logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O’RTA ZARAFSHON TOG’ VA TOG’OLDI TEKISLIK GEOKOMPLEKSLARINING IQTISODIY SALOHIYATI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI

O’RTA ZARAFSHON TOG’ VA TOG’OLDI TEKISLIK GEOKOMPLEKSLARINING IQTISODIY SALOHIYATI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

213.140625 KB
Ko'chirib olish
O’RTA ZARAFSHON TOG’ VA TOG’OLDI TEKISLIK GEOKOMPLEKSLARINING IQTISODIY SALOHIYATI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI MUNDARIJA KIRISH.......................................................................................... 3 I bob. TOG‘ VA TOG‘OLDI MINTAQALARI GEOTIZIMLARINI O‘RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI................................................................................ 1.1. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalari: shakllanishi hamda geomorfologik xususiyatlari....................................................... 1.2. To g‘ va tekislik geotizimlarining o‘zaro bog‘liqligi............... 1.3. Tog‘ va tog‘oldi hududlarining ekologik – iqtisodiy barqaror rivojlanishidagi muammolar..................................... II bob. O‘RTA ZARAFSHONNING TOG‘ VA TOG‘OLDI MINTAQALARINING IJTIMOIY-IQTISODIY TARAQQIYOTDAGI O‘RNI VA ULAR SALOHIYATIDAN FOYDALANISH..................................................................... 2.1. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni........................................................................ 2.2. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalaridagi iqtisodiy salohiyat va hududlarda infratuzilma tizimini rivojlantirish........... 2.3. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalarning rekreatsion imkoniyatlari, ulardan foydalanish va istiqbol............................................... III bob. O‘RTA ZARAFSHONNING TOG‘ VA TOG‘OLDI MINTAQALARIDAGI ANTROPOGEN O‘ZGARISHLAR, GEOEKOLOGIK MUAMMOLAR VA OPTIMALLASHTIRISH 3.1. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalariga antropogen ta’sir: sabab va oqibatlari...................................................................................... 3.2. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalaridagi tabiiy – antropogen jarayonlar va ularni optimallashtirish masalalari .............. XULOSA.............................. ...................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................. 1 KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda jahonda aholi va xalq xo’jaligi tarmoqlarining yer resurslariga bo’lgan extiyojlarini ta’minlash maqsadida yangi yerlarni o’zlashtirish, o’zlashtirilgan yerlardan yanada intensiv foydalanish jarayoni kuchaymoqda. Bu esa yer fondi tabiiy-landshaft tarkibining o’zgarishi, biologik xilma-xillikni pasayishi va uning tashqi antropogen bosim ostida qolib optimal holatini buzilishiga olib kelmoqda. BMTning 2030 yilgacha barqaror rivojlanish bo’yicha dasturida “Quruqlik ekosistemalarini muhofaza qilish va tiklash, ulardan oqilona foydalanish, o’rmonlarni ratsional boshqarish, cho’llanishga qarshi kurashish, yerlarning degradatsiyasini to’xtatish va biologik xilma-xillik yo’qolishining oldini olish” bo’yicha vazifalari belgilangan 1 . Mazkur vazifalar ayniqsa yer resurslari miqdori cheklangan mintaqalarda yerlardan oqilona foydalanish bo’yicha tadqiqotlarni taqozo etadi. Dunyoda mazkur yo’nalishdagi tadqiqotlarga, ayniqsa, yerlardan barqaror rivojlanish tamoyillariga mos holda foydalanish, yer resurslarining tabiiy landshaft tarkibini o’zgarishi bo’yicha gomogen guruxlarga ajratish, antropogen bosim ko’rsatkichlarini xisoblash, hududlarning ekologik-xo’jalik muvozanati baholash orqali resurslardan oqilona foydalanishga ustuvor ahamiyat berilmoqda. Shuningdek, landshaftshunoslik va yer tuzish sohalari o’rtasida o’zaro bog’liqlikni e’tiborga olib, yerdan foydalanish turlarini, imkon darajasida tabiiy-landshaft talabidan kelib chiqib belgilash, landshaftli rejalashtirish tamoyillaridan foydalanish muhim hisoblanadi. 1 Повестки дня в облaсти устойчивого рaзвития нa период до 2030 годa // Электронный доступ: http:// www.uz/undp/org/content/uzbekistan.ru 2 L andshaft komplekaslari tadqiqotlarini zamonaviy metodlarga tayangan holda olib borish hamda uning mavjud imkoniyatlarini tahlil qilgan holda baholash, mavjud muammolarini aniqlash va ularni ilmiy asosda hal etish yo’llarini ishlab chiqishni taqazo etadi. Respublikamizda har bir mintaqa yer fondini toifalarga ajratishda, qishloq ho’jaligi yer turlarini belgilashda va ekin maydonlari tarkibini aniqlashda joyning tabiiy-landshaft xususiyatlarini xisobga olish hamda yerdan foydalanish samaradorligini oshirish bo’yicha qator islohotlar amalga oshirilmoqda va sezilarli ijobiy natijalarga erishilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 31 maydagi PF-5065-son «Yerlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish borasida nazoratni kuchaytirish, geodeziya va kartografiya faoliyatini takomillashtirish, davlat kadastrlari yuritishni tartibga solish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmonida barqarorlikni ta’minlovchi hududiy dasturlarni yer bilan bog’liq bandlarini ishlab chiqish bugungi kundagi dolzarb vazifalardan biri sifatida belgilab berilgan. Xo’jalikni hududiy tashkil etuvchi hamda barqaror rivojlanishni ta’minlashga yo’naltirilgan tadqiqot ishlarini olib borish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 7 sentyabrdagi PF-6061- son “Yer hisobi va davlat kadastrlarini yuritish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni va 2021 yil 24 fevraldagi PQ-5006-son “Qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlardan foydalanish va muhofaza qilish tizimini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilab berilgan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya ishii muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Zarafshon havzasi bo’yicha kompleks tabiiy geografik tadqiqotlar L.N.Babushkin, N.A.Kogay, A.S.Saidov, P.Baratov, L.A.Alibekov, A.A.Abdulqosimov, N.I.Sabitova, A.R.Raxmatullaev, X.J.Jo’raqulov, Yu.H.Abduraxmonova, B.A.Meliev, va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan. Landshaftlarni xo’jalik maqsadlarida tadqiq etishda xorijiy 3 olimlardan T.V.Zvonkova, D.A.Rodionov, B.YA.Fedunuk, I.YU.Kotorgin, I.V.Orlova, A.A.Kashin, respublikamiz olimlaridan L.N.Babushkin, N.A.Kogay, Z.M.Akramov, SH.Ergashov, I.Xasanov, P.G’ulomov, B.B.Eshquvvatov va boshqalar shug’ullanishgan. Dissertatsiya ishining tadqiqot obekti va predmeti. Tadqiqot ob’ekti sifatida O’rta Zarafshon havzasidagi tog’ va tog’oldi geokomplekslari hisoblanadi. Tadqiqot predmeti - O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining iqtisodiy salohiyati hamda ularning geoekologik muammolari optimallashtirish masalalari tashkil etadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining iqtisodiy salohiyati hamda ularning geoekologik muammolari optimallashtirish masalalar bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat . Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilanadi: - O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotdagi roli nuqtai nazaridan tahlil qilish; - O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining balandlik tabaqalanishi va uni vujudga keltiruvchi omillarni tahlil qilish; - O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining geoekoloik muammolari va uni vujudga keltiruvchi omillarni tahlil qilish; - tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining iqtisodiy salohiyati va geoekologik muammolarini GIS dasturlarida kartalarini yaratish. Tadqiqot usullari. Tadqiqot ni bajarishda dala-tadqiqot, qiyoslash, kartografik, aerokosmik, matematik, statistik tahlil, sistematik, geoinformatsion tizimlar yordamida kartalashtirish kabi metodlardan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistrlik dissertatsiya ishida 1) O’rta Zarafshon havzasi landshaft komplekslarining balandlik tabaqalanish dinamikasi tadqiq qilindi; 2) O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining funktsional- dinamik xususiyatidan kelib chiqib, ularning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyati qishloq xo’jaligi uchun baholangan; 4 3) 4) Tadqiqotning asosiy masalalari va fazalari. Tadqiqotda landshaftlardagi dinamik jarayonlar hamda ularni prognoz qilish, xo’jalik maqsadlarida tahlil qilish, geoekologik vaziyatini monitoring qilib borishda tadqiqot natijalari muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, tuzilgan landshaft kartalaridan yerlarni kadastrini o‘tkazishda foydalanish mumkin. Zamonaviy metodlar asosida landshaftlardan oqilona foydalanish, ularning barqaror rivojlanishini o‘rganish va muhofaza qilish, mavjud resurslardan oqilona foydalanish imkoniyatini beradi. Ayni vaqtda, ushbu ma’lumotlar oliy o‘quv yurtlaridagi ta’lim jarayonida ham ahamiyatlidir. Tadqiqot natijalarning e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha __ ta ilmiy maqola e’lon qilingan. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Dissertatsiyaning hajmi ___ betni tashkil etgan. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Magistrlik dissertatsiyasi uch bob, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan hamda ilovalardan iborat. Dissertatsiya ishida tadqiqot natijalarini ochib beradigan ___ ta jadval va _____ ta rasmdan foydalanildi. Bundan tashqari tadqiqot hududiga oid xaritalar ham berildi. Dissertatsiya ishining h ajmi ____ betdan iborat. 5 I BOB. TOG‘ VA TOG‘OLDI MINTAQALARI GEOTIZIMLARINI O‘RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalari: shakllanishi hamda geomorfologik xususiyatlari Tog‘lar-er yuzasnning tevarak-atrofidagi tekisliklar ustidan baland ko‘tarilib turadigan qismlari bo‘lib, Erning ichki va tashqi kuchlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar natijasida ularnimg morfologik xususiyatlari o‘zgarib turadi. U kuchlarning qaysi biri ustun kelishiga qarab, tog‘larning relefi ko‘tarilib yoki pasayib boradi. Tog‘lar tektonik ko‘tarilishlar tufayli «o‘sadi»: eroziya natijasida esa chuqur soyliqlar, daralar hosil bo‘ladi, yonbag‘irlar, o‘tkir cho‘qqilar vujudga keladi, emirilgan mahsulotlar yonbag‘irda, ko‘proq tog‘oldida to‘planadi, ba’zi bir hollarda ancha uzoqroqdagi joylarda yotqiziladi. Tashqi omillar sababli tog‘lar pasaya boradi, cho‘qindilar to‘planadi, relef shakllari tekislanadi. Er yuzida tarqalgan tog‘lar, balandliklari, relef xususiyatlari, kelib chiqishi, geologik va morfologik yoshidan tashqari, qaysi hududda joylashganligi va egallagan maydoni bilan ham ajralib turadi. Jumladan: murakkab va xilma-xil tabiatga ega bo‘lgan Respublikamiz hududining qismidan ko‘prog‘i tog‘ va tog‘oldi adirlaridan iboratdir. Tog‘ va tog‘oldi hududlari o‘ziga xos geotizimdan iborat bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan barqaror yoki beqaror holatda bo‘lishi albatta qaysi mintaqa va mintaqada, qanday iqlim sharoitida joylashganligi, o‘ziga xos morfologik tuzilishi, jinslarning tarkibi, komponentlarining o‘zaro bog‘liqligi va bir butunligi, ijtimoiy omillarning ta’sir kuchi bilanchambarchas bog‘liq. Ma’lum geotizmga ega bo‘lgan tog‘ va tog‘oldi hududlarining o‘zgarishiga xuddi geografik qobiq va landshaft sferasining taraqqiyoti va o‘zgarishi hamda ularning dinamik rivojlanishiga ta’sir etgani kabi, tabiiy, biogen va antropogen omillar katta ta’sir ko‘rsatib kelmokda. Birok, bu omillar orasida, ayniqsa ilmiy texnika taraqqiyoti davrida, tog‘va tog‘oldi 6 tabiatining sezilarli darajada o‘zgarishiga, tabiiy manbalarga qaraganda, inson omilining kuchli ta’siri hamma hodisa va jarayonlarda kuzatilmokda. SHuning uchun ham o‘tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab tog‘ va tog‘oldi tabiatiga inson omilining ta’siri va natijada bu tabiat majmuasidagi taraqqiyot, o‘zgarish, vujudga kelgan salbiy oqibatlarni oldini olish va yaxshilash hamda tabiat resurslaridan oqilona foydalanishga qaratilgan ilmiy-amaliy tadqiqot ishar sezilarli darajada ortib bordi. Biroq bu ishlar qanchalik ijobiy bo‘lmasin respublikamiz tog‘ vatog‘oldi tabiatini, uning o‘ziga xos xususiyatarini tabiiy va iqtisodiy geografik jihatdan, hududiylik, majmualilik va bir butunlik nuqtai nazaridan etarli darajada o‘rganib bo‘lingan deb ayta olmaymiz. Bizningcha: tog‘ va tog‘oldi geotizimini o‘rganishda; ulariing tabiiy geotizimligini, ulardanhar bir o‘zgarish bog‘liq holda bir-biriga ta’sir etishligini hisobga olishlikni taqozo etadi. Ulardagi tabiiy muvozanatlikning buzilishi sabablarini aniq belgilash, baholash va bashorat qilish lozim. Tadqiqot ishlarida tog‘-kon sanoati, dehqonchilik va chorvachilik, turli xildagi transport yo‘llari qurish va elektr o‘zatkich liniyalarini barpo etish bilan bog‘lik bo‘lgan tabiiy va ijtimoiy o‘zgarishlarni aniq o‘rganish zarur. Sobiq ittifoq davrida O‘rta Osiyo hududida geologik, geomorfologik va tabiiy geografik tadqiqotlarning asosiy vazifasi ma’lumotlar yig‘ish va ularni biror tizimga (sistema)ga solish bo‘lgan. Bozor munosabatlari davrida aholi turmush darajasini yaxshilash, joylarda ijtimoiy infratuzilmani shakllantirish mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Istiqloldan keyingi davr mobaynida respublika xo‘jalik tuzilmasida tub o‘zgarishlar sodir bo‘lib, barcha sohalarda asrga tatigulik ishlar amalga oshirildi. SHahar va qishloqlarda bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan zamonaviy korxonalar, raqobatbardosh ishlab chiqarish jarayonlari vujudga kelmokda. 7 Hozirgi kundagi jiddiy o‘zgarishlar mamlakat milliy iqtsodiyotning tizimini yangidan barpo etish, aholini moddiy va ma’naviy talablarini kondirishdek muhim masalani dolzarb qilib qo‘ydi. Ularning hal etilishini g‘oyat zarurligi hususan aholi zich yashaydigan hududlarda yanada yaqqol seziladi. SHu bois aholini ijtimoiy himoya qilish, zamonaviy infratuzilma tizimini yaratish tog‘ va tog‘oldi mintaqalari uchun ham muhim muammodir. Mintaqaning geografik imkoniyatlari va bozor munosabatlariga o‘gish sharoitlari tufayli yakin kelajakda viloyatning mazkur hududlarida undiruvchi sanoat tarmoqlar bilan bir qatorda tayyor iste’mol mahsulotlari ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlarining nisbatan tezroq rivojlanishi kutiladi. O‘zbekiston tog‘lari inson qadim zamonlardan buyon yashab, qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanib kelgan eng qadimiy qarorgohlardan hisoblanadi. Arxeologik va tarixiy ma’lumotlar tog‘larda qadimdan uzumchilik, bog‘dorchilik, g‘allachilik, chorvachilik rivojlanganligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston boyliklari haqida so‘z ketganda, uning tog‘lari ham tilga olinadi. Respublikamizning sharqiy qismini egallagan, osmono‘par tog‘lar bag‘rida bir necha asrlardan buyon yashirinib yotgan xilma-xil boyliklar hozirda xalqimizga xizmat qilmokda. Tog‘li o‘lkalarning turli tabiiy boyliklaridan foydalanish darajasi yildan-yilga ortib bormoqda. Tog‘ yonbag‘irlari bugungi kunda respublikaning yirik ko‘p tarmoqli qishloq xo‘jaligi bazalariga aylantirildi. Mamlakat hududining 96 ming km 2 qismini egallagan tog‘li hududlarda 2,5 mln. kishi yashab kelmokda. SHunday qilib, tog‘li hududlarni xo‘jalik jihatidan o‘zlashtirish ko‘p tarmoqli bo‘lib, uning asosiy yo‘nalishlaridan biri tog‘ qishloq xo‘jaligini rivojlantirish hisoblanadi. Afsuski, hozir Er shari bo‘yicha dehqonchilik qilinadigan hududlarning 80 % ortig‘ida bir gektar erga 2-3 kishi, aholi zich yashaydigan joylarda 6-8 kishi to‘g‘ri keladi. Bu miqdorlar YU.Odum taklif qilgan me’yorga nisbatan 10-15 baravar ortiq. “Me’yor” tushunchasi – belgilab qo‘yilgan o‘lchov, biron narsaning 8 o‘rtacha ko‘rsatgichi, qoida ma’nosini anglatadi. Tabiatda, jamiyatda, kundalik ishimizda, ovqatlanishimizda hammasida va hamma joyda me’yor bor. Me’yor – tarozi, uning buzilishi muvozanatning buzilishiga olib keladi. Hamma sohada, me’yor bo‘lganidek, tabiat qonunlari ham me’yorga asoslanadi. Tabiatning bir- butunlik qonunini olib qarasak, u geografik qobiq uchun ham, fatsiya uchun ham ma’lum miqdordagi modda va energiyaning aylanma harakati bilan belgilanadi. Optimal, tolerantlik va minimum qonunlari ham me’yor bilan baholanadi. Inson tabiatning bir qismi va yashash uchun hamma moddiy ne’matlarni tabiatdan oladi. Bizning hayotimiz tabiat bilan bevosita bog‘liq ekan, har bir hudud uchun, uning tabiatiga mumkin qadar kam ta’sir ko‘rsatadigan, ya’ni muvozanatni buzmaydigan me’yoriy ko‘rsatgichlar bo‘lishi kerak. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning hajmi ko‘p jihatdan foydalanayotgan erlarning maydoni, ekinlar nisbati, haydaladigan erlar va yaylovlarning sifati bilan belgilanadi. Umuman olganda qishloq xo‘jalik erlarining salmog‘i tog‘lik hududlarda ninimal, obikor mintaqada esa maksimal ko‘rsatgichga ega. Bu keskin farqlar er va tuproq unumdorligining hududiy tafovutlari hamda ularning qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish uchun yaroqlilik darajalari bilan izohlanadi. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish jarayonlari tabiiy sharoitining o‘zgarishi bilan uzviy bog‘langan. Tabiiy sharoiti va resurslari g‘oyat xilma-xil va o‘zgaruvchan bo‘lgan tog‘ sharoitida ishlab chiqarish kuchlarini to‘g‘ri joylashtirish muhim ahamiyatga ega. Tuproqshunoslarning fikricha (Ortiqov, 2002, Qo‘ziev, 2002) har yili sug‘oriladigan erlar tuproqlaridan madaniy o‘simliklar bilan olib chiqib ketilayotgan moddalar miqdori erga solinayotgan moddalarga nisbatan katta bo‘lmoqda. SHu sababli ham hamma sug‘orilayotgan tuproqlarda gumus moddasi keyingi 70-80 yil ichida 40-50 % kamaygan. Gumus miqdorining kamayishi tuproqlarning qashshoqlanishiga, suv va shamol eroziyasiga chidamsizlikka olib kelmoqda. Turli pestitsidlar va mineral o‘g‘itlarning me’yordan ortiq ishlatilishi tuproqlardagi mikroorganizmlarga jiddiy zarar etkazdi. 9 Yirik vodiy geosistemalarining hammasi vodiy yo‘nalishi bo‘yicha zanjirsimon bog‘langan. Bundan tashqari hamma vohalarda joy relefiga bog‘liq holda pastda joylashgan erlar yuqoridagilar bilan chambarchas bog‘liq. SHo‘rlanishga qarshi meliorativ tadbirlar ishlab chiqilganda vohalardagi ana shu hududiy bog‘liqlikni albatta hisobga olish zarur. Vodiylarda komponentlar o‘rtasida va hududlar orasidagi bog‘lanishlar tufayli yangi turli tabiiy geografik jarayonlar hosil bo‘lmoqda, ba’zi moddalarning to‘planishi, ayrimlarining kamayishi kuzatilmoqda. Relefi notekis hududlarda suv eroziyasi kuchaygan. Farg‘ona, Zarafshon vohalarining yangi o‘zlashtirilgan adir mintaqalarida 70-80 % ekinzorlarda eroziya jarayoni rivojlangan. Eroziya natijasida har gektar erdan 0,5 – 0,8 tonna gumus, 100-120 kg azot, 75-100 kg gacha fosfor yuvilib ketmoqda (Qo‘ziev, 2002). Respublikamiz vohalaridagi erlarning 50% ortig‘i shamol eroziyasiga uchragan. Bu ayniqsa vohalar chetlarida keng rivojlangan. Umuman olganda voha geosistemalarida sug‘orish tufayli tuzlar va suv bilan ko‘chib yuradigan elementlar qayta taqsimlanmoqda va ularning to‘planish maskanlari asosan daryo deltalariga va vohalarning pastqam joylariga to‘g‘ri kelmoqda. O‘zbekistonning tog‘li o‘lkalari quyi geografik kengliklarda okeanlardan uzoqda va materik ichki qismida joylashganligidan iqlimi asosan kontinentaldir. Tog‘li o‘lkalardan tekislikka xos iqlimning ba’zi bir hususiyatlari, masalan, kontinengalik, yillik va sutkalik harorat amplitudalarining kattaligi, havoning quruqligi, quyosh nurining o‘tkirligi va uning ta’siri kabi xususiyatlari bor. Tog‘li o‘lkalarda bo‘ladigan bu iqlimiy hususiyatlari joyning balandligi va relefning xilma-xilligi sababchidir. Relef qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. CHunki, relef tog‘ tabiiy sharoitining asosiy xarakterini belgilab beradi. Qishloq xo‘jaligiga yaroqli erlar, qishloq xo‘jaligi mashinalaridan foydalanish, yaylovlarni suv bilan ta’minlash kabilar relefga bevosita bog‘liq. 10 Ko‘pchilik tog‘li o‘lkalarda iqlimning tog‘larga xos boshqa hususiyatlari ham (chunonchi, bulutli kunlarning ko‘pligi, qorning uzoq vaqt yotishi, yokinlarning ko‘pligi, haroratning pas bo‘lishi va boshqalar) bor. O‘zbekiston tog‘larida harorat joyni balandligiga qarab o‘zgaradi, umuman yuqori ko‘tarilgan sayin havo isib boradi. SHu bilan bir qatorda tog‘ tabiiy sharot va resurslaridan foydalanish ko‘p jihatdan mehnat resurslari, malakali kadrlar mavjudligi va vositalari bilan qurollanish darajasiga ham bog‘liq. Tog‘larni o‘zlashtirish, ularning tabiiy, mehnat va iqtisodiy resurslaridan foydalanish darajasi hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada ko‘proq ahamiyat kasb etmokda. Hududlarnipg tabiiy boyliklari iqtisodiyot sohalarini uyg‘un rivojlantirishga, ulardan oqilona va samarali foydalanishni amalga oshirishga, atrof-muhitni musaffo saqlashga, aholini mo‘l-ko‘l qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan muntazama ta’minlashga shart-sharoit yaratadi. Biroq, ko‘pgina bir turdagi boyliklarni ishga solish boshqa turdagi boyliklarning nes-nobud bo‘lishiga, sifatiniig pasayishiga olib keladi. Bu hol, albatta, boyliklardan, foydalanish usullari va yo‘llari chuqurroq asoslanmaganligi bilan izohlanadi. Lekin, bu tumanlarda aholining tabiiy o‘sishini viloyat o‘rtacha ko‘rsatkichidan yuqoriligi uy-joy muammosini yanada keskinlashtiradi. Bunday vaziyat ko‘rilayotgan tumanlarda sog‘liqni saqlash tizimini tubdan yaxshilash chora-tadbirlarini qo‘llash zarurligini ko‘rsatadi. Zero, sog‘lom muhitni yaratish jamiyatimizning ma’naviy yuksalishida muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. SHuningdek, qishloq yoshlarini ish bilan, aholini toza ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan, aholi manzilgohlarini sifatli transport yo‘llari va vositalari bilan ta’minlashda ham zaruriy choralar ko‘rilishi darkor. Ushbu muammolarning hal etilishi qishloq tumanlarida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 11 Qishloq joylarda agrosanoat majmuini, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini yanada rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish kerak. Ayni vaqtda, bunday hududlarda zamonaviy kichik korxonalarning qurilishi, aholiga xizmat qiluvchi infratuzilmani shakllantirish ko‘p jihatdan transport turi va tizimiga ham bog‘liq. SHuning uchun ham respublikamizning olibborayotgan mintaqaviysiyosatidayuqorida ko‘rsatib o‘tilgan muammolar bartaraf etilishi qishloqlarimizni obod bo‘lishiga ustuvorlik berilmoqda. 1.2. To g‘ va tekislik geotizimlarining o‘zaro bog‘liqligi Hozirgi vaqtda O‘rta Osiyoda inson xo‘jalik faoliyati uning yirik tabiiy majmualari geotizimlarida sodir bo‘layotgan jarayonlarga ta’sir etib, tog‘-tekislik tizimlarining aniq (real) mavjudligini, ya’ni tog‘ va tekislikning bevosita aloqada va ta’sirda ekanligini ko‘rsatmokda. Ekologlar, geograflar va bir-biriga yaqin bo‘lgan bilim sohalari tomonidan to‘plangan, prof.L.Alibekovning ko‘p yillik tekshirishlari va to‘plangan materiallari asosida geopara «tog‘-tekislik» qo‘shaloq “geomajmua”lari hakida tabiiy-geografik tushuncha ishlab chiqilgan va joriy etilgan (taklif etilgan). Geopara – qo‘shaloq tabiiy geografik majmualar turli darajada «baland tog‘-tekislik», «o‘rtacha tog‘-tekislik», «past tog‘-tekisliklar», qo‘shni tabiiy-hududiy majmualar tizimi (sistemasi) bo‘lib, kelib chiqishining umumiyligi hozirgi modda va energiya almashinuvi jarayonlarining umumiyligi bilan bog‘langandir. Geopara tog‘ va tekislikning hududiy yig‘indisi bo‘lib, unda qarama-qarshi tabiiy-hududiy majmualar bevosita o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta’sirning borligi bilan bir butun tizim sifatida rivojlanadi va shakllanadi. Geoparaning umumiy mavjudliginiig asosi bo‘lib landshaft kobig‘idagi keng ko‘lamdagi tektonik va tekislik o‘rtasida ko‘chishidan va almashinishidan iborat bo‘ladi. Geopara konsepsiyasiga binoan, tog‘ va tekisliklar qarama-qarshi (tog‘dan tekislikka, tekislikdan toqqa) yo‘nalgan modda, energiya va informatsiyalari almashinishi 12 bilan birlashgan. Taklif etilgan uslubning o‘ziga xos xususiyati tog‘-tekislikning o‘zaro ta’sir etish jarayonlarining ko‘rsatkichlarini yoki hususiyatlarini aks ettiradigan har xil tabiiy komponentlarni tanlab olish yo‘li bilan o‘zaro bog‘liqlik jarayonlarini (pirovordida, modda va energiyaning harakatini) o‘zaro bog‘liklikda tahlil kilishdan iborat bo‘ladi. Natijada, tog‘ va tekislik o‘rtasida cho‘zilgan sabab- oqibat bog‘liqliklarining uzun zanjirini tuzish mumkin. Tog‘ va tekislik landshaftlarining o‘zaro bog‘liqlik mexanizmlarini tekshirish va uni chuqur tahlil qilish shunday muntazamlikda (ketma-ketlikda) o‘tkaziladi: omil-jarayon-mahsulot (natija). Bunda biz omil sifatida tog‘ va tekislik (ya’ni geoparada yo‘naltiruvchi omil bo‘lib relefdagi farqlar xizmat qiladi); jarayon - ular o‘rtasida modda va energiya tashishini tahlil qilganimizda namoyon bo‘ladi. Mahsulot, natija esa, har xil shakllardagi akkumulyasiyalar (to‘planishlar, yotqiziklar), bu jarayonning tog‘dan olib chiqqan konussimon chiqindilari, er osti suvining er yuziga chiqish joyidagi sho‘rxoklari, mahalliy shamollar ta’sirining natijasida to‘plangan qumlar va boshqa ko‘rinishdagi oqibatidir (yakunidir). Natijada tog‘ va tekislik o‘rtasida cho‘zilgan uzviy aloqalarning sabab-oqibat zanjirini tuzish mumkin bo‘ladi. O‘rta Osiyo tog‘ va tekisliklaridagi to‘g‘ri va teskari aloqalarni saqlab turishda moddalarning aylanib yurishi asosiy rol o‘ynaydi. L.A.Alibekov geografik sikllar g‘oyasini rivojlantirishga urinib O‘rta Osiyoning o‘ziga xos orografik sharoitiga bog‘liq holda makonda unga xos bo‘lgan moddalar aylanib yurishi va uning shakllanish qonuniyatini ochishga harakat qildi. Hozirga qadar to‘plangan va mavjud ma’lumotlar asosida O‘rta Osiyo tog‘ va tekisliklarini bir butun yaxlit bog‘lab turuvchi moddalar almashinib turishining birinchi marotaba umumiy miqdorini baholash imkonini berdi, unda havo oqimlarining harakat qalinligi q u yidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: M = R · h · V · n · L Izoh: M – umumiy xarajat, t/yil ; R – muallaq havoning o‘rtacha zichligi, g/m 3 ; h – yer yuzasidagi havo qatlamining balandligi, m ; V – yer yuzasi havosida shamollarning o‘rtacha yillik tezligi , m/sek .; n – tanlangan yo‘nalishlardagi shamollar takrorlanishi – tekisliklardan tog‘larga esuvchi shamollar (S h. G‘ . , Sh va S h Q . ) va qarama-qarshi yo‘nalishga esuvchi (J . G‘ . , J va J . S h Q . ) shamollar uchun, o‘rtacha/yillik ; L – tog‘ va tekislik o‘rtasidagi chegaraning uzunligi. 13 1-rasm . O‘rta Osiyo tog‘ va tekisliklari o‘rtasida moddalarning aylanib yurishi Dastlabki ma’lumotlar iqlimshunoslik, gidrologiya va gidrogeologik manbalardan olindi. Unga ko‘ra , mayda zarralar va tuzlar oqimini baholashda, hozirga qadar ma’lum bo‘lgan barcha ma’lumotlardan, N.F.Glazovskiy (1987) hamda M.A.Orlovalarning (1983) ilmiy fikrlarini hisobga olgan holda tog‘-tekislikda geografik aylanma harakat umumiy yig‘indisi chizmasi tayyorlandi ( 1 - rasm ) . Tog‘ va tekislik o‘rtasida moddalar aylanib yurishining birinchi tarmog‘ida moddalar tog‘dan tekislikka havodagi og‘irlik kuchi ta’siri ostida suv oqimi, muallaq va aylanib yuruvchi zarralar va organizmlardan iborat bo‘lgan hamda nuragan mineral moddalar oqimi shaklida sirg‘alib tushadi. Ikkinchi tarmoqda esa, ular og‘irlik kuchiga qarshi tekislikdan tog‘larga qarab harakat qiladi va shu bilan birga unda tuz hamda changlarni havo orqali olib borilishi muhim rol o‘ynaydi. Tog‘ va tekislik o‘rtasidagi moddalarning aylanib yurishida qatnashayotganlar orasida mahalliy sirkulyatsiya tufayli juda katta havo oqimining ishtiroki diqqatga sazovordir. Mahalliy sirkulyatsiya tufayli tog‘ va tekislik o‘rtasida aylanma harakatda qatnashayotgan ulkan havo oqimining qatnashishi yiliga 0,1·10 14 t ni tashkil qiladi. Lekin shu bilan birga tog‘dan tekislikka yo‘nalgan tarmoq 14 havo oqimi bo‘g‘ini ichida kechasi esadigan shamollar kuchliroq ekan ya’ni, aylanma harakat davrida tenglik yo‘q. Atmosferadagi global va mintaqaviy sirkulyatsiya jarayonlari sababli, geoparada qalinligi va kuchliligi bo‘yicha havo va suvni bir tomonlama yo‘nalishda tashish mutlaq hukmronlik qiladi. G‘arb va shimoli - g‘arbdan keladigan havo oqimi harakatining hukmronligi tog‘ va tekislik o‘rtasidagi aloqadorlikni mustahkamlashga imkon beradi, chunki bunda bir tomondan sahro havo massasining adveksiyasini ta’minlaydi va ikkinchi tomondan yog‘in-sochinlar hosil bo‘lishiga , undan keyin esa suv oqimi bo‘lishiga imkon beradi. Geoparada aylanib yurgan namlikning miqdori yiliga yuzlab milliard tonnalarni tashkil qiladi. Lekin tabiatda havo va suv aylanib yurishining real ahamiyati kichik va ularning tabiatga ta’siri bevosita, boshqa yo‘llar bilan ta’sir etishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Mayda zarralar va tuzlar geoparada qarama-qarshi aloqalarning asosiy manba tarqatuvchisi bo‘lib hisoblanadi hamda ular doimiy xizmat qiladi. Chunki, ularning ishtiroki geokimyoviy va geofizik jarayonlarda muhim rol o‘ynaganligi bilan belgilanadi. Ushbu aylanma harakatlar geoparaning tabiiy sharoitdagi faoliyati mustahkam va barqaror rivojlanishi uchun zaruriy shart-sharoit yaratadi. Mineral moddalarning ma’lum darajada yopiq holda aylanishi geoparaning bir butunligini va shu bilan bir vaqtda uni o‘rab turuvchi, uning atrofidagi hududlardan alohida ajralib turishining bosh omili hisoblanadi. U tog‘ va unga tutash tekisliklarning o‘zaro ta’siri mohiyatini tushunish uchun juda muhim xulosaga olib keladi. Xulosa shundan iboratki, bu o‘zaro ta’sirning (ya’ni, tog‘ va unga tutash tekisliklar o‘rtasidagi) eng muhim mexanizmlaridan biri tog‘ va tekislik o‘rtasida chang shaklidagi mayda tuproq zarralarining almashinib turishidir. Ushbu qonuniyat hozirga qadar o‘rganilgan emas, ilmiy adabiyotlarda hali yetarli darajada baholanmagan. Buni biz ikkita shaklda isbotlashimiz mumkin. Birinchidan, global ko‘lamda eol massalar ko‘chishi (tashilishi, eltishi, olib o‘tishi)ning hisobi shamol bilan ko‘chirilgan mahsulotlarning umumiy miqdori 15 (yiliga 3000-3500 mlrd t), okeanlarga shamollar bilan olib borilgan bu materiallardan (2,4 mlrd t/yil) ming marta kattadir. Ya’ni, eol yotqiziqlar bilan tog‘lardan daryolar orqali olib chiqiladigan yotqiziqlar hajmining qariyb tengligi haqidagi faktlarni eslatishning o‘zi kifoya. Masalan, Iliorti Olatoviga atmosferadan yiliga 53 t/km 2 chang, daryolar olib chiqqan loyqa oqim esa 50-80 t/km 2 ni tashkil etadi. Moddalarning tog‘-tekislikda aylanib yurishi murakkab jarayonlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, u o‘z navbatida, ularning