ʻ Davlat-xususiy sheriklik tizimi asosida nodavlat oliy ta lim muassasalari faoliyati ʼ yo lga qo yilyapti. Aholi fikrini o rgangan holda, sirtqi va kechki ta lim shakllari ʻ ʻ ʻ ʼ qayta tiklandi, qabul kvotalari oshirilyapti. Maktab bitiruvchilarini oliy ta limga ʼ qamrab olish darajasi 2016-yilgi 9 foizdan 2020-yilda 25 foizga yetdi. Professor- o qituvchilarning xorijdagi oliy ta lim hamda ilmiy-tadqiqot maskanlarida malaka ʻ ʼ oshirishi va stajirovka o tashini ta minlaydigan mexanizm yaratildi. Ularning oylik ʻ ʼ ish haqi miqdori 2018-yilga nisbatan o rtacha 2,5 barobar oshirildi. Bu yildan boshlab ʻ 10 ta oliy ta lim muassasasi o zini-o zi moliyalashtirish tizimiga o tkazildi. ʼ ʻ ʻ ʻ Oliy ta limga ajratiladigan davlat grantlari soni kamida 25 foizga oshirilganligi, oliy o quv ʼ ʻ yurtlariga qabul qilishda ehtiyojmand oilalar qizlari uchun grantlar sonini 2 barobarga ko paytirib, 2 mingtaga yetkazilishi oliy ta limga qamrab olish ko lamini yana-da ʻ ʼ ʻ kengaytirdi. Ta lim tizimidagi eng muhim yangiliklardan biri oliygohlar va ta lim ʼ ʼ tizimining quyi bo g inlari o rtasidagi uzviylikni kuchaytirish maqsadida 65 taʻ ʻ ʻ akademik litsey oliy o quv yurtlari tasarrufiga o tkazilishi, shuningdek, 187 ta ʻ ʻ texnikum ham o z yo nalishi bo yicha turdosh oliygoh va tarmoq korxonalariga ʻ ʻ ʻ biriktirilishi bo ldi. Demak, xulosa qiladigan bo lsak, ta lim sohasidagi islohotlar ʻ ʻ ʼ ham bugungi kunda o zining dolzarbligi hamda amaliy ahamiyati bilan boshqa ʻ sohalardagi islohotlardan aslo qolishmaydi. Chunki ushbu sohadagi islohotlarni yana- da keng ko lamda davom ettirish davr talabidir. Axborot texnologiyalar asri deb nom ʻ olgan XXI asrda hayotning barcha jabhalarida — sanoat, qurilish, kimyo, qishloq xo jaligi, to qimachilik, mashinasozlik va boshqa sohalarda yuksak taraqqiyotni ʻ ʻ yuzaga keltirish uchun ilm-fanni rivojlantirish, bu borada yangiliklar yaratish hayotiy zaruratga aylandi. Bu jarayon endilikda dunyoda taraqqiyot yo lini tutgan barcha ʻ mamlakatlarda e tirof etilmoqda. Respublikamizda ham ana shu jarayonga alohida ʼ e tibor berilmoqda. ʼ Mamlakatimiz Prezidenti davlat rahbari sifatidagi faoliyatini yurtimiz akademiklari, yetakchi olimlari, umuman, ilm ahli bilan uchrashuvdan boshlaganligi, respublikamizda ilm-fan rivojini ishlab chiqarish taraqqiyoti bilan uyg unlashtirishga qaratganligi bejiz emas. Davlatimiz rahbarining shundan keyin ʻ sog liqni saqlash tizimi faoliyatini yaxshilash, kitob mahsulotlarini chop etish va ʻ tarqatish tizimini rivojlantirish, kitobxonlikni kuchaytirish, respublikada yangi erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish, mamlakatni yana-da rivojlantirish bo yicha Harakatlar ʻ strategiyasini amalga oshirish, “Ilm-fanni 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi” ishlab chiqilishi, Imom Termiziy xalqaro markazini tashkil qilish borasida va shu kabi boshqa ko plab qabul qilingan qarorlari, farmonlari, farmoyishlarida ilm-fanni ʻ yuksaltirish asosiy masalalardan biri sifatida belgilanishi ham ana shu e tiborning ʼ amaliy ifodasi edi. Ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirish, ularning yutuqlarini yuqori qo shimcha ʻ qiymatga ega mahsulotga aylantirish jarayonida intellektual mulkning ishonchli himoya qilinishi alohida ahamiyat kasb etadi. Ma lumotlarga ko ra, intellektual mulk ʼ ʻ ulushi Yevropada yalpi ichki mahsulotning 45, Xitoyda 12, Rossiyada 7 foizini tashkil etadi. 2020-yilning 12-oktyabr kuni Prezidentimiz raisligida bo lib o tgan ʻ ʻ yig ilish ham “Intellektual mulkni himoya qilish – Uchinchi uyg onish davri uchun ʻ ʻ ishonchli poydevor bo lib xizmat qiladi” mavzusiga bag ishlangan edi.ʻ ʻ O shanda ʻ davlatimiz rahbari patent egalari va tadbirkorlar o rtasidagi hamkorlikni ta minlash ʻ ʼ zarurligiga alohida e tibor qaratdi. Shu ma noda O zbekistonni 2030-yilga qadar ʼ ʼ ʻ global innovatsion indeks reytingida dunyoning 50 ta yetakchi davlatlari qatoriga kiritish bo yicha ulkan maqsadga erishishda inson kapitalini rivojlantirishga ʻ qaratilgan strategik reja e lon qilindi. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, ʼ ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomalari va 2017- ʻ yil 7-fevral kuni O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning ʻ “O zbekiston Respublikasini yana-da rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi ʻ ʻ to g risida”gi Farmoni, “Yoshlarga oid Davlat dasturi”, yangi tahrirdagi “Ta lim ʻ ʻ ʼ to g risida”gi Qonuni, O zbekiston Respublikasining 2019-yil 29-oktyabrdagi “Ilm- ʻ ʻ ʻ fan va ilmiy faoliyat to g risida”gi O RQ-576-sonli qonuni, O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ ʻ ʻ Prezidentining 2020-yil 29-oktyabrdagi “Ilm-fanni 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to g risida”gi PF-6097-son Farmonlari mamlakatimizda ʻ ʻ ta lim va ilm-fan sohasini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etdi. ʼ Xususan, ta lim ʼ tizimida qabul qilingan eng muhim hujjatlardan biri bu – “Ta lim to g risida ʼ ʻ ʻ ” gi Qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi bo ldi. Mazkur Qonunga asosan ta lim ʻ ʼ sohasidagi asosiy prinsiplar, ta lim tizimi, turlari va shakllari aniq belgilab qo yildi. ʼ ʻ Shuningdek, Qonunga ko ra, davlat oliy ta lim, o rta maxsus, professional ta lim ʻ ʼ ʻ ʼ muassasalari va ularning filiallari, shuningdek davlat ishtirokidagi oliy, o rta maxsus, ʻ professional ta lim tashkilotlari va ularning filiallari Prezident yoki Hukumat ʼ qarorlari bilan tashkil etiladigan bo ldi. Nodavlat ta lim muassasalarini tashkil etish ʻ ʼ ularning ta sischilari tomonidan amalga oshirilishi belgilandi. Nodavlat ta lim ʼ ʼ tashkilotlariga litsenziya Ta lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi tomonidan ʼ beriladigan bo ldi. Shunga ko ra, mazkur Qonunning qabul qilinishi hamda ʻ ʻ amaliyotga joriy etilishi ta lim sohasida qabul qilingan eng muhim hujjatlardan biri ʼ bo ldi deyishimiz mumkin. Hukumatimizning ta lim sohasida amalga oshirilayotgan ʻ ʼ islohotlari Namangan davlat universitetida ham izchil amalga oshirib kelinyapti. Xususan, keyingi uch yil ichida fakultetlar soni 9 tadan 15 taga, mutaxassislik kafedralari soni 27 tadan 46 taga, ta lim yo nalishlari soni 31 tadan 52 taga, ʼ ʻ magistratura mutaxassisliklari soni esa 12 tadan 26 taga yetkazildi. Bunga mos ravishda ilm istagida bo lgan universitet talaba yoshlari soni 5 100 nafardan qaryibʻ 21 000 nafarga yetdi. Professor-o