logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Odam evolyutsiyasi mohiyati

Odam evolyutsiyasi mohiyati

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.609375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Odam evolyutsiyasi mohiyati . Reja: 1 . Kirish. 2 . Asosiy qism : a) Evolyutsiya nazariyasi . b) Inson evolyutsiyasi to’g’risida bilmlarning vujudga kelishi . c) Inson evolyutsiyasi bosqichlari . 3 . Xulosa. 4 . Glossariy. 5. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Evolyutsion ta’limotning mazmuni. Inson qadim zam ondan beri organik olam ning ikki xossasiga ajablanib qaragan. Bu xossalardan biri uning nihoyatda xilmaxilligidir. Hozirgi vaqtda o ‘simliklaming 500000 dan, hayvonlarning 2500000 dan, zam burug‘larning 100000 dan ortiq turi mavjud. Agar shular qatoriga qadimgi geologik era va davrlarda yashab, so‘ngra qirilib ketgan 7 000 000 hayvon, 300 000 o‘simlik turini qo‘shsak, haqiqatan ham organik olam ning xilma-xilligiga hech qanday shubha qolmaydi. H ar bir organizm turi tuzilishi, hayot faoliyati, yashash m uhiti bilan bir-biridan keskin farq qiladi. Organik olam ning ikkinchi ajoyib xossasi organizm larning tuzilishi va hayot faoliyatiga ko‘ra tevarak-atrof muhitiga moslashganligidir. M asalan, shimoliy o'lkalarda yashaydigan hayvonlar oq rangda, cho‘l zonasidagi hayvonlar shu yer rangida ekanligi, baliq tuzilishiga ko‘ra suv muhitiga, qushlar esa havo m uhitiga moslashganligi bunga yaqqol misoldir. Organik olam qotib qolmaganligi, o‘zgarishi to ‘g‘risida bir qancha nazariyalar vujudga kelib, bu nazariyalarga ko‘ra, organik olam ning evolyutsiyasi biror omilning ta ’siri natijasidir. Organik olam ning evolyutsiyasi organizmlarning takomillashishga intilishi (J.B. Lamark), alohidalanishi (Vegener), m utatsion o'zgaruvchanlik (D e Friz), muhitga nisbatan adekvat moslashuvchi o ‘zgaruvchanlik (T.D. Lisenko) asosida amalga oshadi, degan g'oyalar shular jum - lasidandir. Organik olam ning evolyutsiyasi faqat yagona omil ta ’siri natijasidan iborat, deb tushuntirish o ‘lik va tirik tabiatning o ‘ziga xos xossalarini chuqur anglamaslik, m ateriyaning mexanik, fizik-kimyoviy harakat formalari bilan biologik harakat formalari o'rtasidagi farqqa tushunib yet- maslik oqibatidir. Organik olamning rivojlanishi ba’zi olim lar tom onidan e ’tirof etilgan va uni bir tom onlam a tushunishga urinish bo‘lgan bo'lsa ham , lekin har bir hayvon va o'sim likning o ‘zi yashayotgan m uhit sharoitiga moslashganligi to ‘g‘risidagi masala XIX asrning yarmigacha nom n'lum bo‘lib qoldi. Angliyalik buyuk tabiatshunos olim Charlz Darvin 1859- yill o ’/.ining «Tabiiy tanlanish yo‘li bilan turlarning kelib chiqishi yoki yashash uchun moslashgan zotlarning saqlanib qolishi» degan m ashhur asarini nashr ettirdi. Bu asarda u hozir mavjud boMgan barcha o‘simliklar, hayvonlar, odam to'satdan paydo bo‘lmay, balki million yillar davom etgan tarixiy rivojlanish mahsuli ekanligini isbotlab berdi. Shu bilan bir qatorda, organizmlarning xilma-xil moslanish sabablarini ilmiy nuqtayi nazardan yoritdi. Darvin organik olamning evolyutsiyasi to ‘g‘risidagi ta’limotni yaratishda tabiyotshunoslikning turli sohalari (sistcmatika. qiyosiy anatomiya, embriologiya, biogeografiya, pnlcontologiya va boshqa fanlar) da to ‘plangan m a’lunwtlarga, yangi zot va navlar chiqarish sohasidagi ko‘p nsrlik seleksiya yutuqlariga ham da o‘zi tabiatda olib borgan kuzatish, tajriba natijalariga, ilmiy xulosalarga tayandi. U juda ko‘p dalillarga asoslanib, organik olamning evolyutsiyasi o'zgaruvchanlik, irsiyat, yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish tufayli ro‘y berishini isbotlab berdi. Darvinning evolyutsion ta ’limotini o ‘sha davrning m ashhur biolog olimlari F. Myuller, E. Gekkel, K. Gegenbaur (Germ aniya), A. O. Kovalevskiy, 1.1. M echnikov, V.O. Kovalevskiy, K.A. Timiryazev, I.M . Sechenov, A. N. Seversov (Rossiya) va boshqalar himoya qildilar va uni biologiya fanining turli sohalariga tatbiq etib, m azm unini yangi dalillar bilan boyitdilar. Natijada XIX asrning ikkinchi yarmida biologiya fanining yangi sohasi evolyutsion ta’lim ot vujudga keldi. Evolyutsion ta’limot keyinchalik genetika, ekologiya, molekular biologiya, biokimyo va boshqa biologik fanlar yutug‘i zaminida mazmunan yanada boyidi va oqibatda XX asrning ikkinchi yarmida evolyutsiyaning sintetik nazariyasi yaratildi. 