har biri zanjirli reaksiya asosida qator jarayonlarga sabab bo‘ladi. Bu jarayonlar qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Uzoq muddatli jarayonlar tektonik harakatlar vaqtida geoparalarning evolyutsiyasini belgilaydiki, u vaqtda tog‘ va unga tutash tekisliklarning yuqoriga ko‘tarilishi shunga muvofiq flora, fauna, tuproq va boshqalarda o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga yoki tog‘ tizmalarining va tog‘oldi botiqlarining differensial ko‘tarilishida tekisliklarning denudatsiya mahsulotlari bilan to‘lishi, shuningdek, allyuvial oqiziqlarning yig‘ilishi va tog‘larda eol qatlamlarning hosil bo‘lishiga olib keladi. Qisqa muddatli jarayonlar geoparalarning ishlab turishini ta’minlab, moddalar kirim-chiqimining kamligi bilan farq qilib , keng o‘zgarib turuvchi polosa shaklidagi harakatchan chegaraga ega. Masalan, sernam yog‘ingarchilik yillari suv toshqinlari va sellarning ta’sir doirasi katta bo‘lib , tog‘lardan ancha uzoq masofadagi tekisliklarga har xil yuvilgan tog‘ jinslarini olib boradi, namgarchilik kam bo‘lgan yillari esa, aksincha yuvilgan tog‘ jinslarini kam masofaga olib boradi va ta’sir etish doirasi ham ancha kichik bo‘ladi. Moddalarning tog‘-tekislikda aylanib yurishining ayrim tarmoqlarini miqdoriy baholash, geoparada mayda yengil zarra moddalar harakatining tuz, muallaq va aerozollar shaklida qarama-qarshi yo‘nalishda olib chiqish va olib kelish jarayonlarida yetarli darajada to‘liq tabiiy muvozonat borligini ko‘rsatadi. Moddalarning qarama-qarshi yo‘nalishda (ya’ni, tog‘dan tekislikka va tekislikdan 16 tog‘ga) bunday tenglik muvozanatdaligi, landshaftlarning mo‘tadil mavjud bo‘lishini ta’minlaydi va har xil tipdagi tabiiy komplekslar, shu jumladan, alohida dinamik xususiyatga ega bo‘lgan sho‘rxokli cho‘kmalar va baland tog‘lar o‘rtasidagi hududiy muvozanatni saqlaydi. Lekin keyingi o‘n yilliklarda tabiatga ta’sir etishning kuchayishi natijasida tog‘-tekislikda moddalar aylanib yurishining mexanizmlari buzilganligi ma’lum bo‘lmoqda. Tog‘ yonbag‘ridagi o‘rmonlarning rejasiz kesib yuborilishi, tog‘ yaylovlarida ortiqcha mol boqish , tog‘ yonbag‘irlaridagi yerlarni haydash, yonbag‘irlarida qurilish inshoatlari va tog‘-kon ishlarni o‘tkazish, tog‘ daryolari suv rejimining o‘zgarishi (gidrotexnik suv omborlari qurilishlari tufayli ) kabi O‘rta Osiyo tog‘larini xo‘jalik jihatdan o‘zlashtirishning ana shu oqibatlari tog‘-tekisliklarda moddalar aylanib turishining tabiiy mexanizmlarini buzadi. Natijada, aloqa tarmoqlari bo‘yicha modda va energiyaning tashilishi faollashib tekislik hududlari xo‘jaliklariga jiddiy zarar keltiruvchi sellarning, qor ko‘chkilarining, suv toshqinlari, surilmalar va boshqalar sifatidagi ko‘rinishda ifodalanuvchi hodisalar tezlashadi. Keyingi vaqtlarda O‘rta Osiyoning tekislik qismining tog‘ tomon teskari ta’sir etishi ham kuchaydi. Ayniqsa, tog‘oldi tekislik qismining o‘zlashtirilib shudgor qilinishi, katta maydonlardagi tabiiy o‘simlik qoplamining yo‘q qilib yuborilishi, atmosfera havo oqimlari, chang bo‘ronlari tekislikdan tog‘ tomonga qarab har xil changlar, tuzlar va aerozollarni olib borishi tezlashmoqda, bu o‘z navbatida , tog‘ muzlarining erishini tezlashtirmoqda. Bugungi kunda «tog‘-tekislik» tizimlarida hozirgi vaqtdagi tendensiya inson xo‘jalik faoliyatining ta’siri ostida tekislik landshaftlarining rejasiz o‘zlashtirilishi sababli, tekisliklardan tog‘larga tomon chang, tuzlar va aerozollarning tashilishi ortib borayotganligi bilan xarakterlanadi. Keyingi vaqtda O‘rta Osiyo tekisliklaridan changlarni va tuzlarni ko‘tarib ketuvchi yangi manba ya’ni, Orol dengizining suvdan yalang‘ochlangan qismi yotqiziqlari «Orolqum» bo‘lib qoldi (uning maydoni hozirgi vaqtda 60 ming km 2 ni tashkil etadi). Orol dengizi ming yillab shu 17 mintaqada tuzlarni to‘plovchi maydon sifatida xizmat qilgan bo‘lsa, endi teskari yo‘nalishda ishlamoqda. Hozirda shu narsa ma’lumki, uning ta’sir etish doirasi sezilarli darajada kuchaymoqda. Chang va tuzlar uchirib olib borilgan mintaqalar juda uzoqdagi hududlarni egallaydi. Bugungi kunda bu omil odamlarning sog‘ligiga katta ta’sir ko‘rsatib, sug‘oriladigan zonalardagi tuproqlarning sho‘rlanish jarayonini kuchaytirishga hamda yer usti va yer osti suvlarining mineralashish darajasining oshishiga, o‘simlik qoplamining, o‘rmonlarning va yaylovlarning degradatsiyalashuviga olib kelmoqda. Buning oqibatida keyingi vaqtlarda qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligi doimiy ravishda pasayib bormoqda. Aerozol tuzlarning o‘simliklarga ta’sirini tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, uchirib kelingan tuzlar tushgan zonalarda paxtaning hosildorligi 15%, sholining hosildorligi 5-6 % gacha kamaydi. Shu tufayli O‘zbekistonning 18 mln ga dagi yaylov yerlaridan 40 % i degradatsiyaga uchragan. Keyingi 15 yilda Respublika bo‘yicha yaylovlarning hosildorligi o‘rtacha 15% ga pasaydi. Masalan, Zarafshon vodiysining quyi qismida olib borilgan tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, hududga olib kelingan tuz-changlar massasining 47-50 %i manbai Orol dengizidir. O‘rta Osiyo «tog‘-tekislik» tizimidagi landshaftlarning hozirgi rivojlanish tendensiyasida yo‘nalish tekislik landshaftlarining haddan tashqari o‘zlashtirilishi va o‘zlashtirishlarda yo‘l qo‘yilgan xatolar natijasida tekisliklardan tog‘larga eol changlar, tuzlar va aerozollarni olib borish rolining tobora ortib borishi bilan xarakterlanadi. Shunday qilib, keyingi vaqtlarda inson xo‘jalik ta’siri oqibatida O‘rta Osiyo «tog‘ va tekislik» tizimidagi tabiiy modda va energiyaning aylanib yurishidagi o‘zgarishlar natijasida, ushbu mintaqada ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy–epidemiologik muammolarning tarang tortilgan tuguni paydo bo‘ldi, bularni faqat landshaftlarni tizimli tahlil qilish va o‘zaro ta’sir qiluvchi hamma kompleks omillarni, shu jumladan atrof-muhit holatining global omillarini kompleks hisobga olish asosida yechish mumkin bo‘ladi xolos. 18 «Tog‘-tekislik» geoparalari dinamikasining qonuniyatlarini aniqlash, tabiiy boyliklarni boshqarishni takomillashtirishning ilmiy tavsiyalarini ishlab chiqish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda tog‘larda kichik va o‘rtacha daryolar havzalarining komplekslarini va tekisliklardagi uchirilgan va to‘planib qolgan qum komplekslarini qaytadan o‘zgartirish tabiiy boyliklardan foydalanishning eng samarador yo‘llaridan biri bo‘lib qolmoqda. Shu bilan birga, tabiiy komplekslarning hamma maydonlarida melioratsiya sharoitini hisobga olgan holda relefini o‘zgartirish bo‘yicha yonbag‘irlarda terrassalar o‘tkazish, to‘g‘onlar, zovurlar qurish chora- tadbirlari bilan birga qo‘shgan holda zonalarga ya’ni, ularni tabaqalarga ajratish birinchi darajali ahamiyatga ega. O‘rmon agromelioratsiyasi ham tog‘ va ham tekislikning potensial resursini kelajakda oshirish maqsadlarini boshqarishda eng ta’sir ko‘rsatuvchi vosita bo‘ladi. Geoparalar konsepsiyasi ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishning hududiy sxemasini tuzish uchun nazariy asos bo‘lishi mumkin-ki, unda amalda sinovdan o‘tgan va o‘zining yuqori samaradorligini ko‘rsatgan tekislik va unga qo‘shni tog‘lardagi sharoitni o‘zaro bog‘liqlikda yaxshilash ilmiy g‘oyasini amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Shunday qilib, to‘plangan materiallarni kompleks tahlil qilish asosida, O‘rta Osiyo tog‘li hududlarining muammolarini avvalgidek tekisliklardan ajratilgan holda emas, balki tekisliklar muammolari bilan birga ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq ekanligi aniqlandi. Hozirgi vaqtda tog‘ va tekislik hududlarining o‘zaro bog‘liqlikliklari butun O‘rta Osiyo mintaqasining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatidir. O‘zbekiston relefi g‘arbdan sharqqa asta-sekin ko‘tarilib borishi tufayli turli xil tabiat minta q alari vujudga kelgan. Har bir tabiat minta q asida o‘ziga xos tuproq o‘simlik q oplami va hayvonot dunyosi mavjud. O‘zbekistonda cho‘l adir, tog‘ va yaylov mintaqasi ajratiladi. O‘zbekistonda - quyidagi tupro q lar tarqalgan 1) qayir-allyuvial; 2) o‘tloq bo‘z; 3) qumli cho‘l; 4) cho‘l taqir; 5) sho‘rxok; 6) sur – qo‘ng‘ir; 7) 19 sug‘oriladigan bo‘z; 8) och bo‘z; 9) oddiy (tipik) bo‘z; 10) to‘q tusli bo‘z; 11) tog‘ jigar rang; 12) tog‘ o‘tloq tuprog‘i va.h.k. CHo‘l mintaqasida (400 – 500 m) asosan sur – qo‘ng‘ir, qumli, taqir va bo‘z tupro q lar Ustyurtda, Markaziy Qizilqum tog‘lari va Nurota tog‘larida tarqalgan, chirindi kam, ko‘pincha sho‘r bo‘ladi. Qumli tuproqlar Qizilqum, Zarafshon etagi, Markaziy Farg‘ona va Mirzacho‘lda tarqalgan. Taqir tuproqlar – cho‘llarda Ustyurtda, quruq deltalarda, qadimgi daryo terrasalarida uchraydi. SHo‘r tupro q lar – er osti suvlari er betiga yaqin joylashgan joylarda tar q algan - Mirzacho‘l, Markaziy Farg‘ona, Qarshi cho‘li, Amudaryo etagida. Tekisliklarning shar q iy va janubiy q ismlarida bo‘z tupro q lar keng tar q algan, och tusli bo‘z tupro q lar 300 – 500 m balandlikkacha bo‘lgan joylarda uchraydi, chirindi 1,0–1,5 %, sug‘orilsa yaxshi hosil beradi. CHo‘l ikkiga bo‘linadi: pastki va yu q origi. Pastki cho‘l (250 m gacha) – Buxoro viloyati, Ustyurt, Xorazmning ayrim joylari, Sirdaryo viloyatining shimoliy q ismlaridagi sho‘rxok erlar kiradi. Bu erda o‘sadigan o‘simliklarning poyalari va barglari semiz bo‘ladi. Bu erda asosan quyidagi o‘simliklar o‘sadi: qorasaksovul, cherkez, qorabarak, sarsazon, achchibuta, boyalish, cho‘g‘on, anabazis, q uyrou q , arpag‘on, donasho‘r, ebalak, baliqko‘z. YUqori cho‘l (250 – 500m) – ancha maydonni egallaydi: Buxoro, Jizzax, Samar q and, Sirdaryo, Navoiy, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlaridagi q umli va bo‘z tuproqli erlar va Ustyurt kiradi. Adirga yaqin joylarda gipsli tupro q lar ham uchraydi. O‘simlik q oplamini asosiy q ismini shuvoq tashqil qiladi. Keng tarqalgan o‘simliklar q uyidagilar: oqsaksovul (ko‘mir tayyorlanadi), yovshan, quyonsuyak, qizil qandim, qirqbuyurg‘in, iloq, q ir q asoch, yantoq, kovrak, isiriq, boychechak, chuchmoma, partak, yaltirbosh. Hayvonlari – cho‘l lochini, qo‘shoyoq, kobra, dasht agamasi, toshbaqa, q um bo‘g‘ma iloni, echkemar, sayg‘oq. Adir mintaqasi (400 – 500 – 1200), (1400 m) – yog‘in 300 – 400 mm, tirik va to‘q bo‘z tupro q lar tarqalgan. Pastki adir (500 – 800 m), yu q ori cho‘l bilan 20 tutashgan: o‘simliklardan rang, q o‘ng‘irbosh, mayinshuvo q , qo q io‘t, q o‘ypechak, mingbosh, qo‘ziqulo q , isfarak, o qq uray, karrak, lola q izg‘aldo q , chitir, kelinsupurgi, momiq, chirmovu q (zarpechak), cho‘lyalpiz tir qa lgan. YU q ori adir (900 – 1200 m) – to‘q bo‘z tuproq tarqalgan, shag‘alli va toshli joylar ko‘p.Tuprog‘i unumdor, chala buta va butalar keng tar q algan:bodom, izen, tersken, o q shuvo q , rovoch, gazako‘t, gulxayri, andiz, beklar o‘ti, ajri q , q udachim, cho‘lsabzi, no‘xatak. Hayvonlari: o‘qilon, kalxat, mayna, tog‘ilon, tipratikon, kaklik, jayra. Tog‘ minta qasi (1200 – 1400 – 2700 – 2800) ham ikki q ismga bo‘linadi. Pastki minta qa (1200 – 2000 m), yu q ori adir bilan tutash bo‘lganligi uchun efemerlar juda kam bo‘lib, chala buta, buta va daraxtlar toshda o‘sadi. Asosiy o‘simliklari: tog‘olcha, zirk, tog‘shuvoq, tog‘piyoz, g‘ozpanja, tog‘qo‘zi q ulo q , tog‘o‘tloq, bug‘doyiq, astragal, lola, tog‘yalpiz, esparset. Tuprog‘ibo‘z vajigarang, gumusga boy. YUqori mintaqa (2000 – 2700 m) efemerlar yo‘ q , o‘simligini asosiy qismini buta va daraxtlar tashkil qiladi, ularning ko‘pchiligi mezofit o‘simliklaridir. Tuprog‘i qo‘ng‘ir o‘rmon, o‘rmontog‘tuprog‘idan iborat (chirindi 12 foiz), yog‘in miqdori 800 mm – 1000 – 1200. Asosiy o‘simliklari: savurarcha, yong‘oq, irg‘ay, dukyog‘och (qurilish materiali) zarang, namatak, qo‘ng‘ir na’matak, chin, qizilcha, qora q iyoq, tog‘ q o‘ng‘irbosh, terak. Hayvonlari: bo‘rsiq, bulbul, bo‘ri, ayiq, chug‘urchuq, silovsin. YAylov mintaqasi (2700 – 2800). Alp va subalp o‘gloqlardan iborat, bu erda buta va daraxatlarni o‘sishi uchup sharoit yo‘ q YAylovda asosan dumbali Xisor qo‘ylari boqiladi. Pastki yaylov (subalp) 2700 – 2800 dan 7000 – 3200 m gacha. Tuprog‘i och jigarrang va och qo‘ng‘ir. Erning yuza q ismida ko‘pincha bosho q doshlar va chim hosil q iluvchi o‘simliklar ko‘p o‘sadi. 21 Asosiy o‘smliklari : o‘rikarcha (daraxt), chetan, (buta), yaylov esparseti, erqunoq tog‘shashir, betaga, gulizardan. YUqori (alp) yaylov (3000 – 3200 m) o‘simliklar qoplamini asosan kserofit o‘simliklar tash k il qiladi. Tuprog‘i to‘ q jigarrang, qo‘ng‘ir, yumshoq. Tuprog‘ini yuqori qismi asosan chim hosil qiluvchi o‘simliklar bilan qoplangan . YOg‘ingarchilik yil davomida, ko‘pi bahorda, nisbiy namlik 80 – 90 foiz. Asosiy o‘simliklari navruzut (muz atrofida ko‘p o‘sadi), arpao‘t, ajriqbosh, yaylo v rang, yaylov q ung‘irbosh, to‘ng‘isirt. H ayvonlari: tog‘ takasi, alkor (qo‘chqor), bug‘u, qor barsi. Lekin mintaqaviy ma’lumotlarning qiyosiy tahlili asosida mukammal umumlashmalar yaratilgan emas. Quyida geomorfologiya va tabiiy geografiyaga oid nashr etilgan va ulardagi ma’lumotlarni qiyosiy tahlil qilib eidilikda ochilishi lozim bo‘lgan ayrim muammolar xususida fikr yuritamiz. Ana shunday muammolardan biri oliy va o‘rta maktab geografiya ta’limidagi tog‘ tushunchasi va uning balandligiga ko‘ra tasnifidir. Daniya mamlakatida 170 m balandlikdagi tepalikni tog‘ deb hisoblashadi va uni «YUtlandiya Olimpi» deb ulug‘lashadi, O‘rta Evropada 240 metrlik balandlikka «Do‘zax tog‘i» deb nom berishgan. Agar dengiz sathidan 200 metr balandliklarni tog‘ deyilsa, deyarli quruqliklarning barchasi toklardan iborat bo‘lar edi. Markaziy Qizilqumdagi ayrim qoldiq tog‘lar (Sulton Vays, Etimtog‘, Qozoqtog‘ va boshqalar); G‘arbiy Tyanshan va Qisor-Oloy tog‘ tizmalarining prolyuvial tekisliklaridan past; Appalachi tog‘lari Kordilera tog‘ tizmalari ning sharqiy yonbag‘riga tutashgan Buyuk tekisliklardan past va h.k. Amaliyotdan ma’lumki, tog‘larga tasnif berilganda geologik va morfologik tuzilishiga e’tibor berish maqsadga muvofiq. N egaki tog‘lar asosan magmatik va metamorfik tog‘ jinslaridan tuzilgan bo‘ladi. Bu tub jinslar tog‘larning asosiy xususiyatlarini n amoyon qiladi. Qiymalangan yonbag‘ir, suvayirg‘ichlari va etak qismlarining aniq ifodalanganligi bilan balandlik, tepalik va qirlardan ajralib t uradi. CHunki oxirgi relef shakllari cho‘kindi jinslardan tuzilgan bo‘ladi. Bizning 22 fikrimizcha : «Tog‘-tub jinslardan tuzilgan, yonbag‘ri va etak qismi bilan aniq ifodalangan, tekis yuzalardan keskin ko‘tarilib turgan relef shaklidir». Mezokaynozoy yo t qizi q laridan tuzilgan tepalik, balandlik yoki qir-adirlarii tog‘ deb bo‘lmaydi. Masalan, Beltog‘-Quyi Amudaryoda, Moxovtog‘-Farg‘ona vodiysida va boshqalar mahaliiy aholi tomon i dan noto‘g‘ri tog‘ deb aytilgan, xaritalarda ham tog‘ yozilgan. Vaho l anki ularning mutlaq balandligi 300 m dan oshmaydi. Mezokaynozoy yotqizig‘i bor bo‘lgan va yonbag‘irlari qiymalangan, e t ak qismi bo‘l g a n va dengiz sathidan 900 m dan oshgan te p aliklarni tog‘ deb atash mumkin. Er shari quru q likning gi p sografik egri chizig‘ini ta h lil q ilga n . Z.A. Svarichevskaya (1965, 80- b. ) tog‘larii balandligiga ko‘ra quyidagicha tas- niflaydi: past tog‘lar-2000 m gacha, o‘rtacha balandlikdagi tog‘lar-3000 m gacha, baland tog‘lar–5000–5500mgacha va eng baland