qituvchilar soni 470 nafardan 710 nafarga ʻ yetdi. Universitetda 2018-2019 o quv yiliga qadar ilmiy salohiyat 26 foizni tashkil ʻ etib, bironta ixtisoslik bo yicha ixtisoslashgan kengash faoliyat olib bormagan. ʻ Keyingi yillarda ilmiy pedagog kadrlar tayyorlash masalasiga ham katta e tibor ʼ qaratilib, ilmiy salohiyat 37 foizdan oshdi, ta lim sifatini ta minlash yo lida bugungi ʼ ʼ ʻ kunda 12 ta ixtisoslik bo yicha 9 ta ixtisoslashgan kengash faoliyat olib bormoqda. ʻ Albatta, bu borada 17 ta tayanch doktoranturada tahsil olayotgan doktorantlar hisobidan universitet ilmiy-pedagog kadrlari saflarini salohiyatli kadrlar bilan to ldirish maqsadi belgilab olingan. Yaqin-yaqingacha universitet asosan pedagogik ʻ soha uchun mutaxassislar tayyorlar edi. O zbekiston Respublikasi Prezidenti ʻ tashabbusi bilan oliy ta lim tashkilotlari uchun akademik va tashkiliy, shuningdek, ʼ moliyaviy mustaqillikning berilishi hamda Kengashlar vakolatlarining kengayayotgani ta lim sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirish, sifatli ta lim ʼ ʼ xizmatlarini ta minlash va bu borada Prezident hamda hukumatimiz belgilab bergan ʼ vazifalarni to la-to kis ado etish orqali mamlakatimiz taraqqiyotini belgilab beruvchi ʻ ʻ salohiyatli kadrlar tayyorlashga keng imkoniyatlar yaratadi. Mamlakatimiz ta’lim tizimini yana o‘zgarishlar kutayotgan ko‘rinadi. Bir necha yil avval O‘zbekistonda “9+3” (12 yillik majburiy ta’lim) tizimi bekor qilingan, shundan keyin Milliy o‘quv dasturiga o‘tilishi aytilgan va 2022−2026-yillarda xalq ta’limini rivojlantirish bo‘yicha milliy dastur qabul qilingan edi. O‘tgan yili “fin tajribasi”ni joriy etish xususida ko‘p gapirildi, yil yakunida esa, “ma’muriy islohotlar” deya taqdim qilingan jarayonlar doirasida Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi hamda Prezident ta’lim muassasalari agentligi bitta davlat organiga birlashtirildi. Kuni kecha maktabgacha va maktab ta’limi vaziri Xilola Umarova davlat rahbari bilan uchrashuvda tizimda kutilayotgan bir qator yangiliklarni taqdim etdi. Ushbu o‘zgarishlarning ayrimlari, mening nazarimda, batafsilroq ko‘rib chiqilishi lozim. Vazirlik buyrug‘i loyihasiga (muallifga taqdim etilgan) ko‘ra, 2023−24 o‘quv yilidan boshlab har bir hududda sinov maktablari tanlab olinadi hamda ularda quyidagi majburiy va tanlov fanlardan iborat dastur amalga tadbiq etiladi:  majburiy fanlar — ona tili va adabiyoti, ingliz tili (buyruq loyihasida “chet tili” emas, aynan “ingliz tili” deb ko‘rsatilgan), tarix, tarbiya, matematika, informatika, jismoniy tarbiya va chaqiruvga qadar boshlang‘ich tayyorgarlik. Ushbu fanlar uchun 20−21 o‘quv soati ajratilgan;  tanlov fanlar — matematika va fizika, kimyo va biologiya, ona tili va chet tili, matematika va chet tili. Bu ikki fanga 10−11 o‘quv soati ajratiladi. Maxsus komissiya o‘quvchilar orasida so‘rov o‘tkazib, sinfda yuqoridagi to‘rt juft tanlov fanlaridan qaysi biri o‘qitilishini aniqlaydi. Bitta fan ham majburiy, ham tanlov fanlar blokida fanlar takroran kelgan bo‘lsa (ona tili, matematika, chet tili), har ikki blokdagi ushbu fanlarga ajratilgan soatlar qo‘shiladi. Masalan, “kimyo- biologiya” yo‘nalishidagi sinfda matematika haftasiga 5 soatdan