logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. o'zbek tilida sifat yasalishi

o'zbek tilida sifat yasalishi

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131.0009765625 KB
Ko'chirib olish
1 MUNDARIJA KIRISH .....................................................................................................................3 I BOB. O’ZBEK TILIDA AFFIKSATSIYA USULIDA SIFAT YASALISHI HAMDA UNING O’RGANILISHI 1.1. O’zbek tilida sifat yasalishi haqidagi tadqiqotlar..............................................6 1.2. Affiksatsiya usulida sifat yasalishi ...................................................................8 1.3. Affiksisatsiya usulida yasalgan sifatlarning umumta’lim maktablarida o’rganilishi..............................................................................................................37 Bob bo’yicha xulosa................................................................................................43 II BOB. KOMPOZITSIYA USULIDA SIFAT YASALISHI VA UNING TA’LIM TIZIMIDA O’RGANILISHI 2.1. Qo’shma sifatlarning yasalish qoliplari va uning ta’lim tizimida o’qitilishi........................................................................................................... .......44 2.2. Qo’shma sifatlarning morfologik tarkibi va uning ta’lim tizimida o’qitilishi........................................................................................................... ......50 Bob bo’yicha xulosa...............................................................................................58 XULOS А …..........................................................................................................59 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ...................................................................62 2 KIRISH Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Muhtaram Yurtboshimiz I.Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarida ta’kidlaganidek: “Istiqlol yillarida o’zbek tilining qo’llanish doirasi amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o’ziga xos xususiyatlariga bag’ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o’quv qo’llanmalari, yangi-yangi lug’atlar ko’plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o’z hissasini qo’shmoqda” 1 . Bundan tashqari, Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov uzluksiz ta’lim islohotlariga bag’ishlangan bir qator yig’ilishlarda so’zlagan nutqlarida yoshlarning ilmiy salohiyatini yanada oshirish masalalariga ham alohida to’xtalib, bu muqaddas ishni bajarishda barchamiz bir yoqadan bosh chiqarib ishlashimiz lozimligini ta’kidlab o’tdilar. Bularning barchasi uzluksiz ta’lim tizimida ona tili mavzularini o’qitishning yangicha usullarini qo’llashni taqazo etmoqda. Jumladan, o’zbek tilida sifat yasalishi usullari va ularning ta’lim tizimida o’qitilishi bilan bog’liq masalalar va muammolarni tadqiq etish, bu boradagi samarali ish usullarini ishlab chiqish tadqiqotning dolzarbligini ko’rsatadi. Tadqiqotning asosiy maqsad va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi o’zbek tilida sifat yasalishi bo’yicha bajarilgan ilmiy tiadqiqot va amaliy ishlarni tahlilga tortish hamda uzluksiz ta’lim tizimida yasama sifatlarni yangi pedagogik texnologiyalari talablaridan kelib chiqib o’rganishning yangicha usullarini o’rganishdan iboratdir. Bu maqsadni bajarishda quyidagi vazifalar kun tartibiga qo’yildi: - so ’ z yasalishi , shu jumladan , sifat yasalishi bo ’ yicha bajarilgan tadqiqotlarni o ’ rganish ; - sifat yasalishi usullarini tadqiq etish; - sifat yasalish qoliplari ustida ishlash; - yasama sifatlardagi ma’nodoshlik va zid ma’nolilik hodisalarini tadqiq 1 Karimov I. Yuksak ma naviyat –yengilmas kuch. –Toshkent; Ma naviyat, 2008. 86-b. ‟ ‟ 3 etish; - yasama sifatlarning uzluksiz ta ’ lim tizimida o ’ qitilishi bilan bog ’ liq masalalarni tahlil etish ; - yasama sifatlarni o’rganishda o’quv lug’atlaridan foydalanish yo’llarini tahlil etish. Muammoning o’rganilganlik darajasi. So’z yasalishi muammosining o’zbek tilshunosligida o’rganilishi uzoq davrlarga borib taqaladi. Jumladan, Mahmud Koshg’ariy, Alisher Navoiy, Muhammad Chingiy asarlarida so’z yasalish masalalari kun tartibiga qo’yilgan va o’rganilgan. XX asrning 30 - 40-yillarida fe’l va ot yasalishiga bag’ishlangan maxsus asarlar maydonga keldi. So’z yasalishining alohida bo’lim sifatida ajralib chiqishi va shakllanishida Ayyub G’ulomovning hissasi katta bo’ldi. Olim o’zbek tilida so’z yasalishi muammolarini monografik tadqiq etish chog’ida faqat affikslar yordamidagina emas, balki undan tashqari bir qancha vositalar yordamida so’z yasalishi mumkinligini asoslab berdi. Ayyub G’ulomov asos solgan so’z yasalishi nazariyasini akademik Azim Hojiyev yangi cho’qqiga olib chiqdi. U A.G’ulomov yo’l qo’ygan kamchiliklarni bartaraf etishga harakat qildi. Ma’lum so’z turkumlarining yasalish doirasida qilingan ishlar o’zbek tili so’z yasalishi haqidagi ta’limotning rivoji uchun muhim hissa bo’lib qo’shildi. Xususan, Y.Tojiyevning so’z yasovchi qo’shimchalarning polifunksionalligi masalasini, uning affiksal omonimiya bilan munosabatini chuqur tahlil etdi. So’z yasalishi bo’yicha tadqiqotlar o’zbek tilshunosligida hamon davom etmoqda. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Sifat yasalish tizimi va ularning uzluksiz ta’limda o’qitilishi masalasi ilk bor malakaviy ish sifatida tanlandi va tadqiq etishga harakat qilindi. Tadqiqot predmeti va obyekti. Umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim darsliklari, o’quv lug’atlari tadqiqotning predmeti sifatida tanlandi. 4 Tadqiqotning ilmiy ahamiyati . Tadqiqot natijalaridan sifat yasalishi mavzularini uzuluksiz ta’limda o’qitishda, shuningdek, uslubiy qo’llanma va o’quv lug’atlari yaratishda keng foydalanish mumkin. Ishning hajmi va tuzilishi. Bitiruv-malakaviy ishning umumiy hajmi 63 sahifa bo’lib, kirish, ikki asosiy bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 I BOB. O’ZBEK TILIDA AFFIKSATSIYA USULIDA SIFAT YASALISHI HAMDA UNING O’RGANILISHI 1.1. O’zbek tilida sifat yasalishi haqidagi tadqiqotlar So’z yasalishi muammosi o’zbek tilshunosligining uzoq kechmishiga borib taqaladi. M.Koshg’ariy, A.Navoiy, M.Chingiy asarlarida so’z yasalish masalalari kun tartibiga qo’yilgan va o’rganilgan. XX asrning 30-40-yillarida fe’l va ot yasalishiga bag’ishlangan maxsus asarlar maydonga keldi. Lekin so’z yasalishining alohida bo’lim sifatida ajralib chiqishi va shakllanishida Ayyub G’ulomovning hissasi katta. 1949 yilda “O’zbek tilida so’z yasash yo’llari haqida” nomli asari maydonga keldi. Olim so’z yasalishining qator masalalarini o’sha davr tilshunosligi qo’lga kiritgan masalalar doirasida izohlab berdi. A.G’ulomov o’zbek tilida so’z yasalishi muammolarini monografik tadqiq etish chog’ida faqat affikslar yordamidagina emas, balki undan tashqari bir qancha vositalar yordamida so’z yasalishi mumkinligini asoslab berdi. O’zbek tilida so’z yasalishining besh xil yo’li borligini aniqladi: 1) morfologik (affiksatsiya), 2) sintaktik (kompozitsiya), 3) leksik (transpozitsiya), 4) semantik, 5) fonetik. Bundan tashqari, Ayyub G’ulomov so’z yasalishi hodisasining leksikologiya va grammatika bilan aloqasi masalalarini ham tadqiq etadi va so’z yasalishi tilshunoslik fanining alohida sohasi ekanligini ta’kidlaydi: “Demak, so’z yasalishining o’z obyekti bor, bunda leksika va grammatika sohalari bilan umumiylik tomonlari ham bor. Hozirgi tillarda so’z yasashning eng keng tarqalgan usuli affiksatsiya bo’lganligidan uning (so’z yasashning) birinchi navbatda morfologiya bilan yaqinligi ko’zga tashlanib turadi. Holbuki, so’z yasashning boshqa yo’llari uning leksika bilan ham, fonetika bilan ham, sintaksis bilan ham bog’liq ekanini ko’rsatadi...” 1 . Ayyub G ’ ulomov asos solgan so ’ z yasalishi nazariyasini akademik Azim 1 O„zbek tili grammatikasi. 1-qism. Morfologiya, - Toshkent: Fan, 1975. -8-9-betlar. 6 Hojiyev yangi cho ’ qqiga olib chiqdi . U A . G ’ ulomov yo ’ l qo ’ ygan kamchiliklarni bartaraf etishga harakat qildi . Muallif “ so ’ z yasalishi bahsida yasama so ’ z hosil qiluvchi komponentlar o ’ rganilishi ” ni , “ yasama so ’ z hosil qiluvchi komponentlar shu so ’ zning yasalish tuzulishini tashkil qilishi ” ni , so ’ z yasalish tuzulishi esa faqat ikki qismdan – yasashga asos , yasovchi qismdan iborat bo ’ lishini ta ’ kidlaydi . Azim Hojiyev “ O ’ zbek tili so ’ z yasalishi ” nomli qo ’ llanmasida so ’ z yasalish terminiga izoh berar ekan , quyidagilarni yozadi : “ So ’ z yasalishi termini ikki ma ’ noda qo ’ llaniladi : 1) umuman , so ’ z yasalishi , til materiali asosida yangi so ’ z hosil bo ’ lish hodisasini bildiradi ; 2) tilshunoslikning so ’ z yasalishi bilan bog ’ liq hodisalarni ( masalalarni ) o ’ rganuvchi bo ’ limini bildiradi ” 1 . Shundan so ’ ng olim so ’ z yasalish motivatsiyasi , so ’ z yasalish strukturasi , so ’ z yasalish tipi , so ’ z yasalish sistemasi , so ’ z yasalish regulyarligi , sinxron va diaxron so ’ z yasalishi , so ’ z yasalish usullari singari tushunchalarning har birini alohida izohlashga harakat qiladi . Umuman olganda olimning ushbu ishida so’z yasalishining oltita usuli mavjudligi qayd etiladi. Ular quyidagilardir: 1) semantik (yoki leksik-semantik) usul, 2) fonetik usul, 3) sintaktik-leksik usul, 4) affiksatsiya usuli, 5) kompozitsiya usuli, 6) abbrevatsiya usuli 2 . Shunga qaramay Azim Hojiyev faqat affiksatsiya va kompozitsiya usulida yasalgan yasama so’zlarni tadqiq etgan. Ma’lum so’z turkumlarining yasalish doirasida qilingan ishlar o’zbek tili so’z yasalishi haqidagi ta’limotning rivoji uchun muhim hissa bo’lib qo’shildi. Xususan, Y.Tojiyevning so’z yasovchi qo’shimchalarning polifunksionalligi masalasini, uning affiksal omonimiya bilan munosabatini chuqur tahlil etdi. O’zbek tilidagi so’z yasovchi va shakl yasovchi affikslar A.G’ulomov, A.N.Tixonov, R.Qo’ng’urovlar tomonidan yaratilgan “O’zbek tili morfem lug’ati” ham berilgan. Ushbu lug’atning ilova qismida “So’z yasovchi va forma yasovchi 1 Hojiyev A. O„zbek tili so„z yasalishi. Qo„llanma. – Toshkent: O„qituvchi, 1975.-12-bet. 2 Hojiyev A. O„zbek tili so„z yasalishi. Qo„llanma. – Toshkent: O„qituvchi, 1975.-29-bet 7 affikslar” sarlavha ostida mazkur affikslar va ularning xususiyatlari haqida umumiy ma’lumot berilgan 1 . O’zbek tilshunosligida so’z yasalishi lug’atlari ham tuzilgan. Jumladan, B.Mengliyev, B.Bahriddinova, O’.Xolyorov, M.Zaripova, M.Xushvaqtovlar hammualliflikda yaratgan “O’zbek tilining so’z yasalishi o’quv lug’ati” shular jumlasidandir. Ular e’tirof etganidek, “...o’zbek tilida so’z yasalishi haqida talay ishlar qilinganiga qaramay, bunday lug’at umuman tuzilmagan” edi. Mazkur lug’at maxsus, o’ziga xos lug’at turi hisoblanib, yasama so’zning qanday va nima vositasida yuzaga kelganligini bilishga o’quvchilarga amaliy yordam beradi. Masalan, lug’atda amal so’zidan beshta yangi so’z va bu yangi so’zdan yana beshta boshqa yangi so’z hosil bo’lgani quyidagi ko’rinishda berilgan: amal- dor  amaldor- lik amaliy- ot amal- iy  g’ayri -amaliy amal  amal- la amal- parast  amalparast- lik be -amal  beamal- lik 2 So’z yasalish lug’atida qayd etilgan misollardan ko’rinib turibdiki, yangi so’z hosil bo’lishiga tayanch, asos vazifasini o’tovchi so’z (amal) yasovchi asos vazifasini bajargan. O’z navbatida, yangi yasalgan so’zlar keyingi yasalish uchun yasovchi asos vazifasini o’taydi. Yasovchi asosdan yuzaga kelgan so’z esa yasama 1 G„ulomov A., Tixonov A.N., Qo„ng„urov R. O„zbek tili morfem lug„ati. – Toshkent: O„qituvchi, 1077. -399- 461betlar. 2 Mengliyev B., Bahriddinova B., Xolyorov O„., Zaripova M., Xushvaqtov M. O„zbek tilining so„z yasalishi o„quv lug„ati. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2008. -6-b. 8 so’zdir. Amal so’zidan hosil bo’lgan beshta so’z va keyingi yasalish bunga misol bo’la oladi. Lug’at mualliflari har bir so’zdan yasalgan yasalish uyasini berishga alohida e’tibor berganlar. Bu holat o’quvchi va talabalarning so’z yasalish qoliplarini to’g’ri anglash va ta’lim tizimida puxta o’rganishlari uchun asos vazifasini o’taydi. 1.2. Affiksatsiya usulida yasalgan sifatlar Hozirgi o’zbek tilida sifat yasovchi affikslarning miqdori 50 ga yaqinligi ko’rsatiladi. Bu affikslarning juda ko’pchiligi passiv, unumsiz affiksga aylangan bo’lib, hatto so’z yasash xususiyatini yo’qotganlari ham bor. Y а ’ni bularning ayrimlari yordamida oz miqdordagi sifatlar yasalgan bo’lib, hozirda esa yangi sifatlar yasamaydi. Masalan, -oq (qo’rqoq, qoloq), -aki (og’zaki, zo’raki, shartaki ) affikslari shunday xususiyatga ega. Ko’p miqdorda sifat yasovchi affikslar ham bir talay. Lekin hozirda ular yangi-yangi sifatlar yasalishida ishtirok etmaydi. Ular yordamida shu vaqtgacha qanday sifatlar yasalgan bo’lsa, o’sha sifatlargina yasama sifat holida mavjud. Masalan, -gi/-ki/-qi (kuzgi, boyagi, kechki, pastki, sirtqi...) affiksi ana shunday affikslar jumlasidandir. Lekin sifat yasovchi aktiv, mahsuldor, so’z yasash funksiyasini to’xtatmagan affikslar ham bor. Bular: -li, -siz, -ma, -kor, -dor, no-, chan, -simon, -mas, -arli, -iy (-viy) affikslaridir. Sifat yasovchi affikslar so’z yasash asosi qaysi turkumga kirishiga ko’ra ot asosdan sifat yasovchi, sifat asosdan sifat yasovchi, fe’l asosdan sifat yasovchi, taqlidlardan sifat yasovchi singari tematik guruhlarga bo’lib o’rganilishi mumkin. Bu borada shuni ham aytish kerakki, aksariyat ishlarda sifat yasovchi affikslar ikkiga ajratilgan: otdan sifat yasovchi affikslar va fe’ldan sifat yasovchi affikslar kabi. Sifat va taqlid so’zlarga qo’shilib sifat yasash kam uchraydi. Bundan tashqari bunday yasalish otdan sifat yasalishga qo’shib o’rganiladi. Biz esa ularni alohida guruh sifatida berdik. 9 1.2.1. Otdan sifat yasovchi affikslar -li affiksi. Hozirgi o’zbek tili faktlarining ko’rsatishicha -li affiksi ikki vazifaga ega: 1) so’z (sifat) yasaydi; 2) shakl yasaydi. I. Bu affiks sifat yasovchi eng mahsuldor affikslardan bo’lib, asosan ot turkumiga oid so’zlardan sifat yasaydi. Hozirgi o’zbek tilida uning yordamida quyidagi ma’noli sifatlar yasaladi: 1. Shaxs yoki narsa-predmetning asosdan anglashilgan narsaga egaligi, unda shunday narsa borligi bilan bog’liq bo’lgan belgisini bildiruvchi sifatlar yasaydi: boshoqli (ekin), baxtli (yigit), shuhratli (firma), zararli (narsa) kabi. -li affiksi yordamidagi so’z yasalishining bu tipi juda faol va bu tipga oid sifatlar juda ko’p miqdorni tashkil etadi. Bu affiks yordamida o’zbek tiliga oid so’zlardan, shuningdek, rus tilidan va u orqali o’zlashgan so’zlardan ham yangi sifatlar yasaladi va yasalmoqda: razryadli (sportchi), planli (ish), vaqtli (matbuot), jarangli (undosh), izohli (lug’at), inersiyali (harakat), obrazli (ifoda), stixiyali (xarakat) kabi. 2. Shaxs yoki narsa-predmetda asosdan anglashilgan narsaning normadan ortiq (yuqori, kuchli) darajada ekanini bildiruvchi sifat yasaydi: Arslonqul barvasta qomat, o‘mrovli, sodda, o’n sakkiz yashar yigitcha edi (Oybek). Oh, ko’rsang edi... Qanday chiroyli, qanday aqlli ekanini bilar eding, bekachim! (A. Qodiriy). Kechki norin uchun katta qozonda yog‘li qazi pishadi, ikkinchi qozonda qo’y etidan sho’rva qaynaydi (Oybek). - li affiksi shaxs yoki predmetda tabiiy ravishda bor bo ’ ladigan narsani bildiradigan so ’ z ( asos ) larga qo ’ shilgandagina shunday ma ’ noli sifat yasaladi . Demak, bunday ma’noning reallashuvida yasovchi asos bildiradigan narsaning xususiyati ham rol o’ynaydi. Masalan, har bir odam ma’lum darajada (ortiqmi, kammi) kuchga, kattami yoki kichikmi gavdaga ega bo’ladi. Shu narsani bildiruvchi so’zlarga ( kuch va gavda so’ziga) -li affiksi qo’shilganda, shaxsning kuch va gavdaga normadan ortiq daraja egaligi ifodalanadi: Ammo u (Mutal) hamon bo’shalishga kuchanar edi va kuchli qo’l battarroq siqar edi ( А . Qodiriy). 