O'simlik dunyosining o'ziga xos xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.9453125 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA
KIRISH.........................................................................................................................2
1 BOB. O'simlik dunyosining o'ziga xos xususiyatlari.............................................5
1.1 O'simliklar dunyosi haqida tushuncha.....................................................................5
1.2 Organik moddalarni yaratishda o'simlik dunyosining o'rni.....................................8
1.3 O’simliklarning tabiatdagi roli...............................................................................11
2 BOB. Insonning o'simlik dunyosiga ta'siri...........................................................18
2.1 Insonning biosferaga ta'sirini kuchaytirish.............................................................18
2.2 O'simliklar zararkunandalariga qarshi kurash........................................................19
2.3 O'simlik dunyosining yo'qolishi va muhofazasi.....................................................21
XULOSA.....................................................................................................................25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI..............................................26
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Dunyoni o'simliklarsiz tasavvur qilib
bo'lmaydi.Yashil o'simliklar Yerda barcha tirik organizmlarning mavjudligi uchun
sharoit yaratadi. Ular nafas olish uchun zarur bo'lgan kislorodni chiqaradi va barcha
hayvonlar uchun asosiy oziq-ovqat manbai bo'lib xizmat qiladi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida 2022-yil 2-fevral kuni chiqindilar bilan
ishlash tizimi va ekologik holatni yaxshilash, “Yashil makon” umummilliy loyihasini
amalga oshirish borasidagi dolzarb vazifalar yuzasidan videoselektor yig‘ilishida:
Yoshligimizdan bilamizki, ota-onalarimiz hovlini, atrofni pok saqlash
kerakligini aytardi. Xalqimiz azaldan tuproqni, suvni, tabiatni muqaddas deb bilgan.
“Birni kessang, o‘nni ek” degan dono maqol ham bejiz aytilmagan. Daraxt ekkan
odamga uning savobi tegib turadi, deyilgan. Oilada farzand dunyoga kelsa, unga atab
nihol ekilgan.
Dunyo miqyosida sanoat yuqori darajada rivojlangan XXI asrda ekologiya
bilan bog‘liq muammolar birinchi darajali muammo sifatida kun tartibiga chiqmoqda.
Avlodlarimiz bizdan keyin ham munosib tabiiy muhitda yashashi kerak. Buning
uchun biz tabiatga e’tibor berishimiz, faqat bugunni emas, yaqin va uzoq kelajakni
o‘ylab ish tutishimiz zarur.
Eng muhim masala – aholining ekologik madaniyatini oshirish. Bugun
ko‘chaga yoki istalgan joyga qarang. Hamma joyda odamlar tashlab ketgan
chiqindilarni ko‘rasiz. Biz ona yurtimizni muqaddas deymiz. Nima uchun uni toza-
ozoda saqlamaymiz? Axir, muqaddas kitoblarimizda ham “Poklik iymondandur”
deyilgan.
Yerni qoplagan holda, o'simliklar uni himoya qiladi va saqlaydi.
O'simliklarning chig'anoqlari o'ziga xos iqlimni yaratadi, yumshoqroq va namroqdir,
chunki barglar quyosh nurlarining susayishi ta'siriga qarshi turadi. O'simlik ildizlari
tuproqni ushlab turadi va ushlab turadi. O rmon saqlanib qolgan joylarda Yer yuzasiʻ
jarliklar bilan buzilmagan [6, 56-58-betlar ].
2

O'simliklar Yerdagi hayotning mavjudligi, gullab-yashnashi va rivojlanishining
asosiy manbai bo'lib, birinchi navbatda fotosintezni amalga oshirish qobiliyatiga
bog'liq. Fotosintez sayyoramizning deyarli hamma joyida sodir bo'ladi va shuning
uchun uning umumiy ta'siri juda katta. Yashil o simliklar fotosintez jarayonidaʻ
karbonat angidrid va suvdan organik moddalar hosil qiladi va qimmatli oziq-ovqat
(don, sabzavot, meva va boshqalar), sanoat va qurilish uchun xom ashyo manbai
bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Atmosfera havosining gaz tarkibining shakllanishi, ma'lumki, o'simliklarga ham
bevosita bog'liq. Yashil o'simliklar fotosintez jarayonida yiliga taxminan 510 "ton
erkin kislorod chiqaradi. Bir gektar makkajo'xori yiliga 15 tonna kislorod ajratadi, bu
30 kishining nafas olishi uchun etarli. Atmosferadagi barcha kislorod yashil
moddadan o'tadi. Taxminan 2000 yil.300 yil ichida o'simliklar shunchalik ko'p
uglerodni o'zlashtiradi, uning atmosfera va suvda qancha miqdori bor.Fotosintez
mahsulotlarining yillik kimyoviy energiyasi butun kuch bilan 20-asr oxirida ishlab
chiqarilgan energiyadan 1000 baravar yuqori edi.
Yerdagi o'simliklar fotosintez jarayonida yiliga 177 milliard tonnadan ortiq
organik moddalar hosil qilishi aniqlangan.
O'simliklar tuproqning eng muhim qismi bo'lgan chirindi hosil bo'lishida
ishtirok etadi, uning yuqori unumdorligini ta'minlaydi. Ko'pgina organik moddalar
molekulalarida uglerod, vodorod va kisloroddan tashqari, azot, fosfor, oltingugurt va
ko'pincha boshqa elementlar (temir, kobalt, magniy, mis) atomlari mavjud. Ularning
barchasi o'simliklar tomonidan tuproqdan yoki suv muhitidan tuz ionlari shaklida,
asosan oksidlangan holda olinadi. Mineral tuzlar tuproqning sirt qatlamlaridan
yuvilmaydi, chunki o'simliklar tuproqdan mineral moddalarning bir qismini doimiy
ravishda o'zlashtiradi va ularni oziq-ovqat uchun hayvonlarga o'tkazadi. Hayvonlar,
o'simliklar kabi, o'lgandan so'ng, minerallarni yana tuproqqa o'tkazadilar, u erdan ular
yana o'simliklar tomonidan so'riladi.
O'simliklar o'zaro chambarchas bog'liq bo'lgan iqlim, suv havzalari, hayvonot
3

dunyosi va biosferaning boshqa elementlariga katta ta'sir ko'rsatadi.
O'simliklar keng erlarda yashaydi: tundrada, o'rmonlarda, dashtlarda. Ular
hovuzlar, ko'llar, botqoqliklar, daryolar, dengizlar, okeanlarning suv kengliklarida
yashaydilar va hatto yalang'och qoyalar va bo'sh qumlarda ham yashashga qodir.
Inson ishtirokisiz ko payadigan va tarqaladigan o simliklar yovvoyi o simliklarʻ ʻ ʻ
deyiladi. Bugungi kunda dunyoda yovvoyi o'simliklarning 500 mingga yaqin turlari
ma'lum.
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi: Biosferaning bir qismi sifatida o'simlik
dunyosini o'rganish edi.
Ish davomida quyidagi vazifalar belgilandi: o`simlik dunyosini tasvirlab berish,
organik moddalarni yaratishda o'simlik dunyosining roli, organik moddalarning
sayyora bo'ylab tarqalishi, insonning o'simlik dunyosiga ta'siri.
Kurs ishinig tuzilishi: Ushbu kurs ishi mundarija,kirish qismi, ikkta bob va har
bir bob uchtadan bo`limlardan va xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan
iborat.
4

1 BOB.
O'SIMLIK DUNYOSINING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
1.1 O'simliklar dunyosi haqida tushuncha
"Biosfera" atamasi 1875 yilda avstriyalik geolog Eduard Suess (1831-1914)
tomonidan taklif qilingan, ammo u uning aniq ta'rifini bermagan. Yarim asr o'tgach,
rus geokimyogari V.I. Vernadskiy (1863-1945) biosfera haqidagi ta'limotni yaratdi,
uning asosiy qoidalari 1926 yilda nashr etilgan "Biosfera" deb nomlangan kichik
risolada bayon etilgan. IN VA. Vernadskiy biosferani Yerning qobig'i deb atadi,
uning shakllanishida asosiy rol tirik organizmlarga tegishli.
O'simliklar dunyosi biosferaning ajralmas va eng muhim qismidir. Fotosintez
qilish qobiliyati tufayli o'simliklar o'z organlarida juda ko'p miqdordagi organik
moddalarni to'playdi, yashash muhitini (atmosfera, suv va tuproq) kislorod bilan
boyitadi va shu bilan deyarli barcha tirik mavjudotlarning mavjudligi uchun zarur
shart-sharoitlarni yaratadi. Ba'zi o'simliklar (saprotroflar, parazitlar) uchun xarakterli
geterotrof oziqlanish har doim ikkilamchi kelib chiqadi.
O'simliklarning eng muhim farqlovchi xususiyatlari - zich hujayra
devorlarining mavjudligi, oziq-ovqatning so'rilishi, ko'payishi va spora yoki urug'lar
bilan joylashishi; kraxmal odatda zaxira modda sifatida ishlatiladi. O'simliklarning
boshqa xarakterli xususiyatlari (biriktirilgan hayot tarzi, cheksiz o'sish, o'ziga xos
rivojlanish tsikllari, organlarning qo'yish usullari va boshqalar) o'simliklarning barcha
guruhlari uchun umumiy emas, balki butun xususiyatlar majmuasi bir butun sifatida
ajratishni osonlashtiradi. boshqa shohliklarning vakillaridan o'simliklar. Yer yuzasida
aholi yashaydigan, suvsiz cho'llar va botqoq botqoqlarning katta maydonlarini qamrab
olgan, chuchuk va sho'r suv havzalarining chuqurligiga kirib, tog'larga baland
ko'tarilgan o'simliklar boshqa podsholiklar vakillari yashaydigan jamoalar yoki
fitotsenozlarni tashkil qiladi .
Katta sayyoraviy ahamiyatga ega bo'lishidan tashqari, yashil o'simliklar inson
5