o‘qitilsa, “matematika-fizika” yoki “matematika-ingliz tili” yo‘nalishidagi sinfda haftasiga 10 soatdan o‘tiladi. Ona tili va chet tili yo‘nalishidagi sinflarda ushbu fanlar haftasiga mos ravishda 10 va 9 soatdan, qolgan sinflarda esa 5 va 4 soatdan o‘qitiladi. Shunday qilib, ushbu sinflarning o‘quv rejasidan quyidagi fanlar chiqarib tashlanadi :  o‘zbek (davlat) tili (ta’lim tili o‘zbek tili bo‘lmagan maktablarda) va chet tili sifatida rus tili (ta’lim tili rus tili bo‘lmagan maktablarda), geografiya, iqtisodiy bilim asoslari, huquqshunoslik — bu fanlar majburiy fanlar ro‘yxatida ham, tanlov fanlar ro‘yxatida ham tilga olinmagan;  fizika va astronomiya, kimyo, biologiya — bu fanlar faqat tanlov fanlar ro‘yxatida mavjud, ya’ni o‘quvchilar o‘zlari tanlamagan taqdirda, ularga mazkur fanlar o‘qitilmaydi. Buyruq loyihasida 11-sinfni tamomlaganlik to‘g‘risidagi shahodatnomaga 10−11- sinflarda o‘rganilmagan fanlar bo‘yicha baholar 9-sinfni tamomlaganlik to‘g‘risidagi shahodatnomadan ko‘chirib o‘tkazilishi qayd etilgan. Zamonaviy ta'lim XXI asrda maktablar va ta'lim muassasalarida o'qitiladigan ta'limning eng so'nggi va zamonaviy versiyasidir. Zamonaviy ta'lim nafaqat Savdo, fan va san'atning taniqli akademik fanlariga e'tibor qaratadi, balki talabalarda ijodiy fikrlash, hayotiy ko'nikmalar, qadriyatlar ta'limi, tahliliy ko'nikmalar va qarorlar qabul qilish ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Zamonaviy ta'lim shuningdek, o'quvchilarga bilim berish va o'quv jarayonini yanada qiziqarli va qiziqarli qilish uchun mobil ilovalar, YouTube, podkastlar, elektron kitoblar, filmlar kabi eng yangi texnologiyalardan foydalanadi. XXI asrda texnologiya kundalik hayotimizning ajralmas qismiga aylandi. Bu bizning dunyomizni, eng muhimi, ta'lim tizimimizni tubdan isloh qilishdan boshqa hech narsa keltirmaganini hech birimiz inkor eta olmaymiz. Doskadan oq doskagacha va endi aqlli doskagacha texnologiya bizning asosiy tadqiqot, bilim va o'qitish manbamizga aylandi. Ushbu blog zamonaviy ta'lim tizimi va uning o'qitishning an'anaviy usullarini qanday o'zgartirishi haqida bir oz yoritib beradi. XULOSA. Xulosa qilib aytganda, ta'lim tizimining ijobiy va salbiy tomonlari bor. Hozirgi sharoitga ko'ra , zamonaviy ta'lim tizimi an'anaviy ta'lim tizimidan yaxshiroq. Zamonvaiy ta'lim tizmidada ayniqsa, ta'lim jarayonini mazmunli tashkil etish uchun zamonaviy texnik vositalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Jumladan, texnologiya, axborot, kompyuter, multimedia, internet, masofali o'qitish, yagona axborot muhiti va shunga o'xshash axborot-kommunikasion texnologiyalarning zamonaviy vositalaridan foydalanish o'zining samarasini bermoqda. An'anaviy ta'lim tizimining kamchiliklari Umumlashtirilgan ta'lim : Barcha o'quvchilar uchun umumlashtirilgan ta'lim ular uchun qiziq bo'lgan narsalarni o'rganishni qiyinlashtiradi. Turli o'quvchilar turli xil iste'dod va qiziqishlarga ega bo'lib, bu umumiy ta'lim ta'minlay olmaydi. Talabalar o'zlari yaxshi bo'lmagan o'qish uchun ko'proq vaqt va kuch sarflashadi va bu ularning kelajakdagi kareralarida yordam bermaydi. Passiv tinglovchilar: An'anaviy ta'limda talabalar o'z o'qituvchilarini tinglashlari kerak. Ba'zan o'quvchilar