tog‘lar 5000 m dan ortiq. Quru q likning o‘rtacha bala ndl igi +875 m ekanligi h isobga olib, olima balandligi 900 m bo‘lgan joylarni tog‘ deb atash mumki n deb hisoblaydi. Poslavskaya O.YU. (1989, 6-b ) O‘zbekiston hududini orografiyasi uchun tadbiqan tog‘larni quyidagicha tasniflaydi: past tog‘lar-350 400 m dan 1000-1200 m gacha, o‘rtacha tog‘lar-1000 m dan 2500-3000 m gacha, ba land tog‘lar 3000 m dan ortiq. Eng baland tog‘lar O‘zbekiston hududida yo‘q (Hazrat Sulton-4643 m) deb hisoblaydi. Dunyo miqyosida tog‘larning balandligiga ko‘ra tasnifini Z.A. Svarichevskaya aytgan muqobilni qabul qilish maqsadga muvofiq. Fikrimizcha past tog‘larni 2000 gacha, o‘rtacha balandlikdagi tog‘larni 3000 m gacha baland tog‘larni 5000 m gacha va eng baland tog‘larni 5000 m dan ortiq deb olinsa ham bo‘ladi, leknn ba’zi olimlar 6000 m dan o‘tkazishadi. Bu tasnif dunyo tog‘larinipg morfologik hamda geologik tuzilishiga ko‘ra mos keladi. O‘rta Osiyo tog‘ tizimlarining etaklarida shakllangan tog‘oldi tekisliklari tog‘ tizmalarining boshlanishidagi birinchi zinadir. G‘arbiy Tyanshan tog‘tizimlariga tutashgan adirlar mintaqasini uch guruhga, ya’ni past, o‘rtacha va 23 baland (1600 m gacha) adirlarga ajratiladi. Dastlab to‘lqinsimon allyuvial- prolyuvial tekislik past adirlar mintaqasiga tutashib ketadi. SHuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, adir lar mintaqasida yoki tekisliklarda joylashgan magmatik va metomorfik tog‘ jinslaridan tuzilgan, qiymalangan yonbag‘ri va etaklari aniq katta- kichik tepaliklarni tog‘ deb atasa bo‘ladi. YAna bir masala o‘ ze chimi n i ku t mo q da. B u ham b o‘ l s a to g‘larda shakllangan landshaft mi n taqalaridir. T og‘lardagi landshaft ( t abia t ) mintaqalarin i ng barcha xususiyatlari tog‘larning geografik o‘rni, ba landligi, ekspozitsiyasi, i q l im ko‘rsatkichlari, tabiiy geografik jara yo nlar, havo massalariniңg yo‘na l ish i, dengiz va okeanlardan uzoq ligi va h.k.larga bog‘liq. Tog‘ va tekislik o‘rtasida moddalar aylanib yurishining birinchi tarmog‘ida moddalar tog‘dan tekislikka havodagi og‘irlik kuchi ta’siri ostida suv oqimi, muallaq va aylanib yuruvchi zarrachalar va organizmlardan iborat bo‘lgan hamda nuragan mineral moddalar oqimi shaklida shaklida sirg‘alib tushadi; ikkinchi tarmog‘da esa, ular og‘irlik kuchiga qarshi tekislikdan tog‘larga qarab harakat qiladi va shu bilan birga unda tuz va changlarni havo orqali olib borilishi muhim rol o‘ynaydi. Oqimlarning (potok) Er yuzasidagi harakat turlariga q arab ular chiziqli va (yuza) maydonli bo‘lishi mumkin. Unda birinchi harakat turiga daryolar, sel, qor ko‘chkilari, tog‘-vodiy shamollari mansub bo‘lsa, ikkinchisiga - er osta suv oqimi, turli chong to‘zon bo‘ronlari “Afg‘on”, “Qo‘qon”, “Xavos” va boshqa turdagi shamollar misol bo‘la oladi. O‘rta Osiyo tog‘-tekislik geoparasida, tabiiyki, eng kuchli ta’sir bu havo oqimidir. Tog‘ va tekislik o‘rtasidagi moddalarning aylanib yurishida qatnashayotganlar orasida mahalliy sirkulyasiya tufayli juda katta havo oqimining q atnashayotganligi dikqatga sazovordir. Mahalliy sirkulyasiya tufayli tog‘ va tekislik o‘rtasida aylanma harakatda qatnashayotgan ulkan havo oqimining qatnashishi yiliga 0,1 * 10 14 t tashkil qiladi. Lekin shu bilan birga, tog‘dan tekislikka yo‘nalgan tarmoq havo oqimi bo‘g‘ini 24 (ichida) kechasi esadigan shamollar kuchliroq ekan, ya’ni aylanma harakatda (davrida) tenglik (balans) yo‘q. Atmosferadagi global va regional sirkulyasiya jarayonlari sababli, geoparada qalinligi va kuchliligi bo‘yicha havo va suvni bir tomonlama yo‘nalishda tashish mutloq hukmronlik qiladi. G‘arb, shimoli-g‘arbdan keladigan havo oqimi harakatini tashishining hukmronligi tog‘ va tekislik o‘rtasidagi aloqadorlikni mustahkamlashga imkon beradi, chunki bunda bir tomondan sahro havo massasining adveksiyasini ta’minlaydi va ikkinchi tomondan yog‘in-sochinlar hosil bo‘lishiga undan keyin esa, suv oqimi bo‘lishiga imkon beradi. Geoparada aylanib yurgan namlikning miqdori yiliga yuzlab milliard tonnalarni tashkil qiladi. Lekin tabiatda havo va suv aylanib yurishining real ahamiyati kichik va ularning tabiatga bevosita va bilvosita ta’sir etishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Geoparada qarama- qarshi aloqalarning asosiy manba tarqatuvchisi bo‘lib mayda zarrachalar (melkozem) va tuzlar hisoblanadi hamda ularning ishtiroki geokimyoviy va geofizik jarayonlarda muhim rol o‘ynaganligi bilan belgilanadi. Ushbu aylanma harakatlar geoparaning tabiiy sharoitdagi faoliyati mustahkam va barqaror rivojlanishi uchun zaruriy shart-sharoit yaratadi. Mineral moddalarning ma’lum darajada yopiq holda aylanishi, geoparaning bir butunligini va shu bilan bir vaqtda uni o‘rab turuvchi, uning atrofidagi makondan, hududlardan alohida ajralib turishining - asosiy, bosh omili bo‘lib hisoblanadi. U tog‘ va unga tutash tekisliklarning o‘zaro ta’siri mohiyatini tushunish uchun juda muhim xulosaga olib keladi. Xulosa shundan iboratkn, bu o‘zaro ta’sirning (ya’ni, tog‘ va unga tutash tekisliklar o‘rtasidagi) eng muhim mexanizmlaridan biri - tog‘ va tekislik o‘rtasida mayda tuproq zarrachalarining (chang shaklidagi) almashib turishidir. Bu almashib turish ikkita tarmoqdan tuzilgan o‘ziga xos shaklga ega bo‘lgan aylanib yurishdir. Bulardan biri - er usti, havo tarmog‘i bo‘lib, ular chang bo‘ronlari va chang tumanlari vositasi bilan faol harakat qilib tog‘ tomonga yo‘nalgan bo‘lib chang zarrachalarini etkazib beradi va u erda cho‘kadi (yotadi). 25 Aylanib yurishning ikkinchi tarmog‘i - er usti, unda butun kompleks ekzodinamik jarayonlar eol tuproq zarralarini faol ravishda tekislikka qaytaradi va bu hududlarni juda jadal ravishda yiliga 0,6-10 9 t. ni tashkil etgan «eol» bo‘lmagan mayda zarralar yig‘indisi bilan boyitadi. SHu bilan birga mayda zarralar aylanib yurishining nihoyatda o‘ziga xos xususiyatlari - uning aynan bekligi bo‘lib, shamol bilan keltirilgan turli zarralar katta qismining O‘rta Osiyoda qolishida namoyon bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatilgan qonuniyat hozirga qadar ilmiy adabiyotlarla hali etarli darajada baholanmagan va o‘rganilgan emas. SHunday qilib, tekislikdan 2 - 10 va 0,1 * 10 9 t tuz va changlar havo orqali toqqa va tog‘ oldiga olib boriladi, u erlardan esa er usti suv oqimlari yordami tufayli yana qisman qaytib keladi va daryolarning quyi qismida hamda tog‘ oldi tekisliklarida yotqiziladi. Hozirgi vaqtda O‘rta Osiyo hududida to‘plangan tuz va changlarning asosiy yig‘indisi chamasi, to‘rtlamchi davr mobaynida bir necha marta qaytadan yotqizilgan. SHuning uchun ham sho‘rxoklar, lyoss va lyossimon tog‘ jinslarini geopara tizimlarida yoyilib, sochilib yotgan materiallarning mavjud bo‘lishining faqat bir shakli deb qarash mumkin. Tuzlar va changlar yig‘indisining bir qismi yo‘lda, tog‘ va tog‘ oldiga shamol bilan olib borilishida tekislikdagi daryolarning terrasalarida, deltalarida, Orol dengizining va ko‘llarning suvlarida ushlanib qolinadi. Nihoyat, birmuncha moddalar shamol harakati bilan geoparalar tashqarisiga olib ketiladi. Tog‘-tekislik geoparalaridagi moddalarning aylanib yurishining yig‘indisi - bu muhim tabiiy geografik feiomendir, uning borligi tog‘-tekislik tizimini «okean- quruqlik» tizimi va butun landshaft qobig‘i bilan birga yaqinlashtiradi. Moddalarning tog‘-tekislikda aylanib yurishi murakkab jarayonlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, u o‘z navbatida, ularning har qaysisi zanjirli reaksiya asosida qator jarayonlarga sabab bo‘ladi (yoki chaqiradi). Bu jarayonlar qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Uzoq muddatli jarayonlar tektonik harakatlar vaqtida geoparalarning evolyusiyasini belgilaydi kim, u vaqtda tog‘ va unga tutash 26 tekisliklarning yuqoriga ko‘tarilishi shunga muvofiq flora, fauna, tuprok va boshqalarda o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, yoki tog‘ tizmalarining va tog‘ oldi botiqlarining differensial (har xil) ko‘tarilishida tekisliklarning denudatsiya mahsulotlari bilan to‘lishi, shuningdek, allyuvialoqiziqlarning yig‘ilishi (akkumulyasiyasi) va tog‘larda eol qatlamlarning hosil bo‘lishiga olib keladi. Qisqamuddatli jarayonlar geoparalarning ishlab turishini ta’minlab, moddalar kirim - chiqimining kamligi bilan farqqilib, keng o‘tkinchi (o‘zgarib turuvchi) mintaqa shaklidagi harakatchan 2 (o‘zgarib turadigan) chegaraga ega. Masalan, sernam yog‘ingarchilik yillari suv toshqinlari va sellarning ta’sir doirasi katta bo‘lib tog‘lardan ancha uzoq masofadagi tekisliklarga har xil yuvilgan materiallarni olib boradi, namgarchilik kam bo‘lgan yillarda esa, aksinchasi bo‘lib, yuvilgan materiallarni qisqa masofaga olib boradi va ta’sir etish doirasi ham ancha kichik bo‘ladi. Moddalarning tog‘-tekislikda aylanib yurishining ayrim tarmoqlarini miqdoriy baholash, geoparada mayda engil zarra moddalar harakatining tuz, muallaq va aerozollar shaklida qarama-qarshi yo‘nalishda olib chiqish va olib kelish jarayonlarida etarli darajada to‘liq tabiiy tenglik (muvomintaqat) borligini ko‘rsatadi. Moddalarning qarama-qarshi yo‘nalishda (ya’ni, tog‘dan-tekislikka va tekislikdan toqqa) bunday tenglik muvozanatdaligi, landshaftlarning mo‘‘tadil mavjud bo‘lishini ta’minlaydi va xar xil tipdagi tabiiy majmualar shu jumladan, alohida dinamik xususiyatga ega bo‘lgan sho‘rxokli cho‘kmalar va baland tog‘lar o‘rtasidagi hududiy muvozanatni saqlaydi. Lekin keyingi o‘n yilliklarda tabiatga inson xo‘jalik faoliyati ta’sir etishning kuchanishi natijasida tog‘-tekislikda moddalar aylanib yurishining mexanizmlari buzilganligi ma’lum bo‘lmoqda. Bu alohida mavzu. 2 2 Алибеков Л.А. тоғ ва текислик ўртасида моддаларнинг айланиб юриши қонунияти ҳақида // ЎзГЖ VII соезди материаллари, –Т., 2006, 113-б. 27 O‘rta Osiyo regionida «tog‘-tekislik» geoparalari dinamikasining qonuniyatlarini aniqlash. tabiiy resurslarni boshqarishni takomillashtirishning ilmiy tavsiyalarini ishlab chiqishga imkonberadi. SHunday qilib, to‘plangan materiallarni majmuali tahlil qilish asosida, O‘rta Osie tog‘li rayonlarining muammolarini avvalgidek tekisliklardan ajratilgan holda emas, balki tekisliklar muammolari bilan birga ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq ekanligi aniqlandi. Hozirgi vaqtda tog‘ va tekislik hududlarining juda ko‘p har tomonlama aloqadorliklari butun O‘rta Osiyo regionnining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining xarakterli xususiyatidir. 1.3. Tog‘ va tog‘oldi hududlarining ekologik – iqtisodiy barqaror rivojlanishidagi muammolar Tog‘ va tog‘oldi hududlari avvaldan tabiiy va rekreatsiya resurslariga boy hisoblanadi. SHuning uchun ham kishilik jamiyatining ilk bor bosqichlarida sivilizatsiya tog‘ vodiylarida tarkib topib, taraqqiy qilgan. O‘tgan asrda O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekistonda tog‘ va tog‘oldi hududlarida ishlab chiqarish kuchlari kuchli rivojlandi, mineral xom ashyolarni qayta ishlab, tayyor mahsulot ishlab chiqarish natijasida atrof muhit ifloslanmoqda, ekologik vaziyat jiddiylashmoqda, aholining salomatligi aziyat chekmoqda. Tabiiy muhitning degradatsiyasi, resurslarni qashshoqlanishi, sifatini buzilishi, nes-nobud bo‘lishi, ishlab chiqarish uchun yaroqsiz holga kelishini kuchaytirmoqda. Tog‘ yonbag‘irlarida inson xo‘jalik faoliyati ta’sirida favqulodda va havfli tabiiy jarayonlarni keng mikyosda rivojlanishi kuzatilmoqda. Bularning barchasi tabiatdan foydalanish jarayonini ilmiy asoslangan tarzda amalga oshirishni talab q iladi. Tog‘ tabiat majmualarining dinamikasi, rivojlanish qonuniyatlari va ularni tabiatdan foydalanishda hisobga olish.Tog‘va tog‘oldi majmualarining o‘zgaruvchanligi ularni tashkil qilgan jinslarning tarkibi, yonbag‘ir qiyaligi, o‘simliklar bilan qoplanganlik darajasi, inson xo‘jalik faoliyatining xarakteri kabi 28 omillar bilan belgilanadi. Inson ko‘pincha yonbag‘irlarning landshaft holati, dinamik va rivojlanish bosqichlarini to‘liq hisobga olmasdan xo‘jalik faoliyatni amalga oshiradi. Antropogen ta’sir landshaftning bugungi holati, dinamik o‘zgaruvchanligi va umumiy rivojlanish yo‘nalishiga turlicha ta’ziyiq o‘tkazishi mumkin. Eng muhimi resurslardan nooqilona foydalanilganda tog‘ landshaftlari tuzilmasi(strukturasi)va dinamik holatida salbiy o‘zgarishlar sodir bo‘la boshlaydi. Buning oqibatida landshaft komponentlari va majmualari orasida o‘zaro tabiiy bog‘liqlik va ta’sir qonuni buziladi. Degradatsiyaning indikatori sifatida avvalo nomatlub tabiiy-antropogen jarayonlar tarkib topishini ko‘rsatish mumkin, keyinchalik hududning xo‘jalikda foydalanish muomalasidan yaroqsiz holda butunlay chiqib ketishi sodir bo‘ladi . Biologik va landshaft xilma-xilligi tog‘ va tog‘oldi tabiatidan foydalanish mahsuldorligini bir necha baravar oshiradi, chunki xilma-xil strukturaga ega bo‘lgan landshaftlar antropogen va tabiiy ta’sirlarga nisbatan barqarorligi amalda tasdiqlangan. Xilma-xillik tabiat qonuni juda muhim, resurslardan foydalanishda, xususan er, yaylov, o‘simlik, rekreatsiya boyliklarini muomalaga kiritishda asqotadi. Landshaftlarning bir xillik xususiyati nomaqbul jarayonlarninng katta maydonlarda rivojlanishiga olib keladi. Xilma-xillik qonuni hududda salbiy jarayonlarni vujudga kelishi va taraqqiy qilishini tartibga solib turadi. Tabiatning o‘zgarish va rivojlanish qonunlari hamda qonuniyatlari ko‘p, ularni o‘rganish, bilish resurslardan optimal foydalanishni osonlashiradi, landshaftlarning buzilish yo‘nalishidagi rivojlanishi, atrof-muhitning ifloslanishi hamda boyliklarning qashoqlanishini oldi olinadi. Inson xo‘jalik faoliyatining tog‘ va tog‘oldi hududida tabiiy jarayonlarni kechishiga, majmualariga, ekologik vaziyatga, resurslarini o‘zgarishiga ta’siri. “ Tog‘yonbag‘irlari, vodiylari va tog‘oldi tekisliklarkning tabiiy majmualari gravitatsion kuch, katta qiyalik, tog‘-vodiy shamollari, er osti va usti suv oqimi va boshqa omillar ta’sirida muntazam o‘zgarishda bo‘ladi. Inson xo‘jalik faoliyati 29 natijasida tog‘ yonbag‘irlari va vodiylarida sanoat korxonalarining joylashtirilishi muhitning ifloslanishiga, buzilishiga, muomaladan chiqib ketishiga olib kelmoqda. Gap shundaki, yuqori yonbag‘irlarda ishlab chiqarish faoliyatini ko‘rsatayotgan sanoat korxonalari (Qizilqiya, Xaydarkon, Sulyukta, Anzob, Xondiza, Ingichka, Olmaliq, Angren) quyi yonbag‘irdagi er osti va usti suvlari havzalarini, tuproqlarni, o‘simliklarni, atmosfera havosini, is gazi, og‘ir metallar, metan, azot ikki oksidi, azot oksidi va boshqa gazlar bilan ifloslantirmoqda. Tog‘-vodiy shamollari ifloslangan, havoni tekislik va tog‘ (Ohangaron, Surxon, Farg‘ona, CHirchiq) vodiylari bo‘ylab taqsimlamoqda. Natijada u erlarda er osti suvlari og‘ir metallar, neft mahsulotlari bilan ifloslanmoqda, tuproq va o‘simlik tarkibidagi og‘ir metallar ionlari ruhsat etilgan me’yordan bir necha baravar ko‘p uchramoqda. Ichimlik suvining ifloslanishi tufayli aholi orasida turli kasalliklar tarqalmoqda. Tog‘ yonbag‘irlarida er usti va osti suv ta’siri tufayli eroziya, surilma, sel, suffoziya, qirg‘oqlarni qulab tushishi kabi jarayonlarni rivojlanishi keng miqyosda kuzatilmoqda. YOnbag‘irlarda xususan daraxt va butalarning qurilish materiali sifatida qirqilishi, mol boqishni noto‘g‘ri tashkil qilinishi oqibatida o‘t qoplamining degrayaatsiyasi eroziya (har gektarda 5-20 t va undan ko‘p tuproqning yuvilishi) va curilma (har gektarda 3-8 ta) larning jadallashishiga sabab bo‘lmoqda. Natijada yonbag‘irning o‘ydim-chuqurligi oshib, undan xo‘jalikda foydalanishi murakkablashmoqda. Surilma, o‘pirilish, suffoziya va jar eroziyasi sel hodisasi bilan birgalikda majmua holda tabiat majmualarining o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda. Bu hodisa ko‘pincha past tog‘ mintaqasida va tog‘oldining yuqori qismida ustuvor. Lyoss va lyossimon jinslarning tarqalishi eroziya, surilma va sellarning shiddat bilan harakatlanishiga yaxshi sharoit yaratadi. Tipik bedlend shaklini vujudga kelishinisbatan tez muddatlardatarkibtopadi. Natijada lyossli qiya yonbag‘ir o‘rnida kupli parchalangan yangi tabiiy majmua vujudga keladi. 