hayotida muhim rol o'ynaydi. Ularning ko'pchiligi uzoq vaqtdan beri oziq-ovqat,
ozuqa, dorivor, texnik sifatida ishlatilgan. O'simliklar yoqilg'i, qurilish materiallari,
sanoat uchun xom ashyo manbai bo'lib xizmat qiladi. 400 mingga yaqin turga ega
o'simlik dunyosi shartli ravishda ikki guruhga bo'linadi - quyi va yuqori o'simliklar.
Taxminan 2 milliard yil oldin paydo bo'lgan pastki o'simliklarga o'simlik
dunyosining eng sodda tarzda joylashtirilgan vakillari - suv o'tlari kiradi.
O'simliklarning geografik tarqalish qonuniyatlarini o'rganish o'simliklar
dunyosi evolyutsiyasi qonuniyatlarini bilish uchun katta ahamiyatga ega.
O'simliklar pog'onasini o'rganish ularning tarqalishining zamonaviy
sharoitlarga bog'liqligini tushunish uchun ham, turlarning tarqalishi va floraning
shakllanishi tarixini qayta qurish uchun ham muhimdir. Har bir turning
assortimentining xususiyatlari asosan iqlim sharoitlari bilan belgilanadi; tarqalish
tafsilotlari ko'pincha tuproq sharoitlariga, shuningdek o'simliklar tabiatining ma'lum
fitotsenozlar sharoitlariga moslashishiga bog'liq (masalan, tayga o'rmonlari
o'simliklari, baland botqoqlar va boshqalar). Turlarning (ayniqsa turlarga boy)
diapazonlarini o'rganishda turlarning turkum oralig'ida notekis taqsimlanishi
aniqlanadi. Ikkinchisining eng ko'p sonli turlar to'plangan qismi ko'pincha jinsning
tarqalish markazi deb ataladi. Ba'zi hollarda bu "markaz" o'rganilayotgan jinsning
dastlabki rivojlanish hududiga (kelib chiqish markazi) to'g'ri kelishi mumkin. Boshqa
hollarda, turlarning ko'pligi jinsning gullashini ko'rsatadi, buning uchun har qanday
qulay sharoitlar (ikkilamchi markazlar) tufayli nisbatan yaqinda erishilgan. Shunday
qilib, avlodlar va taksonomik jihatdan kattaroq guruhlarni o'rganish ularning tarixini
tushunish uchun muhimdir.
Er kurrasi florasini o'rganish florasi o'rganish ob'ekti sifatida tanlangan hududda
(materik, orol, shtat yoki uning bir qismi) o'sadigan barcha o'simlik turlarini (deyarli
yuqori o'simlik turlari - urug'li va paporotnik) hisobga olishni talab qiladi. , botanika-
geografik mintaqa). O'simlik dunyosining boyligining ko'rsatkichi o'simlik turlarining
umumiy soni (mutanosib hududlarda). Hajmi bo'yicha keskin farq qiluvchi
6

hududlarda florani solishtirishning iloji yo'qligini hisobga olib, turlar soni va
mamlakat maydoni (mintaqa va boshqalar) asosida flora boylik koeffitsientini
hisoblash uchun bir qator formulalar taklif qilindi. Ba'zi botaniklar florani solishtirish
uchun minimal maydonga ega botanika-geografik mintaqalar ma'lumotlaridan
foydalanadilar (beton yoki elementar floralar). Arktikaning yuqori mintaqalarida
o'ziga xos flora turlarining soni 20 dan 90-100 gacha. Taiga zonasida u 450 dan 700
gacha, bargli o'rmonlar zonasida 1000 turga, O'rta er dengizi sohillarida va
Zakavkazda 1300-1500 turga etadi. O'rmonlarga boy tropik mamlakatlarda bu raqam
2000 tagacha ko'tarilib, Braziliyaning ba'zi hududlarida 3000 ga etadi.Turlar sonining
sezilarli darajada kamayishi okean orollarida, shuningdek, baland tog'li hududlarda
(ko'pincha katta o'ziga xoslik bilan birlashtirilgan) qayd etilgan. floraning tur tarkibi).
Har bir floraning tarkibiga o'zlarining paydo bo'lish vaqti bilan farq qiladigan,
turli vaqtlarda ma'lum bo'shliqqa kirib borgan, flora tarkibida turli o'rinlarni egallagan
turlar kiradi. Ba'zi turlar o'z tabiatiga ko'ra faqat qisman zamonaviy yashash
sharoitlariga mos keladi va yo'q bo'lib ketish yo'lida; o'tmish florasi qoldiqlarini
ifodalovchi turlarga reliktlar deyiladi. Ulardan farqli o'laroq, o'simlik dunyosining
progressiv elementlari - ma'lum bir mamlakatda yaqinda rivojlangan yoki uning
chegaralariga yaqinda kirib kelgan va o'rnashish bosqichida bo'lgan turlar. Uchinchi
toifa konservativ turlar bilan ifodalanadi - ma'lum bir mamlakatda uzoq va
mustahkam o'rnashgan o'simliklar (bu ularni qoldiqlarga yaqinlashtiradi), lekin
tabiatiga ko'ra uning zamonaviy sharoitlariga mos keladi va shuning uchun gullab-
yashnamoqda (bu ularni progressiv o'simliklarga yaqinlashtiradi). elementlar).
Ko'pincha ular o'simlik qoplamining tarkibida asosiy o'rinni egallaydi. Relikt
elementlarga boy floralar ba'zan relikt floralar deb ataladi.
O'simlik dunyosini tahlil qilish, uni tashkil etuvchi turlar va nasllarning
diapazonlarini qiyosiy o'rganish, iloji bo'lsa, paleobotanika ma'lumotlarini hisobga
olgan holda, florogenetik tadqiqotlar uchun asos bo'lib xizmat qiladi, uning maqsadi
floraning shakllanish jarayonini yoritishdir. , ularning tarkibidagi o'zgarishlar va Yer
7

tarixi davomida o'zgarib turadigan floralar o'rtasidagi munosabatlar. Bu tadqiqotlar
tarixiy geologiya ma’lumotlariga asoslanadi va ba’zi hollarda (masalan, qit’alar
orasidagi qadimiy aloqalar haqidagi savollarni yechishda) geologik farazlarni tuzatish
uchun foydalaniladi.
1.2 Organik moddalarning yaratilishida o'simlik dunyosining o`rni. fotosint
Tirik moddalar biosferaning asosiy biogeokimyoviy kuchidir. Biosferaning
asosiy komponenti tirik materiya - elementar kimyoviy tarkibda, massada, energiyada
raqamli ifodalangan sayyoradagi barcha tirik organizmlarning yig'indisi. Ushbu
modda geokimyoviy jihatdan juda faol, chunki oziqlanish, nafas olish, chiqarish,
ko'payish jarayonlarida u atrof-muhit bilan chambarchas bog'liq bo'lib, buning
natijasida deyarli barcha kimyoviy elementlar umumiy o'zgarishlar zanjiridagi
biogeokimyoviy aloqa orqali o'tadi. Shunday qilib, organizmlarning hayotiy faoliyati
sayyoraviy tabiatning chuqur va kuchli geologik jarayonidir. Kimyoviy
elementlarning tanadan atrof-muhitga va orqaga ko'chishi bir soniya ham to'xtamaydi.
Agar organizmlarning elementar kimyoviy tarkibi yer qobig'ining kimyoviy tarkibiga
yaqin bo'lmasa, bu migratsiya imkonsiz bo'lar edi. IN VA. Vernadskiy shunday deb
yozgan edi: "Organizm o'zi nafaqat moslashgan, balki unga moslashgan muhit bilan
shug'ullanadi".
O'simliklar Yerdagi hayotning mavjudligi, gullab-yashnashi va rivojlanishining
asosiy manbai bo'lib, birinchi navbatda fotosintezni amalga oshirish qobiliyatiga
bog'liq.
Fotosintez - quyosh nuri ta'sirida xloroplast hujayra organellalarida sodir
bo'ladigan murakkab biokimyoviy ko'p bosqichli jarayon.
O'simliklar fotosintez jarayonida organik moddalarni to'plash orqali nafaqat
o'zlarining hayotiy faolligini, balki barcha hayvonlar, zamburug'lar va ko'pchilik
bakteriyalarning hayotiy faoliyatini ham ta'minlaydi. Hayvonlar, qo'ziqorinlar va
geterotrof bakteriyalar fotosintezga qodir emas, ular geterotrofdir. O'simliklar avtotrof
organizmlardir - ular o'zlarini oziqlantiradilar. O'simliklarning fotosintezi natijasida
8