10 Bir vaqtlar gavdali va chiroyli bo’lgan o’ttiz yashar yigit hozir cho’pday ozib ketgan edi (Oybek). Bu tipdagi sifat yasalishi obyektiv sabab bilan chegaralanganligi tufayli unga oid yasama sifatlar ham ko’p emas. 3. Fe’lning -(i)sh affiksli ish oti shakliga qo’shilib narsa predmetning fe’ldan anglashilgan ish-harakat uchun juda mos (muvofiq, bop) ekanini bildiruvchi sifat yasaydi: yeyishli, ko’rishli, o’tirishli kabi. Bu tipdagi sifatlar ham ko’p emas. II. Hozirgi o’zbek tilida –li affiksi shakl yasash funksiyasiga ham ega. U shaxs yoki predmetning asosdan anglashilgan narsaga egaligini, unda shunday narsa borligini bildiruvchi shakl yasaydi. Otning bu shaklida –li affiksining ma’nosi bor, ega so’zining ma’nosiga teng bo’ladi, ya’ni u otning leksik ma’nosini o’zgartirmagan holda, unga “bor”, “ega” degan ma’noni qo’shadi: Oynavandli qo’sha-qo’sha xonali, gazli, vodoprovodli uylarda yayrab-yashnayotgan dehqonlarning to’kin dasturxoniga, but ro’zg’origa boqaman (R. Rahmonov). Rais kabinet eshigidan qaytdi-yu, to’g’ridagi eshikdan tollar qurshovidagi hovuzli bog’chaga chiqdi. ...ularning ortida –chinor ostida allaqancha egarsiz va egarli otlar (Sh. Xolmirzayev). Shuni aytish kerakki, -li affiksining otlardan aytib o’tilgan ma’nodagi shakl yasashi juda chegaralangan so’zlar doirasida uchraydi, u boshqa shakl yasovchilar, mas., ko’plik, egalik shaklini yasovchilar singari barcha otlarga qo’shilavermaydi. Shaxs yoki predmetning biror narsaga egaligi, unda shunday narsa borligi ma’nosi hozirgi o’zbek tilida bor, ega so’zlari orqali ifodalanadi. Shuning uchun -li affiksini haqiqiy ma’noda shakl yasovchilar qatoriga kiritish qiyin. Lekin shu narsa xarakterliki, -li affiksining yuqoridagi ma’noda (grammatik ma’no bilan) ot so’z birikmalariga qo’shilishi juda umumiy holat hisoblanadi: oliy ma’lumotli, yuqori martabali, o’n gektarli, past bo’yli, yuqori hosilli kabi. Bunday birikmalarda -li affiksi oxirgi so’zda bo’lsa ham, lekin u butun birikmaga oid, butun birikmaga qo’shilgan bo’ladi va unga xos ma’no ham butun birikmaga oid bo’ladi: oliy ma’lumot+li, o’n gektar+li, yuqori hosil+li kabi. Bunday birikmalarga qo’shilgan 11 –li affiksi shaxs yoki predmetning o’zi qo’shilgan birikmadan anglashilgan narsaga egaligini bildiradi, ot birikmani sifatlovchi birikmaga aylantiradi. Demak, bunda u grammatik vazifa bajaradi, grammatik ma’no ifodalaydi. Misollar: ...boshida iroqi jiyakli do’ppi, oq shohi ro’moli belbog’iga qistiriqliq, beliga kark sopli pichoq osib olgan edi (K. Yashin). U yo’g’on, baland gavdali , cho’ziq, cho‘tir yuzli, qish kezlarida uzun olacha qaviq to’n kiyib yuruvchi , ochiq tabiatli . Qodiriydan besh - o’n yosh katta kishi edi (H. Qodiriy). Mana shaxmat nusxa katakli taksi mashinasi g’izillab o’tib ketdi. (Sh. Sa’dulla.) Bilinar-bilinmas cho‘tir yuzli bu kimsaning ingichka qora soqoli bor edi (H. Nuriy). Har qanday ob - o’g’ri havoda – qirq gradusli sovuq va yozgi jaziramada ishlashga kelgan. O’sha yerda ochiq ayvonli, ustunlari yo’g’on imorat turibdi (Sh. Xolmirzayev). -siz affiksi. O’zbek tilida –siz affiksi so’z yasash va shakl yasash funksiyasiga ega. I. Bu affiks xuddi sifat yasovchi –li affiksi kabi hozirgi o’zbek tilida eng faol, mahsuldor so’z yasovchidir. Uning yordamida asosan otlardan quyidagi ma’noli sifatlar yasaladi: 1. Shaxs yoki predmetning yasovchi asosdan anglashilgan narsaga ega emasligi, unda shunday narsaning yo’qligi bilan bog’liq bo’lgan belgisini bildiruvchi sifatlar yasaydi: bolasiz, boshsiz, go’shtsiz, imzosiz, mevasiz, nursiz, paranjisiz, qurolsiz, adabsiz, andishasiz, lofsiz, omadsiz, tilantsiz, tartibsiz, qadrsiz kabi. Bunday sifatlarda –siz affiksining shaxs yoki predmet yasovchi asosdan anglashilgan narsaning yo’qligi ma’nosini ifodalayotgani aniq seziladi, ya’ni bulardagi –siz affiksi ma’no jihatdan yo’q so’ziga juda yaqin. Shuning uchun ham bunday so’zlarning ayrimlarida –siz affiksini yo’q so’zi bilan almashtirish imkoni bor: bolasiz – bolasi yo’q, imzosiz –imzosi yo’q, andishasiz –andishasi yo’q, qadrsiz – qadri yo’q kabi. Lekin –siz affiksi yordamida yasalgan sifatlarning hammasida “yo’q” ma’nosi shu darajada bo’lavermaydi va bunday sifatlardagi –siz 12 affiksini yo’q so’zi bilan almashtirish doim mumkin bo’lavermaydi: uyqusiz, adolatsiz, to’xtovsiz, shartsiz, yaroqsiz, qiyossiz, o’rinsiz, harakatsiz kabi. -siz affiksli so’zlar hol vazifasida kelganda esa hech vaqt –siz affiksini yo’q so’zi bilan almashtirib bo’lmaydi: Uch kundan beri to‘xtovsiz yoqqan laylak qor bu past-baland tomlarni go’yo tekislab qo’ygan edi (H. Shams). Biroq , Samarov har gal ham asossiz ishdan bo ’ shatilganligi uchun maktabga qaytib kelaveradi (“ Mushtum ”). Past-baland, qing’ir-qiyshiq... rejasiz pastak tomlar (I. Rahim). 2. Shaxs yoki predmetda yasovchi asosdan anglashilgan narsaning kam, normadan past (deyarli yo’q) darajada mavjudligini bildiruvchi sifatlar yasaydi: Yelkasida baytili to’n, katta ochilgan ko’z, qonsiz yuz bilan bir necha daqiqa o’ngiga qarab o’tirdi (M. Ismoiliy). Unumsiz qo’l mehnati davom etsa etaversin, lekin tom bosib qolmasin emish (“Mushtum”). Erkaksiz uy fayzsiz, ko‘rksiz ko’rinadi ko’zga; Farzand uchun esa ota bir tog’day (M. Alaviya). Cho’ntagidan ro’molcha olib, ensiz peshanasidagi terlarni, ko’z yoshini artdi-da, so’ng so’zida davom etdi (M. Aliyev). Abdushukur manglayi tirishgan, ko’zoynakli, etsiz qoramtir yuzi ichiga botgan oriqqina kishi (Oybek). Bu tipdagi sifatlarda aytib o’tilgan ma’noning reallashuvida yasovchi asos bildiradigan narsaga xos xususiyat ham rol o’ynaydi, ya’ni – siz affiksini olgan so’z bildiradigan narsa shaxs yoki predmetda obyektiv holda mavjud bo’ladi. Masalan, tirik odam yoki hayvonda albatta qon, go’sht (et) mavjud bo’ladi. Lekin uning miqdori (darajasi) har bir konkret odam yoki hayvonda turli darajada bo’lishi mumkin. Ana shu inson yoki hayvondagi qonni (go’shtni) anglatayotgan qon, et (go’sht) so’ziga –siz affiksi qo’shilganda, shu narsaning shaxs yoki hayvonda normadan past darajada ekanligi ifodalanadi. Xuddi shu “normadan past”lik tushunchasi ta’sirida -siz affiksi yordamida yasalgan ayrim sifatlarda yasovchi asosdan anglashilgan narsadan yaxshi emasligi, pastligi ma’nosi ifodalanadi: Bu gazetalardagi (viloyat gazetalaridagi) ko’pgina materiallar yuzaki bo’lib, shirasiz til bilan yozilgan ( Газ .). Xo’sh, sutning sifatli yoki sifatsiz (sortli yoki sortsiz) 13 bo’lishi nimalarga bog’liq ? (Gaz.). Bektemir Polvonning shu topda dilgir va kayfsiz ekanini payqaydi, lekin churq etishga tobi yo’q (Oybek). -siz affiksi ko’rib o’tilgan ma’nolarda –li affiksining antonimidir. Qiyoslang: mevali –mevasiz, imzoli –imzosiz, nurli –nursiz, kuchli –kuchsiz, yoqimli – yoqimsiz, odobli –odobsiz kabi. Lekin bu ikki affiks hamma vaqt bir-birining antonimi sifatida qo’llanavermaydi. Ayrim leksemalardan –li affiksi yordamida sifat yasalgani holda ulardan – siz affiksi yordamida sifat yasalmaydi va aksincha. Masalan, ayanchli, dahshatli, ziyoli, nafratli so’zlarining ayanchsiz, dahshatsiz, ziyosiz, nafratsiz kabi antonimi, so’ngsiz, ilojsiz, so’zsiz, yuzsiz so’zlarining so’ngli, ilojli so’zli, yuzli kabi antonimi yo’q. II. –siz affiksi hozirgi o’zbek tilida faqat inkor ifodalash uchun ham keng qo’llanadi. Bunday hollarda so’zga –siz affiksi qo’shilishi bilan yangi leksema hosil bo’lmaydi. Bu vazifada –siz affiksi o’zi qo’shilgan so’z bildirgan shaxs yoki narsaning biror ish-harakatda ishtirokini, uning bo’lishini inkor etadi: Qoloqlarsiz unumli va sifatli ishlaylik (Gaz.). ...yigirma sigirsiz a’zo sigirli bo’lib, idora ham ularning pul xarxashasidan qutulayozdi (A. Qodiriy). Otasiz yashay olmayman. O’zi ham sadoqatli, vafoli, yaxshi mol-da, birodar (M. Ibragimov). Har qanday suhbat bir piyola choysiz o’tmaydi. Ayniqsa, ko’p mehmon yig’ilgandagi ziyofatni samovarsiz tasavvur etib bo’lmaydi (Gaz.). Nahotki, yolg‘onsiz o’la olmasa, Unga yetmasmidi bir yolg’on umr? (A. Muxtor). Hayotni kuy-qo‘shiqsiz tasovvur etib bo’lmaydi (Gaz.). Bu vazifasida –siz affiksi atoqli otlarga, olmoshlarga, hatto so’z birikmalariga ham qo’shilaveradi: O’zbek adabiyotini ko’p jihatdan G‘afur G‘ulomsiz tasavvur etish mumkin emas (Gaz.). O’zining bundan buyongi hayoti Zubaydasiz juda bema’ni bo’lib tuyulib ketdi (K. Yashin). Holbuki, bizning kunlarda minglab xotin- qizlar borki, ularsiz xalqning ishi olg’a bosmaydi (M. Ibragimov). –Ha, hozir shu o‘lgursiz mehmon kutib bo’lmasligini tushunib qolganmiz! –kuldi Xosiyat xola (P. Qodirov). Oxiri ko’ksida soqoli titrab, tovushsiz, ko‘z yoshsiz yig’lab yuboradi (A. Muxtor). 14 Demak, -siz affiksi bu vazifasida so’z yasovchi emas, balki shakl yasovchi hisoblanadi. -dor affiksi . Fors-tojik tillariga mansub bo’lgan bu affiks o’zbek tiliga shu tillardan o’zlashgan so’zlar tarkibida o’tgan. Bunday o’zlashma so’zlar esa o’zbek tilida anchagina miqdorni tashkil etadi. Shu sababli, bu so’zlar so’z yasalishining bir tipi sifatida qaraladi va ulardagi –dor affiksi ma’lum so’z yasash ma’nosiga ega bo’ladi. Bu esa mazkur affiks yordamida o’zbek tilining o’zida yangi so’zlar yasalishiga yo’l ochadi. Bu affiks ma’no va vazifasi jihatidan –li affiksiga juda yaqin turadi. Lekin uning sifat yasash doirasi – li affiksining sifat yasash doirasiga nisbatanancha tor. Fors-tojik tilidan o’zlashgan so’zlarni hisobga olmaganda, -dor affiksi yordamida o’zbek tilining o’zida yasalgan sifatlar kam miqdorni tashkil etadi. Buning sababi unga ma’nodosh bo’lgan –li affiksining juda faolligidir. -dor affiksi otlardan quyidagi ma’noli sifatlar yasaydi: 1. Shaxs yoki predmetning yasovchi asosdan anglashilgan narsaga egaligini, unda shunday narsa borligini bildiradi: aybdor, jahldor, ilmoqdor, mazmundor, salmoqdor, sepkildor, shirador, yarador каби . Bu ma’nosi bilan – dor affiksi – li affiksining sinonimi hisoblanadi. Qiyoslang: vafodor-vafoli, jarangdor-jarangli, ilmoqdor-ilmoqli, mazmundor-mazmunli, homilador-homilali,jozibador-jozibali kabi. Hozirgi o’zbek tilida bu ma’nodagi sifat yasovchi asosiy (faol) affiks –li affiksidir. 2. Shaxs yoki predmetning yasovchi asosdan anglashilgan narsaga normadagidan ortiqroq egaligini bildiradi: mahsuldor, puldor, go’shtdor to’shdor, bo’ydor, jahldor, dimog’dor, sepkildor, yelkador, qorindor kabi. Yasovchi asosdan anglashilgan narsaga egalikni ortiqlik, yuqori daraja bilan ifodalashi sababli bunday sifatlardagi –dor affiksi o’rnida –li affiksini qo’llab bo’lmaydi. Agar –li affiksi bilan yasaluvchi sifat qo’llanadigan bo’lsa, u holda –dor affiksiga xos ortiqlik ma’nosini ifodalash uchun yana boshqa birlik, masalan, shunday ma’noga 15 ega bo’lgan so’z ham qo’llanadi. Qiyoslang: bo’ydor – baland bo’yli, yelkador – keng yelkali, puldor – puli ko’p kabi. -li, -dor affikslari o’zaro sinonim bo’lsalar ham, lekin –li affiksi o’ziga xos belgi-xususiyatlari bilan – dor affiksidan farqlanadi. Bu haqda quyidagilarni aytish mumkin. 1. Ayni bir asosdan –li affiksi yordamida yasalgan so’zlar umumiste’molda, shuningdek, oddiy so’zlashuvda keng qo’llangani holda, - dor affiksi bilan yasalgan so’zlar uslubning, nutqning biron turiga ma’lum darajada xoslangan bo’ladi. Misollarga e ’ tibor beraylik : Vafoli do ’ st yo ’ lga solar , vafosiz “ do ’ st ” yo ’ ldan urar ( Maqol ). Komila kelishgan , ko ’ zlari jozibali , aqlli , latofatli , sho ’ x edi ( Oybek ). Bu misollardagi – li affiksi yordamida yasalgan sifatlar biron - bir qo ’ shimcha ottenkaga ega emas . Shuning uchun ham ular o ’ rnida , xuddi shu gapda , matnda – dor affiksli sifatlarni qo ’ llab bo ’ lmaydi . Bu bir tomondan . Ikkinchi tomondan , ko ’ rib o ’ tilgan ma ’ noli ba ’ zi sifatlarni ma ’ lum qo ’ shimcha ottenka , masalan , emotsional ottenka , publitsistik uslubga xos belgi va shu kabilar bilan ifodalash talabi bo ’ lsa , - dor affiksi bilan yasaluvchi turini qo ’ llash mumkin bo ’ ladi . Bizningcha , xuddi shu sabab asosida tilda unumli , jarangli , ilmoqli kabi sifatlar bo ’ lgani holda unumdor , jarangdor , ilmoqdor sifatlari ham yasalgan : Qizning jarangdor ovozi yangrab , maydonni tutdi ( Sh . Sa ’ dulla ). Qo ’ ziboy u yerda ham bir kishini uchratdi : u do ’ stining o ’ zidek jussador xotini Norbibi edi ( SH . Xolmirzayev ). Yoshligida kuchli , qomatdor , azamat ko ’ rinishli odam bo ’ lgani ravshan edi ( M . Ibrohimov ). ... xalqimiz muzikani – dilni yayratuvchi dilrabo kuylar , jarangdor qo ’ shiq va laparlarni sevadi ( Gaz .). 2. Ayrim otlarga qo ’ shilib shaxs yoki predmetning yasovchi asosdan anglashilgan narsaga normadan ortiq ( yuqori ) darajada egaligini bildiruvchi sifat yasaydi : beldor , bo ’ ydor , guldor , yelkador , mahsuldor , puldor , sepkildor , hosildor kabi . – li affiksi bilan yasalgan sifatlar ichida ham shunday ma ’ nolilari bor . Lekin , birinchidan , ular juda kam ( gavdali , o ’ mrovli kabi ). Yana shu narsa ham xarakterliki , - dor affiksi bilan yasalgan yuqoridagi ( hosildor , sepkildor ) kabi 16 sifatlarga xos ma ’ noni og ’ zaki nutqda alohida urg ’ u , o ’ ziga xos ohang bilan talaffuz etish orqali – li affiksli sifat bilan ifodalash mumkin . Lekin yozma nutqda – li affiksli sifat –dor affiksli sifatga xos ma’noni reallashtira olmaydi. Qiyoslang: guldor-gulli, mo’ylovdor-mo’ylovli, sepkildor-sepkilli. Ortiqlik ma’nosi –li affiksli sifatlarda maxsus so’zlar orqali ifodalanadi: keng yelkali, baland bo’yli kabi. –dor affiksli sifatlar esa ortiqlik ma’nosini bunday so’zlarsiz ham ifodalay oladi. Hatto, -dor affiksi bu tipdagi sifatlar ortiqlik ma’nosini ifodalovchi keng, baland kabi so’zlar bilan qo’llanmaydi. Quyidagi bir faktga e’tibor bering: Kunlarning birida uning mashinasiga “Samarqand” avtostansiyasidan baland bo’yli, keng yag’rinli, mo‘ylovdor bir kishi o’tirdi (U.Yusupov). Bu gapdagi bo’yli, yag’rinli sifatlari bo’ydor, yag’rindor tarzida qo’llansa, ular oldidagi baland, keng so’zlari qo’llanmaydi va, aksincha, mo’ylovdor so’zi mo’ylovli tarzida qo’llanadigan bo’lsa, uning oldidan ortiqlik ma’nosini ifodalovchi biron so’zni ham qo’llash kerak bo’ladi ( uzun mo’ylovli, qalin mo’ylovli kabi ). Ana shu holatlar – dor affiksini – li affiksidan farqli ravishda, asosdan anglashilgan narsaga ortiq darajada egalik ma’nosini ifodalovchi affiks sifatida gavdalantiradi. Natijada shaxs yoki predmetning biror narsaga normadan ortiq darajada egaligini bildiruvchi yangi sifat yasalish talabi tug’ilsa, - dor affiksidan foydalanish, uning yordamida shunday ma’noli yangi sifat yasash mumkin bo’ladi. Bunga misol sifatida keyingi vaqtlarda –dor affiksi yordamida yasalgan donador, natijador sifatlarini ko’rsatish mumkin. -dor affiksining bu xususiyati uning yordamida yasalgan so’zni ma’lum darajada ko’tarinkilik ottenkasiga ega qilib qo’yadi. Buning ta’sirida –dor affiksli ba’zi so’zlar o’rnida uning –li affiksli varianti deyarli qo’llanmaydigan bo’ladi. Misol: Buxoro Sharq milliy musiqa maktabi bundan bir yil burun dongli sharq kuylari bo’lg’on “shashmaqom”ni Ovrupo no’tasig’a oldirib bostirg’on edi (Gaz.) Hozirgi o’zbek adabiy tilida faqat dongdor so’zi qo’llanadi ( dongli varianti qo’llanmaydi). 