5 Evolyutsiya tabiatdagi turli narsa, hodisalarga mansub. M asalan, astronom iyada sayyoralar va yulduzlar evolyutsiyasi, geologiyada yer evolyutsiyasi, biologiyada esa organik olam evolyutsiyasi to ‘g‘risida fikr yuritiladi. M a’lumki, yerda hayot azaldan bo'lm ay, bundan 3—4 milliard yil m uqaddam , jonsiz materiyadan vujudga kelgan. Biologik evolyutsiyaning sodir bo‘lish jarayoni va natijasi xilma-xildir. Biologik evolyutsiya natijasida populyatsiyalarning genetik tarkibi, moslanishlar, turlarning vujudga kelishi va nobud bo‘lishi, biogeotsenoz ham da biosferaning bir butun holda o ‘zgarishi ro‘y beradi. Binobarin, hozirgi paytda evolyutsiya fani turli darajadagi biologik sistemalarning evolyutsiyasi jarayonini o'rganadi. Evolyutsion ta ’limot organik olam ning tarixiy rivojlanishini va uni idora etishning um um iy qonuniyatlarini o ‘rgatuvchi fandir 2.1 . Evolyutsion ta’limotning rivojlanish tarixi. Evolyutsion ta’limot tirik mavjudotlarning yerda hayot paydo bo’lganidan to hozirgi kungacha davom etayotgan tarixiy taraqqiyot qonunlarini urgatuvchi fandir. Evolyutsion ta’limotga birinchi bo’lib ingliz olimi Charlz Darvin asos solgan. Biroq bu oyani Darvingacha bir qancha tabatshunos olim va faylasuflar ham ilgari surganlar. Tirik tabiat haqidagi tasavvurlar eramizdan bir necha ming yil oldin qadimgi Misr, Xitoy, Hindistonda paydo bo’lgan. Miloddan oldingi XVI asrda misrliklar ko’pgina dorivor, madaniy o’simlik xillarini bilganlar. Ular donli ekinlar, sabzavotlar, meva daraxtlarining bir necha turlarini ekib ustirganlar. Misrliklar koramol, ot, eshak, kuy, echki va chuchkalarni bokkanlar. Ko’pgina madaniy o’simliklar, xonaki hayvonlarning kelib chikish markazi Xitoy hisoblanadi. Miloddan oldingi 2000–yillarda Xitoyda dexkonchilik, chorvachilik bir muncha rivojlangan. Tut ipak qurti bokish esa undan anchagina oldin amalga oshgan. Boshqa mamlakatlarda bo’lgani kabi Xitoyda ham biologik bilimlar, tibbiyot va falsafiy qarashlar shakllangan. Qadimgi Yunon olimlaridan Levkipp va Demokrit atomistik nazariyani yaratdilar. Bu nazariyaga kura barcha tirik organizmlar atomlardan tashkil topgan. Gippokrat va uning shogirdlari tibbiyot nazariyasini yaratishda biologik bilimlardan keng foydalanganlar. Gippokratning irsiyatga doir fikrlari diqqatga sazovordir. Uning irsiyat haqidagi tasavvuriga kura erkak va ayolning urui organism barcha kismidan xosil buldi. Baquvvat organizmdan kuchli, nimjon organizmdan kuchsiz nasl rivojlanadi. Qadimga Yunonistondagi tabiiyotshunoslik rivojiga Aristotel, ayniqsa katta hissa kushgan. U hayvonlar klassifikatsiyasi asosini yaratdi. Solishtirma anatomiya, embriologiya sohasida dastlabki fikrlarni bayonetdi. U «Hayvonlar tarixi», «Hayvonlarning paydo bulishi», «Hayvon tanasining kismlari» degan asarlarni yozdi. Markaziy Osiyoda evolyutsion g’oyalar. Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida dexkonchilik, chorvachilik, tibbiyot va boshqa sohalardagi faoliyatni, tabiiy xodisalarni tasvirlovchi mukaddas kitoblar juda qadimdan mavjud bo’lgan. Ulardan biri «Avesto». U miloddan avvalo 3000 yilning oxiri 2000 yilning boshlarida yaratilgan. Unda Markaziy Osiy va kushni mamlakatlarning tabiiy resurslari, hayvonot va o’simliklar dunyosi, tibbiyot haqida ma’lumotlar keltirilgan. 7 Miloddan keyin Yevropada xristian dinining vujudga kelishi bilan tabiiy fanlar inqirozga uchragan bir davrda, Markaziy Osiyda u anchagina rivojlangan. Markaziy Osiy olimlari tabbiyot fanlari, ayniqsa biologiyaning rivojlanishiga katta hissa kushdilar. Chunonchi, Axmad ibn Nasr Jayxoniy (870-912) Hindiston, Markaziy Osiy, Xitoy o’simliklari va hayvonot dunyosi haqida qimmatli ma’lumotlar tuplagan. U o’simlik va hayvonlarning tarqalishi, maxalliy xalqlar foydalanadigan o’simlik va hayvonlar, ularning tabiatdagi ahamiyati haqidagi ma’lumotlarni yozib koldirgan. Abu Nasr Forobiy (873-950), botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va tabiiyotshunoslikning boshqa sohalarida fikr yuritgan. U hayvonot dunyosini fikrlovchi va fikrlamaydigan xillarga bo’lgan. Markaziy Osiyoda tabiiyot fanining rivojiga Abu Rayxon Beruniy (973- 1051), katta hissa kushdi. Uning asarlarida Markaziy Osiyo, Eron, Hindiston va Afonistonda keng tarqalgan o’simliklar hamda hayvonlar, ularning foydali xislatlari haqida keng ma’lumotlar keltirildi. U hayvon va o’simliklarning yil fasllariga qarab o’zgarishini taxriflaydi. Beruniy birorta hayvon yoki o’simlik turi Yer yuzini butunlay koplab olsa, boshqalarning ko’payishiga urin kolmaydi, shuning uchun dexkonlar ekinlarni utok kiladilar, asalarilar asalni bekor yeydigan uz jinslarini uldiradilar, deydi. Tabiatda ham Shunday jarayon sodir buladi. Markaziy Osiyoning mashxur olimi Abu Ali Ibn Sino (980-1037) ham Beruniy kabi tabiiyot fanining turli sohalarida ijod qilgan. U Faqat dalillarga asoslangan fanni tan oladi. Abu Ali Ibn Sino dunyoga mashxur «Tib qonunlari» asarining maullaifidir. Mazkur asar 5 ta kitobdan iborat. Unda odam tanasidagi organlarning tuzilishi, funktsiyasi, turli kasalliklar, ularning kelib chikish sabablari, oddiy va murakkab dorilar, ularni tayyorlash, va bu dorilarning organlarga kurasatadigan taxsiri haqida ma’lumotlar keltiriladi. Olim