hosil bo'lgan organik moddalar o'simliklarning o'sishi va rivojlanishi uchun ham,
geterotrof organizmlarning hayotiy faoliyati uchun ham energiya manbai hisoblanadi.
O'txo'r va barg bilan oziqlanadigan hayvonlar tirik yashil fitomasni iste'mol qiladilar.
Zamburug'lar va bakteriyalar o'lik fitoma va hayvonlarning tana go'shti yoki tirik
o'simliklarning yog'ochlari bilan oziqlanadi. Yirtqichlar o'txo'r hayvonlarni iste'mol
qiladilar va shuning uchun uzoq oziq-ovqat zanjirlari quriladi, buning natijasida
biosferada moddalarning biologik aylanishi amalga oshiriladi. Har xil kimyoviy
elementlarning atomlari bu zanjirlarda bir organizmdan ikkinchisiga ko'chib o'tadi,
tashqi muhitga qaytadi, yana tirik organizmlar tomonidan tutiladi va bunday
aylanishlar o'nlab, yuzlab million yillar davomida davom etadi.
Fotosintez sayyoramizning deyarli hamma joyida sodir bo'ladi va shuning
uchun uning umumiy ta'siri juda katta. Yashil o simliklar fotosintez jarayonidaʻ
karbonat angidrid va suvdan organik moddalar hosil qiladi, qimmatli oziq-ovqat (don,
sabzavot, meva va boshqalar), sanoat va qurilish uchun xom ashyo manbai bo lib
ʻ
xizmat qiladi [15, 89-96-betlar].
Kimyoviy elementlarning biologik aylanishi o'simliklar tomonidan ushlangan
quyosh energiyasi tufayli amalga oshiriladi. Yorug'likdagi o'simliklar karbonat
angidrid va suvni o'zlashtiradi, tuproqdan minerallarni o'zlashtiradi va kislorod
chiqaradi. Quruqlikdagi o‘simliklar atmosferaga kislorod chiqaradi, suv o‘simliklari
esa suvga kislorod chiqaradi. Qorong'udagi o'simliklar, hayvonlar, zamburug'lar va
mikroblar qorong'uda ham, yorug'likda ham kislorodni o'zlashtiradi va atrof-muhitga
karbonat angidridni chiqaradi. Boshqa moddalar geterotrof organizmlar asosan
o'simliklardan oladi. O'simliklar va hayvonlar tomonidan kislorod va karbonat
angidridning so'rilishi va chiqarilishi muvozanatli, shuning uchun Yer
atmosferasining gaz tarkibi uzoq vaqt davomida o'zgarmas bo'lib qoladi.
Fotosintez jarayonini amalga oshiradigan yashil o'simliklar tufayli biosferada
murakkab tuzilishdagi organik molekulalar hosil bo'ladi. Ulardagi energiya geterotrof
organizmlar tomonidan hayotiy jarayonlar uchun ishlatiladi. Bu biosferaning yashil
9

o'simliklarining kosmik funktsiyasidir. Tirik materiya bo'lmaganda, quyosh nurining
ishi faqat gazsimon, suyuq va qattiq jismlarning sayyora yuzasi bo'ylab harakatlanishi
va ularning vaqtincha isishigacha kamayadi. Tirik materiya ulkan akkumulyator va
Quyoshning bog'langan nurlanish energiyasining noyob transformatori vazifasini
bajaradi. Tirik materiyasiz quyosh energiyasi Yerda ijodiy faoliyatni amalga
oshirmaydi, chunki u erda qolishi yoki buning uchun zarur energiyaga aylantirilishi
mumkin emas.
Quyosh energiyasini olish asosan o'simliklar tomonidan amalga oshiriladi.
Ammo barcha tirik materiya ulardagi Quyosh energiyasini saqlash va o'zgartirishda,
uning sirt bo'ylab harakatlanishida, shuningdek, sayyoramizning tashqi qatlamlaridan
chuqurroq qatlamlarigacha qatnashadi. Bu jarayon organizmlarning ko'payishi,
keyingi o'sishi va harakati orqali amalga oshiriladi. Ko'payish darajasi, V.I.
Vernadskiy - biosferadagi geokimyoviy energiyani uzatish tezligi.
Biosferaning elementar strukturaviy va funksional birligi biogeotsenozdir.
Aynan biogeotsenozda organizmlar va ularning yashash muhiti bir-biriga
chambarchas moslashgan va buning natijasida moddalarning biologik aylanishi
amalga oshiriladi - bu sayyoradagi hayotning cheksizligining asosidir. Biologik
aylanish jarayonida kimyoviy moddalarning cheklangan zahiralari doimiy aylanishda
bo'lgani uchun cheksiz bo'lish xususiyatiga ega bo'ladi. Shuning uchun moddalarning
biogeokimyoviy aylanishlar shaklida aylanishi biosferaning mavjudligi uchun zaruriy
shartdir. Biosferadagi moddalarning butun aylanishi bitta energiya manbai - Quyosh
tufayli sodir bo'ladi. Sayyoraga kiradigan quyosh energiyasi miqdori va hosil bo'lgan
tirik materiya miqdori o'rtasida yaqin aloqa o'rnatildi. Shunday qilib, turli
mamlakatlar olimlarining ko'p yillik izlanishlari natijasida har yili biosferada
taxminan 150-200 milliard tonna quruq organik moddalar hosil bo'lishini hisoblash
mumkin bo'ldi. Shunday qilib, biosfera haqidagi ta'limotning yaratilishi insoniyatning
muhim yutug'i bo'ldi. Birinchi marta tirik tabiat abiotik muhit bilan chambarchas
bog'liq bo'lgan yaxlit tizim sifatida qarala boshlandi. IN VA. Vernadskiy hayotning
10

sayyoraviy va kosmik ahamiyati, jonli va jonsiz tabiatning munosabatlari va o'zaro
ta'siri haqidagi zamonaviy ilmiy g'oyalarga asos soldi.
1.3 O’simliklarning tabiatdagi roli
Yashil o'simliklar Yerda barcha tirik organizmlarning mavjudligi uchun sharoit
yaratadi. Ular nafas olish uchun zarur bo'lgan kislorodni chiqaradi va barcha
hayvonlar uchun asosiy oziq-ovqat manbai bo'lib xizmat qiladi. Hatto eng qonxo'r
yirtqich ham uning o'ljasi bilan oziqlanadigan o'simliklarga bog'liq.
Atmosfera havosining gaz tarkibining shakllanishi, ma'lumki, o'simliklarga ham
bevosita bog'liq. Yashil o‘simliklar fotosintez jarayonida yiliga taxminan 510 "ton
erkin kislorod chiqaradi. Bir gektar makkajo‘xori yiliga 15 tonna kislorod chiqaradi,
bu 30 kishining nafas olishi uchun etarli. Atmosferadagi barcha kislorod yashil
moddadan o‘tadi. Taxminan 2000 yil.300 yil ichida o'simliklar shunchalik ko'p
uglerodni o'zlashtiradi, uning atmosfera va suvda qancha miqdori bor.Fotosintez
mahsulotlarining yillik kimyoviy energiyasi butun kuch bilan 20-asr oxirida ishlab
chiqarilgan energiyadan 1000 baravar yuqori edi. Yerdagi o'simliklar fotosintez
jarayonida har yili 177 milliard tonnadan ortiq organik moddalar hosil qilishi
aniqlangan.
O'simliklar tuproqning eng muhim qismi bo'lgan chirindi hosil bo'lishida
ishtirok etadi, uning yuqori unumdorligini ta'minlaydi. Ko'pgina organik moddalar
molekulalarida uglerod, vodorod va kisloroddan tashqari, azot, fosfor, oltingugurt va
ko'pincha boshqa elementlar (temir, kobalt, magniy, mis) atomlari mavjud. Ularning
barchasi o'simliklar tomonidan tuproqdan yoki suv muhitidan tuz ionlari shaklida,
asosan oksidlangan holda olinadi. Mineral tuzlar tuproqning sirt qatlamlaridan
yuvilmaydi, chunki o'simliklar tuproqdan mineral moddalarning bir qismini doimiy
ravishda o'zlashtiradi va ularni oziq-ovqat uchun hayvonlarga o'tkazadi. Hayvonlar,
o'simliklar kabi, o'lgandan so'ng, minerallarni yana tuproqqa o'tkazadilar, u erdan ular
yana o'simliklar tomonidan so'riladi.
O'simliklar o'zaro chambarchas bog'liq bo'lgan iqlim, suv havzalari, hayvonot
11

