MAVZU: SOTSOLOGIK TADQIQOTLARDA SIFAT METODLARINI QO’LLASHNING ILMIY, AMALIY AHAMIYATI MUNDARIJA: KIRISH Asosiy qism I BOB SOSIOLOGIK TAHLILNING SIFAT METODLARI 1.1. Sosiologik tahlilda sifat metodlarining o’rni 1.2. Intervyu metodi 1.3. Fokus-guruh metodi II BOB METODLARNING TAHLILI 2.1. Ekspert so’rovi metodi III XULOSA IV FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1

KIRISH Mavzuga kirish Sosiologik tahlil yoki empirik tadqiqot deganda ko’pchilik tasavvurida faqat anketa so’rovi asosida o’tkazildigan tadqiqot gavdalanadi. Albatta, bunday tasavvur bugungi kungacha boy tajriba asosida shakllangan sosiologik tadqiqotlar metodologiyasining o’ziga xosligi va boshqa fan tadqiqotlaridan prinsipial ajratib turuvchi jihati sababli yuzaga kelgan. Biroq akademik va amaliy sosiologiyaning boy tajribasi nafaqat miqdoriy, balki sifat metodlariga ham taalluqlidir. Mavzuning dolzarbligi. Haqiqatdan ham, empirik sosiologiyaning eng yuqori cho’qqiga chiqqan davrdagi yutuqlari kvantifikasiyaga asoslangan miqdoriy tadqiqotlar bilan bog’liq. Ayrim akademik sosiologlarning ma’lum qilishicha, o’tgan asrning 60-yillariga qadar yetakchi sosiologik jurnallarda nashr qilingan sosiologik tadqiqotlarning 90 % gacha bo’lgan qismi aynan miqdoriy metodlarga asoslangan tahlillardan iborat bo’lgan. Keyinchalik, sosiologik tadqiqotlarning salohiyatini oshirish maqsadida akademik sosiologlar sifat metodlarini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratishni boshlagan. Sosiologik tadqiqotda sifat metodlarini qo’llash qanchalik muhim? degan savol tug’ilishi tabiiy. Chunki miqdoriy metod, masalan, anketa so’rovi davomida ham muammo tashuvchisi, ijtimoiy faktning inqiroz holati yoki boshqa muhim masalalar bo’yicha yetarlicha ma’lumotlar olish mumkin. Bu kontekstda, tadqiqotchining sifat metodlariga murojaati tadqiqotning turi va maqsadiga bog’liq bo’ladi. Agar tadqiqot faqat tavsifiy xarakterga ega bo’lib faqat ijtimoiy muammoning holatiga tashxis qo’yish bo’lsa, bunda miqdoriy tadqiqotning o’zi yetarli bo’lishi mumkin. Biroq tadqiqot tahliliy xarakterga ega bo’lsa, uning doirasida nafaqat muammoga tashxis qo’yish, balki sabab va oqibat o’rtasidagi uzviy bog’liqlikni 2

aniqlash hamda muammoning nafaqat “eshigini ochib ko’rish”, balki “eshigidan kirib shaxsan kuzatish” zaruriyati yuzaga kelganda, al-batta, sifat metodlarini qo’llash kerak bo’ladi. Kurs ishining predmeti. Shu sababli, mazkur ma’ruzada sosiologik tadqiqotlarda qo’llaniladigan sifat metodlari to’g’risida atroflicha to’xtalib o’tiladi. 3