odamdagi baxzi kasalliklar (chechak, vabo, sil) kuzga kurinmas organizmlar orkali paydo bulishini extirof kiladi. Kishi salomatligini yaxshilashda turi ovkatlanish, organlarni chiniktirish muhim ahamiyatga ega ekanligini aytadi. Uning fikricha Yer astasekin uzgaradi, dengiz, daryolar vaqti kelib uz urnini quruqlikka beradi. Shu tufayli ko’pgina kishilar suvda yashaydigan hayvonlarni, chunonchi chianok qoldiqlarini quruqlikda uchratadilar. U o’simlik, hayvon va odamda uxshashliklar mavjudligi, ularning oziqlanishi, ko’payishi, o’sishi haqida to’xtalib utadi. Zaxiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) buyuk davlat arbobi, shoir bo’libgina kolmay, shu bilan birga yirik tabiiyotshunos olim hamdir. Bobur tomonidan yozilgan «Boburnomada» Markaziy Osiy, Afoniston, Hindiston kabi mamlakatlarning tarixi, jurofiyasi, xalqlarning turmush tarzi, madaniyati, shuningdek o’simliklar va hayvonot olami turisida qiziqarli ma’lumotlar berilgan. Natijada kishilarning o’simliklar va hayvonlar turisidagi bilimlari antik dunyoga nisbatan bir necha marta ortdi. Botanika, zoologiya fanlarinng yanada rivojlanishi uchun avval maxlum bo’lgan o’simlik va hayvon turlarini guruhlash ehtiyoji tuildi. Bu masala bilan mashxur shved olimi-botanigi Karl Linney (1707- 1778) shuullanadi. Olim o’simlik va hayvonlar sistematikasiga asos soldi. U fan fidoisi bo’lib, 10 mingdan ortiq o’simlik, 4200 dan ortiq hayvon turlarini tasvirlab 8 berdi. Turlarni avlodlarga, avlodlarni esa oilalarga, turkumlarga, turkumlarni esa sinflarga birlashtirdi. Darvingacha bo’lgan davrda organik dunyo evolyutsiyasi haqidagi nazariyani birinchi marta frantsuz tabiiyotshunosi J.B.Lamark (1744- 1829) yaratdi. U dastlab botanika, keyinchalik zoologiya sohasida ilmiy izlanishlar olib bordi. U evolyutsiya haqidagi oyani dastlab «Zoologiyaga kirish» asarida ilgari surgan bo’lsa-da, 1809 yilda chop etilgan «Zoologiya falsafasi» asarida uni evolyutsion nazariya xoliga keltirdi. Lamark organik dunyodagi o’zgarishlar juda sekin-astalik bilan ro’y beradi, deb turlar tabiatda xakikatdan ham mavjud ekanligini tan olmadi. Lamark organik olam evolyutsiyasi haqidagi ta’limotga asos solgan bo’lsa-da, lekin evolyutsiyaning harakatlantiruvchi omillarini tushunti rib bera olmadi. XVIII asrning birinchi yarmida tabiiyotshunoslikning turli shaxobchalarida tuplangan dalillar, organik olam kotib kolmaganini, uzgrishini kursatdi. Biroq organik olam evolyutsiyasi haqida yagona nazariya xali yaratilmagan edi. Organik olamdagi uzgaruvchanlik extirof kilinsa, ham nima sababdan har bir organizm turi uzi yashaydigan muhit sharoitiga moslashgan, degan muammo xali uz yechimini topmagan edi. Evolyutsiya nazariyasining asosiy prinsiplari Evolyutsion nazariyani tahlil qilish ikkita prinsipga asoslanadi. Ulardan biri tarixiy prinsip bo’lib, bu prinsipga muvofiq o’tgan davrlarda organik olamda sodir bo’lgan voqea-hodisalarni o’rganish asosida hozirgi tirik organizmlarning tuzilishi, kelib chiqishi aniqlanadi. Ikkinchi prinsip aktualizm hisoblanadi, mazkur prinsipga ko’ra, hozirgi tirik organizmlarning turli darajadagi tuzilishini va funksiyasini o’rganish asosida qadimgi davrlarda organik olamning rivojlanishida ro’y bergan hodisalar haqida mulohaza yuritiladi. Evolyutsiya jarayonini o’rganish usullari Evolyutsiyani tarixiy prinsipga asoslanib tadqiq qilish taqqoslash va genetik usullardan keng foydalanishni taqozo etadi. Odatda, biologiyaning ko’p sohalarida taqqoslash usulidan keng foydalaniladi. Chunonchi, anatomiya yordamida organizmlar tuzilishidagi o’xshashlik va farqqa qarab, ular o’rtasidagi qonqarindoshlik aniqlanadi. Xuddi shunga o’xshash, taqqoslash usuli embriologiyada ham qo’llaniladi va turli organizmlar guruhlarida ontogenetik rivojlanishning dastlabki davrlaridagi o’xshashlik va farqqa asoslanib, tekshirilayotgan organizmlar dastlab bir yoki har xil tarmoqdan tarqalganligi to’g’risida xulosa chiqariladi. Taqqoslash usuli molekulyar biologiyada ham keng qo’llanilmoqda. Xususan, bir qancha organizmlar turlarini, oqsil va nuklein kislotalar molekulalarini taqqoslab, ular filogenetik jihatdan bir-biriga qanchalik yaqinligi aniqlanmoqda. Makroevolyutsiyani tadqiq qilishda paleontologiya, morfologiya, biogeografiya usullaridan ham keng foydalaniladi. Lekin shuni qayd etish kerakki, taqqoslash usuli organik olam evolyutsiyasini bilishda katta ahamiyatga ega bo’lsa ham, biroq uning yordamida u yoki bu xil organizmlarning kelib chiqish sabablarini aniqlab bo’lmaydi. Bu muammo faqat genetik usul bilan aniqlanadi. 