o'qituvchilarni tinglashga harakat qilmaydilar. Ular ma'ruzalarga qiziqish bildirmaydilar va passiv tinglovchilarga aylanishadi. Moslashuvchan vaqt yo'q: An'anaviy ta'lim o'qish qiyin bo'lgan qat'iy jadvalga amal qiladi. Talabalar buni engishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Shuningdek xozirgi kunda rijojlanib borayotgan aqlli ta'lim, ya'ni onlayn ta'limning paydo bo'lishiga tuxtaladigan bo'lsak zamonaviy ta'limning asosiy xususiyatlaridan biri bo'lib, onlayn ta'lim zamonaviy davrda o'quv jarayoni va pedagogikaning muhim qismiga aylandi. Har qanday vaqtda va istalgan joyda har qanday narsani o'rganishning keng ko'lamini taklif qiladigan Internet har qanday yoshdagi odamlarni o'z ko'nikmalarini taqdim etish va ta'limning turli sohalari bo'yicha tajribalarini kengaytirish uchun qabul qiladigan keng bilimlar hovuziga aylandi. Bundan tashqari, onlayn ta'lim o'qitish va o'rganishning interaktiv jarayonini osonlashtirish uchun texnologiyadan foydalangan holda Smart Education ning tarkibiy qismidir. Ta'lim texnologiyasi ahamiyati , bugungi kunda muhim ahamiyatga ega va faqat bir faoliyat tarmoq ulanishi va smartfon, planshet yoki kompyuter yordamida har bir joyda hech narsa va o'rganish mumkin. An'anaviy ta'lim tizimining afzalliklari Vaqtinchalik : Talabalar har bir davr uchun ma'lum vaqt va tanaffus uchun vaqt ajratadilar. Bu vaqtning barchasi boshida rejalashtirilgan, talabalar ushbu tartibni bajaradilar va ularni o'z vaqtida va intizomli qiladilar. Ijtimoiy o'zaro ta'sirlar : Talabalar o'z tengdoshlari bilan o'zaro munosabatda bo'lib, ularga xarakterni shakllantirishda yordam beradi. Ular boshqalarni baham ko'rishni va hurmat qilishni o'rganadilar. Sinfdan tashqari mashg'ulotlar : Bu talabalarga yashirin iste'dodlarini boshqalarga namoyish qilish imkoniyatini beradi. Bu ularga o'z iste'dodlari uchun tan olinishiga va hayotlarida ustun bo'lishga yordam beradi. Yuzma-yuz muloqot : Talabalar o'z o'qituvchilari bilan bevosita muloqot qilishlari mumkin. Ular o'zlarining shubhalari bo'lgan sohalarda savollar va ko'proq tushuntirishlar berishlari mumkin. Kurs ishida foydalanilgan adabiyotlar: 1. Boymurodov N Amaliy psixologiya T.: 2008 y- 316 b. 2.Yaroshevskiy M.G. "XX asrda psixologiya", M, 1974 3.O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi. 2-bob 4. Kuralov, Y. A. (2021). ELEKTRON RAQAMLI IMZO ALGORITMLARINING QIYOSIY TAHLILI (RSA, ELGAMAL, DSA). Academic research in educational sciences, 2(5), 428-438 5.O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. O’zbekiston Karimov.I.A “Bizdan ozod va obod vatan qolsin” 6.Toshkent O’zbekiston Karimov.I.A “Bunyodkorlik yo’lidan” 7.J.G.Yo’ldoshev “Ta’lim yangilanish yo’lida” T. O’zbekiston nashriyoti 8.Goshiyev.B “Bilim ezgulik yo’li” Toshkent 1998 Internet ma’lumotlari quyidagi saytlardan olinadi: www.bilimdon.uz , www.pedagog.uz , www.ziyonet.uz

MAVZU: O‘RTA OSIYODA TA‘LIM TIZIMINING TARAQQIYOTI MUNDA REJA KIRISH . ASOSIY QISM. I-bob: O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimiga e‘tiborning kuchayishi 1.1 .Markaziy Osiyo davlatlarining mustaqillikdan keyin ta‘lim tizimiga bo’lgan munosabati 1.2.O’rta Osiyo davlatlarida ta’lim tizimining yuqori cho’qqilarga erishishi II-bob:Ta’lim tizimidagi yutuqlar va kamchiliklar, dars jarayonining bolalar psixikasiga ta’siri 2.1.Ta’lim jarayonida o’quvchilar psixikasiga ta’sir o’tkazishning ahamiyati 2.2 . Hozirgi kunda Respublikamizdagi ta‘lim tizimidagi ahamiyatli o‘zgarishlar Xulosa. Kurs ishida foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