17 3. –li va –dor affiksi bilan yasalishi mumkin bo’lgan ayrim sifatlardan –lik affiksi yordamida ot yasalishida ham ma’lum o’ziga xoslik seziladi. Masalan, vafodor, mazmundor, manfaatdor, samarador, unumdor, homilador sifatlari bilan birga – li affiksli mazmunli, vafoli, manfaatli, samarali, unumli, homilali so’zlari ham keng qo’llaniladi. Lekin bulardan –lik affiksi bilan ot yasalishida asosan –dor affiksli leksema yasovchi asos sifatida foydalaniladi: vafodorlik, manfaatdorlik, homiladorlik kabi. –li affiksli leksemaning yasovchi asos sifatida qo’llanishi deyarli uchramaydi, ya’ni vafolilik, manfaatlilik, homilalilik, unumlilik otlari deyarli qo’llanmaydi. Misollar: Bu o’rinda gap ijtimoiy ishlab chiqarishni intensivlash, uning samaradorligini oshirish, mehnat unumdorligini tubdan yuksaltirish singari vazifalar to’g’risida bormoqda (Gaz.). Demak, bu fakt ham aynan bir leksemadan –li affiksidan tashqari –dor affiksi yordamida sifat yasalishiga ( homilali-homilador kabi) aynan bir asosdan –li, -dor affiksi bilan yasalgan sifatlarning qo’llanaverishiga (tilda yashayverishiga) yo’l qo’yadi. 4. –dor affiksining o’zbek tilidagi funksiyasi haqida lingvistik adabiyotlarda turlicha fikrlar bor. Ba’zi ishlarda u faqat shaxs oti yasovchi (ya’ni ot yasovchi) sifatida ta’riflansa, ayrim adabiyotlarda –dor affiksining aslida sifat yasovchi bo’lgani, hozirda ham uning izi borligi, lekin u asosan shaxs oti yasovchi ekani aytiladi. Tilshunos Olim Usmonov “bu affiks vositasida so’zdan anglashilgan narsaga asoslanganlik yoki intilishlik ma’nosini ham ifodalab keladigan ot yoki ham ot, ham sifat funksiyasida ishlatiladigan so’zlar yasash mumkinligi”ni aytadi. Hozirgi o’zbek adabiy tili kitobida –dor affiksi ham sifat yasovchi, ham ot yasovchi sifatida beriladi. Hozirgi o’zbek adabiy tili faktlari –dor affiksining aslida ham, hozir ham sifat yasovchi ekanini to’la tasdiqlaydi. Lekin shunisi ham ma’lum bo’ldiki, -dor affiksi bilan yasaluvchi sifatlarning otlashish (ot vazifasida qo’llanish) xususiyati kuchli. Masalan, -li affiksi yordamida yasalgan aybli, bayroqli, vafoli sifatlarining ot vazifasida qo’llanishi deyarli uchramaydi. Aybdor, bayroqdor, vafodor sifatlarining otlashishi esa juda ko’p uchraydigan hodisa: Bu majlisning qahramoni 18 bo’lgan komsomol Hasan aybdorlarday yerga qarab o’tirgan bo’lsa ham... (S.Ayniy). Ushbu hukmimizni yeriga yetkazishda sustlik qilgan mansabdor bizga itoatdan bosh tortgan hisoblanib... (A.Qodiriy). Xuddi shu xususiyati ta’sirida bo’lsa kerak, -dor affiksli ba’zi so’zlar butunlay otga ko’chgan: quldor, bog’dor, do’kondor, mulkdor kabilar : Qish sukunati birdan buzildi-yu, barcha jondorlar harakatga kelib, amal ola boshladi (K.Yashin). Arslonqul... bolalikdan poda boqqan, yerdorlarning xirmonini ko’targan, qo’sh haydagan (Oybek). -dor affiksining ana shu xususiyati ham uni -li affiksidan farqli so’z yasovchi sifatida yashashiga va xuddi shu xususiyati asosida xozirda ham yangi so’zlar yasashiga yo’l ochadi: U jahon bozorida Ovrupo dunyodorlari bilan bellashmoq uchun savod kerakligi, hisob-kitob, iqtisod ilmlarini puldorlar suv qilib ichishlari shartligi... haqida uzoq gapirdi (K.Yashin). 5. Nihoyat, -li va – dor affikslarining o’ziga xos farqli xususiyatlari haqida gapirganda shuni ham ta’kidlash kerakki, -li affiksli so’zlar harakatning belgisini ifodalash uchun ham qo’llanaveradi. – dor affiksli so’zlar esa asosan predmet belgisini ifodalashda qo’llanadi. Masalan, predmet belgisini bildirishda unumli, samarali so’zlari bilan birga unumdor, samarador so’zlari ham qo’llanadi: unumdor yerlar, samarador mehnat kabi. Lekin harakatning belgisini bildirishda asosan –li affiksli so’z qo’llanadi, uning –dor affiksli varianti esa deyarli qo’llanmaydi. Misol: Dehqonning madadkori mashinalar paxta dalalarida unumli ishlayapti (Gaz.). Ma’lum bo’ladiki, -dor affiksi boshqa sifat yasovchi affiksda bo’lmagan, jumladan, o’zaro sinonim bo’lgan – li affiksidan farqli o’ziga xos ayrim belgixususiyatlarga ega. Ana shu xususiyatlar hozirgi o’zbek adabiy tilida –dor affiksining ham yashashini, uning yordamida yangi so’zlar yasash imkonini ta’minlaydi. ser- affiksi. Bu affiks yordamida yasalgan sifatlar predmetning asosdan anglashilgan narsaga normadan ortiq darajada egaligini bildiradi va shu xususiyati 19 bilan ser- affiksi –li, -dor, -kor affikslariga sinonim bo’ladi. Qiyoslang: serunum – unumli – unumdor. Lekin –li, -dor, -kor affikslari yordamida yasalgan sifatlarning hammasi emas, balki ma’lum miqdordagilari shunday ma’noga ega bo’lsa, -ser affiksi har qanday asosga qo’shilganda ham shunday ma’noli sifat yasaydi: serdaromad, serdiqqat, sermahsul, sersuv, serfarzand, sershox kabi. ser- affiksining o’z sinonimlaridan farqli xususiyati haqida gapirganda yana shuni ham aytish mumkinki, uning yordamida yasalgan sifatlar, asosan, asosdan anglashilgan narsaga miqdor jihatdan ortiq egalikni bildiradi. Bundan tashqari, hozirgi o’zbek adabiy tilida ser- affiksi yordamida yangi sifat (sifatlar) yasalishi kuzatilmaydi. -kor affiksi. Bu affiks yordamida yasalgan va hozirgi o’zbek tilida qo’llanayotgan so’zlarning asosiy qismi fors-tojik tilidan (tayyor holda) o’zlashgan so’zlardir: bahorikor, gunohkor, riyokor, tadbirkor, tezkor kabi. Bu affiks yordamida yasalgan sifatlar shaxsning belgisini bildiradi (predmet belgisini bildiruvchi sifatlar uch-to’rtta). Lekin -kor affiksi bu sifatlarning hammasida bir umumiy ma’noga (so’z yasalish ma’nosiga) ega emas. Hatto, shaxsning belgisini, predmetning belgisini bildiruvchi sifatlar doirasida ham bular uchun umumiy bo’lgan (so’z yasalish) ma’nosiga ega emas. Masalan, ehtiyotkor, tadbirkor sifatlarida shaxsning yasovchi asosdan ( ehtiyot, tadbir leksemalaridan) anglashilgan mazmundagi faoliyatga egaligi ifodalansa, gunohkor so’zida bunday ma’no yo’q. Shuningdek, predmet belgisini bildiruvchi (bular 3-4 tagina) fusunkor va maftunkor so’zlarining ma’nosi bir tipda emas. Buning sababi, bizningcha, bunday so’zlarning o’zbek tilida yasalmaganligida, o’zbek tiliga (tayyor so’z holida) ma’lum bir ma’nosi bilan qabul qilinganligidadir. Fors-tojik tilidan -kor affiksi yordamida yasalgan o’zlashma so’z (sifat) larning ko’pchiligida shaxs yoki predmetning yasovchi asosdan anglashilgan narsa, xususiyatga kuchli moyilligi (egaligi) faoliyati, xatti-harakati, xususiyati ana shu narsa, belgi bilan xarakterli ekani ifodalanadi: riyokor, tezkor, maftunkor kabi. 20 Demak, bunday so’zlarda - kor affiksi xuddi shu umumiy ma’noga, so’z yasalish ma’nosiga ega. Ana shu ma’nosi asosida keyingi davrlarda o’zbek tilining o’zida ham ayrim so’zlar yasaldi: azmkor, da’vatkor, tajovukor kabi. Misollar: Ayniqsa, navbahor kezlarida bunday kechalar g’oyat sehrli va mo‘jizakordir (M. Qoriyev). Bu hazin, may singari olovbaxsh ohanrabodek jozibakor kuy joniga oro kirar... azob berayotgan g’am-alam, dardu hasratlarini suv qilib, shahlo ko’zlaridan oqizar edi (K. Yashin). Shu boisdan ham xalqaro maydondagina emas, mamlakat ichkarisida ham hujumkor qarshi propagandani keng avj oldirish zarur (Gaz.). Lekin, birinchidan, bunday yasama sifatlar u qadar ko’p emas. Ikkinchidan, bu so’zlarning yasovchi asosi ham aslida arabcha, fors-tojikcha o’zlashma so’zlardir. kor affiksi yordamida sof o’zbekcha va rus tilidan o’zlashgan so’zlardan sifat yasalishi uchramaydi. Shu sababli, -kor affiksini to’la ma’noda hozirgi o’zbek tilidagi faol va mahsuldor sifat yasovchilar qatoriga kiritib bo’lmaydi. -kor affiksli so’zlarda shaxs yoki predmetning yasovchi asosdan anglashilgan belgi, xususiyatga kuchli darajada moyilligi, unda shu belgi, narsaning kuchli ekani ifodalanadi. Demak, - kor affiksida ma’lum darajada kuchaytirish xususiyati bor. – li affiksida esa bunday xususiyat yo’q. –li va –kor affiksi yordamida yasalgan ayrim so’zlar ana shu xususiyati bilan o’zaro farqlanadi. Quyidagi misollardagi –li va –kor affikslari yordamida yasalgan sifatlarni qiyoslab ko’ring: ...Saodat kampir... suyakli, qiyg’ir burunli, harakatlaridan shijoatli va chaqqon ekani bilingan erkaksimon xotin edi (Oybek). Shijoatkor yigitlar yetti yillikning uchinchi yili planini avgust oyidayoq bajarib, boshqalarga namuna bo’ldilar (Gaz.). Ma’lumki, - kor affiksi yordamida hozirgi o’zbek tilida shaxs otlari ham yasaladi: g’allakor, paxtakor kabi. Uning yordamida yasalgan ayrim so’zlar esa har ikki funksiyada – ot va sifat funksiyasida keng qo’llanadi: xiyonatkor, havaskor kabilar. Misollar: Hatto bir kuni qismdagi havaskor san’atchilar tashabbusi bilan “katta yerto’la”da konsert tashkil qilindi (A. Qahhor). San’atkor izvoshchini hayron qoldirib, o’zidan o’zi g’uldirab borar edi (A. Qahhor). ...O’zbekistonning san’atkor ziyolilari hozirgi zamon qahramonining 21 xarakterini tobora chuqur, samarali tadqiq etish... yo’lidan bormoqdalar (Gaz.). Demak, - kor affiksida ham shaxs, ham belgi tushunchasi bor. Bu narsa – kor affiksi sifat yasagan hollarda ham sezilib turadi, ya’ni –kor affiksli so’zlarda shaxs va belgi tushunchalari birligi ifodalanadi (sezilib turadi). Xuddi shu xususiyat ta’sirida faqat shaxs ma’nosining o’zini ifodalaydigan – chi affiksli so’z (ot) va faqat belgi ifodalovchi –li affiksli so’z (sifat) o’rnida -kor affiksi bilan yasaluvchi so’zni qo’llab bo’lmaydi va, aksincha. Misol: Turbovintli dvigatellar... yonilg’i sarflashda ancha tejamlidir (Gaz.). -kor affiksining yuqoridagi belgi-xususiyatlari asosida yasalgan yangi so’zlar borki, ular o’rnida – chi yoki –li affiksi bilan yasaluvchi varianti qo’llab bo’lmaydi: Hayotimizning ilg’or, hujumkor , yaratuvchi kishilari obrazlarining yaratilganligi ... (Gaz.). Omilkor dehqon, tadbirkor rahbar qishki ishlarni ko’klamga qoldirmaydi (Gaz.). O’tmishda tajovuzkor davlatlar bu holdan xalqlar tinchligi va xavfsizligini saqlash manfaatlariga qarshi foydalangan edilar (Gaz.). Ma’lum bo’ldiki, ot yasovchi –chi , sifat yasovchi –li affikslari stilistik jihatdan neytral. –kor affiksi esa stilistikva boshqa jihatdan ma’lum o’ziga xosliklarga ega. Bu esa so’z yasash funksiya doirasini ma’lum darajada cheklab qo’yadi. ba- affiksi. Bu affiks yordamida yasalgan so’zlar ko’p emas va shu so’zlarning asosiy qismi ham fors-tojik tillaridan o’zlashgan so’zlardir. Bu tipdagi sifatlar ham asosdan anglashilgan narsaga ortiq darajada egalikni bildiradi: badavlat, baquvvat, bahaybat kabi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida ba- affiksi yordamida so’z yasalishi kuzatilmaydi. -mand affiksi . Bu affiks yordamida yasalgan sifatlar ham asosdan anglashilgan narsaga egalik (borlik) ma’nosini bildiradi: davlatmand, orzumand, kasalmand, havasmand kabi. Bunday sifatlar uch-to’rttagina. –mand affiksining so’z yasash funksiyasi deyarli to’xtagan. Ma’lum bo’ladiki, o’zaro sinonim bo’lgan (yuqorida ko’rib o’tilgan) affikslardan ba’zilari yangi sifat (sifatlar) yasalishida iste’molda bo’lsa (- li, -kor, 22 dor affikslari), ayrimlari so’z yasash funksiyasini to’xtatgan ( ser-, ba-, -mand affikslari). -siz affiksi. O’zbek tilida – siz affiksi so’z yasash va shakl yasash funksiyasiga ega. I. Bu affiks xuddi sifat yasovchi –li affiksi kabi hozirgi o’zbek tilida eng faol, mahsuldor so’z yasovchidir. Uning yordamida asosan otlardan quyidagi ma’noli sifatlar yasaladi: 1. Shaxs yoki predmetning yasovchi asosdan anglashilgan narsaga ega emasligi, unda shunday narsaning yo’qligi bilan bog’liq bo’lgan belgisini bildiruvchi sifatlar yasaydi: bolasiz, boshsiz, go’shtsiz, imzosiz, mevasiz, nursiz, paranjisiz, qurolsiz, adabsiz, andishasiz, lofsiz, omadsiz, tilantsiz, tartibsiz, qadrsiz kabi. Bunday sifatlarda – siz affiksining shaxs yoki predmet yasovchi asosdan anglashilgan narsaning yo’qligi ma’nosini ifodalayotgani aniq seziladi, ya’ni bulardagi –siz affiksi ma’no jihatdan yo’q so’ziga juda yaqin. Shuning uchun ham bunday so’zlarning ayrimlarida –siz affiksini yo’q so’zi bilan almashtirish imkoni bor: bolasiz – bolasi yo’q, imzosiz –imzosi yo’q, andishasiz –andishasi yo’q, qadrsiz – qadri yo’q kabi. Lekin –siz affiksi yordamida yasalgan sifatlarning hammasida “yo’q” ma’nosi shu darajada bo’lavermaydi va bunday sifatlardagi – siz affiksini yo’q so’zi bilan almashtirish doim mumkin bo’lavermaydi: uyqusiz, adolatsiz, to’xtovsiz, shartsiz, yaroqsiz, qiyossiz, o’rinsiz, harakatsiz kabi. -siz affiksli so’zlar hol vazifasida kelganda esa hech vaqt –siz affiksini yo’q so’zi bilan almashtirib bo’lmaydi: Uch kundan beri to‘xtovsiz yoqqan laylak qor bu past-baland tomlarni go’yo tekislab qo’ygan edi (H. Shams). Biroq , Samarov har gal ham asossiz ishdan bo ’ shatilganligi uchun maktabga qaytib kelaveradi (“ Mushtum ”). Past-baland, qing’ir-qiyshiq... plansiz pastak tomlar (I. Rahim). 2. Shaxs yoki predmetda yasovchi asosdan anglashilgan narsaning kam, normadan past (deyarli yo’q) darajada mavjudligini bildiruvchi sifatlar yasaydi: Yelkasida baytili to’n, katta ochilgan ko’z, qonsiz yuz bilan bir necha daqiqa 23 o’ngiga qarab o’tirdi (M. Ismoiliy). Unumsiz qo’l mehnati davom etsa etaversin, lekin tom bosib qolmasin emish (“Mushtum”). Erkaksiz uy fayzsiz, ko‘rksiz ko’rinadi ko’zga; Farzand uchun esa ota bir tog’day (M. Alaviya). Cho’ntagidan ro’molcha olib, ensiz peshanasidagi terlarni, ko’z yoshini artdi-da, so’ng so’zida davom etdi ( М . Алиев ). Abdushukur manglayi tirishgan, ko’zoynakli, etsiz qoramtir yuzi ichiga botgan oriqqina kishi (Oybek). Bu tipdagi sifatlarda aytib o’tilgan ma’noning reallashuvida yasovchi asos bildiradigan narsaga xos xususiyat ham rol o’ynaydi, ya’ni –siz affiksini olgan so’z bildiradigan narsa shaxs yoki predmetda obyektiv holda mavjud bo’ladi. Masalan, tirik odam yoki hayvonda albatta qon, go’sht (et) mavjud bo’ladi. Lekin uning miqdori (darajasi) har bir konkret odam yoki hayvonda turli darajada bo’lishi mumkin. Ana shu inson yoki hayvondagi qonni (go’shtni) anglatayotgan qon, et (go’sht) so’ziga –siz affiksi qo’shilganda, shu narsaning shaxs yoki hayvonda normadan past darajada ekanligi ifodalanadi. Xuddi shu “normadan past”lik tushunchasi ta’sirida -siz affiksi yordamida yasalgan ayrim sifatlarda yasovchi asosdan anglashilgan narsadan yaxshi emasligi, pastligi ma’nosi ifodalanadi: Bu gazetalardagi (viloyat gazetalaridagi) ko’pgina materiallar yuzaki bo’lib, shirasiz til bilan yozilgan (Gaz.). Xo’sh, sutning sifatli yoki sifatsiz (sortli yoki sortsiz ) bo’lishi nimalarga bog’liq ? (Gaz.). Bektemir Polvonning shu topda dilgir va kayfsiz ekanini payqaydi, lekin churq etishga tobi yo’q (Oybek). -siz affiksi ko’rib o’tilgan ma’nolarda –li affiksining antonimidir. Qiyoslang: mevali –mevasiz, imzoli –imzosiz, nurli –nursiz, kuchli –kuchsiz, yoqimli – yoqimsiz, odobli –odobsiz kabi. Lekin bu ikki affiks hamma vaqt bir-birining antonimi sifatida qo’llanavermaydi. Ayrim leksemalardan – li affiksi yordamida sifat yasalgani holda ulardan – siz affiksi yordamida sifat yasalmaydi va aksincha. Masalan, ayanchli, dahshatli, ziyoli, nafratli so’zlarining ayanchsiz, dahshatsiz, ziyosiz, nafratsiz kabi antonimi, so’ngsiz, ilojsiz, so’zsiz, yuzsiz so’zlarining so’ngli, ilojli, so’zli, yuzli kabi antonimi yo’q. 24 II. –siz affiksi hozirgi o’zbek tilida faqat inkor ifodalash uchun ham keng qo’llanadi. Bunday hollarda so’zga –siz affiksi qo’shilishi bilan yangi leksema hosil bo’lmaydi. Bu vazifada –siz affiksi o’zi qo’shilgan so’z bildirgan shaxs yoki narsaning biror ish-harakatda ishtirokini, uning bo’lishini inkor etadi: Qoloqlarsiz unumli va sifatli ishlaylik (Gaz.). ...yigirma sigirsiz a’zo sigirli bo’lib, idora ham ularning pul xarxashasidan qutulayozdi (A. Qodiriy). Otasiz yashay olmayman. O’zi ham sadoqatli, vafoli, yaxshi mol-da, birodar (M. Ibragimov). Har qanday suhbat bir piyola choysiz o’tmaydi. Ayniqsa, ko’p mehmon yig’ilgandagi ziyofatni samovarsiz tasavvur etib bo’lmaydi ( Газ .). Nahotki, yolg‘onsiz o’la olmasa, Unga yetmasmidi bir yolg’on umr? (A. Muxtor). Hayotni kuy-qo‘shiqsiz tasovvur etib bo’lmaydi (Gaz.). Bu vazifasida –siz affiksi atoqli otlarga, olmoshlarga, hatto so’z birikmalariga ham qo’shilaveradi: O’zbek adabiyotini ko’p jihatdan G‘afur G‘ulomsiz tasavvur etish mumkin emas (Gaz.). O’zining bundan buyongi hayoti Zubaydasiz juda bema’ni bo’lib tuyulib ketdi (K. Yashin). Holbuki, bizning kunlarda minglab xotin- qizlar borki, ularsiz xalqning ishi olg’a bosmaydi ( М . Ibragimov). –Ha, hozir shu o‘lgursiz mehmon kutib bo’lmasligini tushunib qolganmiz! –kuldi Xosiyat xola (P. Qodirov). Oxiri ko’ksida soqoli titrab, tovushsiz, ko‘z yoshsiz yig’lab yuboradi (A. Muxtor). no- affiksi . Bu affiks asosan sifatlardan, kam miqdorda otlardan sifat yasaydi. Otlarga qo’shilib shaxs yoki predmetning yasovchi asosdan anglashilgan narsaga ega emasligini, uning inkori bilan bog’liq bo’lgan belgisini bildiruvchi sifat yasaydi: noiloj, noumid, noo’rin kabi. Bu tipdagi sifatlarning ayrimlarida no- affiksi –siz affiksiga ma’nodoshdir: noiloj – ilojsiz, noo’rin – o’rinsiz, noumid – umidsiz, noinsof – insofsiz kabi. Ayrim sifatlarda esa yasovchi asos hozirgi o’zbek tilida mustaqil so’z sifatida qo’llanmaydi yoki ayrim so’zlarda no- affiksi so’z yasovchiga xos umumiy ma’noga ega bo’lmaydi va shu sababli bu so’zlarning ma’nosini yasovchi affiks va yasovchi asos ma’nolaridan keltirib chiqarib bo’lmaydi. Masalan, nojo’ya, nopisand (lik); nojins, noshukur. 