I BOB SOSIOLOGIK TAHLILNING SIFAT METODLARI 1.1. Sosiologik tahlilda sifat metodlarining o’rni Bugungi kunda jahon sosiologik adabiyotida “tadqiqotning sifat metodlari” tushunchasi o’zining alohida o’rniga ega. Miqdoriy va sifat metodlarining ahamiyatidan kelib chiqib, adabiyotlarda ularning sinonimlari sifatida “qattiq” va “yumshoq” metodlar deb ham ataladi. Miqdoriy metod ko’proq qat’iy formallashgan, ya’ni aniq standartlar asosida o’tkazilganligi uchun “qattiq”, sifat metodlari esa, o’z o’rnida, unchalik maxsus standartlarga suyanmasligi hamda tadqiqot instrumentidan ko’ra ko’proq tadqiqotchining san’atiga asoslanishi tufayli “yumshoq” degan taxallusga ega bo’lgan. Sifat metodlarining mohiyati shundaki, bunda tadqiqotchi gipotetik hukmlarning qat’iy chizmasini ishlab chiqmaydi hamda ma’lumotlarning statistik reprezentativligini ta’minlash ma-salasi ham bosh maqsadga ko’tarilmaydi. Buning o’rniga, u ijtimoiy muammolarni chuqurroq va nostandart tahlil qilishga harakat qiladi. Demak, sosiologiyaning sifat metodlari tadqiqotchiga muayyan ijtimoiy hodisaning mohiyatini tushunishga yordam bersa, miqdoriy metodlar ushbu muammolarning qanchalik ommaviy xarakterga ega ekanligini hamda jamiyat uchun qanchalik muhimligini tushunishga imkoniyat yaratadi. Bugungi kunda amaliy sosiologiyada tadqiqot metodlarini tasniflashga oid yondashuvlar unifikasiyalashib bo’lgani yo’q. Bunga obyektiv sabab bor. Chunki sosiologiya – jamiyat haqidagi fan. Jamiyat tuzilishi, uning har bir mikrososiumidagi tuzilish, hodisa, jarayon va muammolar doimo dinamikada bo’ladi. Dinamikadagi har bir faza ma’lum bir ijtimoiy o’zgarishdan darak beradi va o’z-o’zidan ma’lumki, uni tadqiq etish metodlari va standartlarining ham o’zgarishi shartligini keltirib chiqaradi. Muammo o’zgardimi, demak, uni o’rganish metodini ham unga mos ravishda o’zgartirish kerak 4

bo’ladi. Shu sababli, bugungi kunda ayrim sosiologik adabiyotlarda qaysidir metodlar miqdoriy metod deb keltirilsa, boshqa bir adabiyotlarda ular sifat metodi tarzida ta’kidlanmoqda. Ushbu bahslardan faqat “anketa so’rovi” istisno etiladi. Aynan ana shu istisno prinsipidan kelib chiqib, boshqa metodlarni ham miqdoriy yoki sifat metodi deb belgilash mumkin. Nima sababdan anketa so’roviga miqdoriy metod sifatida qaraladi? Chunki u aniq va qat’iy standart asosida amalga oshiriladi. Bu borada standart sosiologik anketa sanaladi va ma’lumot faqat anketa savollari asosida to’planadi. Anketa so’rovida tadqiqotchi aniq bir shaxs fikrlari yoki muayyan voqyeaning aniq bir jihatini anketadan chetga chiqqan holda chuqurlashtirilgan holda o’rganmaydi. Shu sababli ham anketa so’rovi miqdoriy metod sanaladi. Ushbu kontekstdan kelib chiqib aytish mumkinki, har qanday metod sosiolog-tahlilchi tomonidan oldindan ishlab chiqilgan standart asosida qo’llanilsa, demak, u miqdoriy metod sanaladi. Bu borada, ma’ruzada quyida sifat metodi tarzida ko’rib chiqiladigan intervyu va kuzatuv metodlari agar oldindan ishlab chiqilgan qat’iy standart (shablon) asosida amalga oshirilsa va bunda tadqiqotchi ushbu standartdan chiqmasa, unda to’planadigan empirik ma’lumotlar ko’proq statistik operasiyalar yordamida tahlil qilinadi va o’z-o’zidan ma’lumki, metodlarning maqomi ham miqdoriy bo’ladi. Agar uning aksi bo’lsa va tadqiqotchi nostandart tahlilga asoslansa hamda tadqiqot predmetining barcha yoki ma’lum bir jihatlarini chuqurlashtirilgan holda o’rgansa unda tadqiqot ham sifat metodi bo’yicha amalga oshirilgan bo’ladi. Demak, turli sosiologik adabiyotlarda keltirilgan yondashuvlarni tahlil qilgan holda 1 bugungi kunda empirik tadqiqotlarda qo’llanilishi ommalashgan quyidagi asosiy sifat 1 1. Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы социологического исследования. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 767. 5