30 Tog‘ va tog‘oldi majmualariniig ekologik-iqtisodiy barqaror rivojlanish muammolari . Tog‘ va tog‘oldi hududlari yagona, bir-biri bilan bogliq tabiiybo‘lganligi uchunmodda va energiya almashuvi va ularning bir tomonlama harakatini hisobga olinsa, ma’lum ma’noda bir butun geotizim deb ham atash imkonini beradi. Tog‘oldimajmualari tog‘ geotizimlari ta’sirida vujudga keladi, shakllanadi va rivojlanadi. SHu qonuniyatni hisobga olinsa tog‘oldi majmualarda bo‘ladigan barcha strukturali-dinamik o‘zgarishlar tog‘larda yuz beradigan tabiiy va antropogen funksional hodisa hamda jarayonlar ta’sir miqyosiga bog‘liq. Konus yoyilmalarida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar: dag‘al jinslar yoki lyossimon yotqiziqlarning qalinligini ortishi yohud kamayishi tog‘ yonbag‘irlarida sodir bo‘ladigan eroziya va sellarning tezkorligiga bog‘liq. Farg‘ona vodiysi konus yoyilmalari etaklarining tuprog‘ida og‘ir metallarning me’yordan bir necha ortiq bo‘lishi past tog‘larning yonbag‘irlarida joylashgan sanoat korxonalari (Qizlqiya, Xaydarkon, Sulyukta va boshq.)ning ishlab chiqarish faoliyati bilan tushuntiriladi. Tog‘oldining quyida joylashgan allyuvial-prolyuvial tekisliklari (Mirzacho‘l, Jizzax, Dalvarzin)da qo‘riq erlarni o‘zlashtirish, ularda ekinlardan muntazam kafolatlangan hosil etishtirish ko‘p hollarda ularning yuqori qismida sug‘orma dehkonchilik faoliyatining xarakteriga bog‘liq. Agarda allyuvial-prolyuvial tekislikning yuqori qismida sug‘orishda me’yoridan ko‘p miqdorda suvdan foydalanilsa gruntning nam o‘tkazish qobiliyati kattaligi tufayli uning quyi qismida oqimning yotiq harakatini sustligi sababli tik ko‘tarilish ustun bo‘la boshlaydi va er betiga yaqinlashadi. Oqibatda namlikning bug‘lanishi hisobiga tuproq sho‘rlanishga beriladi. O‘tgan asrning 80-yilarida Tojikistonning Zafarobod tumanidagi erlar o‘zlashtirilib, sug‘orilganda Mirzacho‘ldagi 50 mingga qo‘rik va qisman sug‘oriladigan er sho‘rlanish jarayonidan katta zarar ko‘rgan. Tog‘ va tog‘oldi majmualarining ekologik-iqtisodiy barqaror rivojlanishi avvalo tabiiy sharoitning qulayligi, tabiatdan foydalanish jarayonining oqilonaligi, ekologik vaziyatning qanoatlanarli holatda bo‘lishligi va bu negizda iqtisodiy 31 ko‘rsatkichlarning yuqoriligi kabi omillarga bog‘liq. Eng muhimi tabiiy resurslardan ilmiy asoslangan holda me’yorida foydalanish, texnogen chiqindilarni atmosfera havosi va suv havzalariga eng kam(ruhsat etilgan) miqdorda chiqarishni ta’minlash, tuproq va o‘simlik qoplamiga og‘ir metallar, neft mahsulotlari, pestitsidlar, radioaktiv moddalar bilan ifloslanishini oldi olingan hamda aholi salomatligi yuqori darajada saqlangan taqdirda ekologik barqarorlikka erishish mumkin. Qulay sog‘lom ekologik vaziyat hududning boy iqtisodiy salohiyatini barqaror rivojlanish yo‘liga solish uchun imkon beradi. Binobarin, barqaror rivojlanish murakkab dinamik tizim, u ko‘p jihatlarni qamrab oladi. Asos sifatida tabiiy sharoit, resurslardan foydalanish holati, ekologik vaziyat yo‘nalishi (aholi salomatligi bilan birgalikda)ni qamrab oladi. Indikator sifatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanshni ko‘rsatish joiz. Odatda sanoat ishlab chiqarishi kuchli rivojlangan hududlarda ekologik vaziyat keskin yoki tang darajada bo‘lishi qayd qilinadi. Bu xol ishlab chiqarish xarakteri, uni zamonaviy, dunyo andozalariga mos keladigan texnologiya bilan ta’minlanganligi, resurslardan foydalanish va atrof muhitni ifoslantirish darajalari, korxonada texnogen chiqindilarning tozalash jihozlarini samaradorligi va boshqa ko‘pgina omillar ta’siri bilan bog‘liq. Sanoat korxonalari tayyor mahsulot ishlab chiqarib, uning egalariga katta daromad keltirishi barchaga ayon. Masalani ikkinchi tomoni shundaki, korxona ishlab chiqarish jarayonida atrof muhitni texnogen chiqindilar bilan ifloslaydi, aholini turli kasalliklarga berilishini kuchaytiradi, mavjud resurslarni qashshoqlanishi va sifatini buzilishiga jiddiy ahamiyat berilmaydi. Korxona ma’muriyati oldida bu go‘yoki ikkinchi darajali, unchalik amaliy ahamiyati yo‘q masala bo‘lib ko‘rinadi. Agarda etkazilayotgan zararlarni pul hisobida hisob-kitob qilib chiqilsa, jami bir yillik zarar shu muddatdagi korxonaning barcha daromadiga yaqinlashib qolsa kerak. Bu muammoga alohida ahamiyat berilishi, chuqur o‘rganilishi va tegishli xulosa ishlab chiqilishi lozim. Gap ishlab chiqarishning atrof muhit holati, resurslar sifati, ekologik vaziyatning murakkablashuvi, aholi salomatligiga etkazayotgan zarari 32 ustida bormoqda. Juda muhim, jiddiy dolzarb masala, uni ijobiy hal qilish ayni muddao. Iqtisodiyotda ham, ishlab chiqarishda ham tashkiliy va rivojlanishni ta’minlovchi takomilashmagan qirralari ko‘p. «Tabiat-xo‘jalik-aholi» tizimida ichki ziddiyatlar va takomillashmagan jihatlarni o‘rganish yo‘li bilan ularni bartaraf qilish asosida optimal taraqqiyot yo‘lini belgilash hamda ishlab chiqarishni barqaror rivojlashirish maqsadga muvofiq. Tog‘ va tog‘oldi majmualarida ekologik-iqtisodiy barqaror rivojlanishning muammolari bisyor. Avvalo ekologik rivojlanishni barqarorlashtirshi lozim, so‘ngra uning negizida iqtisodiy rivojlanishni barqarorlashtirish maqsadga muvofiq. Agarda tog‘ va tog‘oldi majmualarida ekologik-iqtisodiy barqaror rivojlanishga erishilsa, u holda tekislikda shu jihatdagi taraqqiyot barqarorligida ustunlikka etishish oson kechadi 3 . II bob. O‘ZBEKISTONNING TOG‘ VA TOG‘OLDI MINTAQALARINING IJTIMOIY-IQTISODIY TARAQQIYOTDAGI O‘RNI VA ULAR SALOHIYATIDAN FOYDALANISH 2.1. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni Kishilik jamiyatining rivojlanishida tog‘li hududlarning o‘rni beqiyosdir. CHunki insoniyatning dastlabki xo‘jalik faoliyati tog‘li hududlardan boshlangan. Inson jamiyat taraqqiyoti davomida tog‘lardan turli maqsadlarda foydalanib kelgan. Jumladan, inson ilk ibtidoiy jamoa tuzumi davrida tog‘lardan nafaqat oziq- ovqat, kiyim-kechak ehtiyojlarini qondirishda balki tabiatning turli salbiy ta’sirlaridan va turli hildagi yirtqich hayvonlar hujumidan saqlanish maqsadida boshpana sifatida ham foydalanib kelgan. Ayniqsa, X1X asrning oxiri va XX asrning boshlarida g‘arbiy Ev ropa mamlakatlarida ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi va mustamlakachi mamlakatlarning dunyoning turli mintaqalarida bosqinchilik yurishlari davrida tog‘li hududlardan sanoat maqsadlarida foydalanish keskin kuchaygan. 3 3 Рафиқов В.А. Тоғ ва тоғ олди ҳудудларининг экологик – иқтисодий барқарор ривожланиши: муаммолар, ечимлар ва таклифлар // ЎзГЖ VII соезди материаллари, –Т., 2006, 98-б. 33 XX asrning FTT davriga kelib esa tog‘li hududlar yoqilg‘i va mi neral resurslar qazib chiqaruvchi asosiy manbalapra aylandi. CHunonchi, bu davrda yoqilg‘i, qora va pangdor metalluriya, tog‘-kon, sanoati tarmoqlari rivojlandi. Biroq, shu; bilan birga tog‘li hududlarda antropogen ta’sirning kuchayishi tabiiy landshaftlarning o‘zgarishiga ham olib keldi. Tog‘lar bu bebaho boylik, ular har kanday mamlakat yoki mintaqada ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlantirishga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, tog‘li hududlarga ega bo‘lgan mamlakatlarda rudali va noruda konlarning joylashganligi bu erda yoqilg‘i, qora va rangdor metallurgiya, kimyo sanoati, tropik va mo‘‘tadil mintaqaning cho‘l va chalacho‘llar mintaqasida esa sug‘orma dehqonchilikka asoslangan qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini rivojlantirish imkoniyatlarini vujudga keltiradi. Bundan tashqari, murakkab tog‘ relefiga ega bo‘lgan mamlakatlarda er fondi tarkibida shudgor qilinadigan erlarning cheklanganligi bu erda qishloq xo‘jaligi va transport tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirishda turli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Hozirgi kunda jahon mamlakatlarida tog‘lardan turli darajada foydalanilmoqda. Jumladan, iqtisodiyoti rivojlangan industrial-orti mamlakatlarda tog‘lardan xo‘jalik maqsadlarda emas, balki ko‘prok ku rort va dam olish uchun keng foydalanilmoqda. Birgina G‘arbiy Evropaping SHveysariya, Avstriya, Italiya kabi mamlakatlarida ko‘plab turizm va kurort markazlari vujudga kelgan. Ushbu mamlakatlar mineral xom ashyoga bo‘lgan o‘z ehtiyojini Dunyo okeanidan qazib olinayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlardan keltirayotgan import hisobiga qondirmoqda. Natijada, mazkur mamlakatlarda mineral xom ashyoga tayanuvchi sanoat korxonalari (qora va rangdor metallurgiya) dengiz bo‘yi rayonlarida joylashtirilmoqda. YUqori darajada taraqqiy etgan mamlakatlarda esa tog‘ hududlaridan foydalanish tog‘-kon sanoati va qishlok xo‘jaligini rivojlantirish 34 hisobiga amalga oshirilmoqda. Sababi -bu mamlakatlarning iqtisodiyoti tog‘-kon sanoatida qazib olinadigan mineral xom-ashyoga va qishloq xo‘jaligida etishtiriladigan mahsulotlarni chetga eks port qilishga tayanadi. Ushbu mamlakatlarda tog‘ landshaftlariga kishi lar xo‘jalik foliyati ta’sirining kuchayishi x osdir. BMT qarori asosida 2002 yil - “Tog‘ yili” deb qabul q il i ngan. Bunga, eng avvalo, tog‘ mintaqalarida vujudga kelgan ekologik vaziyat, ijtimoiy-iqtisodiy, harbiy-siyosiy va boshqa omillar sabab bo‘ l di. Tog‘ muammolari 1992 yilda Rio- De-Janeyro hamda (2002 y.) Yoxannesburg (Janubiy Afrika Respublikasi) shahrida bo‘lib o‘tgan Birlashgan Millatlar tashkiloti n i n g Umumjaho n sammitida, ya’ni uchrashuvida alohida ko‘rib chiqildi va tog‘ mintaqalarining barqaror ri - vojlanishi g‘oyasi q abul qilindi. Bazi ma’lumotlarga qaraganda, tog‘lar Er yuzinipg 1/4 qi s m i ni egallaydi va bu erda taxmi n an shuncha dun yo aholisi yashaydi. Jumladan, 500-1000 m. dengiz sathidan balandlikda jahon aholi si ning 11-12 foizi, 1000-1500 metr balandlikda 4- 5, 1500-2000 m oralig‘ida 2 va baland t og‘ mintaqalariga 1 foizdan ko‘prog‘i to‘g‘ri keladi. Er sharida asosan tog‘li, ara l ash relef shakli g a ega hamda tekislikdan iborat mamlakat lar bor. Tipik tog‘li davlatlarga Peru, CHili, Boliviya, Tojikiston, Qirg‘izisto n , Arma n iston, Butan, Nepal, Norvegiya, SHveysariya, Efio piya , Keniya va bosh qalarni kiritish mumki n . O‘zbekistonda tog‘lar mamlakat hududi ning taxminan 20 foizi n i egalla y di. Hozirgi ku n da respublikamizda 23 “tog‘li” qishloq tumanla ri uchun maxsus davlat dasturi ishlab chiqilmoqda. B u tumanlar ko‘proq Qashq a dar yo , Surxo n daryo, Jizzax v a N amangan viloyatlariga t egi shli bo‘lib, ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojla n ishida qator muammolar vujudga kelgan. Ma’lumki, tog‘ tushunchasi, odatda, relef shakli, orografik ele ment ma’nosini bildiradi. Bi n obarin, u asosan tabiiy geografiyani n g ob’ekt i sifatida ko‘riladi. Vaholanki, tog‘lar ka t t a ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahami ya tga e g a. 35 SHuning uchun ular iqtisodiy, ijtimoi y va siyosiy geografiyani n g ham muhim ta d qiqot ob’ekt i bo‘lmo g‘ i lozim. Tabiiy geografiyada tog‘larning iq lim hosil qiluvchi va bosh q a xususiyat l ari yaxshi o‘rganilgan. Ayni va q tda ular yirik mineral boyliklarga, rekreatsiya va turistik imkoniyatlarga ega. Biroq, bu salohiyatdan foydalanish ko‘pro q tog‘liklar manfaati uchun emas balki tekislikda yashovchilarga xizmat q il i shi. Umuman olganda esa tog‘ va t e kislik o‘rtasida o‘ziga xos aloqadorlik , “ g eo g rafik konveer” mavjud. A ytish mumkinki, tog‘ borki, tekislik bor va aksincha, tekislik borki tog‘ bor. Ushbu “geojuftliklar” (Alibekov L .A.), nisbiy tushunchalarning mavjudligi dunyoning, insoniyat hayotining butligi, qolaversa, geo grafiya fanining borligini ta’minlaydi. CHunki, agar er yuzi faqag bir relef shaklidan iborat bo‘lganda edi, tabiiy geografik, va iqtisodiy geografik ( h ududiy mehnat taqsimo t i) jarayonlar h am bo‘lmasdi, tabiiy va iqtisodiy rayonlar shakllanmasdi, ularsiz esa geografiyaga ham o‘rin yo‘q. O‘tgan a s rning 20-30 yillarida rus geosiyosatchilari “boquvchi landshaft” g‘ oyasini oldinga surgan edilar. Darhaqiqat, hozirgi ochiq, erkin iqtisodiyotda biror-bir landshaft turi yoki ma’muriy-hududiy tizim boshqalardan ajralgan, natural xo‘jalik ko‘rinishida rivojlana olmaydi. SHu bois ham tog‘ resurslari tekislikda qayta ishlanadi va bu mahsulotlardan tog‘liklar ham foydalanadi. Ammo, bunday aylanma harakat, hamkorlik adolatli va ekologik jihatdan o‘zaro manfaa t li bo‘lmo g‘i lozim. Geografik jihatdan qaraganda tog‘lar n afaqat maydonining nisbatan kichikligi bilan, balki landshaft va xo‘jalik tarmo q larining bir tomo n lamaligi yoki cheklanganligi bo‘yicha ham farq qiladi. Tog‘larda asosan tog‘-kon sanoati, rekreatsiya va turizm, yaylov chorvachilish, t e rassa shaklida qisman lalmikor dehqonchilik, bo g‘ dorchilik rivojlanadi. Tekisliklar esa cho‘l, o‘zlashtirilgan 36 vohalar, o‘rmonzorlar va botqoq l iklardan iborat. Tekislikda transport tizimi, ko‘p tarmo q li qay t a ishlash sanoati va dehqonchilik yaxshi yo‘lga qo‘yilga n . Tog‘ mintaqalarining ijtimoiy (sotsial) geografiyasi yanada o‘zgacha. T o g‘ liklarga xos tanglik, haraka t chanlik, mo‘ljalli va tejamkor bo‘lish, xushyorlik va tadbirkorlik mazkur hudu dd a yashovchilarning ha yo t tarzi, turmush sharoi t i, urf-oda t i, xulq-atvorini belgilab beradi. SHunga o‘xshash mintaqaviy xususiyatlar, bu joylarning betakror sotsial makoni n i (muhitini) yuzaga keltiradi. Tog‘liklar, odatda, jismonan sog‘lom, ixcham, chidamli, chaqqon, tirishqoq, har qanday vaziya t dan ham chiqa oladigan bo‘ladi. Ayni vaqtda, tog‘lar bu erda yashovchilarni “yashiradi”, yaxshi-yomondan saqlaydi, qo‘ri q laydi. SHuning uchun bo‘lsa kerak, olis tog‘ qishloq l arida ilgarigi tillar, shevalar, azaliy udumlar sa q lanib qolgan. Masalan, Zarafsho n daryosining yuqori qismida, hozirgi zamon siv ili zatsiyasi-madaniyatidan uzoqroq joylashgai qishloq d a qadimgi su g‘ d tili sa q lanib qolgan ekan, Surxondaryoning Boysuni, Qurama tog‘larida yashovchilar esa o‘zlarining qadimgi qo‘shiq va raqslari, folklor ansamblari bilan mashhur. Tog‘ mintaqalarida arzon ishchi kuchi ko‘p, ammo dehqonchilik uchun yaro ql i er oz; infrastruktura tizimining yaxshi rivojlanmaganliga, ishlab chiqarishni hududiy tashkil etish imk o niyatlarini ng cheklanganli gi (bu erlarda qishloq va kichik shaharlar tor daryo vodiylari bo‘ylab tasmasimon cho‘zilib yotadi, yoki tog‘ yon-ba g‘ rlariga “yopishib” turadi, iqtisodiyot tarmoq l ari ham yoppasiga emas, orolsimon joylashga n ), o‘ziga xos ijtimoiy va iqtisodiy geografik vaziyatni vujudga keltiradi. Tog‘m i n t aqalari etnik jihatdan ham far qq iladi. SH y bo is , Do g‘ is tonser millat, Tog‘li Badax sho n (Pomir) s e r e latdir. A yni vaqtda tog‘liklarning jango v orlik xususiyatlari n i ham inkor etmaslik ke rak. Marhum domlamiz-profsssor Hamidulla Xasanov p ushtunlarni jahonda tengi yo‘q merganlar deb o‘qitga n edilar. CHindan ham, tog‘ xalqi yo shligidanoq didli, tik tog‘ qoyalari, tor yo‘llarida yurishga odatla n ishadi. Tog‘liklar hamma va q t shoshilib, tez yurishga o‘rganishgan. 