KIRISH. Mavzuning dolzarbligi: VII asrda O'rta Osiyo arablar istilosi tufayli yangi rivojlanish bosqichiga chiqdi.Islom ma'rifiy ta'limotida ikki darajali ta'lim amalga oshirilgan. maktab va masjidlarda ilk diniy ta'lim berilgan. Keyingi bosqich madrasada amalga oshirilgan. Bu yerda shariat, ilohiyot, falsafa, mantiq, notiqlik, matematika, astronomiya, tibbiyotdan ta'lim berilgan. Bundan tashqari Qur'on maktabi, fors maktabi, Qur'on va fors tili maktabi va arab maktabi kabi maktab yo'nalishlari bo'lgan. Tarixdan ayonki, VII - XII asrlar O'rta Osiyoda ma'naviyat, madaniyat, ilm-fan mukammal bir bosqichga ko'tarilgan. Ayni davrda yashab ijod etgan komusiy olimlarimiz nafaqat O'rta Osiyo uchun, nafaqat o'z davrlari uchun, balki butun insoniyat uchun mukammal vazifalarni, ilmiy kashfiyotlarni amalga oshirdilar. Al- Xorazmiy, Beruniy, Farobiy, Ibn Sino, Al-Farg'oniy, Az-Zamaxshariy, Yassaviy, Nakshband, Imom al -Buxoriy, Imom Burxoniddin Marg'inoniy va boshqa qomusiy daholarimiz barcha soha fanlari taraqqiyotiga hissa qo'shib, o'z davrlarida ta'lim- tarbiya, ilm-fanda o'z izlarini qoldirdilar. Imom G'azzoliyning pedagogika va psixologiya taraqqiyotiga qo'shgan hissasi alohida e'tirofga sazovor. Tarixiy manbalardan ma'lumki, Markaziy Osiyo, ayniqsa Turkistonda ta'lim madrasa- masjidlarda, eski usuldagi maktablarda olib borilgan. Albatta, diniy ta'lim-tarbiya yetakchi o'rinni egallab, ta'lim va tarbiyada Qur'oni karim, Muhammad saliollohu alayhi vassalam hadislari puxda o'rgatilgan, milliy axloq-odob talablari, sharqona qarashlarni qamrab olgan, milliy tarbiya masalalarini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan o'rganishga bevosida yordam beradigan diniy asarlardan saboq berilgan. Sharq ta'limida asosan yodlatish uslubida ta'lim berilgan. Bolalar boshlang'ich ta'limni harf o'rganishdan boshlab yodlash orqali o'zlashtirganlar. Maktab ta'limida barcha ma'lumotlar yod olingan. Ya'ni bola aqli to'lgunicha xotirasi imkoniyatlaridan foydalanilgan. Madrasada esa yod olingan "Qur'on"i karim tavsiri - ma'no mohiyati o'rganilgan. Bola aqli to'lishib, kitob mazmunini anglash yoshiga va salohiyatiga yetganidagina kitob ma'nosi ochib, o'rgatishgan. Darhaqiqat, inson bolalik davrida yod olish imkoniyati ancha baland bo'ladi. Ma'lumotlar qancha ko'p yodlansa, xotira

ham shuncha kuchayib boradi. Aynan bolalikda yodlangan ma'lumotlar xotirada uzoq vaqt saqlanadi. Bolalar axloq va odob mezonlari bilan tanishtirilib, keyin boshqa ilmlarni egallashgan. Islom ta'lim tizimidagi bu o'qitish uslubini ijobiy tomonidir. Bunday ta'lim jarayoni asrlar mobaynida ota-bobolaramizdan bizgacha qanchadan-qancha tarjibalarda isbotlanib, halqimizning turmush tarzida tekshirilib hamda sinalib kelgan merosdir. Tadqiqot vazifalari : 1.O’rta Osiyo hududidagi ta’lim tizimini o’rganish. 2.Markaziy Osiyodagi ta’lim tizimidagi yutuq va kamchiliklarni aniqlash. 