25 O’zbek tilida dastlab no- affiksi yordamida yasalgan o’zlashma so’zlargina bo’lgan. So’nggi vaqtlarda so’z yasovchi sifatida no- affiksining ancha faollashganini ko’ramiz. Uning yordamida o’zbekcha so’zlardan, shuningdek, o’zlashma leksemalardan yangi-yangi sifatlar yasalgani va yasalayotganini kuzatamiz: noqoratuproq, nostandart kabi. no- affiksining so’z yasovchi sifatida faollashuvi fan, texnika va boshqa sohalarning rivojlanishining ham ta’siri bordir. Ma’lumki, yasovchi asosdan anglashilgan narsa yoki belgining inkorini bildiruvchi so’zlar hozirgi o’zbek tilida juda ko’p miqdorni tashkil etadi. Bunday so’zlar -siz, be- va no- affikslari yordamida yasaladi. Bu affikslar inkor ma’nosi bilan umumiylikka ega bo’lsa ham, ulardan har biri o’ziga xos farqli belgixususiyatga ega. Shuning uchun ham so’z yasashda bu affikslardan har birining o’z imkoniyat doirasi bor. Ana shu holat o’zbek tilida sifat yasashda bu affikslardan har birining amal qilishini taqozo etadi. Inkor ma’nosiga ega bo’lgan –siz va be- affikslari asosan otlardan sifat yasaydi. Bular yordamida sifatdan yasalgan so’zlar sanoqlidir. Bular yordamida sifatdan yasalgan so’zlar yasalish hodisasi yo’q. no- affiksi esa, aksincha, asosan sifat yasaydi. Uning yordamida otlardan yasalgan sifatlar juda kam bo’lib, ular ham aslida fors-tojik tillaridan o’zlashgan so’zlardir. Hozirgi o’zbek tilida no - affiksi yordamida otlardan sifat yasalishi uchramaydi. Demak, qanday so’zlardan sifat yasashiga ko’ra – siz, be - affikslari bilan no- affiksi tamomila farqli (funksiyasi boshqa-boshqa) affikslardir. Shunga ko’ra, ya’ni o’zbek tilida ot va sifatlardan yangi so’z (sifat) yasalish jarayoni bor (davom etayotgan) ekan, bu jarayonda ulardan har biri mustaqil amal qilishi (ish ko’rishda davom etishi) tabiiydir. Bundan tashqari, - siz, be - va no- affikslari inkor ifodalashi bilan umumiylikka ega bo’lsa ham, lekin ma’nosidagi o’ziga xosliklari bilan ham o’zaro farqlanadi. Ko’rinadiki, - siz affiksi shaxs yoki predmetda yasovchi asosdan anglashilgan narsaning yo’qligi bilan bog’liq (shu bilan xarakterlanuvchi) belgisini bildiruvchi 26 sifat yasaydi. Shuning uchun ham bunday sifatlardagi –siz affiksiga xos ma’noni yo’q so’zi bilan ifodalash mumkin bo’ladi: darmonsiz – darmoni yo’q, xabarsiz – xabari yo’q kabi. Hatto – siz affiksi sifatlardan so’z yasaganida ham unga xos shu xususiyat saqlanadi: tengsiz –tengi yo’q, keraksiz – keragi yo’q kabi. no- affiksi esa, yuqorida ko’rib o’tganimizdek, shaxs yoki predmet uchun yasovchi asosdan anglashilgan belgi xos (xarakterli) emasligi ma’nosini bildiradi, ya’ni “bo’lmagan”, “emas” ma’nosini bildiradi. Shu sababli, no- affiksi o’rnida, bo’lmagan, emas so’zlarini qo’llash mumkin bo’lgani holda yo’q so’zini qo’llab bo’lmaydi: notekis – tekis bo’lmagan, tekis emas (lekin tekis yo’q deyilmaydi), номуносиб – munosib bo’lmagan, munosib emas (lekin munosib yo’q deyilmaydi). Xullas, inkor mazmunli no- affiksi: 1) zidlash, qarama-qarshi qo’yish xususiyatiga ega emas; 2) u “bo’lmagan”, “emas” ma’noli so’z yasashi bir-ikki so’z bilangina chegaralanadi; 3) bu affiks hozirda faqat sifatm leksemalardan so’z yasaydi. be- affiksi. Bu affiks asosan tojik tilidan o’zlashgan so’zlar tarkibida uchraydi. Hozirgi o’zbek tilida uning yordamida yangi so’z (so’zlar) yasalishi kuzatilmaydi. be- affiksi yordamida yasalgan so’zlar: 1. Asosdan anglashilgan narsa-hodisaning yo’qligini (inkorini) bildiradi: beminnat, beadab, beziyon, bemaslahat, bepardoz, besabab kabi. 2. Asosdan anglashilgan narsa-hodisa, holatning kam, deyarli yo’q darajada ekanini bildiradi: bemador, bemehr, bebaraka, befahm, beg’am kabi. -chan affiksi. Bu affiks ot-leksemalarga qo’shilib shaxs yoki predmetning yasovchi asosdan anglashilgan ish, harakat-holatga moyillik belgisini, uning yasovchi asosdan anglashilgan ish, harakat-holatni bajarish qobiliyatiga, xususiyatiga ega ekanini bildiruvchi sifatlar yasaydi: xayolchan, o’zgaruvchan kabi. Demak, -chan affiksi har qanday otlardan emas, balki, garchi ot bo’lsa-da ish, harakat-holat anglashuvchi ot-leksemalardangina shu tipdagi sifatlar yasay oladi: ish – ishchan, kurash – kurashchan, talab – talabchan, xayol – xayolchan kabi: 27 Bo‘g‘uvchan og’ir hid anqiydi (Sh. Xolmirzayev). Xuddi shu sababga ko’ra bu tipdagi sifatlarning ko’pchiligi – v affiksli ish otlaridan yasalgan sifatlardir: sezuvchan, eruvchan, bukiluvchan, cho’ziluvchan, yashovchan, o’tkazuvchan kabi. -chan affiksi bilan yasalgan sifatlar juda ko’p emas. Lekin bu affiksning so’z yasash funksiyasi to’xtagan emas. -simon affiksi. Predmetning yasovchi asosdan anglashilgan narsaga o’xshashligini, shu jihatdan bo’lgan belgisini bildiradi: odamsimon, kumushsimon, sharsimon, gazsimon, qalqonsimon, to’lqinsimon, lentasimon (loyqa), yostiqsimon (lava) kabi. Bu affiks yordamida yasalgan sifatlar u qadar ko’p emas. Lekin u o’z funksiyasini to’xtatgan ham emas. Ko’rib o’tilgan ma’noli sifat yasash talabi tug’ilsa, -simon affiksi yordamida shunday so’z yasash mumkin bo’ladi. -lik affiksi. Ma’lumki, hozirgi turkiy tillardagi, jumladan, o’zbek tilidagi sifat yasovchi –li va ot yasovchi – lik affikslari (turli fonetik variantlari bilan) asli bir manbadandir. –li affiksi sifat yasovchi, -lik affiksini ot yasovchi sifatida differensiatsiyalash ancha keyingi vaqtlarga oiddir. Lekin bunday differensiatsiyalash, nazarimizda, aniq, qat’iy va ilmiy asosda hal etilmagan. Buni shu faktning o’zidayoq ko’rish mumkinki, -li affiksiga xos ma’no va vazifaga ayrim tillarda –lik affiksi qo’llanadi va, aksincha, -lik affiksiga xos ma’no va vazifada ba’zi turkiy tillarda – li affiksi qo’llanadi. O’zbek tilida –lik affiksi, -li affiksidan farqli holda, ot yasovchi deb ko’rsatilsa-da, lekin faktlar uning yordamida belgi bildiruvchi so’zlar ham yasalishini ko’rsatadi. Bu affiks yordamida quyidagi ma’noli sifatlar yasaladi: 1. Aniqlanmish vazifasidagi so’z bildirgan narsaning yasovchi asosdan anglashilgan narsa-predmet, vaqt uchun mo’ljallanganligini (shunga xos, oid ekanini) bildiruvchi sifat yasaydi: urug’lik chigit, ko’ylaklik mato, qishlik kiyim, tushlik ovqat kabi: Oyog’idagi ko‘chalik tuflisini yechib, stol tagida turgan eski kalishini kiydi (S. Vafoyeva). Quyidagi misolda qo’llangan ketmonlik so’zi ham shu tipdagi yasama sifatdir: Chunki ketmonlik ishni yaxshi ko’rar emиш (А. 28 Qodiriy). Bu tipdagi sifatlarda otlashish xususiyati kuchli. Birikmaning aniqlanmish komponenti ellipssisga uchrab, uning ma’nosi ham –lik affiksli so’z orqali ifodalanaveradi: Odatda, onasi ishdan yoki biror yoqdan qaytganida ko‘chaligini yechib, kiyimini almashtirar edi (S. Anorboyev). 2. Aniqlanmish vazifasidagi so’z bildirgan predmetning yasovchi asosdan anglashilgan vaqt bilan xarakterlanuvchi (shu vaqt birligiga oid) belgisini bildiruvchi sifat yasaydi: kunlik norma, oylik maosh, yillik reja kabi: Ularni o’zlarining kunlik ehtiyojlari uchun lozim bo’lgan narsalarni tekshirish... (Gaz.). Quyidagi misollar ham shu tipda yasalgan: ...inshoollo Otabek uchun mujassami iffat bo’lgan umrlik bir rafiqa tuhfa qilarмиз (A. Qodiriy). ...qizining SHo’rtonga tegishga rozi bo’lganligini bilib rang-quti o’chdi, lablaridan hamishalik tabassum so’ndi (M. Ibrohimov). Bu vazifada –lik affiksi so’z birikmalariga ham qo’shiladi va shaxs yoki predmetning so’z birikmasidan anglashilgan vaqt, miqdor bilan xarakterlanuvchi belgisini bildiradi. Lekin bunday birikmalarga – lik affiksining qo ’ shilishidan yangi so ’ z hosil bo ’ lmaydi ( so ’ z birikmasi so ’ zga aylanmaydi ): yetti yillik plan , olti million tonnalik xirmon kabi . Bir kechalik umrlaring qoldi , yotinglar ... ( Sh . Ibrohimov ). Qirq - ellik kunlik bir tekshirishdan so ’ ng Shohin afandi shunday xulosaga keldi ( H . Nuriy ). Yo ’ lka bo ’ yidagi gulzorlar o ’ rtasiga har joyga qo ’ yilgan ikki kishilik ola - bula kursilarga razm soldi ( Y . Shukurov ). 3. Shaxsning asosdan anglashilgan joyga mansubligi , shu territoriyada tug ’ ilganligini yoki yashashini ( shu jihatdan bo ’ lgan belgisini ) bildiruvchi sifat yasaydi : toshkentlik futbol muxlislari , farg ’ onalik quruvchilar , samarqandlik san ’ at ustalari , andijonlik dorbozlar , yerlik xalq kabi : Jo ’ ra polvon uni qo ’ shariqlik Orzixon aya degan kampirning uyiga joylab qo ’ ydi ( Said Ahmad ). Shaharlik yordamchilar paxta termi mavsumida fermerlarga katta yordam berishdi (Gaz.). Bu tipdagi sifatlarning ham otlashish xususiyati kuchli: - Ey xudo, 29 bir yomg’iringni yubor! – deb cho’ponlar, qishloqliklar, shaharliklar qo’llarini osmonga ko’tarishdi ( M. Ibrohimov). -iy/-viy affiksi. Unli bilan bitgan so’zga – viy, undosh bilan bitgan so’zga – iy qo’shiladi. Bu affiks otga qo’shilib, asosdan anglashilgan narsaga aloqadorlik, oidlik belgisini bildiruvchi sifat yasaydi: aqliy, axloqiy, jinsiy, ijodiy, ilmiy, kitobiy, ishqiy, afsonaviy, oilaviy, tarbiyaviy kabi. (Ravishdan yasalgan bir-ikkita sifat ham bor: doimiy, nogahoniy kabi.) Professor A. Kononov bu affiksni o’zbek tilida mahsuldor bo’lmagan affiks hisoblaydi va uning ilgari o’zlashgan arabcha so’zlar tarkibida saqlanib qolganini aytadi. Haqiqatda ham bu affiks aslida o’zbek tiliga arabcha o’zlashma so’zlar tarkibidagina o’tgan. Lekin hozirgi o’zbek tilidagi – iy / -viy affiksli so’zlarning hammasi arab tilidan o’zlashgan so’zlar deb bo’lmaydi. Bunday so’zlarning anchagina qismi o’zbek tilining o’zida yasalgan. Masalan, asabiy, askariy, devoriy, ijodiy, kitobiy, sinfiy, hayotiy, dunyoviy, tarbiyaviy kabi so’zlar. Garchi ularning yasovchi asosi asli o’zbekcha leksema bo’lsa ham, o’zbek tilining o’zida hosil qilingan so’zlardir. Hatto bu affiks yordamida keyingi vaqtlarda xorijiy tillardan o’zlashgan leksemalardan ham sifat yasalayotganini ko’rish mumkin: ...propagandaning texnikaviy bazasini ta’minlashga unchalik mas’uliyat bilan yondashilayotgani yo’q (Gaz.). Demak, aslida arabcha o’zlashmalar tarkibidagina bo’lgan –iy/-viy affiksi keyinchalik o’zbek tilining o’zida ham yangi so’zlar yasash uchun xizmat qila boshlagan va bu vazifasini hozir ham yo’qotgan emas. Binobarin, -iy/-viy affiksini hozirgi o’zbek tilidagi so’z yasovchilar qatoriga qo’shish mumkin. Shuni alohida qayd etish kerakki, -iy/-viy affiksi juda ham aktiv so’z yasovchilardan emas. Uning yordamida boshqa tillardan o’zlashgan leksemalardan yasalgan sifatlar ham sanoqli miqdorda. Xullas, sifat yasovchi – iy/-viy affiksining so’z yasash imkon doirasi juda ham keng emas, hatto ayrim affikslarga, masalan, -li affiksiga nisbatan so’z yasash imkoni ancha chegaralangandir. Shunday ekan, bu affiks yordamida so’z yasashda 30 uning ma’no va boshqa jihatdan bo’lgan xususiyati, sinonim affikslardan farqlanuvchi belgisi (belgilari) hisobga olinishi kerak. -dosh affiksi. Asosdan anglashilgan narsaga bir xilda ega degan ma’noli sifat yasaydi: ma’nodosh, o’zakdosh, qofiyadosh, ohangdosh kabi . -i affiksi. Bu affiks millat, joy yoki vaqt bildiruvchi ayrim so’zlardan shaxs yoki predmetning shu millat, joy yoki vaqtga oidligi, mansubligini bildiruvchi sifat yasagan: turkmani (gilam), qozoqi (ot), qishloqi (yigit), bahori (bug’doy) kabi. -cha affiksi. Bu affiks cheklangan miqdordagi so’zlardan sifat yasaydi. Bu sifatlar shaxs yoki predmetning millat, joy, miqdor, xususiyat va shu kabi jihatdan belgisini bildiradi: o’zbekcha (mehmondo’stlik), inglizcha (talaffuz), farg’onacha, ortiqcha, erkakcha, yangicha kabi. -namo affiksi. Bu affiks yordamida yasalgan oz miqdordagi sifatlar shaxsning asosdan anglashilgan narsa-xususiyat belgisiga egaligini bildiradi: darveshnamo, avliyonamo, majnunnamo kabi . -omuz affiksi. Ish-harakatning asosdan anglashilgan narsaga o’xshash, o’zida shu narsani aks ettiruvchi belgiga egaligini bildiruvchi sifat yasagan: ibratomuz, nasihatomuz, masxaranomuz kabi . -parvar affiksi . Shaxsning asosdan anglashilgan narsani sevish, unga mehrsadoqat tuyg’usiga egalik belgisini bildiruvchi sifat yasaydi: xalqparvar, erkparvar, insonparvar, sulhparvar kabi. Bundan tashqari -chil (dardchil, izchil, epchil), -gi, -ki, -qi ( yozgi, qishki, kechki, ichki, tashqi), -shumul ( olamshumul, jahonshumul ), -mand ( davlatmand, orzumand, kasalmand ), -i ( qozoqi, qishloqi, bahori ), - cha ( o’zbekcha, farg’onacha, otiqcha, erkakcha ), -aki ( og’zaki, qalbaki ) - namo (majnunnamo, avliyonamo, darveshnamo), -kash ( dilkash, hazilkash ), - гар ( ishvagar, sitamgar ), - chil ( dardchil, xalqchil ), -don ( gapdan, bilimdon ), - msiq ( qarimsiq ), -m ( qaram ), - lom ( sog’lom ), -qa ( qisqa ), - omuz ( hazilomuz, ibratomuz ) kabi kamunum affikslar orqali ham sifat yasaladi. 31 1.2.2. Fe’ldan sifat yasovchi affikslar O’zbek tilida fe’l asosga qo’shilib sifat yasovchi affikslar bir talay. Quyida ularning ayrimlarini ko’rib o’tamiz. -choq/-chaq/-chiq affiksi. O’zlik nisbatdagi fe’llarga qo’shilib, harakat bajarishga moyillikning kuchliligini ifodalovchi sifat yasaydi: maqtanchoq, tortinchoq, kuyinchak, erinchoq, sirpanchiq, qizg’anchiq . -gir/-qir/-g‘ir/-kir affiksi. Fe’ldan anglashilgan harakatning kuchliligini ifodalovchi sifat yasaydi: topqir, uchqur, chopqir, olg’ir, sezgir, keskir . -k/-q/-iq/-uk/-uq/-ak affikslari. Harakatning natijasi bo’lgan holat belgisini ifodalovchi sifat yasaydi: iliq, siniq, yig’loq, chirik, oqsoq, yumshoq, bo’lak. -ki/-qi affiksi. Fe’l va taqlid so’zlardan sifat yasaydi: sayroqi, buzuqi, yig’loqi, jizzaki, jirtaki. -kin/-qin-/-g‘in affiksi. Fe’l asosiga qo’shilib, holat, xususiyat ma’nosidagi sifat yasaydi: tushkun, jo’shqin, ozg’in, turg’un. -mon affiksi. Asosdan anglashilgan harakatni bajarish qobiliyati kuchli ekanligini anglatuvchi sifat yasaydi: bilarmon, o’larmon, yeyarmon. -ag‘on affiksi. Fe’ldan anglashilgan harakatni bajarish qobiliyati kuchli ekanligini anglatuvchi sifat yasaydi: topag’on, bilag’on, chopag’on. -mas affiksi. Harakatning inkoriy belgisi bo’lgan sifat yasaydi: yengilmas, o’tmas, qo’rqmas, ajralmas, qaytmas, buzilmas. -ch affiksi. Faqat fe’ldan sifat yasaydi: jirkanch, tinch, shoshilinch, tiqilinch . -qoq/-g‘oq affiksi . Harakatni bajarishga moyilligi kuchli ekanligini anglatuvchi sifat yasaydi: qochqoq, yopishqoq, urushqoq, tirishqoq. -imli affiksi. Bu affiks ot yasovchi –im va sifat yasovchi – li affikslarining birikuvidan hosil bo’lgan qo’shma affiksdir. U asosdan anglashilgan harakat yuz berishga mos (muvofiq, moyil) degan ma’noli ko’p bo’lmagan miqdorda sifat yasaydi: ko’rimli, yoqimli, to’yimli, sevimli, yuqumli, yarashimli kabi: U (Usmon Nosir) zehni tez, qobilyatli, ilashimli bola edi (Gaz.). 32 -ma affiksi. Bu affiks yordamida fe’llardan sifat yasaladi. Uning yordamida yasalgan sifatlar: 1) predmetning yasovchi asos ( fe ’ l ) dan anglashilgan usul bilan yuzaga kelishini , tayyorlanishini , shunday belgisini bildiruvchi sifatlar yasaydi : qaynatma ( sho ’ rva ), qovurma ( palov ), ag ’ darma ( etik ), buyurtma ( kiyim ) kabi . Quyosh orqada botayotgani uchun tepalikning soyasi ham , otlarning soyalari ham etakdagi qiyalama so ’ qmoq ... tegirmonga o ’ xshash kulbalar ustiga tushib turardi ( Sh . Xolmirzayev). 