37 O‘zimizning sharq urf-odati bo‘yicha tog‘lar mukaddas, ularga diniy mazmun ham beriladi. Qir g‘ izistondagi Sulaymon tog‘i, Arslonbob, Tojikisto n dagi Qizilmozor-bobo, o‘zimizdagi Oqsoq-o t a, Sulton Uvays kabilar qadamjoy, mahalliy xalqlar n ing ziyoratgoxlari, sajdagohlari hisoblanadi. Tog suvi zilol, havosi toza, osmoni musaffo, shundoqqina te p pangizdagi yorqin yuld uzlari charaq l ab turadi. ______________________________ __ Ammo, ko‘pgina jaho n mamlakaglarida ayna n tog‘liklarning yashash darajasi p ast; bu e rda yuzaga kelgan ijtimoiy tanglik, nochorlik kishilarni nihoyatda tejamkor bo‘lishga undaydi, ularni ha v o ba’zan jamiyat uchun xavfli yo‘llarga chorlaydi (gi yo hvandlik ham asosan tog‘ minta qal aridan k e lib chiqqan); oila a’zolarining ko‘payishi bilan ularni boqish orasida gi mu t anosiblik buziladi, dehqonchilik uchun yaroqli er la rning tanqisligi aholining mu t loq ko‘ pligini yuza g a keltiradi. Na ti j a d aishsizlik , g e okriminogen vaziyatning buzilish i ke l ib chiqadi, yo shlarni ng i sh qidirib “pas tg a”, tekislikka tushishi esa tog‘ mintaqalar ining demograf i k vaziyatini ham o‘zgar t iradi. Ayrim davlatlarning chegaralari tog‘ tizmalari orqali o‘tgan. Tur li xil siyosiy vaziyatlarda ular mamlakatning “ s uyangan tog‘ i ”, umurtqa p o g‘ onasi, mustahkam qalqoni, himoyachisi bo‘lib xizma t qiladi. SHu bila n birga hozirgi da v rdagi aksariyag mojarolar, millatlararo kelishmovchiliklar aynan tog‘li hudud l arda kuzatilmoqda (Bolqon yarim oroli, Afg‘oniston, T og‘li Qorabog‘, CHech e ni s ton, Dog‘iston, Janubiy Am e r i kaning ayrim mamlakatlari va h.k.) Bunday joylar xalqaro terrorizmning ham o‘chog‘iga aylangan va bu o‘cho q lar olovi so‘ndirilsa ham yana ancha vaqt tutab turadi. YAxshi geosiyosiy vaziyatda e sa avvallari mamlakat va mintaqalarni ajra t ib, to‘siq bo‘lib turgan tog‘lar endigi sharoi t da ularni bog‘lovchi vazifasini bajarmo q da. Bu borada ayniqsa “xalqaro" yoki mamlakatlararo tog‘ tizmalari muhim ahamiyatga ega. Zero, bu joylarda yirik, sho‘x va s e r s uv daryolar shakllanadi, ulardan birgaliq d a foydala nish esa davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiya jarasni n i rivojlantirishga imkon beradi. 38 YAqi n o‘tmishda o‘zimizning tog‘ hududlarimizda – Toshkent viloyati v a j anubi y mintaqalardagi noxush voqealar tog‘larni harbiy geografik jihatdan o‘rganish n ing zarurligini ko‘rsatib berdi. CHindan ham harbiylarimizni ng tog‘ sharoitida o‘z vazifalar i ni ado etishlarida bun day bilimlar juda as qotadi. Demak, to g‘lar ularning mamlakat hududida qa n day joylashuvi (o‘r tad a, che t da, kengl i k yo ki meredia n yo‘nalishda ), baland-pastligi, qari yoki yoshligi ka t ta iqtis o diy - ij timoiy, siyosiy va geografi k mazmun kasb etadi. Tog‘larning harbiy-strategik ahamiyati ham sir emas, ular o‘zlariniig geologik xususiyatlariga ko‘ra turli xil ma’dan va mineral suvlarga boy. SHuningdek, mamlakatning orografik hola t i uning yagona geosiyosiy tizim shaklida rivojlanishiga ta’sir qiladi. Jumladan, Tojikiston va Qirg‘iziston respublikalari hududiy-siyosiy tuzilishining o‘ziga xosligi ularning janubiy va shimoliy qismlarini baland tog‘ tizmalari orqali ajralib turishi, bu mintaqalarning iqtisodiy va transport geografik o‘rni, tarixiy va ijtimoiy rivojlanishi jihatdan ma’ l um darajada farq qilishi bilan tavsiflanadi. Samarqand n i Amir Temur davlatini n g p oytaxti qilib olinishida ham qisman uning tog‘ etagida joylashganligi, harbiy va geostrategik mavqei sabab bo‘lga n . YUqorida ta’kidlaganimizdek, tog‘ va tekislik bir juft, o‘zaro aloqada; ularning har ikkisini ham ijobiy va salbiy tomonlari mavjud. Ammo, er yuzida yomon joy yo‘q, nodon geograf bor. Binobarin, tog‘ ham yaxshi, tekislik ham, ularning har ikkisi o‘zgacha yaxshi. G eo g raflar bu relef shakllariga bir xil, ya’ni teng, ularni kamsitmasdan qarashadi, ayni vaqtda ularning har xilli g i, turli- tumanligi bu fan ning mohiyat, mazmu n va maqsadi n i aks e tt iradi. Ammo negadir tog‘larga alohida urg‘u beriladi. Masalan, tog‘ asali, tog‘ s p orti, tog‘ turizmi, tog‘ qimizi, tog‘ kasalligi, tog‘ shamoli, to g‘ sa noati, tog‘ yili, tog‘ echkisi, tog‘ yal p izi, tog‘ dasturi va hokazolar bor-u, biro q ularning tekislikka oid aytilishi yo‘q. Asli ni olganda, tog‘ tu shunchasi nisbiy; ehtimol t epalliklar uchun tog‘ bu Everest (Jamolungma) cho‘qqisidir, SH imoliy Evropa, Bel o rus xalqi 39 uchun esa oddiy t e palik ham tog‘dir (YAponiyalik shahar deganda T okioni tushunar ekan) 4 . Tog‘ va tekislik doimo hamkorlikda, tog‘ oralari soylaridan t ekislik foydalanadi, soylarning quyi qismida voha va vohachalar, ularning sig‘imiga mos shahar va xo‘jalik tiplari vujudga keladi. Bunga Farg‘o n a vodiysi yaqqol misol bo‘la oladi. Tog‘lar yirik gidroenergetika ma n baiga ega, ularda qator suv elektr stansiyalari qurilgan. Jumladan, dun yo dagi eng yirik I t aypu GESi ( q uvvati 12 mln.kvt) Braziliya va Paragvay chegarasida barpo etilgan. Vsnesuelladagi Guri GES 10 mln, AQSH n ing Gran Kuli GESi 9,7, Rossiyanin g Sayan-SHush e n GESi 6,3 mln kvt. quvvatga ega. Ular ning barchasi tog‘ hududlarida barpo etilgan. Tog‘larning, ajoyib manzarasi, tog‘ ko‘llari, qor va muzliklari, sharsharalari, g‘orlari, cho‘qqilari, dorivor o‘simliklari va boshqalar kishi e’ t iborini o‘zi g a jalb qiladi. Tog‘ landshafti yilning 4 faslida o‘zgacha go‘zal. Uning jozibali va dilkash ko‘rinishi ayniqsa bahor va yoz oylarida kishiga orom, yaxshi kayfiyat, ko‘tarinki ruh bag‘ishlaydi, ilmiy ijod sohiblari uchun esa yangicha zavqu-shavq, ilhom beradi, fikrni uyg‘otadi va charxlaydi (binobarin, “tog‘larga boq tog‘larga” dib bejiz qo‘shiqda aytilmaydi), Dog‘iston tog‘lari Rasul Gamzatovni, Qirg‘izistonning tog‘li hududi CHingiz Aytmatovning dunyoga mashhur etdi. Tog‘, tog‘ landshaft, uning tik (vertikal) mintaqalarini qiyosiy geografik o‘rganish buyuk nemis olimi L.Gumboldni tabiiy gsofafiyaning asoschisi, Tangri- tog‘ esa P.P.Semenovni “Semenov-Tyanshanskiy” qildi. Qizig‘i shundaki, dunyo avval eniga, so‘ngra bo‘yiga- balandlik va chuqurlik tomon o‘rganila boshlandi, balandlik, ya’ni tog‘lardan keyin kishilar koinot sirlari bilan qiziqishdi. Bunday tadqiqotlar xususan Buyuk geofafik kashfiyotlardan keyin, dunyoning barcha qismlari ochilgandan so‘ng avj oldi. 4 4 Солиев А. Тоғ минтақаларининг иқтисодий ва ижтимоий географияси // Тоғ ва тоғ олди ҳудудларидан фойдаланишнинг географик асослари. –Т.: ЎзМУ, 2001, 86-б. 40 Tog‘liklar tekisliklarni o‘zlashtirishda faol qatnashishdi, ammo bu erda vujudga kelgan ekologik muammolarga ham «sherik» bo‘lishdi. Hozirgi kunda endi ular cho‘llarning “sho‘rini quritishmoqda”. Sobiq sho‘rolar davrida tog‘larda kichik qishloqlar “istiqbolsiz” hisoblanib, ularning aholisi majburan tekisliklarga, urbanizatsiyalashgan hududlarga ko‘chirildi. Ammo ko‘p o‘tmasdan ular yana tog‘ hayotini qumsab kindik qonlari to‘kilgan joylariga qaytishdi. Bir vaqtlar tog‘lar sivilizatsiya markazi bo‘lgan-bunga Markaziy va Janubiy Amerikadagi qadimgi mayya, ink, atsteka madaniyati, Tibet tibbiyoti va boshqalar dalil bo‘lishi mumkin. Qishlok, xo‘jalik ekinlarining dastlabki o‘choqlari ham aynan tropik va subtropik o‘lkalaridagi tog‘ hududlari bo‘lgan (Peru, Meksika, Habashiston va b.) Bizningcha, olamshumul (global) miqyosda taraqqiyot, sivilizatsiya deb atalmish madaniyat yana g‘arbdan sharqqa, shahardan qishloqqa, tekislikdan toqqa ko‘chmoqda. Hozirgi avlod ana shunday o‘zgarishlar boshlanishida yashamoqda. Ta’kidlash joizki, tog‘larning vertikal (tik) mintaqalari faqat tabiiy geografik mazmungagina ega emas; turli xil balandliklarda xo‘jalik turlari va ixtisoslashuvn, kishilarning hayot sh aroit na yashash tarzi ham har xil. Keyingi yillarda sodir bo‘layotgan Er yuzi iqlimidagi o‘zgarishlar, suv toshqinlari kabi tabiiy ofatlar tog‘lar nufuzini yanada oshiradi. Biroq, tog‘lar, tog‘liklar o‘zlarining muammolarini o‘zlari xal etishga qodir emas, ular bu borada yordamga muhtoj va “muammoli hudud” hisoblanadi. Binobarin, tog‘larning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ekologik holatining yaxshilanishi davlatlarning alohida, maxsus mingaqaviy siyosatida ko‘rilishi maqsadga muvofiqdir. 2.2. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalaridagi iqtisodiy salohiyat va hududlarda infratuzilma tizimini rivojlantirish Tog‘ va tog‘oldi mintaqasi sanoat ishlab chpqarish tarixida eng avvalo tog‘- kon sanoatining beshigi sifatida tanilgani ma’lum. Metal (bronza) ishlab chiqarilishiga asos solingan davrlar (miloddan oldingi 1 minginchi yillik)dan 41 boshlab mamlakatimizning tog‘ va tog‘oldihududlari (masalan, CHatqol-Qurama, Hisor kabi tog‘larda dastlabki konlarni o‘zlashtirish asosida primitiv holdagi kichik metal erituvchi o‘choq izlari ko‘plab aniqlangan. O‘z o‘rnida ular, tabiiyki, keyinchalik bu hududlarda turli boshqa sanoat tarmoqlariniig shakllanishi va rivojlanishiga asos bo‘lgan. Aholi joylashishi va moddiy ishlab chiqarish uchun ancha boy tabiiy imkoniyatlarga ega bo‘lganligi tufayli mazkur mintaqada tarixiy davrlardan boshlab Ohangaron, Parkent, Quva, Urgut, Nurota, SHahrisabz, Boysun kabi muhim ishlab chiqarish markazlari shakllangan. Qolaversa, qadimiy Samarkand, Toshkent, CHust, G‘uzor, SHerobod kabi katta va kichik shaharlar ham tog‘ oldiga tutash bo‘lgan hududlarda yuzaga kelgan va rivojlangan. Tog‘ va tog‘oldi mintaqasining O‘zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishidagi hozirgi o‘rni yanada yuqoriroqdir. Qazib chiqarilayotgan ko‘mirning barchasi, turli metal rudalari, kimyoviy minerallar va qurilish materiallarining katta qismi ana shu mintaqa hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Binobarin, u respublika tok-kon sanoatining asosiy maskanidir. Respublika hududining 1/4 qismini egallagan mazkur min taqa O‘zbekiston tog‘-kon sanoati mahsulotlarining 4/5 qismini etkazib bermoqda. Agar iste’molga tayyor bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqaradigan boshqa sanoat tarmoqlari ulushi ham hisoblanadigan bo‘lsa, mintaqaning sanoat rivojlanishidagi hissasining yana yuqori ekanligini tushunib etish qiyin emas. O‘zbekiston tog‘ va tog‘oldi hududlari orasida Surxondaryo viloyatining o‘rni alohidadir. Mutloq balandligi 600 m dan yuqori bo‘lgan hududlar viloyat umumiy maydonining 64 foizini egallaydi. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha respublikada bironta viloyat Surxondaryoga tenglasha olmaydi. Viloyat respublika hududining atigi 4,6 foizini egallagani holida jami tog‘ va tog‘oldi maydonlarining 13,9 foizini tashkil qilishi ham ana shu hulosani tasdiqlaydi. Bu Surxondaryo viloyatining tog‘ va tog‘oldi hududlarining sanoat salohiyati ancha kattaligidan darak beradi. Darhaqiqat, viloyatning asosiy mineral boyliklarining muhim konlari asosan aynan tog‘ va tog‘oldi mintaqasi zaminidan topilgan. Ishga tushirilgan konlar 42 qoshida ko‘plab zamonaviy shahar va shaharchalar faoliyat ko‘rsatmoqda. SHular orasida SHarg‘un- respublikamizning muhim ikkinchi ko‘mirchilar shahridir. Dengiz yuzasidan 1250 m balandda joylashgan va qadimiy ishlab chiqarish hamda madaniyat markazi sifatida tanilgan Boysun esa respublikamizdagi uchinchi ko‘mirchilar shahri maqomiga ham ega bo‘lib bormoqda. Salkam 1000 m mutloq balandlikda Tupalon GESi (quvvati 175 ming kvt.) qurilishi jadal olib borilmoqda. Qo‘hitang tog‘lari etaklarida mustaqillik yillarida Xo‘jaikon tuzni qayta ishlaydigan zamonaviy korxona ishga tushirildi. Hozirgi vaqtda mamlakatning iste’mol tuziga bo‘lgan ehtiyojining asosiy qismi ana shu korxona hisobiga qondirilmoqda. Bular viloyatning tog‘ va tog‘oldi hududlarida hozirgacha barpo qilingan tog‘-kon sanoatining ayrim markazlaridir. Alohida ta’kidlash lozimki, Surxondaryo viloyatining tog‘ va tog‘oldi hududlari o‘rtacha balandligi boshqa viloyatlarning ana shu ko‘rsatkichlariga nisbatan ancha yuqoriligi bilan ham ajralib turadi. Viloyat tog‘lari umumiy maydonining taxminan 1/3 qismini baland tog‘lar (mutloq balandligi 2500 m dan yuqori) egallaydi. SHu sababli, birinchidan hududning mineral resurslarini chuqur o‘rganishga erishilmagan, ikkinchidan, relefning murakkabligi sababli aniqlangan konlarning ko‘pchiligini hali o‘zlashtirish boshlangan emas. Jumladan, kat ta mablag‘lar sarflash talab qilingani uchun ancha yirik Xondiza polimetal konini Buyuk Britaniya kapitali bilan hamkorlikda ishga solishga hozirlik ko‘rilmoqda. Tog‘ va tog‘oldi hududlarida umumiy pastdan - tog‘oldi adirlaridan yuqori - tog‘ mintaqasiga ko‘tarilgan sari sanoatning boshqa tarmoqlari rivojlanishida ham tobora pasayish kuzatiladi. 