mumkin emas.
Quyosh energiyasini olish asosan o'simliklar tomonidan amalga oshiriladi.
Ammo barcha tirik materiya ulardagi Quyosh energiyasini saqlash va o'zgartirishda,
uning sirt bo'ylab harakatlanishida, shuningdek, sayyoramizning tashqi qatlamlaridan
chuqurroq qatlamlarigacha qatnashadi. Bu jarayon organizmlarning ko'payishi,
keyingi o'sishi va harakati orqali amalga oshiriladi. V.I.ga ko'ra ko'payish darajasi.
Vernadskiy - biosferadagi geokimyoviy energiyani uzatish tezligi.
Biosferaning elementar strukturaviy va funksional birligi biogeotsenozdir.
Aynan biogeotsenozda organizmlar va ularning yashash muhiti bir-biriga
chambarchas moslashgan va buning natijasida moddalarning biologik aylanishi
amalga oshiriladi - bu sayyoradagi hayotning cheksizligining asosidir. Biologik
aylanish jarayonida kimyoviy moddalarning cheklangan zahiralari doimiy aylanishda
bo'lgani uchun cheksiz bo'lish xususiyatiga ega bo'ladi. Shuning uchun moddalarning
biogeokimyoviy aylanishlar shaklida aylanishi biosferaning mavjudligi uchun zaruriy
shartdir. Biosferadagi moddalarning butun aylanishi bitta energiya manbai - Quyosh
tufayli sodir bo'ladi. Sayyoraga kiradigan quyosh energiyasi miqdori va hosil bo'lgan
tirik materiya miqdori o'rtasida yaqin aloqa o'rnatildi. Shunday qilib, turli
mamlakatlar olimlarining ko'p yillik tadqiqotlari natijasida har yili biosferada
taxminan 150-200 milliard tonna quruq organik moddalar hosil bo'lishini hisoblash
mumkin edi. Biosferaning tirik moddasining asosiy qismi (99,8% dan ortig'i)
qit'alarda to'plangan. Okeanosferaning umumiy biomassaga qo'shgan hissasi atigi
0,13% ni tashkil qiladi.
O'simliklarning tirik moddasi qit'alarda (99,2%), okeanda hayvonlar (93,7%)
ustunlik qiladi. Biroq, ularning mutlaq qiymatlarini (mos ravishda 2400 milliard tonna
va 3 milliard tonna) solishtirsak, sayyoramizning tirik moddasi asosan yashil
quruqlikdagi o'simliklardan iborat ekanligini aytishimiz mumkin. Fotosintezga qodir
bo'lmagan organizmlarning biomassasi 1% dan kam.
Quruqlikdagi o‘simliklarning biomassasi mutlaq qiymati bo‘yicha okean
13

o‘simliklariga qaraganda uch marta kattaroq bo‘lishiga qaramay, okean o‘simliklari
(yosunlari) uchun vaqt birligida biomassaning o‘sish tezligi ancha yuqori.
Mikroskopik fitoplankton hujayralarining intensiv bo'linishi, ularning tez o'sishi
va qisqa muddat mavjudligi okean fitomasining tez aylanishiga yordam beradi, bu
o'rtacha 1-3 kun ichida sodir bo'ladi, quruqlik o'simliklarining to'liq yangilanishi esa
50 yil va undan ko'proq vaqtni oladi. Shuning uchun okean fitomassasining kichik
hajmiga qaramay, uning yillik umumiy ishlab chiqarishi quruqlikdagi o'simliklar
ishlab chiqarish bilan taqqoslanadi.
Fotosintez jarayonida biosferada yiliga 150 milliard tonnaga yaqin quruq
organik moddalar hosil bo'ladi. Biosferaning kontinental qismida tropik va subtropik
o'rmonlar, okeanlarda - estuariylar (dengiz tomon kengayadigan daryolar og'izlari) va
riflar eng samarali hisoblanadi. Ochiq okean, cho'l va tundra uchun past o'simlik
mahsuldorligi xosdir.
Shunday qilib, biosfera haqidagi ta'limotning yaratilishi insoniyatning muhim
yutug'i bo'ldi. Birinchi marta tirik tabiat abiotik muhit bilan chambarchas bog'liq
bo'lgan yaxlit tizim sifatida qarala boshlandi. IN VA. Vernadskiy hayotning
sayyoraviy va kosmik ahamiyati, jonli va jonsiz tabiatning munosabatlari va o'zaro
ta'siri haqidagi zamonaviy ilmiy g'oyalarga asos soldi [2, p . 167-173].
Yer sayyorasida hayot mavjud bo'lgan bir nechta geosferalar mavjud.
Atmosfera - Yerning havo qobig'i. Balandligi bilan havo zichligi tez kamayadi:
atmosfera massasining 75% 10 km gacha, 90% - 15 km gacha, 99% - 30 km gacha,
99,9% - 50 km gacha bo'lgan qatlamda to'plangan. . Namlik va qattiq aralashmalardan
xoli havo azot (78,1%), kislorod (21%), argon (0,9%), karbonat angidrid (taxminan
0,03%) va oz miqdorda boshqa gazlardan iborat.
Atmosfera holatiga katta ta'sir ko'rsatadi, ya'ni. ob-havo va iqlimning
shakllanishida turli xil aralashmalar o'ynaydi - atmosferaning o'zgaruvchan
komponentlari. Ulardan eng muhimi atmosferaning 20 kilometrlik quyi qatlamida suv
bug'i shaklida bo'lgan suvdir. Suv bug'i karbonat angidrid, metan va boshqa
14

aralashmalar bilan birgalikda atmosferaning ichki qatlamlarini isitishda ishtirok etadi
(issiqxona effekti deb ataladi). Bu atmosferaning quyosh radiatsiyasini Yer yuzasiga
o'tkazish va undan aks ettirilgan issiqlik radiatsiyasini yutish qobiliyati bilan bog'liq.
Issiqxona effekti tufayli atmosferadagi harorat balandlikning pasayishi bilan
ko'tariladi va uning pastki qatlamlari issiq bo'lib chiqadi.
Biosferaning maydoni faqat atmosferaning pastki qatlamida - troposferada
(yunoncha tropos - o'zgarish) cho'ziladi. Troposferaning balandligi qutb kengliklarida
8-10 km dan ekvatorda 16-18 km gacha o zgarib turadi. Troposferadan yuqoridaʻ
balandligi 100 km bo lgan stratosfera (lotincha qatlam — qatlam) joylashgan. Unda
ʻ
15-25 km balandlikda quyosh nurlari ta'sirida erkin kislorod ozonga aylanadi (O 2->
O 3), u ekran hosil qilib, tirik organizmlar uchun zararli bo'lgan qisqa to'lqinli
ultrabinafsha nurlanishni o'zlashtiradi. .
Litosfera (yunoncha litos - tosh) - sayyoraning tashqi qattiq qobig'i. Unda ikkita
qatlam ajralib turadi: ustki qismi granitli cho'kindi jinslar qatlami va pastki qismi
bazalt. Qatlamlar notekis, shuning uchun ba'zi joylarda granit yuzaga chiqadi.
Litosferada tirik materiyaning tarqalish chegarasi 3-4 km dan pastga tushmaydi. Bu
chuqurlikda faqat anaerob bakteriyalarni topish mumkin. Litosferadagi tirik
moddalarning eng yuqori zichligi yer qobig'ining sirt qatlami - tuproqda kuzatiladi.
Gidrosfera - bu okeanlar, dengizlar, ko'llar, daryolar, er osti suvlari va muz
qatlamlari suvlarining yig'indisidir. Gidrosfera sayyoraning uzluksiz suv qobig'ini
hosil qiladi. Suvlarning asosiy qismi Jahon okeanida to'plangan, uning o'rtacha
chuqurligi 3,8 km, maksimali (Tinch okeanining Mariinskiy depressiyasi) - 11,034
km. Gidrosferaning ahamiyatsiz qismini chuchuk suvlar tashkil etadi [8, 68-70-
betlar ].
Tirik organizmlar gidrosferaning butun qalinligida maksimal chuqurlikgacha
yashaydi, ammo ularning eng katta zichligi quyosh tomonidan isitilgan va yoritilgan
sirt qatlamlari va qirg'oqbo'yi hududlariga to'g'ri keladi. Litosfera, atmosfera va
gidrosferaning to'g'ridan-to'g'ri aloqa va faol o'zaro ta'siri zonalari tirik organizmlar
15