2) predmetning yasovchi asosdan anglashilgan harakat bilan xarakterlanuvchi belgisini bildiradi: ko’chma (qum), sochma (o’q), burama (mix), bo’g’ma (yoqa) kabi. Keyingi vaqtlarda –ma affiksining shu funksiyasi asosida ko’pgina yangi sifatlar yasaldi va yasalmoqda. Bu hodisani, ayniqsa, turli sohaga oid birikma terminlarning yaratilishida yaqqol kuzatish mumkin: qo’shma so’z, qo’shma gap, ko’chirma gap, qisqartma so’z, ko’chma ma’no, yasama so’z, chog’ishtirma grammatika, o’zlashtirma gap, qazilma boylik, terma komanda, yozma hisobot kabi. Demak , - ma affiksi so ’ z yasash funksiyasini to ’ xtatmagan , hozirgi so ’ z yasalish jarayonida qatnashayotgan sifat yasovchilardan hisoblanadi . -(a) rli affiksi. Bu affiks sifatdosh formasini yasovchi –(a) r va sifat yasovchi –li affikslarining birikuvidan hosil bo’lgan qo’shma affiksdir. Bu affiks yordamida faqat fe’llardan sifat yasaladi. Buning sababi mazkur affiks tarkibida sifatdosh yasovchi affiksning borligidir. –(a) rli affiksi yordamida yasalgan sifatlar predmetning fe’ldan anglashilgan harakatning bo’ladigan, yuzaga kelish darajasiga egalik belgisini bildiradi: Ammo hali ham uzundan-uzoq va zerikarli nasihatomuz monologlar yo’q emas (Gaz.). -mas affiksi. Bu affiks aslida bo’lishsizlik ko’rsatkichi –ma va sifatdosh formasi yasovchi –s affikslarining birikuvidan hosil bo’lgan qo’shma affiksdir. – mas affiksi ham faqat fe’llardan sifat yasaydi. 33 Ma’lumki, -mas affiksi tarkibidagi –s asli sifatdosh yasovchi –r affiksining fonetik o’zgarishidan hosil bo’lgan: r>z>c. Demak, bu qo’shma affiksning tarkibidagi har bir affiks asli fe’lga xos shakl yasovchi affiksdir. Lekin hozirgi o’zbek adabiy tilida –(a) r//-s affiksi yordamida sifatdosh formasini yasash deyarli yo’q holga kelgan. Asli –r//-s affiksli sifatdoshga xos ma’noli forma hozirgi o’zbek tilida –digan affiksi yordamida yasaladi. –r//-s formasidagi so’zlar sifatga ko’chgan: qo’rqmas, qaytmas kabi. Hozirda esa –mas affiksi asosan sifat yasovchi affiksga aylangan. Uning yordamida fe’ldan anglashilgan harakatning inkori bilan bog’liq belgini bildiruvchi sifatlar yasaladi: yengilmas (armiya), o’zgarmas (tok), buzilmas (do’stlik) kabi. 1.2.3. Sifat va taqlid so’zlardan sifat yasovchi affikslar Sifat va taqlid so’zlardan ham sifat yasalishi ilmiy adabiyotlarda, o’quv qo’llanma va darsliklarda qayd qilib o’tilgan. Bu usluda sifat yasovchi affikslar juda kam. no- affiksi . Bu affiks asosan sifatlardan sifat yasaydi. Sifatlarga qo’shilganda asosdan anglashilgan ma’noni (belgini) inkor etadi, shaxs yoki predmet uchun asosdan anglashilgan belgi xos (xarakterli) emasligini bildiradi, ya’ni no- prefiksi “bo’lmagan”, “emas” ma’nosini bildiradi. Qiyoslang: aniq – noaniq (aniq bo’lmagan, aniq emas), mard – nomard, ma’qul – noma’qul (ma’qul bo’lmagan, ma’qul emas) , munosib – nomunosib, tekis – notekis, qulay – noqulay kabi. g‘ayri- affiksi. Sifatlardan sifat yasaydi. Bu tipdagi sifatlar narsa- predmetning asosdan anglashilgan belgiga qarama-qarshi, zid belgili ekanini bildiradi: g’ayriqonuniy, g’ayriixtiyoriy, g’ayritabiiy, g’ayrirasmiy kabi. -ki (-qi) affiksi. Fe’l va taqlid so’zlardan oz miqdorda sifat yasaydi. Bu sifatlar asosdan anglashilgan ishni qilish xususiyati kuchli ekanini bildiradi. Asos undosh bilan tugagan bo’lsa, affiks oldidan a, o yoki u unlisi orttiriladi. Asos a tovushi bilan tugagan bo’lsa, a o ga o’tadi: jirtaki kabi. - ildoq affiksi. Taqlid so’zlardan sifat yasaydi: likildoq, shaqildoq . 34 1.2.4. Kamunum sifat yasavchi affikslar Hozirgi o’zbek adabiy tilida yuqorida ko’rib o’tilgan sifat yasovchilardan tashqari yana bir qator affikslar borki, ular so’z (sifat) yasash funksiyasini butunlay yoki deyarli to’xtatgan. Quyida ularning ayrimlari xususida qisqa to’xtalamiz. - dosh affiksi. Asosdan anglashilgan narsaga bir xilda ega degan ma’noli sifat yasaydi: ma’nodosh, o’zakdosh, qofiyadosh, ohangdosh kabi. -choq (-chak, -chiq) affiksi. Bu affiks yordamida yasalgan sifatlar asosdan anglashilgan ish-harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini yoki ular anglatgan holat, xususiyatning kuchliligini bildiradi: urinchoq, tortinchoq, maqtanchoq, yig’inchoq, kuyunchak, erinchak, sirg’anchiq, qizg’anchiq kabi. -qoq (-g‘oq) affiksi. Asosdan anglashilgan ish-harakatni bajarishga moyillik, shunday xususiyati kuchli ekanini bildiruvchi sifatlar yasagan: yopishqoq, tirishqoq, urushqoq, toyg’oq kabi. -oq affiksi. Shaxs yoki predmetning asosdan anglashilgan ish-harakat bilan xarakterlanuvchi belgisini bildiruvchi sifatlar yasagan: qoloq, qo’rqoq, toyg’anoq kabi. -gir (-kir, -qir, -g‘ir) affiksi. Asosdan anglashilgan ish-harakatni bajarish qobiliyati (xususiyati) kuchli ekanini bildiruvchi sifatlar yasagan: sezgir, keskir, chopqir, olg’ir kabi. -ag‘on affiksi. Asosdan anglashilgan ish-harakatni qilish (bajarish) qobiliyati, xususiyati kuchli ekanini bildiruvchi oz miqdordagi sifatlar yasagan: bilag’on, topag’on, qopag’on kabi. -mon affiksi. Bu affiks ham sanoqli miqdorda sifat yasagan: bilarmon, qilarmon, yeyarmon kabi. -ki (-qi) affiksi. Феъл ва тақлид сўзлардан оз миқдорда сифат ясайди : jirtaki, sayroqi, o’ynoqi, buzuqi kabi. 35 -k (-q, -g‘) affiksi. Asosdan anglashilgan harakat natijasi sifatidagi holat belgisini bildiruvchi sifat yasaydi: chirik, bukik, o’lik, siniq, yirtiq, iliq, yorug’ kabi. -kin/-qin, /-g‘in/-g‘un affiksi . Predikatning asosdan anglashilgan harakatholat belgisini bildiruvchi uch-to’rtta sifat yasaydi: tushkun, jo’shqin, ozg’in, turg’un kabi. -ildoq affiksi. Taqlid so’zlardan sifat yasaydi. Bu tipdagi sifatlar shaxs yoki predmetning asosdan anglashilgan belgi-xususiyatga ortiq darajada egaligini bildiradi: do’rildoq, likildoq, akildoq, bijildoq, so’lqildoq kabi. -ch affiksi. Uch-to’rtta sifat yasaydi. Bu sifatlar predmetning asosdan anglashilgan harakat-holat bilan bog’liq belgisini bildiradi: jirkanch, bulg’anch, tinch kabi . -gi, (-ki, -qi) affiksi. O’rin-joy yoki payt bildiruvchi so’zlardan sifat yasaydi va bu turdagi sifatlar predmetning asosdan anglashilgan joy yoki vaqtga oidlik belgisini bildiradi: oxirgi, berigi, hozirgi, tungi, yozgi, chetki, ostki, tushki, qishki, ortki, tashqi kabi. -i affiksi. Bu affiks millat, joy yoki vaqt bildiruvchi ayrim so’zlardan shaxs yoki predmetning shu millat, joy yoki vaqtga oidligi, mansubligini bildiruvchi sifat yasagan: turkmani (gilam), qozoqi (ot), qishloqi (yigit), bahori (bug’doy ) kabi. -cha affiksi. Bu affiks cheklangan miqdordagi so’zlardan sifat yasaydi. Bu sifatlar shaxs yoki predmetning millat, joy, miqdor, xususiyat va shu kabi jihatdan belgisini bildiradi: o’zbekcha (mehmondo’stlik), inglizcha (talaffuz), farg’onacha, ortiqcha, erkakcha, yangicha kabi . -namo affiksi. Bu affiks yordamida yasalgan oz miqdordagi sifatlar shaxsning asosdan anglashilgan narsa-xususiyat belgisiga egaligini bildiradi: darveshnamo, avliyonamo, majnunnamo kabi. -omuz affiksi. Ish-harakatning asosdan anglashilgan narsaga o’xshash, o’zida shu narsani aks ettiruvchi belgiga egaligini bildiruvchi sifat yasagan: ibratomuz, nasihatomuz, masxaranomuz kabi . 36 -parvar affiksi . Shaxsning asosdan anglashilgan narsani sevish, unga mehrsadoqat tuyg’usiga egalik belgisini bildiruvchi sifat yasaydi: xalqparvar, erkparvar, insonparvar, sulhparvar kabi. -aki affiksi . Bu affiks yordamida yasalgan sanoqli miqdordagi sifatlar predmetning asosdan anglashilgan usul (tarz) dagi belgisini bildiradi: dahanaki, og’zaki, zo’raki (zo’rma-zo’raki), qalbaki, xomaki kabi . bad- affiksi. Bu affiks ham kam miqdorda sifat yasaydi va bu sifatlar asosdan anglashilgan narsaning salbiy (yomon) belgisi ekanini bildiradi: badbashara, badaxloq, badnafs, badbaxt kabi. Yuqorida ko’rib o’tilgan kam miqdorda sifat yasagan, hozirda esa so’z yasash funksiyasi to’xtagan affikslardan tashqari yana shunday affikslar ham borki, ular ham so’z yasash funksiyasini to’xtatgan va bir-ikki so’z tarkibidagina uchraydi. Binobarin, so’z (sifat) yasalishining ma’lum bir tipini hosil qilmaydi. Ular quyidagilardir: -chil affiksi: xalqchil, dardchil, izchil; - shumul affiksi: jahonshumul, olamshumul; -gay(-kay) affiksi: kungay, terskay; -don affiksi: gapdon, bilimdon; -kash affiksi: dilkash, hazilkash; -msiq affiksi: achimsiq, qarimsiq; -lom affiksi: sog’lom; -m affiksi: qaram va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tilida quyidagi affikslar yordamida ham sifatlar yasaladi. xush- affiksi. Asosdan anglashilgan narsani ijobiy (yaxshi) belgisi bilan ifodalaydi: xushtabiat, xushbichim, xushhavo, xushmuomala, xushta’m kabi. -baxsh affiksi. Asosdan anglashilgan narsani berish, shu narsa bilan ta’min etish xususiyatiga ega degan ma’noli sifat yasaydi: orombaxsh, ijodbaxsh, zavqbaxsh, hayotbaxsh kabi: Davobaxsh asalari yelimi (Gaz.). -aro ( asli ora) affiksi. Bu affiksga oid rus tilidagi mejdu (>mej) so’zi yordamida yasaluvchi qo’shma so’zlarni o’zlashtirish jarayonida qo’llana boshlagan va hozirgi rus tilidagi shu tipda yasalgan so’zlarning deyarli barchasi o’zbek tilida –aro affiksi yordamida yasaluvchi sifatlar bilan ifodalanadi: xalqaro, respublikalararo, badavlatlararo, planetalararo kabi: Tumanlarda xo‘jaliklararo 37 qishloq sport klublari yetarli sur’atlarda tashkil etilmayapti (Gaz.). Bu xulosalar tarmoqlararo , regional va juda katta ko’lamda ishlab chiqarish komplekslarining vujudga kelishiga... ( Газ .). Ora so’zining aro shakli she’riyatda, badiiy asarlarda ilgarilari ham qo’llangan va hozir ham qo’llanadi. Lekin bunda u so’z yasovchi emas, balki o’ziga mustaqil so’z bo’ladi va “orasida”, “ichida” degan ma’noni ifodalaydi: У (Qulmatqora) hali bu atrofda bo’lgan emas, yigitaro uning dahshatli nomigina yuradi (A. Muxtor). Bevafolik oshkor etguncha to’kkil qonimi, Elaro zolimligingni doston aylab ketay (Hamza). -bay affiksi. To’lanadigan narsa (haq)ning asosdan anglashilgan vaqt, miqdor birligi bilan belgilanishini (shunday belgini) bildiradigan sifat yasaydi. donaboy, ishbay, kunbay kabi. 1.3. Affiksisatsiya usulida yasalgan sifatlarning umumta’lim maktablarida o’rganilishi (Bir soatlik dars ishlanma) Darsning ta’limiy maqsadi: sifatlarning yasalishi, sifat yasovchi qo’shimchalar haqida ma’lumot berish. Darsning tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarda oilaga va ona tabiatga mehrmuhabbat tuyg’usini uyg’otish, insonparvarlik xususiyatlarini shakllantirish. Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish, ijodiy qobilyatlarni rivojlantirish, erkin fikrlashga, muammoli vaziyatlar yechimini topishga o’rgatish. Darsning jihozi: sinf taxtasi, darslik, elektron darslik, rangli rasmlar, flomaster, gul, kompyuter. Darsning usuli: “ Aqliy hujum”, “Tushunchalar tahlili” usuli Mashg’ulot “Bahor valsi” kuyi bilan boshlanadi. O’quvchilar bilan salomlashilgandan so’ng uyga vazifa tekshiriladi. “Tong” mavzusidagi matnni o’qib berish bilan dars davom etadi. 38 Tong Tonggi shudring, tonngi shabada, tonggi shabnam – soflik ramzi. Quyosh nurlarning porlab turishi hayotning yer yuzida davom etayotganidan darak beruvchi elchidir. Maysalarning, gullarning, barglarning ustiga tushgan shudring tomchilar olmos kabi yaltirab, ko’ngilni shod etadi… O’quvchilar matnni diqqat bilan eshitib, matnda keltirilgan sifatlarni eslab qilishga harakat qiladi. Matn o’quvchilar tomonidan og’zaki hikoya qilinadi. Matnni tuzishda ijodkorlik bilan yondashib, badiiy so’z san’atidan mohirlik bilan foydalana olgan va matndagi sifatlarni yaxshi eslab qolgan o’quvchilar rag’batlantiriladilar. “Aqliy hujum” metodi. Bu metod bo’yicha o’quvchilar quyidagi ishlarni amalga oshiradilar. Sinf o’quvhilari avvalo kichik gurhularga bo’linadi. Avvalgi o’quv soatida o’tilgan mavzu yuzasidan har bir guruhga 2 tadan savol beriladi. Savollar quyidagilar bo’lishi mumkin: 1-guruh: Qanday so’zlar sifat so’z turkumiga oid bo’ladi? Sifatlar gapda qanday gap bo’lagi bo’lib keladi? 2-guruh: Sifatlar qaysi so’z turkumiga bog’lanadi?Mustaqil so’zlar bilan yordamchi so’zlar qanday farqlanadi? 3-guruh: Sifatlar qanday so’roqlarga javob bo’ladi? Sifatlarning qanday turlarini bilasiz? 4-guruh: Qanday so’z yasovchi qo’shimchalarni bilasiz? 5-guruh: So’z tarkibi nim а lardan iborat bo’ladi? Qo’shimchalar vazifasiga ko’ra necha turga bo’linadi? “Aqliy hujum”dan so’ng musobaqada faol qatnashgan o’quvchilar o’qituvchi tomonidan rag’batlantiriladi. G’olib guruh e’lon qilinadi. O’tilgan mavzuni mustahkamlash maqsadida “Zanjir” o’yini o’tkaziladi. Har bir guruh a’zosi o’z ismlarining bosh harfi bilan boshlanadigan sifatlarga misollar topib, gulni birbirlariga tezkorlik bilan uzatishadi. Ikkilanib qolgan yoki xato qilgan o’quvchi 39 zanjirni uzgan hisoblanadi va o’yindan chetlashtiriladi. 2-o’yinda o’quvchilar sifatlarning atoqli otlarga ko’chishi bo’yicha bellashiladi. Yangi mavzuning bayoni. Dars muammoli vaziyat paydo qilish bilan boshlanadi. O’quvchilarning qo’llariga yelimli yopishqoq qog’ozga so’z yasovchi qo’shimchalar yozilgan holda tarqatiladi va doskaga o’tilgan mavzulari: OT - FE’L yoziladi. O’quvchilarning qo’lidagi so’z yasovchi qo’shimchalar qaysi so’z turkumiga oid bo’lsa, o’sha so’z turkumining tagiga qog’ozda yozilgan so’z yasovchi qo’shimchalar yopishtiriladi. Har ikkalasiga ham mansub bo’lmagan qo’shimchlar doska chetiga yopishtiriladi. Taxminan, doskada shunday ko’rinish hosil bo’ladi: OT FE’L -don -la -li -dosh -lan -dor -chi -lash no- - bon -ira -choq -boz -sira -iq -chil Chetga yopishtirilgan qo’shimchalar qaysi so’z turkumiga oid ekanligi dars so’ngida yechiladi. Shundan so’ng xatolar bo’lsa, tuzatilib, darslikdagi topshiriqlarga e’tibor qaratiladi. Topshiriqdagi berilgan so’zlar tarkibiy qismlarga ajratiladi: shirin, oq, katta, shirali, mazmun-dor, ser-unum, kam/hosil, ko’ylak/bop, xush/fe’l . O’quvchilarga sifatlarning yasalishi mavzusi quyidagi slaydlar orqali orqali tushuntiriladi. Sifatlar ikki xil usul bilan yasaladi: 1-slayd 40 2-slayd Slaydga gulli mato, tadbirkor kishi, serhasham uy, g’amxo’r qiz suhbatlashayotgan holati tasvirlanadi. O ’ sha rasmlarga so ’ z yasovchi qo ’ shimchalar qo ’ shilib , sifat hosil qilinishi tushuntiriladi . Masalan : mato , tadbirkor kishi , serhasham uy , g ’ amxo ’ r so ’ zlari tasnif qilinadi . So ’ z yasovchi qo ’ shimchala r ning vazifasi , asosga qo ’ shilib , sifat hosil qilishi boshqa so ’ z turkumlaridan sifatlarning yasalishi tushuntiriladi . Sifat+ot= sofdil Ot+ot= sheryurak Ot+fe‟l= tinchliksevar Son+chi = yoqvayron Ravish+fe‟l= ertapishar o`rik Ravish+ot = kamhosil yer So`zga so`z qo`shish orqali Sifatlarning yashlishi Fe‟l+choq= erinchoq Fe‟l+iq=yopiq Ravish+chil= kamchil Modal +li = kerakli Son+chi= ikkichi No+ sifat= noto`g`ri Ot+Dor= hosildor) ( Ot+li = Chiroyli Sifatlarning qo`shimchlar qo`shish orqali yaslishi 41 Shu o ’ rinda shakldosh , ma ’ nodosh , zid ma ’ noli qo ’ shimchalar haqida ham ma ’ lumot berib o ’ tiladi . Bu qo’shimchalarning xususiyatlarini izohlash uchun quyidagi slaydlardan foydalaniladi. BILIB OLING. Sifatlar tarkibiga ko’ra tub va yasama sifatlarga bo’linadi. Tarkibiy qismlarga bo’linmaydigan sifatlar tub sifatlar, asos va so’z yasovchi 3 - slayd ( Omonim) shakldosh qo`shimchasi - ma Fe‟ldan sifat yasaydi qo`shma, terma, ( ko`chma) Fe‟ldan ot yasaydi ( O`sma, tortma ) Lug`aviy shakl yasovchi qo`shimcha ( kelma) 4 - slayd Sinonim) ( ma‟nodosh qo`shimchalar Aybli, aybdor Mazmunli, mazmundor Jarangli, jarangdor 5 - slayd ( Antonim) zid ma‟noli qo`shimchalar - li, - siz Mazmunli, mazmunsiz Jarangli, jarangsiz Ko`rimli, ko`rimsiz 42 qismdan iborat bo’lgan sifatlar esa yasama sifatlar hisoblanadi. Yasama sifatlar asosga qo’shimchalar qo’shish yoki so’z qo’shish yo’li bilan hosil qilinadi. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun 328-mashq yozma bajariladi. Topshiriqni to’g’ri va xatosiz bajargan o’zuvchilar rag’batlantiriladilar. O’zlashtirishga qiynalgan o’quvchilar o’qituvchining diqqat markazida bo’ladi. Ularga individual yordam ko’rsatiladi. O’quvchilar qo’llarida oldindan tayyorlangan quyidagi: Yasama Tub sifat sifat Shaklidagi ko’rsatkichlar bo’ladi. O’qituvchi tomonidan aralash o’qilgan sifatlarni (katta, shirin, shiroyli, odobli, guldor, sariq, oq, serdaromand, qizil, bezarar, shinam, yaxshi, basavlat, nodon, unumsiz, sho’x, vijdonsiz, tetik, ziyrak, sirdosh, shaxsiy, oddiy, zulmkor, achchiq) tezlikda tub yoki yasama sifatlarga ajratilib qaysi sifatga oid ekanligini qo’lidagi ko’rsatkichlar orqali ko’rsatib boradilar. Yuqoridagi ko’rsatkichlar orqali ajratib beradilar. Bu o’yin ham o’qituvchi tomonidan ziyraklik bilan kuzatib boriladi. Faol qatnashgan o’quvchilar rag’batlantiriladi. O’zlashtirishga qiynalayotgan o’quvchilar ham o’qituvchi nazaridan chetda qolmasligi kerak. 