2.3. Mintaqalarning rekreatsion imkoniyatlari, ulardan foydalanish va istiqbol «Rekreatsiya» so‘zi-sog‘liqni tiklash, dam olish ma’nolarini bildiradi. Rekreatsiya resurslari sayohat, turizm hamda davolanish ma q sadida foydalanish 43 mumkin bo‘lgan tabiat ob ’ektlari d i r. Ularga asosan tog‘ yonbag‘irlari, o‘rmonlar, o‘tloqlar, daryo, ko‘l, dengiz sohillari, mineral bu loq kabilar kiradi. O‘zbekiston hududining janubiy va sharqiy qismlarini tog‘lar tashkil etadi. Bu esa o‘z o‘rnida tog‘ yonbag‘irlarida tabiiy rekreatsiya resurslarining ko‘pligidan dalolat beradi. SHu sababli ham respublikamizning tog‘li mintaqalarida ko‘plab davolash-sog‘lomlashtirish muassasalari joylashtirilgan. Ayniqsa mamlakatimizning sharqiy qismida joylashgan, atrofi tog‘lar bilan o‘ralgan Zarafshon vodiysida ko‘plab dam olish maskanlari, sihatgoxlari bunyod etilgan. Respublikamizning markazida Zarfashon vodiysi joylashgan bo‘lib, uning shimol-sharqi, sharqi va janubi tog‘lar bilan o‘ralgan (Turkiston, Zarafshon, Qoratog‘, Oqtog‘, Ziyoviddin Zirabuloq tog‘lari). Vodiy ma’muriy jihatdan Samarkand, Buxoro va Navoiy viloyatlarini o‘z ichiga oladi. Mintaqada madaniy va tarixiy rekreatsiya resurslari ko‘plab saq l anib qolingan. SHu bois O‘zbekistonga keladigan chet ellik sayoxlarning 40 foizdan ko‘prog‘i bevosita shu min t aqaga to‘g‘ri keladi. Ayni vaqtda bu er tabiiy rekreatsiya resurslariga ham boy. Jumlada n , mintaqada ko‘plab mineral buloq l ar topilga n va ular asosida sa natoriy hamda dam olish uylari tashkil etilgan (Sitorai Moxi Xosa, Og‘aliq, Ibn Sino, Samarkand va boshqalar). Respublikamizni n g Jizzax, Qash q adaryo, Surxondaryo viloyatlari ham tog‘li hududlarga ega bo‘lib, bu erlarda rekreatsiya resurslari ko‘p. Jumladan, Jizzax viloyatining janubiy qismida- Turkiston tizma tog‘lari yonbag‘irlarida qator dam olish va davolanish maskanlari joy lashgan (Xavotog‘, O‘ rikli, Zomin, Baxmal va b . ) . SHuningdek, viloyat hududida Zomin tog‘-o‘rmon, Navoiy viloyatida Nurota tog‘-yong‘oqzor qo‘riqxonalari tashkil etilgan. Qashqadaryo viloyatining shimoli-sharq va sharq tomonlari tog‘lar bilan to‘silgan. Uning bu hududida ko‘plab manzarali joylar mavjud bo‘lib, oromgoh va sihatgohlar qurish uchun imkoniyatlar etarli. Biroq, viloyat aholisi tez sur’atlar 44 bilan o‘sayotgan bo‘lishiga qaramasdan bu erda respublikamiz boshqa minta q alariga nisbatan dam olish va davola nish maskanlari ozroq. Surxondaryo viloyati mamlakatimizni n g eng chekka janubida Ko‘hi t ang, Boysun, Bobotog‘, Hisor tog‘lari oralig‘ida joylashgan. Uning hududiga s ovuq havo massalari kira olmasligi qulay i q lim sharo i ti n i hosil e t gan. Mintaqada ko‘plab shifobaxsh mineral suvlar borligi ani q langan. Ayniqsa , Jayronxona mineral suvi katta ahamiyatga ega. Bu n dan tashqari, Uchqizil suv ombori dam olish uchun qulay imkoniyatlar beradi. Tog‘ yonbag‘irlarida ko‘plab dam olish maskanlari bunyod etilgan. Respublika tog‘li hududlarida mus t aqillik yillari sayo h larning maro q li dam olishlari uchun bir qancha ishlar amalga oshirildi. Bu erlarga t ashrif buyurgan dam oluvchilarga da vlat hamda xususiy dam olish uylari v a pansion a t lar xizma t ko‘rsatmoq d a. O‘zbekiston aholisining dam olish, davolanish, turizm maskanlarining xizmatiga bo‘lgan talabini qondirishda Toshkent viloyatining rekreatsion imkoniyatlari muhim o‘rin tutadi. Viloyat hududining xo‘jalik nuqtai-nazaridan yuqori darajada rivojlanganligi va bu erda injener-qurilish sharoitining har xilligiga qaramasdan uning noyob tabiiy-rekreatsion resurslari va faqat viloyat, balki qo‘shni hududlar aholisini unga bo‘lgan talabini ham qondirishi mumkin. Maydoni 15,6 ming km 2 , aholisi 4,5 milliondan biroz ortiq bo‘lgan Toshkent viloyati geografik o‘rnini ko‘layligi, uning boshqa viloyatlarga nisbatan iqtisodiy, ijtimoiy tomondan tez rivojlanishi, uning viloyatlar orasida alohida mavkega ega bo‘lib qolishida muhim omildir. Viloyatdagi daryolarning keng qayirlari o‘ziga xos madaniy landshaftlari va to‘qaylari bilan; mevazor va yong‘oq va archazorlardan iborat o‘rtacha balandlikdagi tog‘lari va yaylovlar bilan band baland tog‘lari birgalikda o‘ziga xos rekreatsiya mintaqalarini tashkil etadi. Bunda tog‘lar orasida CHirchiq vodiysida qurilgan CHorvoq va Xodjikent suv omborlari, Ohangaron 45 vodiysida bunyod etilgan Angren va Toshkent suv omborlarining, kanallarning va viloyatda juda ham ko‘plab topilgan er osti mineral suvlarining mavqei alohidadir. Iqlimiy jihatdan rekreatsiya uchun eng qulay sharoit viloyatda o‘rtacha balandlikdagi tog‘larining o‘rmon-o‘tloq-dasht mintaqasiga (800-900 metrdan 2500-3000 metr absolyut balandlikdagi hududlarga) to‘g‘ri kelsa, gidrogeologik jihatdan esa cho‘l (0-300 m) va tog‘ oldi cho‘l-dasht va quruq dasht (300-1200 m) mintaqalariga to‘g‘ri keladi. Viloyat tabiiy-rekreatsion resurslaridan rekreatsiya nuqtai-nazaridan quyidagi 4 ta yo‘nalishda foydalanish mumkin. Bular aholini sog‘lomlashtirishda, sportda, tabiatni o‘rganishda va aholini davolashda muhim hisoblanadi. Toshkent viloyati tabiiy -rekreatsiya resurslarini tahlili asosida uning CHirchiqhavzasi qismida CHirchiq-Pargos. Xumson-Oqtosh, CHimyon-Beldersoy, Burchmulla-Nanay, Oqsoqota-Parkent kabi rekreatsiya mintaqalarini ajratish mumkin. Ular ichida rekreatsiya nuqtai-nazaridan eng qulayi CHirchiq vodiysining o‘rta va yuqori qismida ajratilgan Xumson-Oqtosh, CHimyon-Beldirsoy va Burchmulla-Nanaymintaqalaridir. Quyida ular haqida qisqacha ma’lumot berishga harakat qilib ko‘ramiz. Xumson-Oqtosh mintaqasi. Bunda rekreatsiya uchun eng ahamiyatlisi Xumson qishlog‘idir. U Ugom tizmasi g‘arbiy chekkasining janubiy-sharqiy yonbag‘rilarida, Korjontog‘ning janubiy yonbag‘rida, Ugom daryosi bo‘yida joylashgan bo‘lib, maydoni 15 ming gektar, aholisi 3, 3 ming kishini tashkil etadi. Aholisi asosan o‘zbeklardan tashkil topgan bu qishloq 800-1000 m absolyut balandliklapda joylashgan. Xumson-Oqtosh mintaqasining o‘ziga xos takrorlanmas landshaftlari, iqlimi, etnik xususiyatlari mintaqada atrof- muhitni ifloslantiruvchi sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalarining yo‘qligi va respublikamiz poytaxti Toshkent shahriga yaqin joylashganligi (60-90 km) uning hududini rekreatsion mintaqasi deb tan olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xumson-O q tosh mintaqa sida may-sentyabr oylari oralig‘i turistik mavsum hisoblanadi. Bu davrda 46 Xumsonda 10 000, butun mintaqa h uddida esa 120 000 gacha aholi dam olishi, sayr- sayyohat, qilishi davolanishi mumkin va bu davrda ular alpinizm, trekking (ko‘p kunlik sayr-sayyohat), rafting (Ug om daryosida oqim bo‘ylab suzish), otda sayr qilish, bali q ovlash bilan shug‘ullanishlari, undan tashqari yil davomida faoliya t ko‘rsatadigan «Xumson», «Oqtosh» sanatoriylarida, «Xumson-buloq» dam olish uyida va shularga o‘xshash ko‘plab davlat va shaxsiy dam olish maskanlarida xordi q chi q arib, davolanishlari mumkin. Burchmulla-Nanay mintaqa si. Bu mintaqa o‘z ichiga CHorvoq suv omborining janubi-sharqida, Piskom va Ko‘ksu tizmalarining eng chekka g‘ arbiy tarmo q lari etaklarida joylashgan, absolyut balandligi 900-1000 m atrofida bo‘lgan Burchmulla, YAkkatut, YAngiko‘r g‘ on, YUsupxona, Bo g‘ iston, Nanay kabi qishloqlarni va ular orasidagi hududlarni o‘z ichiga oladi. Bu mintaqa da rekreatsiya nuktai-nazaridan eng ahamiyatlisi Burchmulla q ishlo g‘ i bo‘lib, uning maydoni 15000 gektar, aholisi 4,1 ming kishi bo‘lib, asosan etnik tojiklardan tashkil topgan. Burchmulla va uning atrofida dam oluvchilarni jalb qiladigan ob’ektlarga (maskanlarga) Ko‘lsoy darasini, Ohotnichiy cho‘qqisini, Ko‘ksuv vodiysini, CHorvo q suv omborini kiritish mumkin. Bu maskanlarda dam oluvchilar h ozirgi kunda CHorvoq suv omborida cho‘milishlari, ko‘p kunlik va bir kunlik sayr-sayyohat uyushtirishlari, qadamjoylarni ziyorat qilishlari, otda sayr uyushtirishlari, alpinizm, baliq ovlash bilan shug‘ullanishlari, shaxsiy sektorga q arashli oromgox l arda va «Oltin yombi» dam olish uyida xordiq chiqarishlari mumkin. Burchmulla-Nanayga kelayotgan sayyoh larning 80uyushmagan foizi poytaxt aholisidir. CHegara rejimi, xizmat ko‘rsatishning talab darajasida emasligi ko‘plab chet elliklarni bu mintaqa ga dam olishga jalb qilish imkonini bermaydi. Hozirgi kunda Burchmulla-Nanay mintaqas ida mavsumda 100-150 ming atrofida aholi dam olmo q da. Kelajakda ularning sonini, yu q orida keltirilgan muammolar ijobiy hal qilinsa, 350 ming kishiga etkazish mumkin. Bu yana toza havo, Quyosh nuri, suv va dorivor o‘simliklardan foydalanib davolash punktlarini tashkil q ilishni, 47 CHorvo q suv ombori bo‘yida plyajlarni, tibbiy va qutqa r uv xizmatini talab darajasiga keltirishni ta q azo qiladi. CHimyon-Beldirsoy rekreatsiya mintaqasi. Ugom-CHot q ol milliy parki tarkibida bo‘lib, uning ichida rekreatsiya uchun eng ahamiyatlisi CHimyon q ishlo g‘ i bo‘lib, u poytaxt Toshkent shahridan 80 km shimoliy shar q da, CHorvo q suz omboridan 12 km janubda. CHot q ol tog‘ tizmasining dengiz sathidan 1600 metr baland q ismida joylashgan. CHimyon qishlog‘i uni o‘rab turgan tog‘lari bilan sarguzashtli turizm ishqibozlarini o‘ziga jalb q iladi. Mintaqa ning Toshkent shahriga yaqinligi, unda atrof- muhitni ifloslantiruvchi sanoat korxonalarining yo‘qligi, iqlimining yilning hamma fasllarida ham qulayligi (yumshoqligi), umuman tabiatining maftunkorligi, xilma- xilligi, tabiiy resurslarga boyligi, aholisini, madaniyati va urf - odatlari bu mintaqada na faqat turizimni balki, ekoturizmni ham rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochib beradi. CHimyon-Beldirsoy biz yuqorida tahlil qilgan mintaqalardan sport-turistik infratuzilmani yaxshi yo‘lga qo‘yilganiligi bilan ajralib turadi. SHunnng uchun unda dam oluvchilar soni yoz mavsumida xaftaning ish kunlarida har kuni 3000 taga, yakshanbada esa 10 000 tagacha, qishda esa dam olish kunlari 5000 tagacha etadi. Agar mintaqada dam oluvchilar, davolanuvchilar uchun hamma imkoniyatlar yaratilsa unga tashrif buyuruvchilar soni yil davomida 350 mingtagacha etishi mumkin. Hozir CHimyonda mehmonxona restoran, 2 ta osma yo‘l, chang‘i uchish trassalari ishlab turibdi, CHimyon yaqinidagi Beldersoyda esa jahon standa rtlariga javob bera dgan chang‘i uchish trassasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Molguzar tizmasi janubiy Tyanshan tizimiga kiruvchi Turkiston tizmasining eng shimolgy - g‘arbiy tarmog‘i bo‘lib Mirzacho‘lning janubida joylashgan. Molguzar tizmasi shimoliy yonbag‘ri tog‘ va tog‘ oldi tekisligi 390, 301 va 400 shimoliy kengliklar oralig‘ini, 680 sharqiy uzunlik atrofini o‘z ichiga oladi. Tizma Sangzor daryosi havzasining shimoliy suvayirg‘ichi hisoblanadi. SHarqda 48 Go‘ralash davonidan (2710 m) shimoliy - g‘arbda Amir Temur darvozasigacha (Ilon o‘tdi darasi) davom etadi. Molguzar tizmasi g‘arbdan (900m) sharqqa tomon ko‘tarilib boradi, eng baland nuqtasi SHo‘rbel davoni (2621m) deyarli tizmaningmarkaziga to‘g‘ri keladi. Tizma o‘rta qismidan sharqqa tomon yana pasaya boshlaydi. Ma’muriy jihatdan Molguzar tizmasi Jizzax viloyatining qisman G‘alla orol tumani hududi, hamda Jizzax tumanining janubiy qismidan, Zomin tumanning g‘arbiy qismidan va Zarbdor tumanining bir qismidan iborat. Molguzar tizmasi shimoliy yonbag‘ridagi tog‘ va tog‘oldi tekisliklari shimoldan janubga 35 km ga, g‘arbdan sharqqa 65 km ga cho‘zilgan, hududning umumiy maydoni 2 ming kvadrat kilometrdan ortiq. Molguzar tizmasi rekratsion resurslariga boy hudud. Molguzar tizmasi tog‘ yonbag‘rlari tabiatining benixoya go‘zalligi, havosining o‘ta sofligi, archazorlari, tog‘ yonbag‘rlardaligi bog‘lariso‘lim maskanlari, buloqlari, qadimiy obidalari, g‘orlari, bilan ko‘zga tashlanadi. Ular sayyohlik yo‘nalishlarini ochishga, dam olish mintaqalari barpo etish, alpinizmni rivojlantirish uchun juda qulay imkoniyatlarni yaratishga samarali xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida Molguzar tizmasining ichki imkoniyatlaridan kelib chiqib, mashxur kurortlardan qolishmaydigan ajoyib dam olish maskanlarini tashkil etish asosiy masala bo‘lib qolmoqda. Buni avvalo ilmiy izlanishlar va kuzatuvlar asosidagina hal qilish mumkin. Ekologik inqiroz kuchayib borayotgan bir paytda odamlarning salomatligini mustahkamlash uchun sanatoriy- profilaktoriylar, dam olish uylari va pansionatlar, bolalar oromgohlarini sonini avvalo mahalliy rekreatsiya resurslari hisobiga oshirib borish nazarda tutilmoqda. Hozirgi vaqtda Molguzar tog‘ tizmasida bir necha iqlimiy va davolanish maskanlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Jizzax o‘rmon xo‘jaligi hududlari, soylardagi sharsharalar, qirlar bag‘ridagi yuzlab buloqlar, sahiy tabiatning o‘ziga xos ne’matidir. Zomin o‘rmon xo‘jaligiga qarashli o‘rmonlar (archazorlar, bodomzorlar, butazorlar), Zomin tog‘ o‘rmon 49 qo‘riqxonasining g‘arbiy uchastkalari, u erdagi soylar, oqar suvlar natijasida paydo bo‘lgan ajoyib g‘aroyib relef shakllari, ulkan morena toshlariko‘plab g‘orlarhaqiqiy tabiiy muzeylardir. Molguzar tizmasi shimoliy yonbag‘rilarida 30 dan ortiq shifobaxsh o‘simliklar, oq tirnoqli ayiq, yovvoyi cho‘chqa, bo‘rsik, olkor(tog‘ echkisi) jayra kabi hayvonlar, qora turna, burundiq, tuvaloq, tus tovuq, kabi qushlarning 150 dan ortiq turlarimavjud. Jizzax Milliy bog‘ida o‘rmon xo‘jaligi ilmiytekshirish institutning Kulsoy tayanch punkti, “Zomin” sanagoriyasi, o‘ndan ortiq dam olish maskanlari joylashgan. Molguzar tizmasining shimoliy yonbag‘rlarida bir necha g‘orlar mavjudki, ular hali deyarli o‘rganilmagan. Pishog‘orsoyning yuqori qismida ohaktosh qatlamlarida Pishog‘or g‘ori hosil bo‘lgan. Mahalliy havaskor o‘lkashunoslar Pishog‘or g‘orining birinchi zali 300 metr, zalning balandligi 10-12 metr, eni esa 8-10 metr ekanligini aniqlaganlar. G‘or ichidagi tosh o‘choqlar, yozuv va tasvirlar hali o‘rganilganicha yo‘q. Molguzar tizmasi shimoliy tog‘ yonbag‘rlarida ko‘plab ziyoratgohlar mavjud. Ko‘p yillik archayong‘oq va boshqa g‘orlar kabi karst shakllari, ba’zi kishilarning qabrlari shunday ziyoratgohlar hisoblanadi. SHu singari ziyoratgohlarga Ravotsoy irmog‘i bo‘lgan Ko‘rpasoy bo‘yidagi Parpi ota ziyoratgohini Molguzar tog‘ining yuqori qismidagi Molguzar ota ziyoratgohini, Uchqizlar qishlogi yonidagi tebranma ulkan toshlarni va boshqalarni kiritishimiz mumkin. Molguzar tizmasining shimol yonbag‘rlariga eng ko‘p dam olish maskanlari Zominsoy daryosining yuqori qismida joylashgan. Zominsoy va Ettikechuvsuvsoylari bo‘yida yog‘in nisbatan mo‘l, bug‘lanish kam, sof va salqin sharoit, tog‘ o‘rmonlar keng tarkalgan, toza shifobaxsh havo, rekreatsion resurslardan foydalanishga katta imkoniyatlar yaratilgan. Bu erda sharshara dam olish maskani, Buxoroi-sharif ponsionati, Mirzashirki ponsionati, O‘rikli ponsionati, Qashqasuv ponsionati, ettita o‘quvchilar va bolalar oromgoxlari joylashgan. Ular har yili minglab kishilarga xizmat 50 ko‘rsatmoqda. SHuknngdek bumaskanda onalar va bolalar sog‘ligini tiklash Zomin Respublika sanatoriyasi mavjud. Molguzar tizmasining g‘arbiy qismida Ravotsoyga kelib quyiluvchi Uobsoy bo‘yida ham to‘rtta bolalar oromgohlari mavjud. Uobsoyning eng yuqori qismida “Bo‘ston” bolalar oromgohi qurilmoqda. “Paxtakor” bolalar oromgohi, eng quyi qismida Jizzax Davlat Pedagogika Institutiga qarashli “Bobur” bolalar oromgohi bor. Bu oromgohlarda h am h ar yili minglab o‘ q uvchilar dam oladilar va so g‘ liklar i n i tiklaydilar. O‘zbekiston tog‘ va tog‘oldi mintaqalari nihoyatda kattta ekoturistik salohiyatlari bilan Markaziy Osiyo davlatlari ichida alohida ajralib turadi. O‘zbekistonda 60 dan ortiq inson salomatligi uchun zarur mineral suv maskanlari aniq l angan. Samar q and viloyati tog‘li hududlari h ilma xil sayyohlik obe ktlap g aboy. Mintaqaning g e ografik o‘rniga ko‘ra janub v a shimoli-sharq va g‘arbiy tomonlari n ing tog‘ va tog‘liklardan iboratligi (shimolda O q tog‘, Qoratog‘, G‘o‘bdin, janubda CHa q likalon, Qorate p a, Ziyovuddin, Zirabuloq) t og‘ turizmini tashkil etishda ahamiyatlidir. Bu o‘ziga xos tabiiy va landshaft rekreatsiya resurslarining vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. Mintaqada yog‘in va issiqlikning taqsimlanishi birmuncha o‘zgaruvchan bo‘lib, tog‘li va tekislik qismida yog‘in 300-450 mm., sharqiy va janubi-sharqiy qismlarida o‘rtacha 650-850 mm ga etadi. SHu sababdan Samarqand viloyati tog‘ va tog‘oldi mintaqasi iqlimining o‘ziga xosligi uning bahor va yoz oylarida mavsumiy sayyohlikni tashkil etish va rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Samarkand viloyatining gidrologik yodgorliklari, jumladan, tog‘ etaklari va tog‘ oralig‘i soylarida hosil bo‘lgan tabiat manzaralari, ya’ni tog‘ shakllari, chuqurliklar, g‘orlar, buloqlar, chashma suvlari va hokazolar mintaqa turizmi imkoniyatlarini oshiradi. SHuningdek, viloyatdagi mavjud shifobaxsh va tibbiyot 51 kabi sohalarda keng foydalapiladigan buloq, chashma suvlari va balchiqlar aholi sog‘lig‘ini tiklash, sog‘lomlashtirish hamda dam olish uchun qulay sharoit yaratadi. Bunday maskanlar viloyatning Urgut, Samarqand, Nurobod va boshqa tumanlari tog‘ va tog‘oldi hududlarida mavjud bo‘lib, ulardan turizm maqsadida foydalanish imkoniyatlari yuqoridir. Omonqo‘ton maskani tabiatning o‘ziga xosligi, yog‘in miqdorini (Omonqo‘tonda 750-800 mm, Samarqand shahrida esa 320-340 mm) vohaning boshqa joylaridan farq qilishi o‘simlik dunyosining xilma xilligini taminlaydi. Ana shu xususiyatlarni e’tiborga olgan holda 1887 yilda maydoni 2158 gektar bo‘lgan sun’iy o‘rmonzorlar barpo etil gan. Bugungi kunda sayyohlarga Omonqo‘ton havzasidagi o‘rmonzorlarni