tomonidan eng zich joylashgan, chunki bu joylar hayot uchun eng qulay sharoitlarni
yaratadi - optimal harorat, namlik, kislorod va hayot uchun zarur bo'lgan kimyoviy
elementlarning mavjudligi. organizmlar.
Biosferaning fazoviy heterojenligi. Biosferadagi organizmlarning yashash
sharoitlari nihoyatda xilma-xildir. Ular, ayniqsa, quruqlik va suv muhitida farqlanadi.
Shuning uchun biosferaning kontinental va okeanik qismlari farqlanadi.
Biosferaning kontinental qismi - quruqlik 148 million km 2 ni yoki
sayyoramizning 29 foizini egallaydi. Uning o'ziga xos xususiyati - kenglik va
balandlik zonaliligi mavjudligida ifodalangan haddan tashqari heterojenlik.
Kenglik zonaliligi sayyoramizning sharsimonligi va uning aylanish o'qining
moyilligi bilan bog'liq bo'lib, buning natijasida yer yuzasi issiqlik va namlik bilan
notekis ta'minlanadi. Issiqlikning eng katta miqdori tropik va subtropik kamarlar
tomonidan, eng kami esa qutblilar tomonidan olinadi. Turli hududlarni namlik bilan
ta'minlashda katta farq bor. Masalan, tundra ortiqcha, cho'llar esa yog'ingarchilikning
etishmasligi bilan ajralib turadi, mo''tadil kenglik mintaqalari o'rtacha suv ta'minoti
bilan ajralib turadi.
Biosferaning kontinental qismining balandlikdagi landshaft zonaliligi erning
balandligi oshishi bilan havoning kamayishi, kislorod, karbonat angidrid va suv
bug'larining kamayishi va uning harorati tufayli shakllanadi. kamayadi. Karbonat
angidrid va namlik etishmasligi tufayli fotosintezning normal jarayoni buziladi,
shuning uchun 6 ming metrdan yuqori balandliklarda yuqori o'simliklar o'smaydi.
Biosferaning okeanik qismi 361 mln km2 yoki sayyoramizning 71% ni
egallaydi. Undagi organizmlar hayotining hal qiluvchi omillari suvning tuz va gaz
tarkibi, biogen elementlarning tarkibi, chuqurlik va suvning harakatchanligi
hisoblanadi. Biosferaning bu qismiga rayonlashtirish ham xosdir. Hayot sharoitiga
ko'ra gidrosferaning qutb va ekvatorial-tropik zonalari, shuningdek, uning quyosh nuri
bilan yoritilgan sirt qismi va quyosh nuri kirmaydigan chuqur zonasi, ayniqsa, bir-
biridan farq qiladi. Gidrosferada hayotning rivojlanishi uchun eng qulay bo'lgan
16

kichik (8%) qirg'oq zonasi - quyosh nurlari bilan yaxshi yoritilgan va isitiladigan,
pastki cho'kindi va quruqlikdan keladigan etarli miqdorda mineral ozuqa bilan
ta'minlangan tokcha. sirt. Okean tubining katta qismi 4000 m dan ortiq chuqurlikda va
hududning chorak qismi - 5000 m dan ortiq chuqurlikda joylashgan.Bu erda harorat
past (0,5 dan 4 ° C gacha) va etarlicha doimiy. Nur bu zonaga kirmaydi. Dengiz
tubida loy va boshqa cho'kindilar ko'rinishidagi organik qoldiqlarning to'planishi
mavjud.
Biosfera - Yer sayyorasida tirik organizmlarning tarqalish maydoni.
Organizmlarning hayotiy faoliyati ularning tanasi tarkibiga o'zlarining organik
molekulalarini yaratish uchun zarur bo'lgan turli xil kimyoviy elementlarning ishtiroki
bilan birga keladi. Natijada, sayyoramizning barcha tirik moddasi va uning yashash
muhiti o'rtasida kimyoviy elementlarning kuchli oqimi hosil bo'ladi. Organizmlarning
nobud bo'lishi va ularning tanasining mineral elementlarga parchalanishidan so'ng,
modda tashqi muhitga qaytadi. Moddalarning uzluksiz aylanishi shunday amalga
oshiriladi - hayotning uzluksizligini saqlashning zaruriy sharti. Tirik organizmlarning
eng katta massasi litosfera, atmosfera va gidrosfera o'rtasidagi aloqa chegarasida
to'plangan. Biomassa bo'yicha okeanda iste'molchilar, quruqlikda esa ishlab
chiqaruvchilar ustunlik qiladi. Sayyoramizda tirik materiyadan ko'ra faol va
geokimyoviy jihatdan kuchliroq modda yo'q.
17

2 BOB.
INSONNING O'SIMLIK DUNYOSIGA TA'SIRI
2.1 Insonning biosferaga ta'sirini kuchaytirish
O'simliklarning inson hayotidagi ahamiyati katta. Avvalo, o'simliklar inson
hayoti uchun zarur muhitni ifodalaydi. Yovvoyi flora qishloq xo'jaligi ekinlarining
yangi navlarini yaratishda seleksiya ishlarida bebaho genetik fonddir. Hozirgi kunda
dunyo oziq-ovqatining 90% ga yaqinini ta minlovchi o simliklarning aksariyatiʼ ʻ
yovvoyi o simliklar yetishtirish orqali paydo bo lgan [11, 46-57- betlar ].
ʻ ʻ
Endi insoniyat tabiatga ta'sir qilish uchun deyarli cheksiz imkoniyatlarga ega
bo'ldi. Bizning ko'z o'ngimizda sayyoramizning qiyofasi o'zgarib bormoqda -
o'rmonlar yo'q bo'lib ketmoqda va ular bilan birga o'simlik va hayvonlarning ilgari
gullab-yashnagan turlari, botqoqlar qurib ketmoqda, foydali qazilma konlari
qurimoqda, yangi suv omborlari qurilmoqda, ikkilamchi agrosenozlar paydo
bo'lmoqda. birlamchi tabiiy biotsenozlar o'rnida yaratilgan. Pestitsidlar, o'g'itlar,
sanoat chiqindilari, ayniqsa radioaktiv chiqindilar havo, suv va tuproqning kimyoviy
tarkibini o'zgartiradi.
Hisob-kitoblarga ko'ra, hozirgi vaqtda Yerda sanoat, qishloq xo'jaligi va
maishiy chiqindilar miqdori yiliga 500 million tonnaga etadi. Ammo asosiy xavf bu
chiqindilarning miqdori emas, balki sifatining o'zgarishidir. Ularning ko'pchiligi
mikroorganizmlar tomonidan ishlatilmaydi, parchalanmaydi va oksidlanmaydi.
Shuning uchun ham biosferada tabiiy biologik tozalash jarayoni, o'z-o'zini tozalash
jarayonining sur'ati pasaygan [16, 138-139- betlar ].
Ko'p asrlar davomida odamlar o'simliklardan tibbiy va veterinariya amaliyotida
juda zarur bo'lgan turli xil dorivor moddalarni ajratib olishgan. Zamonaviy jahon
bozorida 1000 dan ortiq turdagi dorivor o'simliklar muomalada. Ular orasida
hayotning ildizidan olingan preparatlar - ginseng, eleutherococcus, vodiy zambaklari,
bahor adonislari mavjud. Shunday qilib, rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining
18

qariyb 80 foizi o'z sog'lig'iga g'amxo'rlik qilib, asosan yovvoyi dorivor o'tlar va
boshqa o'simliklarga tayanadi. Dunyoda iste'mol qilinadigan retsept bo'yicha va
retseptsiz dori vositalarining qariyb yarmi yovvoyi organizmlardan olingan tabiiy
ingredientlarni o'z ichiga oladi. O'simliklar inson uchun eng muhim oziq-ovqat
manbai bo'lib, ularning ko'pchiligi turli xil texnologik jarayonlarda (pivo tayyorlash,
pishirish, oqava suvlarni tozalash va boshqalar) ishlatiladi. O'simliklar uy va ko'plab
yovvoyi hayvonlar uchun asosiy oziq-ovqat bazasi bo'lib xizmat qiladi. Ular
minerallarning paydo bo'lishida ishtirok etadilar, Yer yuzasini suv oqimlari va shamol
ta'siridan vayron qilishdan va unumdor er qumlari bilan uxlab qolishdan himoya
qiladilar.
2.2 O'simliklar zararkunandalariga qarshi kurash
O'simliklar zararli moddalarni turli yo'llar bilan zararsizlantiradi. Zararli
moddalarning bir qismi o'simlik hujayralari sitoplazmasi bilan bog'lanib, faol
bo'lmaydi, boshqalari esa o'simliklarda toksik bo'lmagan mahsulotlarga aylanadi va
metabolizmda ishtirok etadi. Zararli mikroorganizmlarga qarshi kurashish uchun
o'simliklar ularning faoliyatini bostiradigan bir qator moddalarni ishlab chiqdi.
Bularga antibiotiklar (penitsillin, streptomitsin, tetratsiklin va boshqalar) va
fitonsidlar kiradi. Piyoz va sarimsoq kuchli bakteritsid xususiyatlariga ega. Shu
munosabat bilan ular uzoq vaqtdan beri terapevtik vositalar sifatida ishlatilgan. Bitta
archa o'simligi kuniga 30 g uchuvchi moddalar chiqaradi va bir gektar - katta
shaharning barcha ko'chalarini mikroblardan tozalash uchun etarli miqdordagi
fitonsidlar. Inson uchun o'simlik ham estetik zavq manbai bo'lib, u keltiradigan foyda
bilan solishtirganda unga o'simlikning salbiy bahosini beradi. Bu erda, bugungi kunda
bu tur qanchalik keraksiz yoki hatto zararli ko'rinmasin, kamida bitta o'simlik turini
yo'q qilishning istalmaganligi foydasiga yana bir dalil keltirish o'rinlidir. Potentsial
foydalilik tamoyilini hisobga olish kerak. Biz u yoki bu turning kelajakda inson uchun
qanday ahamiyatga ega bo'lishini oldindan ko'ra olmaymiz. To'liq foydasiz yoki
zararli deb hisoblangan turlar ko'pincha katta ahamiyatga ega bo'ldi. Shunday qilib,
19