9 Genetik va populyatsion-statistik usullar mikroevolyutsiya jarayonlarini aniqlashda ayniqsa katta ahamiyatga ega ekanligi keyingi vaqtda tobora ayon bo’lmoqda. Evolyutsion ta’limot ning boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi. Evolyutsion ta’limot metodologik asos sifatida biologiyaning xilma-xil dalillari majmuasi emas, balki har xil darajadagi, ya'ni molekula darajasidan to biosfera darajasida bo’lgan biologik sistemalarda sodir bo’ladigan voqea-hodisalar o’rtasidagi sababiy bog’lanishlarni o’rganadigan fandir. U mazmuniga ko’ra sintetik xarakt yerga ega. Shunga binoan, u barcha biologiya fanlari- botanika, zoologiya, anatomiya, embriologiya, fiziologiya, biogeografiya, bioximiya, sitologiya, gistologiya, genetika, paleontologiya, ekologiya, selektsiya, chorvachilik, o’simlikshunoslik, parazitologiya, mikrobiologiya va shu kabi boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqdir. Evolyutsion ta’limotning muayyan fan sohalari bilan bog’liqligi ikki tomonlamadir. Bir tomondan, u xususiy biologiya fanlarida to’plangan dalillarni xulosalab, umumbiologiya qonunlarini yaratadi. Ikkinchi tomondan, bu qonunlar biologiyaning anatomiya, morfologiya, embriologiya, botanika, zoologiya va shu kabi boshqa sohalari uchun nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Yirik darvinist K. A. Timiryazev o’simliklar bilan hayvonlarning hayoti to’g’risidagi fanlar faqat evolyutsion ta'limot asosida ijobiy rivojlanishi mumkin, deb ta'kidlagan edi. I. I. Mechnikov shamollash jarayoni va immunitet tabiatini tushunish faqat organizmning hayotiy reaksiyalariga evolyutsion nuqtai nazardan yondoshilganda to’g’ri xal etilishi mumkin, degan. To’g’ri, boshqa biologiya fanlari, chunonchi, siyosiy va eksperimental morfologiya va fiziologiya, ekologiya, genetikadagi kabi, darvinizmda ham tasviriy, analitik, sintetik, tajriba usullari keng qo’llaniladi. Evolyutsiya jarayonini o’rganishda yuqoridagilardan tashqari, tabiiy populyatsiyalarni har tomonlama tahlil qilib, ularning tarkibini, mavsumiy va mahalliy sharoitga qarab o’zgarishini aniqlash, uni eksperimental sharoitda tadqiq qilish usullaridan foydalaniladi. Bu darvinizmning xususiy usuli bo’lib xizmat qiladi. Darvinizm barcha biologiya fanlari yutug’ini o’zida mujassamlashtirgani uchun ana shu fanlar zaminida rivojlanadi. Biroq qayd qilingan faktlar darvinizmning kelgusi rivojlanishini to’liq ta'minlay olmaydi. Chunki bu fanlarda yaratilgan nazariyalar tarqoq, xususiy xarakterda bo’lib, materiallarni bir tomonlama qamragan fanning u yoki bu shoxobchasiga xosdir. Darvinizmda esa turli biologiya bilimlarining sintezi namoyon bo’ladi. Darvinizm faqat boshqa biologiya fanlarida to’plangan dalillarni umumlashtirish, xulosalash bilan cheklanmay, balki o’zi ham, shu fanlardan mustasno, turli muammolarni hal etadi. Evolyutsion ta’limot o’rganadigan muammolar. Tirik tabiat tarixiy rivojlanishining umumiy qonunlari darvinizmning tekshirish mavzui hisoblanadi. Hayot materiya harakatining sifat jihatdan farq qiladigan alohida shaklidir. Shunga ko’ra, uning paydo bo’lishi va rivojlanishini o’rganish darvinizmning birinchi muammosi hisoblanadi. Evolyutsiya yerdagi barcha tiriklikning tarixiy davrda to’xtovsiz ravishda o’zgarishi natijasidir. U doimiy mavjud shart- sharoit zaminida amalga oshadi. 10 Evolyutsiya jarayonining shart-sharoitini o’rganish darvinizm fanining ikkinchi muammosidir. Tirik tabiatning tarixiy rivojlanishi uni harakatlantiruvchi kuchlar aniqlangandagina ijobiy hal etiladi. Darvin evolyutsiyani harakatlantiruvchi kuchlar uzgaruvchanlik, irsiyat,. tabiiy tanlanish ekanligini, shular tufayli organizmlar muhitga moslanishi, takomillashishini, yangi turlar paydo bo’lishini ta'kidlaydi. Binobarin, evolyutsiyani harakatlantiruvchi kuchlarni atroflicha o’rganish darvinizmning uchinchi muammosi hisoblanadi. K. M. Zavadskiy uqtirishicha, hayotning organizm, populyatsiya — tur, biotsenotik, formatsion, biosfera darajalari mavjud. Biroq evolyutsiya jarayoni, shart- sharoitning to’liq amalga oshishi, uning natijasi namoyon bo’lishi ko’proq populyatsiya — tur darajasida ro’y beradi. Shunga ko’ra, turlarni va tur paydo bo’lishini o’rganish darvinizmning to’rtinchi muammosidir. Dialektik materializm nuqtai nazaridan Karaganda, rivojlanish oddiydan murakkabga, tuban takomillashgandan yuqori darajada takomillashgan shaklga o’tishdan iborat. Bunday progressive rivojlanish tirik tabiat evolyutsiyasining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Tirik tabiatdagi progressive ko’rinish qonuniyatlari to’g’risidagi masala darvinizmning beshinchi muammosi hisoblanadi. Organik olam evolyutsiyasining ma'lum bosqichidagi shart- sharoit odam paydo bo’lishida zamin bo’lib xizmat qildi. Odam evolyutsiyasining omillari va mexanizmlarining o’ziga xos tomonlarini o’rganish darvinizmning oltinchi muammosidir. Organik olam evolyutsiyasining umumiy qonuniyatlarini o’rganishdan asosiy maqsad hayvonlar, o’simliklar va mikroorganizmlardan xo;jalik maqsadlarida keng foydalanishdan iborat. Tabiiy sharoitda inson manfaatlariga mos formalar juda sekinlik bilan vujudga keladi. Shunga ko’ra, organik Olamning rivojlanishini boshqarish, inson manfaatlariga mos bo’lgan nav, zot shtammlarni chiqarish va ulardan foydalanish, ya'ni evolyutsiya jarayonini bosharish darvinizmning yettinni muammosi hisoblanadi. 