ko‘rsatish uchun qulay sharoitlar yaratish, maxsus yo‘lakchalar qurish lo zim. Mintaqa tog‘ va tog‘oldi hududlari nihoyatda o‘simlik dunyosiga boy Jumladan, rang-barang o‘simliklar (yong‘oq, olma, tog‘olcha, archazorlar va boshqalar) Omonqo‘ton o‘rmonlari o‘ziga xos landshaft shakllarini vu judga keltiradi. Ushbu hudud iqlim va o‘simlik dunyosining o‘ziga xosli gi bu joyda ko‘plab dam olish mintaqalari, oromgohlar qurish imkoniyatini bergan. Samarqand viloyatida bundan tashqari, Ohalik tog‘ o‘rmon dam olish mintaqalari mavjud; bu erdagi dam olish uylari - «YOshlik» turistik bazasi va boshqalar bevosita qulay iqlimiy, landshaft hamda go‘zal tabiati, ya’ni ekoturistik imkoniyatlari bilan hududda mavsumiy dam olish maskanlarining joylanishiga sabab bo‘lgan. CHaqlilqalon tog‘larida noyob tabiat yodgorliklari keng tarqalgan. Bu erda yura davrida yashagan chig‘anoqlarning toshga aylanib qolgan skletlari yaxshi saqlanib qolgan. Mazkur joy dunyo bo‘yicha yagona qo‘riqxonalardan hisoblanadi. G‘orlar va turli shakldagi toshlar, supasimon tekisliklar, o‘tkir cho‘qqilar, jimjimador zinapoyalar va bo shqalar geomorfologik yodgorliklar sirasiga kiradi. CHaqlilqalon tog‘larida mashhur karst g‘orlaridan ikkitasi - Lev va Kelsi g‘orlari 52 mavjud. Lev g‘ori Omonqo‘tonning Bulbulzor soyida joylashgan bo‘lib, bu g‘orda bundan 40-50 ming yil avval tosh asrida odamlar yashagan. Tabiiyki, g‘orning hozirgi ko‘rinishi sayyohlar uchun katta taasurot qoldirmasligi mumkin. Binobarin, uni qiziqarli nomoyish etish uchun g‘or atroflarini tartibga solish va tosh asriga mos ko‘rinishlar, ibtidoiy odamlar hayotini tasvirlovchi rasmlar, haykallar yaratish zarur. K e l s i shaxta g‘ ori ukrai n alik olimlar tomonidan 1980 y ilda topilgan ed i . Bu g‘orning chuqurligi 800 metr dan oshadi va bu jihatdan u dunyoda 3 o‘rinda turadi. G‘orning alpinizm bilan shu g‘ ullanuvchi sayyohlarn iq izi q tirishi shubhasizdir. Agarda bu g‘ or bo‘yicha materiallar to‘nlanib reklama q ilinsa, sayyohlarning oqimini yanada ko‘paytirish mumkin. SHuningdek, Kamargaro n , Vaxashti, G‘us q ishloqlari ustida gi o‘ta tik cho‘ qq i tizmalar, chu q ur daralar, turli shaklga o‘ xshash toshlar, cho‘non shaklidagi qoyatoshlar marshrut va ekskursiyalarni boyitadi. CHa q ilqalon tog‘lari gi drologik yod go rliklarga boy; bu erda shifo baxsh buloqlar, go‘zal sharsharalar, g‘ or suvlari va ajoyib ko‘llar bor. Kelsi va Lev g‘orlaridagi karst buloq suvlari, Qaynar buloq, Rohat buloq, Muz buloq va Alvasti ko‘llari, G‘ussoy, Kamangaron soylaridagi sharsharalarni sayyohlik marshrutlariga kiritish maqsadga muvofiq d ir. Zarafshon daryosining yuqori qismida g i qadimiy R obotxo‘ja suv ayirg‘ichi, uzoq o‘tmishda q urilgan Dar g‘ om va Eski Tuyatortar kanallari ham sayyohlar qiziqishini ort t iradi. Bunday joylar n i reklama qilish va qiz i qtir i sh orqali say yo hlarni keng j al b qilish mumkin. O‘rta Zarafshon hududida quyidagi rekreatsion hududlar ajratiladi 5 : 1. 2. 3. 5 5 Отақулов П., Ҳолиқов Р. Фарғона вилояти ҳудудини рекреацион географик баҳолаш тамойиллари // ЎзГЖ VII соезди материаллари, –Т., 2006, 100-б. 53 Rekreatsion tizimlar tashkil etish va ulardan unumli foydalanishda rekreatsion hududlarning tabiiy va resurs salohiyatini o‘rganishdan tashqari uning iqtisodiy tomonlari ham muhim ahamiyatga egadir. Bu birinchi navbatda dam oluvchilar oziq-ovqat mahsulotlari, transport, maishiy xizmat ko‘rsatish kabi servislarni hisobga olishni taqozo etadi. Masalan, rekreatsion hududlarni oziq- ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashga bog‘liq sarf xarajatlarni ortib borishini ko‘rishimiz mumkin (2-jadval). YUqoridagi ma’lumotlarga asoslanib dam oluvchilarni oziq-ovqat mahsulotlariga ehtiyojini qondirishda transportlardan foydalanish muammolarini ham o‘rganib chiqiladi. Rekreatsion hududlardan foydalanishda dam oluvchilarni nafaqat oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash, balki transport bilan ta’minlash muammosi ham ma’lum echimni talab etadi, chunki qisqa kunli (1-2 kun) dam oluvchilarni o‘zlari bilan olgan mahsulotlari etarli bo‘lishi mumkin. Lekin xafta yoki aytaylik 10 kunlik muddatga kelib dam oluvchilarni albatta yangi mahsulotlarga ehtiyoji bo‘ladi. SHuning bilan 2-jadval Rekreatsion hududlarni oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabini iqtisodiy ko‘rsatkichlari 6 Oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talab Tannarx ko‘rsatkichi, % Ba h olash ko‘rsatkichi 1. Talab yo‘q (mahalliy manbalar mavjud) - 0 2. J uda kam talab 1-5 1 3. Talab katta emas 5-10 2 4. Talab katta 10-20 3 5. Talab juda katta 20< 4 birga transport kutish, yo‘ldagi transport almashtirish yoki noqulay meteorologik holatlarda transportda yurish noqulayligi ham bo‘lishi mumkin. Bunday vaziyatni quyidagicha baholash mumkin: { T = T1 + T2 + TZ 6 6 Манба: Ўша жой, 100-б. 54 Bu erda T1 - rekreatsion hududlarga borish va kelish uchun ketgan vaqt, T2 - transportlarni almashtirish bilan bog‘liq noqulayliklar, TZ - noqulay meteorologik va boshqa holatlarda transport qatnovini qiyinlashuvi. Noqulay meteorologik holatlarda va ba’zan dam oluvchilarning soni ko‘pligi. o‘tuvchan: chegaralarning mavjudligi ham dam olish bilan bog‘liq xarajatlarni orttirib yuborishi mumkin. SHuning uchun Farg‘ona viloyati aholisining turli kasb va yoshdagi guruhlari o‘z rekreatsion ehtiyojlarini qondirishda shaharlar yaqinidagi 5-10 km radiusdagi qisqa vaqtli dam olish maskanlaridan foydalanmoqdalar. Aynan shunday hududlarga tushayoggan rekretsion yuklama esa ekologi k tibbiy-gigienik me’yorlardan ancha yuqoridir. Bu esa birinchi navbatda ana shunday rekreatsion hududlarda servisni yuqori darajada tashkil etishni taqozo etadi. 55

O’RTA ZARAFSHON TOG’ VA TOG’OLDI TEKISLIK GEOKOMPLEKSLARINING IQTISODIY SALOHIYATI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI MUNDARIJA KIRISH.......................................................................................... 3 I bob. TOG‘ VA TOG‘OLDI MINTAQALARI GEOTIZIMLARINI O‘RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI................................................................................ 1.1. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalari: shakllanishi hamda geomorfologik xususiyatlari....................................................... 1.2. To g‘ va tekislik geotizimlarining o‘zaro bog‘liqligi............... 1.3. Tog‘ va tog‘oldi hududlarining ekologik – iqtisodiy barqaror rivojlanishidagi muammolar..................................... II bob. O‘RTA ZARAFSHONNING TOG‘ VA TOG‘OLDI MINTAQALARINING IJTIMOIY-IQTISODIY TARAQQIYOTDAGI O‘RNI VA ULAR SALOHIYATIDAN FOYDALANISH..................................................................... 2.1. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni........................................................................ 2.2. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalaridagi iqtisodiy salohiyat va hududlarda infratuzilma tizimini rivojlantirish........... 2.3. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalarning rekreatsion imkoniyatlari, ulardan foydalanish va istiqbol............................................... III bob. O‘RTA ZARAFSHONNING TOG‘ VA TOG‘OLDI MINTAQALARIDAGI ANTROPOGEN O‘ZGARISHLAR, GEOEKOLOGIK MUAMMOLAR VA OPTIMALLASHTIRISH 3.1. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalariga antropogen ta’sir: sabab va oqibatlari...................................................................................... 3.2. Tog‘ va tog‘oldi mintaqalaridagi tabiiy – antropogen jarayonlar va ularni optimallashtirish masalalari .............. XULOSA.............................. ...................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................. 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda jahonda aholi va xalq xo’jaligi tarmoqlarining yer resurslariga bo’lgan extiyojlarini ta’minlash maqsadida yangi yerlarni o’zlashtirish, o’zlashtirilgan yerlardan yanada intensiv foydalanish jarayoni kuchaymoqda. Bu esa yer fondi tabiiy-landshaft tarkibining o’zgarishi, biologik xilma-xillikni pasayishi va uning tashqi antropogen bosim ostida qolib optimal holatini buzilishiga olib kelmoqda. BMTning 2030 yilgacha barqaror rivojlanish bo’yicha dasturida “Quruqlik ekosistemalarini muhofaza qilish va tiklash, ulardan oqilona foydalanish, o’rmonlarni ratsional boshqarish, cho’llanishga qarshi kurashish, yerlarning degradatsiyasini to’xtatish va biologik xilma-xillik yo’qolishining oldini olish” bo’yicha vazifalari belgilangan 1 . Mazkur vazifalar ayniqsa yer resurslari miqdori cheklangan mintaqalarda yerlardan oqilona foydalanish bo’yicha tadqiqotlarni taqozo etadi. Dunyoda mazkur yo’nalishdagi tadqiqotlarga, ayniqsa, yerlardan barqaror rivojlanish tamoyillariga mos holda foydalanish, yer resurslarining tabiiy landshaft tarkibini o’zgarishi bo’yicha gomogen guruxlarga ajratish, antropogen bosim ko’rsatkichlarini xisoblash, hududlarning ekologik-xo’jalik muvozanati baholash orqali resurslardan oqilona foydalanishga ustuvor ahamiyat berilmoqda. Shuningdek, landshaftshunoslik va yer tuzish sohalari o’rtasida o’zaro bog’liqlikni e’tiborga olib, yerdan foydalanish turlarini, imkon darajasida tabiiy-landshaft talabidan kelib chiqib belgilash, landshaftli rejalashtirish tamoyillaridan foydalanish muhim hisoblanadi. 1 Повестки дня в облaсти устойчивого рaзвития нa период до 2030 годa // Электронный доступ: http:// www.uz/undp/org/content/uzbekistan.ru 2

L andshaft komplekaslari tadqiqotlarini zamonaviy metodlarga tayangan holda olib borish hamda uning mavjud imkoniyatlarini tahlil qilgan holda baholash, mavjud muammolarini aniqlash va ularni ilmiy asosda hal etish yo’llarini ishlab chiqishni taqazo etadi. Respublikamizda har bir mintaqa yer fondini toifalarga ajratishda, qishloq ho’jaligi yer turlarini belgilashda va ekin maydonlari tarkibini aniqlashda joyning tabiiy-landshaft xususiyatlarini xisobga olish hamda yerdan foydalanish samaradorligini oshirish bo’yicha qator islohotlar amalga oshirilmoqda va sezilarli ijobiy natijalarga erishilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 31 maydagi PF-5065-son «Yerlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish borasida nazoratni kuchaytirish, geodeziya va kartografiya faoliyatini takomillashtirish, davlat kadastrlari yuritishni tartibga solish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmonida barqarorlikni ta’minlovchi hududiy dasturlarni yer bilan bog’liq bandlarini ishlab chiqish bugungi kundagi dolzarb vazifalardan biri sifatida belgilab berilgan. Xo’jalikni hududiy tashkil etuvchi hamda barqaror rivojlanishni ta’minlashga yo’naltirilgan tadqiqot ishlarini olib borish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 7 sentyabrdagi PF-6061- son “Yer hisobi va davlat kadastrlarini yuritish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni va 2021 yil 24 fevraldagi PQ-5006-son “Qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlardan foydalanish va muhofaza qilish tizimini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilab berilgan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya ishii muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Zarafshon havzasi bo’yicha kompleks tabiiy geografik tadqiqotlar L.N.Babushkin, N.A.Kogay, A.S.Saidov, P.Baratov, L.A.Alibekov, A.A.Abdulqosimov, N.I.Sabitova, A.R.Raxmatullaev, X.J.Jo’raqulov, Yu.H.Abduraxmonova, B.A.Meliev, va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan. Landshaftlarni xo’jalik maqsadlarida tadqiq etishda xorijiy 3

olimlardan T.V.Zvonkova, D.A.Rodionov, B.YA.Fedunuk, I.YU.Kotorgin, I.V.Orlova, A.A.Kashin, respublikamiz olimlaridan L.N.Babushkin, N.A.Kogay, Z.M.Akramov, SH.Ergashov, I.Xasanov, P.G’ulomov, B.B.Eshquvvatov va boshqalar shug’ullanishgan. Dissertatsiya ishining tadqiqot obekti va predmeti. Tadqiqot ob’ekti sifatida O’rta Zarafshon havzasidagi tog’ va tog’oldi geokomplekslari hisoblanadi. Tadqiqot predmeti - O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining iqtisodiy salohiyati hamda ularning geoekologik muammolari optimallashtirish masalalari tashkil etadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining iqtisodiy salohiyati hamda ularning geoekologik muammolari optimallashtirish masalalar bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat . Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilanadi: - O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotdagi roli nuqtai nazaridan tahlil qilish; - O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining balandlik tabaqalanishi va uni vujudga keltiruvchi omillarni tahlil qilish; - O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining geoekoloik muammolari va uni vujudga keltiruvchi omillarni tahlil qilish; - tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining iqtisodiy salohiyati va geoekologik muammolarini GIS dasturlarida kartalarini yaratish. Tadqiqot usullari. Tadqiqot ni bajarishda dala-tadqiqot, qiyoslash, kartografik, aerokosmik, matematik, statistik tahlil, sistematik, geoinformatsion tizimlar yordamida kartalashtirish kabi metodlardan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistrlik dissertatsiya ishida 1) O’rta Zarafshon havzasi landshaft komplekslarining balandlik tabaqalanish dinamikasi tadqiq qilindi; 2) O’rta Zarafshon tog’ va tog’oldi landshaft komplekslarining funktsional- dinamik xususiyatidan kelib chiqib, ularning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyati qishloq xo’jaligi uchun baholangan; 4

3) 4) Tadqiqotning asosiy masalalari va fazalari. Tadqiqotda landshaftlardagi dinamik jarayonlar hamda ularni prognoz qilish, xo’jalik maqsadlarida tahlil qilish, geoekologik vaziyatini monitoring qilib borishda tadqiqot natijalari muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, tuzilgan landshaft kartalaridan yerlarni kadastrini o‘tkazishda foydalanish mumkin. Zamonaviy metodlar asosida landshaftlardan oqilona foydalanish, ularning barqaror rivojlanishini o‘rganish va muhofaza qilish, mavjud resurslardan oqilona foydalanish imkoniyatini beradi. Ayni vaqtda, ushbu ma’lumotlar oliy o‘quv yurtlaridagi ta’lim jarayonida ham ahamiyatlidir. Tadqiqot natijalarning e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha __ ta ilmiy maqola e’lon qilingan. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Dissertatsiyaning hajmi ___ betni tashkil etgan. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Magistrlik dissertatsiyasi uch bob, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan hamda ilovalardan iborat. Dissertatsiya ishida tadqiqot natijalarini ochib beradigan ___ ta jadval va _____ ta rasmdan foydalanildi. Bundan tashqari tadqiqot hududiga oid xaritalar ham berildi. Dissertatsiya ishining h ajmi ____ betdan iborat. 5

O'xshashlar

NUROTA TOG’OLDI LANDSHAFTLARIGA ANTROPOGEN OMILLAR TA’SIRI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI
ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’ VA TOG'OLDILANDSHAFTLARINI MUHOFAZA QILISH
O‘RTA ZARAFZON HAVZASI LANDSHAFTLARINING BARQAROR RIVOJLANISHINING GEOEKOLOGIK INDIKATORLARI
QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI
O`RTA ZARAFSHON TOG’OLDI TEKISLIKLARIDA INTENSIV BOG’DORCHILIKNI TASHKIL ETISH IMKONIYATLARI