zararli ko'rinadigan qo'ziqorinlar insoniyatga antibiotiklar berdi. Va insoniyat uchun
foydasiz bo'lib tuyulgan ko'plab bakteriyalar bir qator minerallarni qazib olish
texnologiyasiga kiritilgan va hokazo. Shuning uchun o'simliklarning odamlarga salbiy
ta'siri ko'pincha o'simliklardan noratsional foydalanish bilan bog'liq. , o'simliklar
jamoalarining rivojlanish naqshlari va munosabatlarini bilmaslik, shuningdek, inson
aralashuvining mumkin bo'lgan oqibatlarini oldindan aytib bo'lmaydi[3, p. 23-45].
O'simlik dunyosi inson tomonidan qadimdan oziq-ovqat, hayvonlar uchun
ozuqa, qurilish va qayta ishlash uchun xom ashyo sifatida ishlatilgan. Insoniyat
jamiyatining rivojlanishi bilan o'simlik xom ashyosiga bo'lgan ehtiyoj ortdi. Agar
bundan 20 yil avval yog‘ochdan 4-5 ming dona mahsulot va mahsulot tayyorlangan
bo‘lsa, hozir ularning soni 15 ming gektar o‘rmonga yetdi. Biroq, odam har doim ham
yog'ochdan oqilona foydalanmaydi. Uning taxminan 10% kesish maydonlaridan olib
tashlanmagan tayga o'rmonlarida qoladi. Shu sababli, ko'plab mintaqalarning o'rmon
qoplami (mamlakatda o'rmon bilan qoplangan maydonning foizi) keskin qisqardi.
Pyotr I davrida ham Markaziy Rossiyada o'rmon qoplami 38-40% ni tashkil etgan
bo'lsa, hozir u faqat 7-12% ni tashkil etganini aytish kifoya.
Turli maqsadlarda iste'mol qilish uchun o'simliklarni to'g'ridan-to'g'ri olib
tashlashdan tashqari, sanoat va avtotransport vositalari o'simlik dunyosiga juda zararli
ta'sir ko'rsatadi. Fitotoksikantlar (o'simliklar uchun zararli moddalar) o'rmonlarning
qurib ketishiga olib keladi. G'arbiy Evropada barcha ignabargli o'rmonlar sanoat
chiqindilaridan ma'lum darajada zarar ko'radi va ularning yarmidan ko'pi qurib ketish
jarayonida. Atmosferani kislorod bilan ta'minlovchi asosiy tropik o'rmonlar juda katta
sur'atlarda yo'q qilinmoqda.
Tropik o'rmonlarni tiklash, o'sish uchun qulay sharoitlarga qaramay, juda uzoq
jarayon. Katta daryolarda gidroelektrostantsiyalar va suv omborlarining yaratilishi
o'simliklar bilan band bo'lgan keng maydonlarni suv bosishiga olib keldi. Tog'li
hududlarda chorva mollari sonining ko'payishi tog'li yaylovlarning vayron bo'lishiga,
tuproq qatlamining kuchli eroziyasiga olib keldi. Toshqin maydonlarini irratsional
20

ravishda haydash natijasida ko plab kichik va o rta daryolar loy bo lib, kattaʻ ʻ ʻ
daryolarga suv oqimi kamaygan. Belorussiya va Ukrainadagi botqoqlarning keng
ko'lamli drenajlanishi nafaqat alohida o'simlik turlarining, balki butun o'simlik
jamoalarining yo'q bo'lib ketishiga olib keldi. Masalan, Belovejskaya Pushchada
archa o'rmonlari quriy boshladi. Va faqat ushbu qo'riqxona yaqinidagi drenaj
ishlarining to'xtatilishi bu salbiy jarayonni to'xtatdi.
Insonning to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita ta'siri ostida ko'plab turlar noyob yoki
yo'qolib ketish xavfi ostida qoldi. Hozir Yerda kamida 25-30 ming o'simlik turi yoki
ularning umumiy sonining 8-10 foizi yo'qolib ketish xavfi ostida.
2.3 O'simlik dunyosining yo'qolishi va muhofazasi
O'tgan asrda respublika hududidan 70 ga yaqin qon tomir o'simliklari yo'qolib
ketdi (ular Belarusiyaning zamonaviy florasida 1650 tasi mavjud). Ular orasida
bahorgi adonis, rus findiq grouse va boshqalar bor. Mutaxassislarning fikriga ko'ra,
Belarus florasining 500 dan ortiq turlari himoyaga muhtoj. Ularning keyinchalik yo'q
bo'lib ketishini to'xtatish uchun tabiiy resurslardan oqilona foydalanish (taqiqlangan
joylarda ortiqcha kesish, pichan o'rish va o'tlashning oldini olish), noratsional drenajni
to'xtatish kerak. Qo'riqxonalar va qo'riqxonalarni yaratish o'simlik dunyosining
tarkibini saqlab qolish uchun juda oz narsa qiladi, chunki keng hududlar himoya
qilishni talab qiladi. Yangi turlarning kiritilishi, garchi u ma'lum bir mamlakat
florasini boyitgan bo'lsa ham (Belorussiyada 1500 tur kiritilgan), o'simliklarni saqlash
muammosini hal qilmaydi. Mutlaqo boshqa sharoitlarga tushib qolgan o'simliklar,
qoida tariqasida, barqaror biotsenozlarni hosil qila olmaydi va katta ahamiyatga ega
emas. O'simlik dunyosini saqlashning asosiy vazifasi yo'qolgan o'simlik jamoalarini
tiklash va mavjud o'simlik resurslaridan oqilona foydalanishdir.
O'simliklarning, xususan o'rmonlar maydonining qisqarishi va holatini
yomonlashuvi kishilik jamiyatining rivojlanishi bilan bog'liqdir. Ibtidoiy jamiyatda
kishilar o'zi uchun zarur bo'lgan narsalarning bir qismini o'simliklardan olib, uning
qisman bo'lsa-da, o'zgarishiga sababchi bo'lgan. Feodalizm va kapitalistik davrlarda
21

Yer sharidagi o'rmolar shafqatsizlarcha kesildi, undan yoqilg'i sifatida, qurilishda va
kema ishlashda keng ko'lamda foydalanishi tufayli uning maydoni keskin qisqardi.
Ayniqsa Yer sharining aholi zich yashaydigan joylarida o'rmonlarning 2/3 qismi yo'q
qilindi. Natijada 500 mln. ga erdagi o'rmonlar maydoni qisqarib, dasht biyobonga
aylantirildi.
O'rmonlar ayniqsa aholi zich, kesish va tashish qulay bo'lgan joylarda va daryo
vodiylarida ko'plab kesilgan. Chunki ularni suvda oqizish oson bo'lib, tashish arzonga
tushgan. Bunga Oka daryosini misol qilib ko'rsatish etarlidir. Agar Okaning yuqori
oqimida XVIII asrda o'rmon bilan qoplanganlik darajsi 15,8%, XIX asrda kelganda
uning miqdori 3,6% tushib qolgan.
O'rmonlarni rejasiz, tartibsiz kesilishi o'z navbatida tabiatdagi muvozanatni
buzilishiga sabab bo'ldi va insonnig xo'jalik faoliyati uchun qo'yidagi salbiy
oqibatlarning vujudga kelish jarayonini tezlatirdi: tuproq eroziyasi tezlashdi, daryo va
ko'llarning rejimi o'zgarib, suvi kamaya boshladi, suv toshqinlari, sel tez-tez
bo'ladigan bo'lib qoldi, mikroiqlimga ta'sir etdi, cho'llarda ko'chma qumlar maydoni
kengaydi va hokazo.
Tog'li rayonlarda suvning toshishiga, selga qarshi kurashda o'rmonlarning
ahamiyati juda katta. Chunki o'rmonlar tog' yon bag'riga yoqqan yog'ining 90%ini
ushlab qolsa, aksincha o'rmon yonbag'irlarida yog'inning 90%i oqimga aylanib selni
vujudga keltiradi. Shu sabali Yer sharidagi qaysi tog'li joylarda o'rmonlar betartib
kesilgan bo'lsa, o'sha erlarda tez-tez xavfli suv toshqinlari va sel bo'lib turadi.
O'rmonlar sayyoramiz havosini tozalab turishda juda katta ahamiyatga ega.
Chunki 1 ga o'rmon 18 mln. m3 havoni tozalab turadi. Binobarin, o'rmonli erlardaga
havo shahar havosidan 200 marta tozadir. Chunki 1 ga erdagi archa o'rmonlari katta
bir shahar havosini tozalb tura oladi. Bulardan tashqari o'rmonlar tabiatni yanada
go'zal, shifobaxsh qiladi va u orqali kishiga madaniy-estetik zavq beradi.
O'zbekiston tog'laridagi asosiy o'rmonlar Ugom, Piskom, Chotqol, Hisor,
Turkiston, Zarfshon kabi tog' tizmalarida joylashgan.
22