2.2 . Evolyutsion ta’limotning vujudga kelgan vaqtdan to hoziigacha o‘tgan davrda organik olamning evolyutsiyasi sabablarini tushuntirishda bir-biriga qarama-qarshi ikki oqim hukm surib kelmoqda. Ulardan biri evolyutsiya jarayonini harakatlantiruvchi kuchlar monofaktorial deb tan oladi. Bu oqim tarafdorlari adaptiv modifikatsiya, mutatsiya, migratsiya va izolyatsiya, chatishtirish hamda preadaptatsiya kabi omil123 lardan biri evolyutsiyani harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi, deydilar. Ikkinchi oqim tarafdorlari esa evolyutsiyaning asosiy omillari ko‘p, ular o‘zaro bogiiq, deb uqtiradilar. Evolyutsiya jarayonini bunday tushunish dastlab Darvin nazariyasida o‘z ifodasini topgan. Chunki u o‘simliklar bilan hayvonlarning evolyutsiya jarayoni bir-biriga bogiiq xilma-xil omillar: irsiy o‘zgaruvchanlik, urchishning geometrik progressiyasi, yashash uchun kurash, foydali irsiy o‘zgarishlarning tanlanib, saqlanib qolishi, divergensiya va qisman, konvergensiya ta’siri natijasida amalga oshadi, deb e’tirof etdi. XIX asrning ikkinchi yarmida evolyutsion nazariyaning rivojlanishi tufayli Darvin ilgari surgan evolyutsiya omillari tushunchasiga birmuncha o‘zgartirish kiritildi va oqibatda evolyutsion ta’limotning uch shoxobchasi; klassik darvinizm, lamarkcha darvinizm, neodarvinizm yo'nalishlari vujudga keldi. Klassik darvinizm tabiiy tanlanishni evolyutsiya jarayonining asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida tan oldi. Shu bilan birga organizmlarning muhitga moslanishi, tug‘ma bo‘lmagan belgilarning nasldan-naslga o‘tishi ham uning mazmuniga kiritildi. Darvin, Geksli, V.O. Kovalevskiy, Mechnikov, Myuller, Plate, Timiryazev va boshqa mashhur olimlar klassik darvinizm namoyandalari edi. Lamarkcha darvinizmda esa organizmlarning muhitga bevosita moslanishi va tug‘ma boimagan belgilarning nasldan-naslga o‘tishi evolyutsiya omillariga kiritilib, ular ahamiyat jihatidan tanlash prinsipiga tenglashtirildi. Darvinizmga yot boigan mexanolamarkizm g‘oyalarini evolyutsiya omillari qatoriga kiritishda, bir tomondan, Lamarkning tashqi muhit organizmga bevosita ta’sir ko‘rsatib, uni o‘zgartiradi, degan xato gipotezasiga asoslanilsa, ikkinchi tomondan, bu davrda tabiiy tanlanishning haqiqiy ham tabiatda mavjudligini isbotlovchi eksper mental dalillar yo‘q edi. Gekkel, Spenserlar lamarkcha darvinizm oqimining yirik namoyandalari edi. 124 Neodarvinizm oqimining asoschisi nemis olimi A. Veysman edi (1834—1914). U XIX asrning oxiriga kelib sitologiya, embriologiya va genetika sohasidagi yutuqlarni jamlab, xulosalab, diqqatga sazovor bir qancha mulohazalar bilan maydonga chiqdi. U ilgari surgan «murtak plazmasining mustaqilligi» gipotezasiga ko‘ra, har bir organizm ikki qismdan: somatik (tana) va murtak plazmasidan tashkil topgan. Tashqi muhit ta'sirida somatik plazma o‘zgarishi mumkin. Lekin murtak plazmasi bunday ta’sirlarga berilmaydi va bo‘g‘indan-bo‘g‘inga turg£un holda o‘tadi. Binobarin, Veysman uqtirishicha, murtak plazmasi faqat tashqi muhitdan emas, hatto uni himoya qilib turgan tana plazmasidan ham mustaqildir. Albatta, murtak plazmasini bunday talqin qilish rivojlanishni avtogenez ta’limoti asosida tushunishdan boshqa narsa emas. Shuning uchun ham Veysmanning bu mulohazasi qattiq tanqid qilindi. Ayrim kamchiliklarga qaramay, Veysmanning murtak plazmasi to‘g‘risidagi, ya’ni yadroning irsiyatdagi roli haqidagi fikrlari fanning keyingi rivoji bilan tasdiqlandi. U sichqonlar ustida olib borgan tadqiqotlariga asoslanib, tug‘ma bo‘lmagan belgilar nasldan-naslga o‘tadi, deb uqtirgan Lamark ta’limotining noto‘g‘riligini isbotladi va darvinizmni lamarksizm bilan almashtirishga qarshi chiqdi va o‘z tadqiqotlari bilan Darvinning tabiiy tanlanish evolyutsiyaning asosiy omili ekanligi haqidagi ta’limotini ma’lum darajada rivojlantirdi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida hujayraning tuzilishi, bo‘linishi, organizmlardagi irsiyat va o‘zgaruvchanlik sohalarida bir qancha kashfiyotlar qilingan edi. Reaksion olimlar biologiya fani sohasidagi yangi kashfiyotlardan evolyutsion nazariyaga qarshi kurashda foydalandilar. 