3-4 martagacha xato qilgan o’quvchiga qo’shimcha topshiriq – tarqatma materiallar beriladi. Ballar yig’ilib, g’olib guruh e’lon qilinadi. Dars so’ngida o’quvchilar bahosi eshittiriladi. Shundan so’ng muammoli vaziyat o’quvchilar bilan birgalikda hal qilinadi, demak, yozuv taxtasi chetiga yopishtirilgan so’z yasovchi qo’shimchalar sifat so’z turkumiga oid ekanligini o’quvchilar o’zlari xulosalab beradi va ajratilgan so’z yasovchi qo’shimchalar tepasiga “Sifat” deb yozib qo’yiladi. Yozuv taxtasida qo’yidagi ko’rinish hosil bo’ladi. 43 OT FE’L SIFAT - don -la -li -dosh -lan -dor -chi -lash no- -bon -ira -choq -boz -sira -iq -chil Muammo shu tarzda yechiladi. Darslikdagi 328-mashq yozma daftarda, 330mashq kompyuterda bajariladi. Uyga vazifa qilib 329-mashq beriladi, dars so’ngida baholar eshittirilib, g’olib guruh e’lon qilinadi, faol qatnashgan o’quvchilar rag’barlantiriladi. O’zlashtirishga qiynalgan o’quvchilar qo’shimcha darslarga jalb qilinadi. Bob bo‘yicha xulosa 1. XX asrning 30 - 40-yillarida fe’l va ot yasalishiga bag’ishlangan maxsus asarlar maydonga keldi. Lekin so’z yasalishining alohida bo’lim sifatida ajralib chiqishi va shakllanishida Ayyub G’ulomovning hissasi katta. 1949 yilda “O’zbek tilida so’z yasash yo’llari haqida” nomli asari maydonga keldi. 2. Ayyub G’ulomov asos solgan so’z yasalishi nazariyasini akad. Azim Hojiyev yangi cho’qqiga olib chiqdi. U A.G’ulomov yo’l qo’ygan kamchiliklarni bartaraf etishga harakat qildi. Muallif “so’z yasalishi bahsida yasama so’z hosil qiluvchi komponentlar o’rganilishi”ni, “yasama so’z hosil qiluvchi komponentlar shu so’zning yasalish tuzulishini tashkil qilishi”ni, so’z yasalish tuzulishi esa faqat ikki qismdan – yasashga asos, yasovchi qismdan iborat bo’lishini ta’kidlaydi. 3. Ma’lum so’z turkumlarining yasalish doirasida qilingan ishlar o’zbek tili so’z yasalishi haqidagi ta’limotning rivoji uchun muhim hissa bo’lib qo’shildi. Xususan, Y.Tojiyevning so’z yasovchi qo’shimchalarning polifunksionalligi masalasini, uning affiksal omonimiya bilan munosabatini chuqur tahlil etdi. 44 4. O’zbek tilshunosligida so’z yasalishi lug’atlari ham tuzilgan. Jumladan, B.Mengliyev va B.Bahriddinovalarning o’quv lug’ati shular jumlasidandir. Ular e’tirof etganidek, “...o’zbek tilida so’z yasalishi haqida talay ishlar qilinganiga qaramay, bunday lug’at umuman tuzilmagan” edi. Mazkur lug’at maxsus, o’ziga xos lug’at turi hisoblanib, yasama so’zning qanday va nima vositasida yuzaga kelganligini bilishga o’quvchilarga amaliy yordam beradi. 5. O’zbek tilida sifat yasalishning affiksatsiya usuli eng sermahsul bo’lib, 50 ga yaqin affiks sifat yasashda u yoki bu darajada qatnashadi. Shunga ko’ra ularni faol yoki nofaol sifat yasovchilar tarzida ikkiga ajratish mumkin. Shuningdek, affikslar qaysi asosga qo’shilganiga ko’ra otdan, fe’ldan, sifatdan, taqlidlardan sifat yasovchilar tarzida guruhlarga bo’lib o’rganiladi. II BOB. KOMPOZITSIYA USULIDA SIFAT YASALISHI VA UNING TA’LIM TIZIMIDA O’RGANILISHI 2.1. Qo’shma sifatlarning yasalish qoliplari va uning ta’lim tizimida o’qitilishi O’zbek tilshunosligida qo’shma so’zlarning yasalishi masalasida turlicha qarashlar bor. Bu qarashlar bevosita qo’shma sifatlar uchun ham tegishlidir. Qo’shma so’zlarning katta qismi tarixan so’z birikmasining qo’shma so’zga o’tishi orqali yuzaga kelgani bois ularning yasalishi masalasiga bag’ishlangan ishlarda har xil qarashlarga duch kelamiz. Masalan, Sh.Rahmatullayev va A.Hojiyevlarning “Qo’shma so’zlarning imlo qoidalari va lug’ati “ kitobida o’zbek tilida qo’shma so’zlar ikki usul bilan yasalishi qayd etiladi: 1. Sintaktik-semantik usul bilan yasalgan qo’shma so’zlar. 45 2. Sintaktik-morfologik usul bilan yasalgan qo’shma so’zlar 1 . A.Hojiyevning “O’zbek tilida qo’shma, juft va takroriy so’zlar” kitobida esa qo’shma so’zlarning yasalish usuli uchta deb ko’rsatiladi: 1. Sintaktik-leksik usul bilan yasalgan qo’shma so’zlar. 2. Sintaktik-morfologik usul bilan yasalgan qo’shma so’zlar. 3. Morfologik usul bilan yasalgan qo’shma so’zlar 2 . Sintaktik-semantik usul bilan so’z yasalishi deganda so’z birikmasining qo’shma so’zga ko’chishi orqali so’z yasalishi hodisasi nazarda tutilgan bo’lsa, sintaktik-morfologik usul bilan so’z yasalishi deganda so’z birikmasiga yasovchi affiks qo’shish orqali yasalgan qo’shma so’zlar nazarda tutilgan: besh yil+lik, ming kilogramm+chi kabi. A.Hojiyevning tasnifidagi sintaktik-leksik usulga so’z birikmasidan hosil bo’lgan qo’shma so’zlar, sintaktik-morfologik usulga so’z birikmasiga yasovchi qo’shimcha qo’shish orqali yasalgan qo’shma so’zlar, morfologik usulga esa ikki o’zakni qo’shish orqali yasalgan qo’shma so’zlar kiritilganini ko’ramiz. A.Hojiyevning “O’zbek tili so’z yasalishi” kitobida esa qo’shma so’zlarning yasalishi ikki yo’l bilan sodir bo’lishi qayd etiladi: 1. Sintaktik-leksik usul. 2. Kompozitsiya usuli 2 . Birinchi usulda, yuqorida ta’kidlaganimizdek, so’z birikmasidan hosil bo’lgan qo’shma so’zlar, ikkinchi usulda esa birdan ortiq leksemalarni qo’shish orqali yasalgan qo’shma so’zlar sodir bo’lishi haqida so’z yuritiladi. Olimning keyingi ishlarida qo’shma so’z yasalishi hodisasi inkor ham etiladi. Ma’lumki, o’zbek tili lug’at boyligida qo’shma so’zlar ma’lum miqdorda uchraydi. Ularning hosil bo’lishida ma’lum bir qonuniyatlar amal qilishi tabiiy. A.Hojiyevning keyingi yillarda yozgan maqolalarida qo’shma so’zning so’z birikmasidan o’sib chiqishi tarixiy yasalish ekanligi, bu esa hozirgi so’z yasalish – 1 Rahmatullayev Sh., Hojiyev A. Qo„shma so„zlarning imlo qoidalari va lug„ati , 7-bet. 2 Hojiyev A. O„zbek tilida qo„shma, juft va takroriy so„zlar, 9-10-betlar. 2 Hojiyev A. O„zbek tili so„z yasalishi, 30-bet. 46 sinxron yasalish obyekti bo’la olmasligi to’g’ri ko’rsatilib o’tiladi 1 . Bu haqda Ayub G’ulomov ham o’z davrida fikr yuritib shunday yozgan edi: “Qo’shma so’zning bir turi tug’ilish jihatidan so’z birikmasi bilan aloqador, lekin ko’pi mavjud qo’shma so’zlarga analogiya yo’li bilan, qo’shma so’zning tayyor modeliga qarab hosil qilingan” 3 . A.Hojiyev “O’zbek tili so’z yasalishi” kitobida kompozitsiya yo’li bilan so’z yasalishi haqida gapirib, shunday yozadi: “Kompozitsiya usuli bilan yasalgan... qo’shma so’zlarning ayrimlari tashqi ko’rinishidan so’z birikmasi yoki gapga o’xshaydi, hatto aynan so’z birikmasi yoki gapdan kelib chiqqandek, sintaktikleksik usul bilan yasalgandek ko’rinadi: nog’oracho’p, molqo’ra, chumolibel, go’shtkuydi, ilikuzildi kabilar. Lekin bunday qo’shma so’zlar ham biron narsaga nisbat berish asosida yoki ma’lum bir belgi asosida kompozitsiya usuli bilan yasalgan qo’shma so’zlardir” 2 . Qo’shma sifatlarning yasalish qoliplari xususida ilmiy adabiyotlar va o’quv qo’llanma hamda darsliklarda turlicha fikrlar bildiriladi. Uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo’g’inlariga tegishli adabiyotlarda ularning yasalish qoliplari asosan qo’shma sifat qismlarining qaysi so’z turkumi bilan ifodalangani asosida belgilanganini va shu asosda o’quvchi va talablarga o’rgatilishi tavsiya etiladi. O.Yoqubjonovaning “5-sinfda so’z yasashni o’rgatish” nomli maktab o’qituvchilari uchun tavsiya etilgan qo’llanmasida qo’shma so’zlar quyidagi uch usul bilan yasalishi qayd etiladi: so’z qo’shish bilan qo’shma so’z yasash, so’zlarni qisqartirib so’z yasash, so’zlarni juftlab so’z yasash 3 . Shuningdek ushbu ishda qo’shma so’zlarning: OT+OT, SIFAT+OT, SON+OT, OT+FE’L singari yasalish qoliplari ham qayd etib o’tiladi. Ko’rinadiki, mazkur ishda asosan qo’shma otlarning yasalish qoliplari qayd etilgan. 1 Hojiyev A. O„zbek tilida so„z yasash usuli masalasiga doir. O„zbek tili va adabiyoti, 1999, N 4. 35-42-betlar. 3 O„zbek tili grammatikasi, 1-tom, 33-bet. 2 Hojiyev A. O„zbek tili so„z yasalishi, 101-103-betlar. 3 Yoqubjonova O. 5-sinfda “So„z yasash”ni o„rgatish. – Toshkent: O„qituvchi, 1978. 32-bet. 2 Hojiyev A. O„zbek tili so„z yasalishi, 103-bet. 47 Xullas, lingvistik adabiyotlarda qo’shma so’zlarning yasalishi masalasida bir xil qarash yo’q. Shu boisdan qo’shma sifatlarning yasalishi masalasini yoritishda tarixiy jihatni ham, hozirgi kundagi yasalishni ham inobatga olish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz. Qo’shma sifatlarni quyidagi ikki guruhga ajratib o’rganishni ma’qul ko’rdik: 1. So’z birikmasidan o’sib chiqqan qo’shma sifatlar. 2. Birdan ortiq mustaqil so’zning birikuvidan hosil bo’lgan qo’shma sifatlar. Quyida ana shu ikki guruh haqida alohida to’xtalamiz. 2.1.1. So‘z birikmasidan o‘sib chiqqan qo‘shma sifatlarning ma’no munosabati Lingvistik adabiyotlarda bunday yo’l bilan qo’shma sifatlar, umuman qo’shma so’zlar hosil bo’lishi sintaktik-leksik usul sifatida ajratilib kelinganini yuqorida aytib o’tdik. Akademik A.Hojiyev qo’shma sifatlarning yasalishi haqida gapirar ekan, “...qo’shma sifatlar komponentlarining o’zaro semantik munosabatiga ko’ra ikki turli”: “yasovchi asos va formantdan iborat strukturali qo’shma sifatlar va bunday strukturaga ega bo’lmagan qo’shma sifatlar” 2 shaklida bo’lishini ta’kidlaydi. Birinchi tipdagi qo’shma sifatlar sifat yasalishida asosiy o’rinni egallashini, keyingi tipda yasalgan qo’shma sifatlar ozligi va uni izohlash murakkabligini ta’kidlaydi. Umuman, qo’shma sifatlar sirasida katta o’rinni so’z birikmasidan o’sib chiqqan so’zlar tashkil etadi va bu, yuqorida qayd etilganidek, tarixiy yasalish sanaladi. Shuning uchun ham ularning komponentlarini yasovchi asos va formant sifatida izohlab bo’lmaydi. Bunday qo’shma so’zlarning paydo bo’lishiga asos bo’lgan so’z birikmasi komponentlari o’rtasidagi sintaktik aloqaga ko’ra tasniflash an’anasi tilshunoslikda keng yoyilgan. Bunday tasniflarni Sh.Rahmatullayev, A.Hojiyevning “Qo’shma so’zlarning imlo qoidalari va lug’ati”, A.Hojiyevning “O’zbek tilida qo’shma, juft va takroriy so’zlar”, B.Madaliyevning “Hozirgi o’zbek tilida qo’shma so’zlar” singari asarlarda ko’rish mumkin. Yuqoridagi asarlarning dastlabki ikkitasida qo’shma sifatlarning bir xildagi tasnifi berilgan. 48 Quyida ularni umumiy holda ko’rib chiqamiz. Azim Hojiyev “qo’shma sifatlar turli ko’rinishdagi so’z birikmalaridan o’sib chiqqanini” yozadi va uning asosiy ko’rinishlari sifatida quyidagilarni ko’rsatadi: 1.Sifatlovchi+sifatlanmish munosabatidagi so’z birikmalaridan o’sib chiqqan qo’shma sifatlar: sofdil, soddadil kabi. Bu tipga kiruvchi qo’shma sifat komponentlarining ma’no munosabati quyidagicha: - o’xshatishga asoslangan bo’ladi: tosh yurak, qil tonoq; - sifatning belgisiga asoslangan bo’ladi: yengiltabiat, yalangoyoq kabi. 2. To’ldiruvchi+to’ldirilmish munosabatidagi birikmadan kelib chiqqan qo’shma sifatlar: erksevar, mehnatsevar kabi. 3. Hol+hollanmish munosabatidagi birikmadan o’sib chiqqan qo’shma sifatlar: ertapishar, tezyurar kabi. 4. Ega+kesim munosabatidagi birikmadan kelib chiqqan qo’shma sifatlar: ishyoqmas, o’ziyurar, yoqavayron 1 . B.Madaliyev esa boshqacha tasnifni tavsiya etadi. U so’z birikmalaridan hosil bo’lgan qo’shma so’zlarning tasnifini berar ekan, ularni to’rtga bo’ladi, ularning uchtasi qo’shma sifatlarga bevosita taalluqlidir. Ular quyidagilar: 1. Obyektiv munosabat asosida hosil bo ’ lgan qo ’ shma sifatlar : tinchliksevar , mehnatsevar , betgachopar kabi . 2. Relyatev munosabat asosida hosil bo ’ lgan qo ’ shma sifatlar : ertapishar , kechpishar , tezpishar , tinchoqar kabi . 3. Predikativ munosabat asosida hosil bo’lgan qo’shma sifatlar: o’ziyurar kabi 2 . Biz to’plagan materiallar ham olimlarning yuqoridagi fikrlarini to’la tasdiqladi. O’zbek tilida ayniqsa sifatlovchi+sifatlanmish munosabatidagi so’z birikmasidan hosil bo’lgan qo’shma sifatlar salmoqli o’rinni egalalshi kuzatildi. 1 Hojiyev A. O„zbek tilida qo„shma, juft va takroriy so„zlar, 30-31-betlar. 2 Madaliyev B. Ko„rsatilgan manba, 48-49-betlar. 49 Sifatlovchi+sifatlanmish munosabatidagi so’z birikmasidan o’sib chiqqan qo’shma sifatlarga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: ayrisoqol, arslonyurak, bangibashara, darveshsifat, devsifat, devyurak, devqadam, do’ngpeshona, jannatmakon, jingalaksoch, joduko’z, jo’rovoz, zag’chako’z, zeboqomat, zaryoqa, zarkokil kabi. To’ldiruvchi+to’ldirilmish munosabatidagi so’z birikmasidan hosil bo’lgan qo’shma sifatlar salmog’i u qadar ko’p emas: betgachopar, boshkesar, gapsotar, yorug’sevar, issiqsevar, izquvar, ishbuzar, yo’lto’sar, kallakesar kabi. Hol+hollanmish munosabatidagi so’z birikmasidan hosil bo’lgan qo’shma sifatlar ham ko’p emas: ertapishar, tezyurar, tezoqar, tezuchar, o’rtapishar, kechpishar kabi. Ega+kesim munosabatidagi birikma (to’g’rirog’i gap) dan o’sib chiqqan qo’shma sifatlar esa barmoq bilan sanarli darajada oz: ishyoqmas, o’ziyurar, yoqavayron kabi. So’z birikmasi asosida hosil bo’lgan qo’shma sifatlar asosida izofiy birikmali birliklar ham bor. Izofiy birikma tarkibidagi izofa ko’rsatkichi yo’qolishi (tushishi) natijasida qo’shma sifat hosil bo’lgan, ayrimlarida izofiy ko’rsatkich saqlangan: bag’ritosh, rahatijon, sohibqiron, sohibjamol kabi. 2.1.2. Birdan ortiq mustaqil so‘zning birikuvidan hosil bo‘lgan qo‘shma sifatlar Bunday yo’l bilan hosil bo’lgan qo’shma sifatlarga kompozitsiya usuli bilan yasalish sifatida qaraladi. Yuqorida aytilganidek, A.Hojiyev kompozitsiya usuli bilan yasalgan qo’shma sifatlarni ikkiga ajratgan edi: 1. Yasovchi asos va formantdan iborat strukturali qo’shma sifatlar. 2. Bunday strukturaga ega bo’lmagan qo’shma sifatlar 1 . A.Hojiyevning yozishicha, ikkinchi tipdagi qo’shma sifatlar o’zbek tilida juda kam miqdorda bo’lib, ularning yasalish yo’llarini izohlash mushkul. Olim bu 1 Hojiyev A. O„zbek tili so„z yasalishi, 103-bet. 50 tipga xumkalla, oyoqyalang, ko’knorixayol, hozirjavob singari qo’shma sifatlarni kiritadi 1 . Bu sifatlar haqida shunday fikrni bildirish mumkinki, ular dastlab birikma shaklda bo’lgan. Keyinchalik o’xshashlik, qiyoslash asosida qo’shma sifat hosil bo’lgan. Qiyoslang: xumkalla - xumga o’xshash kalla yoki kallasi xumga o’xshash; oyoqyalang – oyog’i yalang; ko’knori xayol – xayoli ko’knori ichgan odamnikidek; hozirjavob – javobi hozir (tayyor) kabi. A.Hojiyev yasovchi asos va formantdan iborat ko’rinishdagi qo’shma sifatlarga kam, rang, sifat, bop, talab, umum komponentlari asosida yasalgan yasalmalarni kiritadi. Bu komponentlar qo’shma sifatlarda so’z yasovchi formant vazifasini o’taydi. Ushbu formantlar vositasida quyidagicha qo’shma sifatlar yasaladi. Kam formantli qo’shma sifatlar: kamdaromad, kamhosil, kamchiqim, kamgap, kamunum, kamaholi, kamdaromad, kamdiydor, kamer, kamsuqum, kamsoqol, kamsuv, kamsut, kamsuxan, kamtashvish, kamfahm, kammeva, kammazmun, kamiste’mol, kamxarajat, kamxarj, kamqatnov, kamqon, kamquvvat, kamhafsala kabi. Bu tipdagi sifatlar ser- affiksi bilan yasalgan sifatlarning antonimi bo’ladi: kamqatnov – serqatnov, kamhosil – serhosil kabi. Rang formantli qo’shma sifatlar: bug’doyrang, jigarrang, lolarang, kulrang, olovrang, kumushrang, alvonrang, binafsharang, jigarrang, zig’irrang, moshrang, misrang, muzrang, novvotrang, no’xatrang, suvrang, sutrang, surrang, tillarang, shafaqrang, shaftolirang, shisharang, havorang, bo’zrang, mallarang, nimrang, yashilrang kabi. Sifat formantli qo’shma sifatlar: burgutsifat, bangisifat, bandisifat, darveshsifat, devsifat, devonasifat, dehqonsifat, insonsifat, odamsifat, suqsursifat, barzangisifat, polvonsifat, ulug’sifat kabi. Bop formantli qo’shma sifatlar: qishbop, palovbop, qurilishbop, bolabop, yembop, ishbop, kemabop, ko’ylakbop, bizbop, gazetabop, armaturabop, vinobop, 1 Hojiyev A. O„zbek tili so„z yasalishi, 103-bet. 51 devorbop, mayizbop, muqovabop, ommabop, sahnabop, sochiqbop, urug’bop, uybop, xaridorbop kabi. Talab formantli qo’shma sifatlar: suvtalab, adolattalab, erktalab, bahonatalab, izohtalab, izzattalab, mehnattalab, ishtalab, obro’talab, qontalab kabi. A.Hojiyev umum formanti asosida qo’shma sifatlar yasalishini ham qayd etadi va umumshahar, umumarmiya, umumadabiy, umumxalq, umumdavlat singari birliklarni ko’rsatadi 1 . SH.Rahmatullayev esa “Ot turkumida leksema yasash va leksema tuzish” haqida gapirib, bunday birliklar kalkalash orqali yuz berganini, “kalkalash tom ma’noda o’z yasash ham, o’zlashtirish ham emas”ligini “haqiqiy kalkada qismlar sun’iy ravishda birlashishi”ni yozadi. Bundan ko’rinadiki, ushbu birliklarni so’z yasalishi doirasida o’rganish xatolikka yo’l qo’yish bilan barobardir. Ta’lim tizimida qo’shma sifatlarni o’rganishda ularning yasalish qoliplariga mos misollar topish, topilgan misollar asosida so’z birikmasi, gap va matn yaratish singari amaliy ishlarni bajarish tavsiya etiladi. 