3 . Talim tizimidagi yangicha yondashuvlarning o’quvchilar psixikasiga ta’sirini o’rganish. 4 . Talim tizimidagi kamchiliklarni bartaraf etish usullarini aniqlash. Tadqiqot maqsadi: Tadqiqotimiz maqsadi O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimining rivojlanish bosqichlari, hozirgi kunga kelib qanday yutuqlarga erishganligi va hozirgi holati haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lish. Tadqiqot predmeti: Tadqiqot predmeti bo’lib O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimining taraqqiyoti va hozirgi kunda tutgan o’rnini aniqlash hisoblanadi. Tadqiqot obyekti: Tadqiqotimiz obyekti bo’lib Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti Psixologiya va ijtimoiy-siyosiy fanlar fakulteti Psixologiya yo’nalishi 3-bosqich talabalari xizmat qiladi. Tadqiqot farazi: O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimining tarixiy taraqqiyotidan to bugungi kungi yutuqlarigacha bo’lgan davrni o’rganish orqali ta‘lim tizimi rivojiga o’z hissamizni qo’shish. Tadqiqotning metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, Birinchi Prezident imiz I.A.Karimovning barkamol avlod tarbiyasi bo’yicha g’oyalari, ma’ruzalari, mutafakkirlarning ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirish bo’yicha ilmiy qarashlari, shuningdek Respublikamiz pedagog-psixolog olimlarining psixologik jarayonlarini o’rganish, O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimining hozirgi vaqtdagi

ba’ zi kamchiliklarini bartaraf etish muammolariga bag’ishlangan tadqiqotlari kurs ishimizni yozish uchun asos qilib olindi. I-bob:O‘rta Osiyo davlatlarida ta‘lim tizimiga e‘tiborning kuchayishi 1.1.O‘rta Osiyo davlatlarining mustaqillikkacha bo‘lgan davrda ta‘lim tizimining ahvoli Markaziy Osiyo davlatlari uzoq vaqt davomida Sobiq Ittifoq ta`siri ostida bo`lib keldi. 1922-yilda tuzilgan SSSR 1991-yilning 8-dekabrida amalda tugatildi. O’tgan shuncha vaqt davomida Markaziy Osiyoning besh respublikasi har tomonlama Moskva ta`siri ostida bo`lib kelgan. Shunday ekan siyosiy qaramlik bilan birgalikda ta`lim tizmi ham markazdan belgilab berilgan rejaga muvofiq amalga oshirilib kelingan. 1991-yilda mintaqaning besh davlati birin-ketin mustaqillikka erisha boshladi. Siyosiy jihatdan mustaqil bo`lgan bu davlatlar oldida juda ko`p muammolar ko`ndalang bo`lib turar edi. Davlat rahbarlari birinchilardan bo`lib boshqa sohalar kabi ta`lim sohasining ham zamon ruhiga mos, milliy mentalitetdan kelib chiqqan holda qaytadan isloh qilishga o`z e`tiborlarini qaratdi. Lekin shuni ham ta`kidlab o`tishimiz lozimki, ta`lim sohasini isloh qilish mintaqaning barcha davlatlarida birdek ketmagan. Chunki bu davlatlardagi siyosiy vaziyat ham bunga o`z ta`sirini ko`rsatgan edi. Endi e`tiborimizni mustaqillikka endigina erishgan Markaziy Osiyo davlatlarida ta`lim tizmining holatiga qarataylik. So`z yuritilayotgan vaqtda mintaqa davlatlari ta`lim tizimi Sobiq Ittifoqning tegishli muassasalari tamonidan ishlab chiqilgan tizim asosida olib borilar edi. Bolaga ta`lim berish dastlab bog`chadan boshlanib, bu muassasada maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiya olishgan. Keyingi bosqich maktab bo`lib, bu bosqichda bolalar 11 