2.3 . Inson evolyutsiyasi bosqichlari Avstrolopitek deb ataluvchi qazilma odamajdodi nisbatan ham odamga juda yaqin edi. Avstrolopitekning suyaklari dastlab 1924- yili R. Dart tomonidan kashf etilib bayon etilgan. So‘ngi vaqtda olib borilgan qidiruv ishlari natijasida 400dan ortiq avstrolopitek maymunlarinmg suyak qoldiqlari topildi. Ulaming aksariyati Janubiy va Sharqiy Afrikadan topilib, ikki urug‘ga mansubdir. Bu Tuanga, Makapansgate va Sterkfonteyndan topilgan afrikalik avstralopitek hamda Rromdray va Svarkransdan topilgan parantropidir. Ulaming sanasi 900 ming yildan 3 million yilgacha borib taqaladi. Bular parantrop va boys zinjontropiga mansub bo‘lib, Tanzaniyaning Olduvay darajasidan, Keniyaning Turkona (Rudolf) ko‘li atrofidagi Kanepoy, Kooba-Fora, Lotegam, Ileret, Efioipiyaning janubidagi Omo daryosi vodiysidan topib o‘rganilgan. Sharqiy Afrika avstrolopiteklaming sanasi kaliy-argon usuli bilan aniqlanishiga 5,5 bilan 0,7 million yil bilan chegaralanadi. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, Sharqi-Janubiy va Janubiy Osiyodan ham avstrolopitekka yaqin bo‘lgan mavjudotlaming suyak qoldiqlari topilgan. Xitoyning Janubidagi Topilgani BLEK gigantopitegi Shimoliy Hindistondan topilgan bilaspur gigantopitekning hamda Yavaning Sangirak degan joyidan topilgan qadimgi yavan magentroplarini shular jumlasidan kiritish mumkin. Avstrolopiteklar yerda yashashga moslashgan mavjudot bo‘lib, ikki oyoqlab yurgan. Ular hamma odamsimon maymunlardan farq qilgan va ayni vaqtda odamga yaqinlashib qolgan edi. Ammo ulaming oyoq-qo‘llarida ushlagich organlari saqlanib qolgan bo‘lib, u hali tayanch organi sifatida to‘liq shakllangan emas edi. Uning bamioqlari ancha kuchli, bo‘g‘inlari taraqqiy etgan bo‘lib, qamrab olish va mahkam tutish xususiyati bilan har qanday odamsimon maymunlar bo‘g‘inidan farq qilar edi. Ammo bo‘g‘inlarida odamsimon maymunlarning bo'g‘inlariga o‘xshash xususiyatlar oz emas edi. Jag‘ suyaklari katta bo‘lib, lod tomonga turtib chiqmagan oziq tishlaming kichikligi, tishlar orasidagi bo‘shliqning bo‘lmasligi, ulami odamsimon maymunlardan keskin (ajratib, odam bilan yaqinlashtirgan edi.) Avstrolopitek miya qutisining o‘rtacha hajmi 522 sm 2ga barobar bo‘lib, asosan 435dan 600 sm 3 oralig‘ida tebranadi. Ba’zi olimlar avstrolopitekni odam qatoriga qo‘shsa, ba’zilari uni odamsimon maymunga mansub deb hisoblaydilar. Ammo shuni unutmaslik kerakki, avstrolopiteklar insonlar dunyosiga mansub mavjudot edi. Jag‘ suyaklari va tishining tuzilishi, hamda ular tomonidan o‘ldirilgan pavian va boshqa sut emizuvchi hayvon suyaklarini topilishi, avstrolopiteklami boshqalardan farq qilib, go‘sht bilan oziqlanganliklarini ko‘rsatadi. Avstropoliteklar - odamsimonlar oilasiga mansub bo‘lib, go‘sht bilan ovqatlangan, ikki oyoqda turib qaddini ko‘taribroq yurgan va odamga aylanish arafasida turgan mavjudot bo‘lgan. Shuni ham unutmaslik kerakki, avstrolopiteklaming bir qismi Olduvay, Keniya, Efiopiyadagi eng qadimgi qazilma odamlar bilan ayni vaqtda, bir hududda yashaganlar. Bundan 30-40 yillar muqaddam Indoneziyaning Yava orolidan topilgan pitekantropni eng qadimgi maymunsimon odam deb hisoblanar edi. Pitekontrop bundan 800 ming yil muqaddam yashab, kishilik jamiyati tarixi 1 millionga yaqin yilni qamrab olar edi. Ammo keyingi 30-40 yil ichida odamning, kishilik jamiyatining kelib chiqishi haqidagi ilgarigi fikrlar mutlaqo o'zgarib ketdi. Shu narsa ravshan bo‘ldiki, har xil toshlardan oddiy, qo‘pol mehnat qurollari yasay olgan hamda yirik hayvoniami ovlash qudratiga ega bo‘lgan qadimgi maymunsimon odam, hayvonlar dunyosidan 1 million yil emas, balki 3-3,5 million yil muqaddam ajralib chiqa boshlagan ekan. Demak, yer yuzidagi eng qadimiy odam yava pintekantropi emas, balki, sharqiy Afrikada 3-3,5 mln yil ilgari yashagan «Xomo xabilis» - «ishbilarmon odam» ekan. Sharqiy Afrilcadagi Tanzaniyaning Olduvay darasidan topilgan arxeologik va antropologik materiallar bu fikrni aytishga imkon berdi. Keniya va Efiopiyada olib borilgan qazish ishlari Olduvaydan topilgan materiallarga juda muhim aniqlik kiritdi. Olduvay darasi Tanzaniyaning shimolida bo‘lib, Eyasi ko‘lidan 36 km. Shimoliy-sharqdadir. Daraning uzunligi 40 km, chuqurligi esa 100-130 metrdan iborat. Olduvay darasidan qazilma hayvonlarning qoldiqlari 1911- yildan boshlab topila boshlagan. 1931-yili keniyalik ingliz olimi Luis Liki darada qizg‘in arxeologik va poleontologik qazish ishlari olib borar ekan, har xil davrga mansub tosh asri madaniy qatlamlarini topishga muyassar bo‘ladi. Bu borada Luis Lekining xizmatlari juda kattadir. L. Liki vafot etgach (1972) uning ishlarini rafiqasi Meri Liki va o‘g‘li Richard Liki davom ettiradilar. Keyingi 15-20 yil ichida Olduvay darasidan olib borilgan arxeologik qazishlar natijasida odamsimon maymunlar, eng qadimgi maymunsimon odamlaming kalla va boshqa suyaklari, shuningdek, eng qadimgi odamlaming mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan buyumlar topilgan. 