Kishilar o'zlarining faoliyatida o'simliklardan haddan tashqari ko'p va betartib
foydalanishlari oqibatida sayyoramizning o'simlik qoplamida jiddiy, salbiy
o'zgarishlar sodir bo'lmoqda, juda qup o'simliklar turlari kamayib, noyob turga
aylanib bormoqda. Shu sababli hozirgi kunda Yer sharining yashil boyliklarini
muhofaza qilish, ulardan oqilona foydalanish, qayta boyitib borish muhim masalaga
aylanib qoldi.
1948 yilda BMT qoshidagi Tabiatni muhofaza qilish bo'yicha ishlarni
boshqaruvchi va konsultasiya beruvchi organ – Tabiatni muhofaza qilish Xalqaro
ittifoqi tuzildi. Bunga 100 dan ortiq mamlakatlarning 450 davlatlar va jamoat
tashkilotlari birlashtirildi. Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi ilmiy
jamoatchilikka murojaat qilib barcha mamlakatlardagi nodir va yo'qolib borayotgan
xayvonlarning holatini har tomonlama o'rganishda yordam berish, ularni muhofaza
qilish choralarini topishga chaqirdi. Noyob va kamayib borayotgan hamda yo'qolish
xavfi ostida turgan barcha turlarni o'rganiuvchi diomiy komissiya tuzdi. Bu komissiya
bir necha yillar (1949-1966) mobaynida nodir va kamayib borayotgan hamda
yo'qolshi xavfi ostida turgan barcha turlar haqida material to'plab, maxsus “Qizil
kitob” (The Red Data Book) va hozirgi foydalanish joyi, soni, biologik xususiyatlari,
dunyo hayvonot bog'laridagi miqdori va har xil mamlakatlarda ximoya qilish uchun
qabul qilingan chora-tadbirlar haqida ma'lumotlar keltiriladi.
Xalqaro “Qizil kitob”ga kiritilgan hayvon turlari 5 ta toifaga bo'lingan:
1. Yo'qolib borayotgan turlar;
2. Kamayib borayotgan turlar;
3. Noyob-nodir turlar;
4. Noaniq turlar;
5. Tegishli chora-tadbirlar;
Sobiq ittifoqda 1974 yilda “Qizil kitob” ta'sis etilgan bo'lib, 1978 yilda “Qizil
kitob” chop etildi. Unga 63 tur va kenja tur sut emizuvchilar, 63 ta qush, 8 ta amfibiy,
21 ta sudralib yuruvchi mavjudotlar kiritilgan edi. “Qizil kitob” ning O'zbekistonga
23

ta'luqli joylari ko'pgina olimlar tomonidan ishlab chiqildi.
O'zbekiston respublikasining turli mintaqalarida 650 dan ortiq umurtqali
hayvonlari, shu jumladan, 79 dan ortiq qushlar, 99 ta sutemizuvchilar turlari va tur
vakillari uchraydi. Faqat Sirdaryo va Amudaryo vohasida joylashgan suv omborlari
va ko'llarda baliqlarning 60 turi, ambfibiyalarning 3 turi uchraydi. Respublikamizda
sudralib yuruvchilarning 57 turi, suvemizuvchilarning 91 turi va qushlarning 410dan
turi uchraydi.
24

XULOSA
Ish jarayonida biosferaning bir qismi sifatida o'simlik dunyosi o'rganildi va
quyidagi vazifalar hal qilindi: o'simlik dunyosi tavsiflandi, o'simlik dunyosining
organik moddalarni yaratishdagi roli, organik moddalarning tabiatda tarqalishi.
sayyora va insonning o'simlik dunyosiga ta'siri aniqlandi.
Ta'riflash, qiyosiy geografik, kartografik va fazoviy tahlil usullari asosida
geografik ma'lumotlarni qayta ishlash ko'nikmalari, umumlashtirish, tizimlashtirish va
xulosalarni shakllantirish ko'nikmalariga ega bo'ldi.
Ish davomida quyidagilar aniqlandi:
biosfera - Yer sayyorasida tirik organizmlarning tarqalish maydoni.
biosfera haqidagi ta'limot insoniyatning muhim yutug'i edi. Birinchi marta tirik
tabiat abiotik muhit bilan chambarchas bog'liq bo'lgan yaxlit tizim sifatida qarala
boshlandi. IN va Vernadskiy hayotning sayyoraviy va kosmik ahamiyati, jonli va
jonsiz tabiatning munosabatlari va o'zaro ta'siri haqidagi zamonaviy ilmiy g'oyalarga
asos soldi.
O'simliklar dunyosi biosferaning ajralmas va eng muhim qismidir;
O'simliklarning eng muhim farqlovchi xususiyatlari - zich hujayra
devorlarining mavjudligi, oziq-ovqatning so'rilishi, ko'payishi va spora yoki urug'lar
bilan joylashishi; kraxmal odatda zaxira modda sifatida ishlatiladi. O'simliklarning
boshqa xarakterli xususiyatlari (biriktirilgan hayot tarzi, cheksiz o'sish, o'ziga xos
rivojlanish tsikllari, organlarning joylashish usullari va boshqalar) o'simliklarning
barcha guruhlari uchun umumiy emas, lekin butun xususiyatlar majmuasi bir butun
sifatida ajratishni osonlashtiradi. boshqa shohliklar vakillaridan o'simliklar;
O'simliklar o'zaro chambarchas bog'liq bo'lgan iqlim, suv havzalari, hayvonot
dunyosi va biosferaning boshqa elementlariga katta ta'sir ko'rsatadi. O'simliklar keng
erlarda yashaydi: tundrada, o'rmonlarda, dashtlarda. Ular hovuzlar, ko'llar,
botqoqliklar, daryolar, dengizlar, okeanlarning suv kengliklarida yashaydilar va hatto
yalang'och qoyalar va bo'sh qumlarda ham yashashga qodir.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Konstantinov V.M. "Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni
muhofaza qilish" / V.M. Konstantinov-M.: Oliy o'quv yurtlari talabalari uchun
darslik, 2019 – 296 b.
2. Matyushev P.S. "Ekologiya" / P.S. Matyushev-Ivanovo-M.: Oliy o'quv
yurtlari talabalari uchun darslik, 2014 yil. 491b.
3. "Atrof-muhitni muhofaza qilish", - M 2010 yil. 345b.
4. O'rmon va botqoq ekotizimlaridan biosfeno-mos foydalanish", - MN 2013.
358b.
5. Arustamov E.A. “Tabiatdan foydalanishning ekologik asoslari” / E.A.
Arustamov - M.: Oliy maktab, 2013. 406 b.
6. Kiselev V.N. "Ekologiya asoslari" / V.N. Kiselyov - Minsk.: Oliy maktab,
2020 yil. 56-58-betlar.
7. Lyubushkina S.G. "Geografiya va o'lkashunoslik" / K.V. Pashkang - Moskva
2020. 450 b .
8. Vinogradova N.F. "Tabiatdan foydalanish" / N.F.Vinogradova-M.: Oliy
maktab, 2014 yil. 68-70- betlar .
9. Bogolyubov S.A. "Ekologiya" / S.A. Bogolyubov-M.: Oliy maktab, 2007 yil.
345b.
10. Konstantinov V.M. "Tabiatdan foydalanishning ekologik asoslari" / V.M.
Konstantinov -M .: Oliy maktab, 2012. 34 – 40 betlar.
11. Lemez N.A., Kamlyuk L.V., Lisov N.D. "Oliy o'quv yurtlariga
abituriyentlar uchun biologiya qo'llanma" / N.A. Lemez, L.V. Kamlyuk, N.D. Lisov-
M .: Oliy o'quv yurtlari talabalari uchun darslik, 2018 yil. 46-57- betlar.
12. Radkevich V.A. "Ekologiya" / V.A. Radkevich-M.: Oliy maktab, 2008. 145
15-bet.
13. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xafsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraaqqiyot kafolatlari. -T.: O'zbekiston, 2007.
26

14. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. -T.: O'qituvchi, 2011.
15. Novikov Yu.I. Oxrana okrujayuey sredi. –M.: Vishaya shkola, 2008. 89-96-
betlar.
16. Egamberdiev R. Ekologiya. –T.: O'zbekiston, 2013. 138-139 betlar
17. Tursunov X.T. Ekoloiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. –T.: Saodat
RIA, 2007.
18. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. –
T.: Yangi asr avlodi, 2015.
19. To'xtaev A., Xamidov A. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. –
T.: O'qituvchi, 2015.
20. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera.-T.: O'qituvchi, 2015.
21. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. –Qarshi: Nasaf, 2013.
22. To'xtaev A. Ekologiya.-T.: O'qituvchi, 2008.
INTERNET SAYTLAR
1. http://studentne t . uz
2. http://ecologov.net
27