2.2. Qo’shma sifatlarning morfologik tarkibi va uning ta’lim tizimida o’qitilishi Qo’shma sifatlarni ular komponentining morfologik tarkibiga ko’ra tasniflash ishi shu sohada qilingan ishlarda ko’rsatib o’tilgan. Masalan, Sh.Rahmatullayev va A.Hojiyevlar qo’shma sifatlarni material jihatdan quyidagi olti ko’rinishga ajratib o’rganadilar: 1. Ot+ot tipida yasalgan qo’shma sifatlar: shirakayf, devsifat, xumkalla, toshyurak, ko’knorixayol, tuyapaypoq, havorang, jigarrang, kulrang kabi. 2. Ot+sifat tipida yasalgan qo’shma sifatlar: boshyalang, oyoqyalang, ommabop, yoqavayron, o’yinbuzuqi, ishbuzuqi kabi. 1 Hojiyev A. Ko„rsatilgan manba, 104-bet. 52 3. Sifat+ot tipida yasalgan qo’shma sifatlar: ochko’z, qimmatbaho, shirinso’z, xushmuomala, xushfe’l kabi. 4. Ravish+ot tipida yasalgan qo’shma sifatlar: hozirjavob, yolg’izoyoq, kamhosil, kamquvvat kabi. 5. Ot+sifatdosh tipida yasalgan qo’shma sifatlar: ishyoqmas, erksevar, issiqsevar, xushyoqmas kabi. 6. Olmosh+sifat yoki ot tipida yasalagan qo’shma sifatlar: o’zibilarmon, o’zboshimcha kabi 1 . A.Hojiyevning kitobida ham aynan ana shu olti ko’rinish qayd etilgan 2 . B.Madaliyev qo’shma sifatlarni morfologik tarkibi bo’yicha o’n yetti turga ajratgan: 1. Ot bilan otning o’zaro qo’shilishidan tuzilgan qo’shma sifatlar: kapalaknusxa, marg’ilonnusxa, cho’qqisoqol, sheryurak, dutorbo’yin, bodomqovoq, qunduzqosh, oltinsoch, toshbag’ir kabi. Shu tipga saylovoldi, yerosti, tiloldi, bayramoldi singari qo’shma so’zlar ham kiritilgan. 2. Ot va tub sifatdan tuzilgan qo’shma sifatlar: boshyalang, oyoqyalang, ommabop, o’yinbuzuqi, ishbuzuqi, ishbop kabi. 3. Ot va – li qo’shimchali sifatdan tuzilgan qo’shma sifatlar: urug’bargli, bargpoyali, gultojli, temirbetonli, sheryurakli, chevarqo’lli kabi. 4. Ot, sifat yoki son va – lik qo’shimchali sifatdan tuzilgan qo’shma sifatlar: oltinko’llik, paxtaobodlik, oqqo’rg’onlik, yangiyo’llik kabi. 5. Sifat bilan sifatning o’zaro qo’shilishidan tuzilgan qo’shma sifatlar: ochko’k, ochsariq, ochzangor, ochpushti, ochqora, to’qsariq, to’qko’k, to’qzangor, to’qpushti singari. 6. Sifat bilan otning o’zaro qo’shilishidan tuzilgan qo’shma sifatlar: ochofat, sofko’ngil, sofdil, o’rtabo’y, yumshoqko’ngil, xomsemiz, ochjigarrang, ochhavorang, to’qhavorang kabi. 1 Rahmatullayev Sh., Hojiyev A. Qo„shma so„zlarning imlo qoidalari va lug„ati, 24-25-betlar. 2 Hojiyev A. O„zbek tilida qo„shma, juft va takroriy so„zlar, 31-bet. 53 7. Tub sifat bilan yasama sifatning birikishidan tuzilgan qo’shma sifatlar: balandbo’yli, ingichkatolali, kaltayungli kabi. 8. Ravish va otning o’zaro qo’shilishidan qo’shma sifatlar: tezqadam, kamxarj, kamtiraj, kamvazn kabi. 9. Ravish va –li qo’shimchasi yordamida yasalgan sifatning o’zaro birikishidan tuzilgan qo’shma sifatlar: mo’lhosilli, kamgulli, kamsonli, kamvaznli, to’laqonli kabi. 10. Son va –li qo’shimchali sifatning o’zaro qo’shilishidan tuzilgan qo’shma sifatlar: bir barmoqli, bir bargli, bir bo’yoqli, bir asosli, bir atomli, ikki bo’g’inli, ikki jinsli, ikki poyali kabi. 11. Ot va –(a)r formali sifatdoshdan tuzilgan qo’shma sifatlar: issiqsevar, yorug’sevar, namsevar, erksevar, ishbuzar kabi. 12. Ravish va –(a)r formali sifatdoshdan tuzilgan qo’shma sifatlar: kechpishar, tezoqar, tezyurar kabi. 13. G’ayri so’zi orqali hosil qilingan qo’shma sifatlar: g’ayriilmiy, g’ayriixtiyoriy, g’ayrirasmiy kabi. 14. Ot bilan taxlit, sifat, bashara so’zlarining qo’shilishidan tuzilgan qo’shma sifatlar: odamtaxlit, odamsifat, odambashara kabi. 15. Aro so’zli qo’shma sifatlar: xalqaro, shahararo, qishloqaro kabi . 16. Umum yoki o’z so’zi yordamida tuzilgan qo’shma sifatlar. Umumrespublika, umuminsoniyat, umumarmiya kabi. 17. Bag’ri tosh, boshi berk, bo’yi uzun, ichi qora singari 1 . B.Madaliyevning tasnifidan ko’rinib turibdiki, qo’shma sifatlarning morfologik tarkibi hamisha ham e’tiborga olinmagan. R.Sayfullayeva, B.Mengliyev, G.Boqiyeva, M.Abuzalova, Z.Yusupovalarning “Hozirgi adabiy tili” (Morfologiya) o’quv qo’llanmasida 1 Madaliyev B. Hozirgi o„zbek tilida qo„shma so„zlar, 84-92-betlar. 54 sifatlarning derivatsiyasiga alohida o’rin berilgan bo’lib, kompozitsiya uslida yasalgan sifatlar qo’shma sifatlar, juft sifatlar singari ikki guruhga ajratiladi 1 . Qo’shma va juft sifatlarning yasalish qoliplari alohida o’rganilgan. Qo’shma sifatlarning yasalish qoliplari quyidagicha berilgan: 1. Ot+ot: девсифат , девқомат , дилором , дилозор , кафангадо , оташнафас , соҳибжамол . 2. Sifat+ot: xomkalla, sho’rpeshona, kaltafahm, shirinsuxan, sho’otumshuq, balandparvoz. 3. Ot+sifat: yoqavayron, jig’ibiyron, tepakal, xonavayron, xudobezor, otabezori. 4. Ravish+ot: hozirjvob, kamgap, kamsuxan, kamsuqum, kamqon, kamxarj. 5. Ravish+fe’l: tezpishar, ertapishar, kechpishar, cho’rtkesar. 6. Fe’l+fe’l: yebto’ymas. 7. Olmosh+ot: o’zboshimcha. 8. Ot+fe’l: tilyog’lama, gadoytopmas, tinchliksevar . 9. Olmosh+sifat: o’zibilarmon. 10. Son+ot: ikkiyuzlamachi, qirqyamoq 2 . Ushbu ishda juft sifatlarning ham yasalish qoliplari ham alohida o’rganilgan. Juft sifatlar tarkibidagi so’zlarning xususiyatiga ko’ra uch turga ajratiladi: 1. Har ikki qismi mustaqil ishlatiladigan juft sifatlar. 2. Bir qismi mustaqil holda ishlatiladigan juft sifatlar. 3. Har ikkala qismi mustaqil holda ishlatilmaydigan sifatlar. Har ikki qismi mustaqil ishlatiladigan juft sifatlar o’z navbatida yana uch turga ajratilgan: - Qismlari sinonim: aql-hushli, pishiq-puxta, telba-teskari, sog’- salomat, yakka-yolg’iz. 1 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Abuzalova M., Yusupova Z. Hozirgi adabiy tili (Morfologiya). O„quv qo„llanma. – Toshkent, 2005. 118-119-betlar. 2 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Abuzalova M., Yusupova Z. Hozirgi adabiy tili (Morfologiya). O„quv qo„llanma. – Toshkent, 2005. 118-119-betlar. 55 - Qismlari antonim: achchiq-chuchuk, bland-past, vayronu obod, issiqsovuq. - Qismlari ma’noviy yaqin: mo’min-qobil, och-yalang’och, soya-salqin, xorzor, ezma-churuk 1 . Bir qismi mustaqil ishlatiladigan juft isfatlarga quyidagilar kiritilgan: aralash-quralash, mast-alast, ilma-teshik, tuppa-tuzuk, xom-xatala, entak-tentak, qari-quri, qora-qura, yamoq-yasqoq, harom-harish. Har ikki qismi mustaqil ishlatilmaydigan juft sifatlarga quyidagilar ko’rsatilgan: aji-buji, aloq-chaloq, ilma-teshik, poyintar-soyintar, uvali-juvali, o’poq-so’poq, ilang-bilang. “O’zbek tili grammatikasi”da qo’shma sifatlar dastlab ikki katta tipga ajratilgan, so’ngra har bir tipga kiruvchi sifatlarning morfologik tarkibi qayd etiganini ko’ramiz. Bu tiplar quyidagilar: 1. Ikki tub so’zdan tashkil topgan qo’shma sifatlar. Ular o’z navbatida ot+ot, ot+sifat, sifat+ot, sifat+sifat, ravish+ot qolipiga ega ekanligi ko’rsatilgan. 2. Komponentlaridan biri tub, ikkinchisi yasama so’zdan tashkil topgpn qo’shma sifatlar: Bu tipga ot+(- ar, -mas formali) sifatdosh, ot+ot+egalik affiksi; olmosh+yasama sifat, ravish+sifatdosh qoliplariga egaligi ko’rsatilgan 2 . Ko’rib o’tilganidek qo’shma sifatlarning morfologik tarkibi bo’yicha tasniflarda ham bir xillik yo’q. Yuqoridagi qarashlardan kelib chiqib, biz to’plagan materiallar asosida qo’shma sifatlarning morfologik tarkibi bo’yicha yasalish qolipini quyidagi o’n olti tipga ajratish mumkin: ot+ot, sifat+ot, ot+sifat, ot+fe’l, sifat+sifat, son+ot, son+sifat, ravish+fe’l, ravish+ot, son+fe’l, olmosh+fe’l, fe’l+fe’l, olmosh+sifat, sifat+fe’l, fe’l+sifat, fe’l+ot kabi. Ushbu qolipga kiruvchi qo’shma sifatlar miqdori bir xil emas. Shuning uchun sermahsul sanalgan qoliplar xususida so’z yuritamiz. 1 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Abuzalova M., Yusupova Z. Hozirgi adabiy tili (Morfologiya). O„quv qo„llanma. – Toshkent, 2005. 119-bet. 2 O„zbek tili grammatikasi, I – tom, 288-289 –betlar. 56 2.2.1. Ot+ot qolipiga ega bo‘lgan qo‘shma sifatlar Qo’shma sifatlarni morfologik tarkibi bo’yicha tasniflash shuni ko’rsatdiki, ot+ot qolipiga ega bo’lgan so’zlar ko’p miqdorda ekanligi aniq bo’ldi. Bunday qo’shma sifatlarning umumiy miqdori ikki yuzdan oshadi. Quyida ularning ayrimlarini keltiramiz: - “a” harfi bilan boshlanuvchi qo’shma sifatlar: avliyomijoz, adolattalab, alamdiyda, alvonrang, alamzada, ayrisoqol, arslonyurak; - “b” harfi bilan boshlanuvchi qo’shma sifatlar: bangibashara, banginusxa, bandisifat, bahamjihat, bahstalab, bahonatalab, bag’ritosh, bedanaqadam, bitko’z, bulbulnavo, bug’doyrang, bug’doymag’iz, burgutsifat, binafsharang; - “g” harfi bilan boshlanuvchi qo’shma sifatlar: gilamnusxa, gulbadan, gulruxsor, gulro’y, gulyuz, gulchiroy. - “d” harfi bilan boshlanuvchi qo’shma sifatlar: devsifat, devyurak, devonasifat, devqomat, devqadam, dehqonsifat, diyonatpesha, dilband, dilozor, dilorom, daqqinafs, devyurak, donaboy, do’ngpeshona, dutorbo’yin; - “j” harfi bilan boshlanuvchi qo’shma sifatlar: жабрдийда , жаннатмакон , жигарранг , жигарпора , жигарсўхта , жингалаксоч , жиққамушт , жодукўз , жонбахш , жонфидо , жонсарак , жонҳалак , жувонбахт , жўровоз , жувонмарг ; - “z” harfi bilan boshlanuvchi qo’shma sifatlar: zavqbaxsh, zanjirband, zarhal, zag’chako’z, zeboqomat, zig’irrang, zilzilabardosh, zaryoqa, zarkokil, ziqnafas; - “i” harfi bilan boshlanuvchi qo’shma sifatlar: itfe’l, ilhombaxsh, ilonizi, itmijoz, izzattalab, izohtalab, insonsifat, ityoqa, ijodbaxsh, ishbosh, ishtalab; - “k” harfi bilan boshlanuvchi qo’shma sifatlar: kajavaqorin, kayfsafo, karnayburun, kapalaknusxa, kislatabardosh, kaptarbo’yin, kafangado, kiyiknigoh, kishanband, kirchimol, kulrang, kunbay, kunchuvoq, ko’knorixayol; - “m” harfi bilan boshlanuvchi qo’shma sifatlar: momataloq, moshrang, meshqorin, mehmondo’st, mehnattalab, misrang, molfahm, muzrang; 57 - “o” harfi bilan boshlanuvchi qo’shma sifatlar: otashnafas, otashqalb, odamsifat, odambashara, odamoxun, odamovi, odamtaxlit, olovrang, osmonrang, oyjamol, oyimsupurgi, oyimtilla, otabezori, otameros, orombaxsh, obro’talab, ohuko’z. Boshqa harflar bilan boshlanuvchi qo’shma so’zlar ancha miqdorda. 2.2.2. Sifat+ot qolipli qo‘shma sifatlar Bu qolipga kiruvchi qo’shma sifatlar miqdori uncha ko’p emas. Shunday qo’shma sifatlar ellikta atrofida: - “ b ” harfli qo ’ shma sifatlar : bag ’ rikeng , bahornav , beshikso ’ poq , boshyalang , boqibeg ’ am , bolabop ; - “v” harfli qo’shma sifatlar: vatangado, vinobop; - “d” harfli qo’shma sifatlar: dalatob, devorbop, diltang; - “j” harfli qo’shma sifatlar: jannatmonand, jonsarak, jinnisang’i, jig’ibiyron, jo’jabirdek; - “i” harfli qo’shma sifatlar: ishbop, ishbuzuqi, ishbilarmon, ichiqora; - “k” harfli qo’shma sifatlar: ko’krakburma, kemabop, kuylakbop, kastyumbop; - “m” harfli qo’shma sifatlar: mayizbop, mushtumbop, mushtumzo’r, muqovabop. - “o” harfli qo’shma sifatlar: odamshavanda, oyoqyalang, og’zibo’sh, ommabop; - “p” harfli qo’shma sifatlar : palovbop, paltobop; - “s” harfli qo’shma sifatlar: sahnabop, silosbop, sochiqbop; - “x” harfli qo’shma sifatlar: xaridorbop, xudobezori, xudobexabar, xonavayron kabi. 2.2.3. Ot+fe’l qolipli qo‘shma sifatlar Ushbu qolipga mos keluvchi qo’shma sifatlar miqdori ham oz bo’lib, ellikta atrofida chiqadi: - “b” harfli qo’shma sifatlar: betgachopar, boshkesar, bo’ybermas, bo’riyo’rtish; - “g” harfli qo’shma sifat: gapsotar; 58 - “d” harfli qo’shma sifat: diltortar, damqisma; - “j” harfli qo’shma sifat: jonkuyar; - “y” harfli qo’shma sifatlar: yertishlar, yebketar, yorug’sevar, yo’lto’sar; - “i” harfli qo’shma sifatlar: issiqsevar, ichquvar, ichkuyar, ichketar, ishbuzar, ishyoqmas; - “k” harfli qo’shma sifatlar: kallakesar, ko’ngilochar, ko’ngiltortar; - “l” harfli qo’shma sifat: lattachaynar; - “m” harfli qo’shma sifat: mehnatsevar; - “n” harfli qo’shma sifat: nomustalash; - “o” harfli qo’shma sifatlar: odamsevar, odamsevmas, ortalosh, orabuzar, osmono’par kabi. 2.2.4. Sifat+sifat qolipli qo‘shma sifatlar Bu qolipga kiruvchi qo’shma sifatlar o’ttizta atrofida uchraydi: - “j” harfli qo’shma sifatlar: jiyronqashqa, jinnisang’i; - “o” harfli qo’shma sifatlar: olako’k, olachipor, olaqorong’i, olachalpoq, ochzangor, ochko’k, ochsariq, ochqizil, ochyashil, ochqora, ochqo’ng’ir, ochpushti; - “t” harfli qo’shma sifatlar: to’qzangor, to’qko’k, to’qsariq, to’qpushti, to’qsapsar, to’qqizil, to’qqora, to’qqo’ng’ir; - “ch” harfli qo’shma sifatlar: chalatiniq, chalatoza, chaladumbul kabi. Bu qolipli qo’shma sifatlardan tashqari son+ot ( biryoqlama, beshkokil, ikkiyoqlama, ikkiqat ), son+sifat ( nimko’k, nimpushti ), ravish+fe’l ( kechpishar, tezoqar, tezpishar ), ravish+ot ( tezyordam, o’rtahol ), son+fe’l ( birotar, birkesar ) va boshqa qolipdagi birliklar ham tilimizda uchraydi. Sifatlarning morfologik tarkibi qoliplari ustida ishlashda ham bir qator amaliy- ijodiy ishlarni bajarish tavsiya etiladi. Qoliplarga mos misollar topish va shu misollar asosida so’z birikmasi, gap va matn yaratish ishlarini musobaqa tarzida tashkil etish yaxshi samara beradi. 59 Bob bo‘yicha xulosa 1. Qo’shma so’zlarning yasalishi bilan bog’liq masalalar o’tgan asrning 5060 –yillaridayoq kun tartibiga qo’yilgan bo’lsa-da, haligacha munozarali fikrlar bayon etib kelinmoqda. Keyingi yillardagi ayrim ishlarda kompozitsiya usuli bilan qo’shma so’z yasalishi masalasi inkor qilinayotganini ko’rish mumkin. 2. Qo’shma sifatlarning yasalishi masalasi ko’pdan buyon tilshunoslarimiz e’tiborida bo’lib kelayotgan bo’lsa ham, olimlarning bu boradagi qarashlari turlicha. Bu sohadagi dastlabki ishlarda qo’shma so’zlar: sintaktik- semantak usul, sintaktik-morfologik usul bilan yasaladi degan qarash mavjud bo’lgan bo’lsa, keyinchalik bu so’zlarning yasalishi uch xil deb ko’rsatilganini ko’ramiz: sintaktikleksik usul, sintaktik-morfologik usul, morfologik usul. So’nggi yillardagi ishlarda esa qo’shma so’zlar: sintaktik-leksik usul va kompozitsiya usuli bilan yasalishi qayd etila boshlandi. 3. O’zbek tilshunosligida kompozitsiya usuli bilan qo’shma so’z yasalishi masalasi bo’yicha yirik tadqiqotlar o’tkazgan A.Hojiyev ularni ikki tipga ajratadi: yasovchi asos va formantdan iborat strukturali qo’shma so’zlar; bunday strukturaga ega bo’lmagan qo’shma so’zlar. 4. Birinchi tipdagi yasalishda yasovchi formant vazifasini bajaradigan alohida so’zlar orqali qo’shma so’z yasaladi. Yasovchi asos va formantdan iborat strukturali qo’shma sifatga kam, rang, sifat, bop, talab, umum formantli qo’shma so’zlar kiradi. Ushbu formantlar ma’no jihatdan umumiylikka ega bo’lgan qo’shma sifatlar yasaydi: kulrang, no’xatrang, suvrang, yerrang, olovrang kabi. 5. Qo’shma sifatlarni tarkibidagi so’zlarning morfologik belgisiga ko’ra ma’lum tiplarga ajratib o’rganish mumkin. Qo ’ shma sifatlar morfologik belgisiga ko ’ ra : ot + ot , ot + sifat , sifat + ot , sifat + sifat , son + ot , son + sifat , ot + fe ’ l , ravish + fe ’ l , ravish + ot , son + fe ’ l , olmosh + fe ’ l , fe ’ l + fe ’ l , olmosh + sifat , sifat + fe ’ l , fe ’ l + sifat , fe ’ l + ot kabi yasalish qoliplariga ega . 