1959-yili Luis va Meri Likilar Olduvay darasidan avstralopiteklardan farq qilmaydigan maymunsimon mavjudotning kalla suyagini topishga muvaffaq bo‘ldilar. Mazkur mavjudot miya qutisining hajmi 530 sm3 boiib. avstrolopiteklamikidan katta boimagan. Ammo kalla suyak yotgan qatlamda oddiy tosh qurollaming mavjudligi uni avstrolopitek maymuni emas, balki i i Yava pitekantropiga nisbatan ilgariroq yashagan maymunsimon odam deb aytishga imkon berdi. Tadqiqotchilar bu odamga «zinjantrop»,-deb nom ham berishdi. Ba’zi olimlar uni odam jesa, ayrimlari avstrolopitek maymuni deb hisoblaydilar. Lekin bir yil o4tgach ya’ni 1960-yil «zinjantantrop» topilgan joydan, faqatgina biroz chuqurroqda «zinjantrop» ga nisbatan ham taraqqiy etgan mavjudotning suyak qoldiqlari topilgan. Olimlar unga «prezinjantrop» deb nom berishdi Hozirgacha mazkur joy va qatlamdan prezinjantropning 5dan ortiq suyak qoldig‘i va tosh qurollari va bir qator hayvonlaming maydalangan suyaklari topilgan. Bu mavjudot qurol yasay olgan ekan, unga «Xomo xabiiis» - «ish bilarmon odam» degan nom berildi. U Yava pitekantropigacha yashagan eng qadimgi maymunsimon odam, deb hisoblanadi. Zinjantrop esa avstrolopitek maymuni bo‘lib, boshqa hayvonlar qatori u «Xomo xabiiis» ning ov o‘ljasi bo‘lgan. Kaliy-argon usuli bo‘yicha va boshqa dalillarga asoslanib ishbilarmon kishi 1,75-185 mln yil ilgari yashagan. Xomo xabiiis topilgan joyning yuqoriroq qatlamidan Olduvay pitekantropining qoldig‘i va tosh qurollari hali topilgan. Prezinjantrop topilgan joyning o‘zidan avstrolopiteklaming suyaklari ko‘plab chiqdiki, bu hoi mazkur mavjudotlar ishbilarmon kishilaming asosiy ov manbalaridan biri ekanligini bildiradi. Xomo Xabilisning bo‘yi 122-140 sm bo‘lib, ikki oyoqda yurgan, Tobayesning fikricha miya qutisining hajmi 675- 680 sm3 ni tashkil etib, avstrolopiteknikidan kattaroq, pitekantroplamikiga nisbatan kichikroq bo‘lgan. Yuqori va quyi jag‘lari avstrolopiteklarnikidan kichikroq, pitekantrop va hozirgi zamon odamnikiga, ancha yaqin bo'lgan. Uning barmoq va bo‘g‘inlari odamnikiga juda o ’xshab ketgan va tosh qurollar yasash qobiliyatiga ega bo‘lganki, buni Olduvayning qatlamlaridan topilgan tosh qurollar tasdiqlaydi. Shunday qilib, xomo xabiiis avtsrolopiteklar bilan pitekantrop oralig‘idagi mavjudot bo‘lib, eng qadimgi odam edi. Xomo Xabiiis faqatgina Olduvay darasidagina bo‘lib qolmay, ancha keng tarqalgan edi. 12 Olduvay darasida ajoyib kashfiyotlar 60-yillarining oxiri va 70- yillarda Keniyada va Efiopiyada Turkona ko'li qirg‘oqlarida ham arxeologik qidiruv va qazish ishlarini keng koMamda olib borish uchun turtki bo'ldi. Eliopiyaning Omo daryosi darasidan qadimgi olduvay davriga mansub qurollar topilib, sanasi 1,9-2,2 million yilga borib taqaladi. Mazkur joydan har xil avstrolopitek maymunlarfling suyaklari topilib, ulaming sanasi 2-4 million yilni o‘z ichiga oiadi. Ulaming ba’zilari «ishbilarmon odam»ga mansub bo‘lishi ham mumkin degan fikr olimlar orasida keng yoyilgan. Demak sharqiy va markaziy Afrikadan topilgan odam suyaklari, mehnat qurollari insoniyat tarixinihg ilk bosqichini o‘rganish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Shunday qilib Sharqiy Afrikadagi so‘ngi kashfiyotlar yerda odamning paydo bo‘lish davrini qariyb 3-3,5 million yilga cho‘zib yubordi. Afrikadan topilgan eng dastlabki ilk qazilma odamlar odam evolyutsiyasining birinchi bosqichini tashkil etadi. Inson evolyutsiyasining ikkinchi bosqichi arxantroplar bilan bog‘liq bo‘lib, ular eng dastlabki ilk odamlarga nisbatan yer yuzida ancha keng tarqalgan. 1890-1891 -yillarda golland vrachi Y. Dyubua tomonidan Indoneziyaning Yava orolidagi Solo daryosi bo‘yidagi bo‘lgan Trinil yaqinidan qandaydir mavjudotning bosh suyak qopqog‘i ilckita jag‘ tishi va boldir suyagi topilgan. Keyingi yillarda Kenigs vald va boshqa olimlar tomonidan Yavada olib borilgan qazishmalar natijasida yana yettita pitekantropga mansub suyaklar topilgan. 1937-yilda nemis paleontologi Ralfon Kyonigsvald Yavadan pitekantropning bosh miya qopqog‘i suyagini topgan. Keyingi vaqtlargacha Yavadagi Modjekertodan to‘rtta katta yoshdagi va bitta yoshgina pitekantropning bosh miya qopqog‘i, oltita son suyagi, uchta jag* suyagi topildi. 1 13 1961-1972-yillarda esa Indoneziya mutaxassislari Yavadan yana pitekantropning to‘rtta bosh suyagi va ikkita pastki jag4 suyagini topganlar. Yavadan topilgan pitekantrop suyaklari orasida Mojolertodan topilgan bola suyagining sanasi eng qadimiy bo‘lib, uni kaliy-argon usuli bilan aniqlanishiga 1 million 500 ming,l million 900 ming yil deb hisoblanadi. Qolganlarining sanasi esa 0,5-1 mln yilga borib taqaladi. Har holda ular Olduvay darasidagi homo habilis - «ishbilarmon odam»dan ancha keyin yashagan. Lekin Olduvay pitekantroplari bilan zamondosh bo‘lishlari ham mumkin. Buni ulaming jismoniy tuzilishi, «homo habilis»ga nisbatan rivojlanganligi ham tasdiqlaydi. Sinantrop - Xitoy odami ham eng qadimgi qazilma odamlar vakili hisoblanadi. 