yil yoki 8 yillik ta`lim olishgan. Nima uchun aynan bolalarga 11 yoki 8 yil ta`lim berilgan degan savol tug`ilishi tabiiy holat. Ayrim bolalar 8 yil ta`lim olgandan keyin kasb-hunarga yo`naltirilgan, qolgan bolalar bo`lsa maktabda ta`lim olishni davom ettirgan. Lekin har doim ham oquvchilar 8 yillik ta`limdan keyin o`z xohishlariga ko`ra kasb-hunarga yo`naltirilavermagan. Maktabdan keyingi ta`lim inistitutlarda olib borilgan. Bunda talabalarga 5 yillik (ayrim institutlarda ta`lim olish muddati farqlanishi mumkin) ta`lim berilgan. Bu vaqt

davomida talaba o`z mutaxassisligi bo`yicha kerakli bilimlarni olib, keyingi faoliyatni xalq xo`jaligining turli tarmoqlarida olib borishi mumkin bo`lgan. Talabalarning ma`lim bir qisimi ta`lim olishni davom ettirib oliygohlarda o`z mehnat faoliyatini ham olib borish imkoniyatiga ham ega bo`lgan. Yuqorida Markaziy Osiyo Respublikalarining SSSR ta`siri ostida bo`lgan vaqtlardagi ta`lim tzimining umumiy holatini ko`rib chiqdik. Tashqi ko`rinishidan bu tizim juda mukammal ishlanganga o`xshaydi. Haqiqatdan ham shunday bo`lgan. Lekin har doim ham Ittifoq respublikalarida belgilab qo`yilgan tartiblarga amal qilinmagan. Ta`lim tizimida ham zamondan ortda qolish holatlari XX asr 70-yillari oxirlariga kelganda yaqqol namoyon bo`la boshlagan. Ta`lim muassasalarining moddiy texnik bazalari ham talab darajasida bo`lmagan. Bundan tashqari yana ko`plab kamchiliklarini sanab o`tishimiz mumkin. Sobiq Ittifoq parchalangandn keyin mintaqa respublikalari oldida ikkita yo`l bor edi. Bu yo`llardan biri ta`lim SSSR tizimini saqlab qolish, yo bo`lmasa zamon ruhiga mos yangi tizimni qabul qilish edi. Siyosiy vaziyatni to`g`ri tushungan mintaqaning bir qancha davlatlari ta`lim tizimida islohot qilishni asta-sekin amalga oshirishni maqul ko`rgan bo`lsa, Tojikistondagi siyosiy beqarorlik bu tizimni isloh qilishni ortga surishga sabab bo`ldi. XX asrning 80-yillaridan boshlab Markaziy Osiyo davlatlari ta`lim tizimi bo`yicha rivojlangan davlatlar ta`lim tizimidan ortda qola boshlandi. Bu davrda rivojlangan davlatlarda ta`lim tizimi zamon ruhiga mos ravishda o`zgarishlar amalga oshirilmoqda edi. Misol sifatida Yevropa va AQSH ta`lim muassasalarida zamonaviy ilg`or texnologiyalarni joriy qilinayotgan bir vaqtda Markaziy Osiyo davlatlari ta`limida bu texnologiyalar faqat nazariy jihatdan o`rgatilar edi. Bu holat nafaqat Mrakaziy Osiyo davlatlarida, Ittifoqning boshqa davlatlarida ham shu ko`rinishda edi. Mustaqillikka erishgandan keyin ham bu respublikalar zamonaviy texnologiyalarni ta`limga birdaniga joriy qila olmas edi. Sababi davlatlarning iqtisodiy holati havas qilar darajada bo`lmagan. Endi asosiy e`tiborimizni Markaziy Osiyoning mustaqillikka erishgan ilk yillaridagi ta`lim muassasalarining holatiga e`tiborimizni qaratamiz. Dastlab mintaqaning shimoliy qismida joylashgan Qozog`istondagi ta`lim muassasalarining

O'xshashlar

TAFAKKURNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI. TA‘LIM YO‘NALISHI AMALIY PSIXOLOGIYA
Iqtisodiy axborot tizimining texnologik ta'minoti
Markaziy Osiyoda xavfsizlik masalalari, terrorizm, giyohvandlik
Psixologiyaga kirish Psixikaning evolyusion taraqqiyoti
Maktabga tayyorlov guruhi bolalar taraqqiyoti