MUNDARIJA KIRISH.........................................................................................................................2 1 BOB. O'simlik dunyosining o'ziga xos xususiyatlari.............................................5 1.1 O'simliklar dunyosi haqida tushuncha.....................................................................5 1.2 Organik moddalarni yaratishda o'simlik dunyosining o'rni.....................................8 1.3 O’simliklarning tabiatdagi roli...............................................................................11 2 BOB. Insonning o'simlik dunyosiga ta'siri...........................................................18 2.1 Insonning biosferaga ta'sirini kuchaytirish.............................................................18 2.2 O'simliklar zararkunandalariga qarshi kurash........................................................19 2.3 O'simlik dunyosining yo'qolishi va muhofazasi.....................................................21 XULOSA.....................................................................................................................25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI..............................................26 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Dunyoni o'simliklarsiz tasavvur qilib bo'lmaydi.Yashil o'simliklar Yerda barcha tirik organizmlarning mavjudligi uchun sharoit yaratadi. Ular nafas olish uchun zarur bo'lgan kislorodni chiqaradi va barcha hayvonlar uchun asosiy oziq-ovqat manbai bo'lib xizmat qiladi. Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida 2022-yil 2-fevral kuni chiqindilar bilan ishlash tizimi va ekologik holatni yaxshilash, “Yashil makon” umummilliy loyihasini amalga oshirish borasidagi dolzarb vazifalar yuzasidan videoselektor yig‘ilishida: Yoshligimizdan bilamizki, ota-onalarimiz hovlini, atrofni pok saqlash kerakligini aytardi. Xalqimiz azaldan tuproqni, suvni, tabiatni muqaddas deb bilgan. “Birni kessang, o‘nni ek” degan dono maqol ham bejiz aytilmagan. Daraxt ekkan odamga uning savobi tegib turadi, deyilgan. Oilada farzand dunyoga kelsa, unga atab nihol ekilgan. Dunyo miqyosida sanoat yuqori darajada rivojlangan XXI asrda ekologiya bilan bog‘liq muammolar birinchi darajali muammo sifatida kun tartibiga chiqmoqda. Avlodlarimiz bizdan keyin ham munosib tabiiy muhitda yashashi kerak. Buning uchun biz tabiatga e’tibor berishimiz, faqat bugunni emas, yaqin va uzoq kelajakni o‘ylab ish tutishimiz zarur. Eng muhim masala – aholining ekologik madaniyatini oshirish. Bugun ko‘chaga yoki istalgan joyga qarang. Hamma joyda odamlar tashlab ketgan chiqindilarni ko‘rasiz. Biz ona yurtimizni muqaddas deymiz. Nima uchun uni toza- ozoda saqlamaymiz? Axir, muqaddas kitoblarimizda ham “Poklik iymondandur” deyilgan. Yerni qoplagan holda, o'simliklar uni himoya qiladi va saqlaydi. O'simliklarning chig'anoqlari o'ziga xos iqlimni yaratadi, yumshoqroq va namroqdir, chunki barglar quyosh nurlarining susayishi ta'siriga qarshi turadi. O'simlik ildizlari tuproqni ushlab turadi va ushlab turadi. O rmon saqlanib qolgan joylarda Yer yuzasiʻ jarliklar bilan buzilmagan [6, 56-58-betlar ]. 2

O'simliklar Yerdagi hayotning mavjudligi, gullab-yashnashi va rivojlanishining asosiy manbai bo'lib, birinchi navbatda fotosintezni amalga oshirish qobiliyatiga bog'liq. Fotosintez sayyoramizning deyarli hamma joyida sodir bo'ladi va shuning uchun uning umumiy ta'siri juda katta. Yashil o simliklar fotosintez jarayonidaʻ karbonat angidrid va suvdan organik moddalar hosil qiladi va qimmatli oziq-ovqat (don, sabzavot, meva va boshqalar), sanoat va qurilish uchun xom ashyo manbai bo lib xizmat qiladi. ʻ Atmosfera havosining gaz tarkibining shakllanishi, ma'lumki, o'simliklarga ham bevosita bog'liq. Yashil o'simliklar fotosintez jarayonida yiliga taxminan 510 "ton erkin kislorod chiqaradi. Bir gektar makkajo'xori yiliga 15 tonna kislorod ajratadi, bu 30 kishining nafas olishi uchun etarli. Atmosferadagi barcha kislorod yashil moddadan o'tadi. Taxminan 2000 yil.300 yil ichida o'simliklar shunchalik ko'p uglerodni o'zlashtiradi, uning atmosfera va suvda qancha miqdori bor.Fotosintez mahsulotlarining yillik kimyoviy energiyasi butun kuch bilan 20-asr oxirida ishlab chiqarilgan energiyadan 1000 baravar yuqori edi. Yerdagi o'simliklar fotosintez jarayonida yiliga 177 milliard tonnadan ortiq organik moddalar hosil qilishi aniqlangan. O'simliklar tuproqning eng muhim qismi bo'lgan chirindi hosil bo'lishida ishtirok etadi, uning yuqori unumdorligini ta'minlaydi. Ko'pgina organik moddalar molekulalarida uglerod, vodorod va kisloroddan tashqari, azot, fosfor, oltingugurt va ko'pincha boshqa elementlar (temir, kobalt, magniy, mis) atomlari mavjud. Ularning barchasi o'simliklar tomonidan tuproqdan yoki suv muhitidan tuz ionlari shaklida, asosan oksidlangan holda olinadi. Mineral tuzlar tuproqning sirt qatlamlaridan yuvilmaydi, chunki o'simliklar tuproqdan mineral moddalarning bir qismini doimiy ravishda o'zlashtiradi va ularni oziq-ovqat uchun hayvonlarga o'tkazadi. Hayvonlar, o'simliklar kabi, o'lgandan so'ng, minerallarni yana tuproqqa o'tkazadilar, u erdan ular yana o'simliklar tomonidan so'riladi. O'simliklar o'zaro chambarchas bog'liq bo'lgan iqlim, suv havzalari, hayvonot 3

dunyosi va biosferaning boshqa elementlariga katta ta'sir ko'rsatadi. O'simliklar keng erlarda yashaydi: tundrada, o'rmonlarda, dashtlarda. Ular hovuzlar, ko'llar, botqoqliklar, daryolar, dengizlar, okeanlarning suv kengliklarida yashaydilar va hatto yalang'och qoyalar va bo'sh qumlarda ham yashashga qodir. Inson ishtirokisiz ko payadigan va tarqaladigan o simliklar yovvoyi o simliklarʻ ʻ ʻ deyiladi. Bugungi kunda dunyoda yovvoyi o'simliklarning 500 mingga yaqin turlari ma'lum. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi: Biosferaning bir qismi sifatida o'simlik dunyosini o'rganish edi. Ish davomida quyidagi vazifalar belgilandi: o`simlik dunyosini tasvirlab berish, organik moddalarni yaratishda o'simlik dunyosining roli, organik moddalarning sayyora bo'ylab tarqalishi, insonning o'simlik dunyosiga ta'siri. Kurs ishinig tuzilishi: Ushbu kurs ishi mundarija,kirish qismi, ikkta bob va har bir bob uchtadan bo`limlardan va xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 4

1 BOB. O'SIMLIK DUNYOSINING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1.1 O'simliklar dunyosi haqida tushuncha "Biosfera" atamasi 1875 yilda avstriyalik geolog Eduard Suess (1831-1914) tomonidan taklif qilingan, ammo u uning aniq ta'rifini bermagan. Yarim asr o'tgach, rus geokimyogari V.I. Vernadskiy (1863-1945) biosfera haqidagi ta'limotni yaratdi, uning asosiy qoidalari 1926 yilda nashr etilgan "Biosfera" deb nomlangan kichik risolada bayon etilgan. IN VA. Vernadskiy biosferani Yerning qobig'i deb atadi, uning shakllanishida asosiy rol tirik organizmlarga tegishli. O'simliklar dunyosi biosferaning ajralmas va eng muhim qismidir. Fotosintez qilish qobiliyati tufayli o'simliklar o'z organlarida juda ko'p miqdordagi organik moddalarni to'playdi, yashash muhitini (atmosfera, suv va tuproq) kislorod bilan boyitadi va shu bilan deyarli barcha tirik mavjudotlarning mavjudligi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Ba'zi o'simliklar (saprotroflar, parazitlar) uchun xarakterli geterotrof oziqlanish har doim ikkilamchi kelib chiqadi. O'simliklarning eng muhim farqlovchi xususiyatlari - zich hujayra devorlarining mavjudligi, oziq-ovqatning so'rilishi, ko'payishi va spora yoki urug'lar bilan joylashishi; kraxmal odatda zaxira modda sifatida ishlatiladi. O'simliklarning boshqa xarakterli xususiyatlari (biriktirilgan hayot tarzi, cheksiz o'sish, o'ziga xos rivojlanish tsikllari, organlarning qo'yish usullari va boshqalar) o'simliklarning barcha guruhlari uchun umumiy emas, balki butun xususiyatlar majmuasi bir butun sifatida ajratishni osonlashtiradi. boshqa shohliklarning vakillaridan o'simliklar. Yer yuzasida aholi yashaydigan, suvsiz cho'llar va botqoq botqoqlarning katta maydonlarini qamrab olgan, chuchuk va sho'r suv havzalarining chuqurligiga kirib, tog'larga baland ko'tarilgan o'simliklar boshqa podsholiklar vakillari yashaydigan jamoalar yoki fitotsenozlarni tashkil qiladi . Katta sayyoraviy ahamiyatga ega bo'lishidan tashqari, yashil o'simliklar inson 5

O'xshashlar

SAMARQAND VILOYATIGA AHOLI PUNKTLARI JOYLASHUVINING O'ZIGA XOS JIHATLARI

BOLALAR FOLKLORINING O‘ZIGA XOS BADIIY XUSUSIYATLARI

MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI BOLALARNI VATANPARVARLIK RUHIDA TARBIYALASHNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

MTT tarbiyalanuvchilarida tabiatni anglash tuyg’usini tarbiyalash

SAMARQAND VILOYATIDA EKOTURIZM ISTIQBOLLARI