60 ХУЛОСА 1. XX asrning 30 - 40-yillarida fe’l va ot yasalishiga bag’ishlangan maxsus asarlar maydonga keldi. Lekin so’z yasalishining alohida bo’lim sifatida ajralib chiqishi va shakllanishida Ayyub G’ulomovning hissasi katta. 1949 yilda “O’zbek tilida so’z yasash yo’llari haqida” nomli asari yaratildi. 2. Ayyub G’ulomov asos solgan so’z yasalishi nazariyasini akad. Azim Hojiyev yangi cho’qqiga olib chiqdi. U A.G’ulomov yo’l qo’ygan kamchiliklarni bartaraf etishga harakat qildi. Muallif “so’z yasalishi bahsida yasama so’z hosil qiluvchi komponentlar o’rganilishi”ni, “yasama so’z hosil qiluvchi komponentlar shu so’zning yasalish tuzulishini tashkil qilishi”ni, so’z yasalish tuzulishi esa faqat ikki qismdan – yasashga asos, yasovchi qismdan iborat bo’lishini ta’kidlaydi. 3. Ma’lum so’z turkumlarining yasalish doirasida qilingan ishlar o’zbek tili so’z yasalishi haqidagi ta’limotning rivoji uchun muhim hissa bo’lib qo’shildi. Xususan, Y.Tojiyevning so’z yasovchi qo’shimchalarning polifunksionalligi masalasini, uning affiksal omonimiya bilan munosabatini chuqur tahlil etdi. 4. O’zbek tilshunosligida so’z yasalishi lug’atlari ham tuzilgan. Jumladan, B.Mengliyev hammuallifligida so’z yasalishining o’quv lug’ati shular jumlasidandir. Ular e’tirof etganidek, “...o’zbek tilida so’z yasalishi haqida talay ishlar qilinganiga qaramay, bunday lug’at umuman tuzilmagan” edi. Mazkur lug’at maxsus, o’ziga xos lug’at turi hisoblanib, yasama so’zning qanday va nima vositasida yuzaga kelganligini bilishga o’quvchilarga amaliy yordam beradi. 5. O’zbek tilida sifat yasalishning affiksatsiya usuli eng sermahsul bo’lib, 50 ga yaqin affiks sifat yasashda u yoki bu darajada qatnashadi. Shunga ko’ra ularni faol yoki nofaol sifat yasovchilar tarzida ikkiga ajratish mumkin. Shuningdek, affikslar qaysi asosga qo’shilganiga ko’ra otdan, fe’ldan, sifatdan, taqlidlardan sifat yasovchilar tarzida guruhlarga bo’lib o’rganiladi. 6. Qo’shma so’z va u bilan bog’liq lingvistik hodisalar ko’pdan buyon tilshunoslarimiz diqqat-e’tiborida bo’lib kelgan. A.Hojiyev, Sh.Rahmatullayev, 61 N.Mamatov, B.Madaliyev, B.Mengliyev singari olimlarning qo’shma so’zlarga bag’ishlangan ishlarida qo’shma so’zlar tarixi, tasnifi, taraqqiyoti va yasalishi bilan bog’liq masalalar keng yoritib berilgan. 7. Qo’shma so’zlarning yasalishi bilan bog’liq masalalar o’tgan asrning 5060 –yillaridayoq boshlangan bo’lsa-da, haligacha munozarali fikrlar bayon etib kelinmoqda. Keyingi yillardagi ayrim ishlarda kompozitsiya usuli bilan qo’shma so’z yasalishi masalasi inkor qilinayotganini ko’rish mumkin. 8. Qo’shma sifat va u bilan bog’liq hodisalar qo’shma so’zlarga bag’ishlangan ishlarda u yoki bu darajada yoritilgan. Lekin bu masala alohida tadqiqot sifatida tanlanmagan va o’rganilmagan. 9. Qo’shma sifat (umuman qo’shma so’zlar) larga yaqin bo’lgan lingvistik birliklar mavjud bo’lib, ularni o’zaro taqqoslab o’rganish orqali qo’shma so’zlarning tarixi va tabiatini ochish mumkin. Jumladan, qo’shma sifatlarni so’z birikmasi, ibora va tasviriy ifoda bilan qiyosiy o’rganishga ehtiyoj bor. Bu lingvistik hodisalar shakliy o’xshashlakdan tashqari morfologik va sintaktik xususiyatiga ko’ra ham ayrim o’xshash va farqli belgilariga ega. 10. Qo’shma sifatlarning yasalishi masalasi ko’pdan buyon tilshunoslarimiz e’tiborida bo’lib kelayotgan bo’lsa ham, olimlarning qarashlari turlicha. Bu sohadagi dastlabki ishlarda qo’shma so’zlar: sintaktik-semantak, sintaktik-morfologik usul bilan yasaladi degan qarash mavjud bo’lgan bo’lsa, keyinchalik bu so’zlarning yasalishi uch xil deb ko’rsatilganini ko’ramiz: sintaktik- leksik, sintaktik-morfologik va morfologik usul. Keyingi ishlarda esa qo’shma so’zlar: sintaktik-leksik usul va kompozitsiya usuli bilan yasalishi qayd etila boshlandi. 11. Akademik Azim Hojiyevning keyingi ishlarida qo’shma so’zning katta qismi so’z birikmasidan o’sib chiqqani bois ular hozirgi so’z yasalishi (sinxron yasalish) emas, balki tarixiy so’z yasalishi (diaxron yasalish) sifatida qarala boshlandi. Darhaqiqat o’zbek tili lug’at boyligining bir qismini tashkil etuvchi qo’shma so’zlarning katta qismi so’z birikmasidan o’sib chiqqan. 62 12. Qo’shma sifatlarni uning tarkibiy qismlari qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishi, ya’ni morfologik belgisiga ko’ra ma’lum guruhlarga ajratib o’rganish mumkin. Qo ’ shma sifatlar morfologik belgisiga ko ’ ra bir nechta tipga bo ’ linadi : ot + ot , ot + sifat , sifat + ot , sifat + sifat , son + ot , son + sifat , ot + fe ’ l , ravish + fe ’ l , ravish + ot , son + fe ’ l , olmosh + fe ’ l , fe ’ l + fe ’ l , olmosh + sifat , sifat + fe ’ l , fe ’ l + sifat , fe ’ l + ot kabi . 13. Yasama sifatlarni ta ’ lim tizimida o ’ qitishda ularning yasalish qoliplari asosida misollar bopish , berilgan jadvallarni qoliplar asosida to ’ ldirish , yasama sifatlarni qatnashtirib so ’ z birikmasi , gap va matn yaratish singari ijodiy ishlarni bajartirish maqsadga muvofiqdir . 14. Yasama sifatlarni o ’ qitishda fan o ’ qituvchilari zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo ’ llasa , shu soha bo ’ yicha yaratilgan o ’ quv lug ’ atlari asosida ma ’ lum muammoli topshiriqlar ustida ishlashni tashkil etsalar o ’ quvchilarning nutqiy faoliyati yanada oshadi . 63 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. –Toshkent; Ma’naviyat, 2008. 2. Baskakov A., Sodikov A., Abduazizov A. Umumiy tilshunoslik. – Toshkent: O’qituvchi, 1981. 3. Yoqubjonova O. 5-sinfda “So’z yasash”ni o’rgatish. – Toshkent: O’qituvchi, 1978. 4. Iriskulov M. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O’kituvchi, 1992. 5. Madaliyev B. Hozirgi o’zbek tilida qo’shma so’zlar.T., 1966. -182 bet. 6. Mengliyev B., Bahriddinova B., Xolyorov O’., Zaripova M., Xushvaqtov M. O’zbek tilining so’z yasalishi o’quv lug’ati. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2008. 7. Mengliyev B., Xoliyorov O’. O’zbek tilidan universal qo’llanma., 2007. -430 bet. 8. Mirzayev M., Usmonov S., Rasulov I. O’zbek tili. – Toshkent: O’kituvchi, 1978. 9. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutk. – Toshkent: O’qituvchi, 1993. 10. Rahmatullayev Sh. Hojiyev A. Qo’shma so’zlarning imlo qoidalari va lug’ati. T., 1961. -52 bet. 11. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Abuzalova M., Yusupova Z. Hozirgi adabiy tili (Morfologiya). O’quv qo’llanma. – Toshkent, 2005. 12. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. 1kism. – Toshkent: O’qituvchi, 1979. 13. Shoabduraxmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Xozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent: O’kituvchi, 1980. 14. O’zbek tili grammatikasi. 1-qism. Morfologiya, - Toshkent: Fan, 1975. 64 15. O’zbek tili grammatikasi. - T. Fan. II-tom. 1976. 16. O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari. T., 1995. 17. O’zbek tilining izohli lug’ati. - M., 1981. I – tom. 18. O’zbek tilining izohli lug’ati. - M., 1981. II – tom. 19. O’zbek tilining kiril va lotin alifbosidagi imlo lug’ati. - T., 1999. -366 bet. 20. G’ulomov A. O’zbek tilida so’z yasash yo’llari haqida. Til va adabiyot instituti asarlari. 1-kitob. 21. G’ulomov A., Tixonov A.N., Qo’ng’urov R. O’zbek tili morfem lug’ati. – Toshkent: O’qituvchi, 1077. -399-461-betlar. 22. Hojiyev A. O’zbek tili so’z yasalishi. Qo’llanma. – Toshkent: O’qituvchi, 1975. 23. Hojiyev A. O’zbek tili so’z yasalishi. - T., 1989. -112 bet. 24. Hojiyev A. O’zbek tilida so’z yasash usuli masalasiga doir // O’zbek tili va adabiyoti, 1999. № 4. 35-42-betlar. 25. Hojiyev A. O’zbek tilida qo’shma, juft va takroriy so’zlar. - T., 1963. -142 bet. 26. www.ziyonet.uz

1 MUNDARIJA KIRISH .....................................................................................................................3 I BOB. O’ZBEK TILIDA AFFIKSATSIYA USULIDA SIFAT YASALISHI HAMDA UNING O’RGANILISHI 1.1. O’zbek tilida sifat yasalishi haqidagi tadqiqotlar..............................................6 1.2. Affiksatsiya usulida sifat yasalishi ...................................................................8 1.3. Affiksisatsiya usulida yasalgan sifatlarning umumta’lim maktablarida o’rganilishi..............................................................................................................37 Bob bo’yicha xulosa................................................................................................43 II BOB. KOMPOZITSIYA USULIDA SIFAT YASALISHI VA UNING TA’LIM TIZIMIDA O’RGANILISHI 2.1. Qo’shma sifatlarning yasalish qoliplari va uning ta’lim tizimida o’qitilishi........................................................................................................... .......44 2.2. Qo’shma sifatlarning morfologik tarkibi va uning ta’lim tizimida o’qitilishi........................................................................................................... ......50 Bob bo’yicha xulosa...............................................................................................58 XULOS А …..........................................................................................................59 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ...................................................................62

2 KIRISH Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Muhtaram Yurtboshimiz I.Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarida ta’kidlaganidek: “Istiqlol yillarida o’zbek tilining qo’llanish doirasi amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o’ziga xos xususiyatlariga bag’ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o’quv qo’llanmalari, yangi-yangi lug’atlar ko’plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o’z hissasini qo’shmoqda” 1 . Bundan tashqari, Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov uzluksiz ta’lim islohotlariga bag’ishlangan bir qator yig’ilishlarda so’zlagan nutqlarida yoshlarning ilmiy salohiyatini yanada oshirish masalalariga ham alohida to’xtalib, bu muqaddas ishni bajarishda barchamiz bir yoqadan bosh chiqarib ishlashimiz lozimligini ta’kidlab o’tdilar. Bularning barchasi uzluksiz ta’lim tizimida ona tili mavzularini o’qitishning yangicha usullarini qo’llashni taqazo etmoqda. Jumladan, o’zbek tilida sifat yasalishi usullari va ularning ta’lim tizimida o’qitilishi bilan bog’liq masalalar va muammolarni tadqiq etish, bu boradagi samarali ish usullarini ishlab chiqish tadqiqotning dolzarbligini ko’rsatadi. Tadqiqotning asosiy maqsad va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi o’zbek tilida sifat yasalishi bo’yicha bajarilgan ilmiy tiadqiqot va amaliy ishlarni tahlilga tortish hamda uzluksiz ta’lim tizimida yasama sifatlarni yangi pedagogik texnologiyalari talablaridan kelib chiqib o’rganishning yangicha usullarini o’rganishdan iboratdir. Bu maqsadni bajarishda quyidagi vazifalar kun tartibiga qo’yildi: - so ’ z yasalishi , shu jumladan , sifat yasalishi bo ’ yicha bajarilgan tadqiqotlarni o ’ rganish ; - sifat yasalishi usullarini tadqiq etish; - sifat yasalish qoliplari ustida ishlash; - yasama sifatlardagi ma’nodoshlik va zid ma’nolilik hodisalarini tadqiq 1 Karimov I. Yuksak ma naviyat –yengilmas kuch. –Toshkent; Ma naviyat, 2008. 86-b. ‟ ‟

3 etish; - yasama sifatlarning uzluksiz ta ’ lim tizimida o ’ qitilishi bilan bog ’ liq masalalarni tahlil etish ; - yasama sifatlarni o’rganishda o’quv lug’atlaridan foydalanish yo’llarini tahlil etish. Muammoning o’rganilganlik darajasi. So’z yasalishi muammosining o’zbek tilshunosligida o’rganilishi uzoq davrlarga borib taqaladi. Jumladan, Mahmud Koshg’ariy, Alisher Navoiy, Muhammad Chingiy asarlarida so’z yasalish masalalari kun tartibiga qo’yilgan va o’rganilgan. XX asrning 30 - 40-yillarida fe’l va ot yasalishiga bag’ishlangan maxsus asarlar maydonga keldi. So’z yasalishining alohida bo’lim sifatida ajralib chiqishi va shakllanishida Ayyub G’ulomovning hissasi katta bo’ldi. Olim o’zbek tilida so’z yasalishi muammolarini monografik tadqiq etish chog’ida faqat affikslar yordamidagina emas, balki undan tashqari bir qancha vositalar yordamida so’z yasalishi mumkinligini asoslab berdi. Ayyub G’ulomov asos solgan so’z yasalishi nazariyasini akademik Azim Hojiyev yangi cho’qqiga olib chiqdi. U A.G’ulomov yo’l qo’ygan kamchiliklarni bartaraf etishga harakat qildi. Ma’lum so’z turkumlarining yasalish doirasida qilingan ishlar o’zbek tili so’z yasalishi haqidagi ta’limotning rivoji uchun muhim hissa bo’lib qo’shildi. Xususan, Y.Tojiyevning so’z yasovchi qo’shimchalarning polifunksionalligi masalasini, uning affiksal omonimiya bilan munosabatini chuqur tahlil etdi. So’z yasalishi bo’yicha tadqiqotlar o’zbek tilshunosligida hamon davom etmoqda. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Sifat yasalish tizimi va ularning uzluksiz ta’limda o’qitilishi masalasi ilk bor malakaviy ish sifatida tanlandi va tadqiq etishga harakat qilindi. Tadqiqot predmeti va obyekti. Umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim darsliklari, o’quv lug’atlari tadqiqotning predmeti sifatida tanlandi.

4 Tadqiqotning ilmiy ahamiyati . Tadqiqot natijalaridan sifat yasalishi mavzularini uzuluksiz ta’limda o’qitishda, shuningdek, uslubiy qo’llanma va o’quv lug’atlari yaratishda keng foydalanish mumkin. Ishning hajmi va tuzilishi. Bitiruv-malakaviy ishning umumiy hajmi 63 sahifa bo’lib, kirish, ikki asosiy bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

5 I BOB. O’ZBEK TILIDA AFFIKSATSIYA USULIDA SIFAT YASALISHI HAMDA UNING O’RGANILISHI 1.1. O’zbek tilida sifat yasalishi haqidagi tadqiqotlar So’z yasalishi muammosi o’zbek tilshunosligining uzoq kechmishiga borib taqaladi. M.Koshg’ariy, A.Navoiy, M.Chingiy asarlarida so’z yasalish masalalari kun tartibiga qo’yilgan va o’rganilgan. XX asrning 30-40-yillarida fe’l va ot yasalishiga bag’ishlangan maxsus asarlar maydonga keldi. Lekin so’z yasalishining alohida bo’lim sifatida ajralib chiqishi va shakllanishida Ayyub G’ulomovning hissasi katta. 1949 yilda “O’zbek tilida so’z yasash yo’llari haqida” nomli asari maydonga keldi. Olim so’z yasalishining qator masalalarini o’sha davr tilshunosligi qo’lga kiritgan masalalar doirasida izohlab berdi. A.G’ulomov o’zbek tilida so’z yasalishi muammolarini monografik tadqiq etish chog’ida faqat affikslar yordamidagina emas, balki undan tashqari bir qancha vositalar yordamida so’z yasalishi mumkinligini asoslab berdi. O’zbek tilida so’z yasalishining besh xil yo’li borligini aniqladi: 1) morfologik (affiksatsiya), 2) sintaktik (kompozitsiya), 3) leksik (transpozitsiya), 4) semantik, 5) fonetik. Bundan tashqari, Ayyub G’ulomov so’z yasalishi hodisasining leksikologiya va grammatika bilan aloqasi masalalarini ham tadqiq etadi va so’z yasalishi tilshunoslik fanining alohida sohasi ekanligini ta’kidlaydi: “Demak, so’z yasalishining o’z obyekti bor, bunda leksika va grammatika sohalari bilan umumiylik tomonlari ham bor. Hozirgi tillarda so’z yasashning eng keng tarqalgan usuli affiksatsiya bo’lganligidan uning (so’z yasashning) birinchi navbatda morfologiya bilan yaqinligi ko’zga tashlanib turadi. Holbuki, so’z yasashning boshqa yo’llari uning leksika bilan ham, fonetika bilan ham, sintaksis bilan ham bog’liq ekanini ko’rsatadi...” 1 . Ayyub G ’ ulomov asos solgan so ’ z yasalishi nazariyasini akademik Azim 1 O„zbek tili grammatikasi. 1-qism. Morfologiya, - Toshkent: Fan, 1975. -8-9-betlar.

O'xshashlar

O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV
O’zbek tilida paronimiya
SOTSOLOGIK TADQIQOTLARDA SIFAT METODLARINI QO’LLASHNING ILMIY, AMALIY AHAMIYATI
O‘zbek tili (ona tili) darsliklarida sifat so‘z turkumini o‘rgatish
SPORTGA OID TERMINLARNI QIYOSIY O‘RGANISH (KOREYS VA O‘ZBEK TILLARI MATERIALLARI)