1918-1923-yillarda Shved geologi G. Anderson Pekindan 45- 50 km janubiy-g‘arbdagi Chjoukoutyan degan joyida kuzatish ishlari olib borayotib, avval tosh qurol, so‘ngra hayvonlar suyagi bilan birga odam tishini topadi. Qazilma ishlariga kanada olimi D. Blek ham jalb qilinadi. 1927-yili Blekning assistenti Pen Ven-chjun mazkur joydagi Kotsetong g‘oridan eng qadimgi Xitoy odamining kalla suyagini topishga muyassar bo‘ladi. Qazish ishlari xitoy olimlari tomonidan davom ettirilib, natijada mazkur joydan yana 60ga yaqin odam suyagi topi lib, shundan 15tasi yosh bolalarniki ekanligi aniqlandi. Shu narsa muhimki g‘ordan sinantrop qoldiqlari bilan bir qatlamda tosh qurollar, gulxan qoldiqlari yirik va mayda hayvonlaming sindirilgan hamda kuygan suyaklari topilgan. Bu hoi sinatroplarning pitekantrop va olduvaydagi «ishbilarmon odamga» nisbatan ancha taraqqiy etganligini ko‘rsatadi. Sinatroplarning bo‘yi 144-156 sm bo‘lib, peshonasi past qiya bo‘lgan. Pitekantrop miya qutisining hajmi 850-950 sm3 bo‘lsa, sinatropning esa 1050-1200sm3 ga teng. Demak sinantrop miyasining hajmi pitekantrop miyasining hajmidan katta, lekin hozirga zamon odami miya qutisini hajmidan esa kichikroqdir. Shunday qilib sipontronlar bundan 400-500 ming yil ilgari yashab o‘tgan bo‘lib, Mindel muzligi davrining ikkinchi yarmiga 14 to‘g‘ri keladi va u eng qadimgi qazilma odam vakili hisoblanadi. I % 3-1964-yillarda Xitoy arxeologlari Pekindan 900 km janubig'arbiydagi Lantyan degan joy dan lantyan sinantropi deb atalgan qazilma odam qoldig‘ini topganlar. Qazilma odamlar va ulaming ajdodlarining faqatgina Osiyo va Afrikada yashabgina qolmay Yevropaning ba’zi joylarida ham tarqalganligi aniqlangan. Yevropa turli tabiiy sharoitga ega bo‘lgan Yevrosiyo quruqligining g‘arbiy qismini tashkil etadi. Janubiy va Markaziy Yevropa har turli hayvonot olami va odamzodning yashashi uchun ancha qulayliklarga egadir. Lekin shunga qaramay Yevropa ilk odamlar paydo joy emas ekan. Ko‘pchilik olimlaming fikrlariga ko‘ra qit’aga eng qadimgi odamlar ilk tosh asrida bundan 1800 ming yillar ilgari Afrikadan kirib kelgan ekan. Xulosa dam xo‘jalik faoliyatining rivojlanishi bilan evolyutsion ta ’limotning ahamiyati yanada ortib boradi, chunki tabiiy resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish, ekinlar hosilini va chorva mollari m ahsulotini ko'paytirish, qishloq xo‘jalik zararkunandalariga qarshi eng qulay kurash chora- tadbirlarini ishlab chiqish, tabiiy landshaftlarni saqlab qolish va inson maqsadlari uchun 0‘zgartirish faqat evolyutsion ta’limot tufayli to ‘g‘ri, ilmiy nuqtayi nazaridan amalga oshiriladi. U yoshlarni organik olam tarixiy rivojlanishining um um iy qonuniyatlari to ‘g‘risidagi bilimlar bilan qurollantiradi. M azkur kursda ko'pchilikni qiziqtirgan «yerda hayot qanday paydo bo‘lgan va rivojlangan», «Organik olam ning xilmaxilligi sabablari», «Organizm bilan m uhit o ‘rtasidagi m unosabat», «Odam paydo bo‘lishi» kabi masalalar ilmiy asosda yoritilib, ular kishilarda ilmiy dunyoqarashni tarkib toptirishga yordam beradi GLOSSARIY Aborigen — mazkur hududda evolutsiya jarayonida vujudga kelgan yoki hududga boshqa yerdan ma’lum tarixiy davrda kirib kelgan va mahalliy sharoitga moslashgan, mahalliy flora yoki faunaga mansub biologik tur. Avtoxton - mazkur geografik hududda vujudga keiib shu yerda dastlab evolutsiya jarayonini o‘tagan tur yoki boshqa sistematik guruh. Agrobioxilma-xillik- antropogen landshafga xos, ammo o‘zaro biosenotik aloqalarga bog‘liq boim agan madaniy o‘simliklar, uy hayvonlari va ular bilan birga uchraydigan begona o‘tlar, antropofil va sinantrop hayvonlar tarkibi. Iqlimlashtirish - 1) turni yangi geografik hududga tabiiy yoki sun’iy hamjamoalami boyitish maqsadida ko‘chirish jarayonida amalga oshiriladigan tadbirlar. Kocchirilgan turning keskin ko‘payib ketishi yoki mazkur tur va mahalliy flora hamda fauna vakillari oitasida antagonistik munosabatlarning vujudga kelishi oqibatida salbiy natijaga yer ishish hollari ham uchrab turadi. 2) organizmining yangi sharoiyga moslashish jarayoni. Antropogen omillar - inson faoliyatining tirik tabiatga bevosita yoki bilvosita ta’sir etuvchi barcha turlari. Antropogen landshaft - insonning xo‘jalik faoliyati tufayli tubdan o ‘zgargan va boshqariladigan landshaft. Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlar, shaharlar va boshqa aholi yashash joylari, ishlab chiqarish majmualari, o‘rmonzorlar va h.k. shular jumlasidandir. Areal - tirik organizmlaming sistematik guruhi (tur, avlod va h.k.) yoki ma’lum hamjamoalar (ekotizmlar tarqalgan hudud. Biogeosenoz (gidrobioseno/.) ekologiyaning asosiy tushunchalaridan biri. 0 ‘zaro bogMiq biotope (abiotik qism va biosenozdan (biologik hamjamoa. tashkil topgan aniq tabiiy ekotizim. Vedlend - tabiiy sabablar yoki antropogen degratdasiya (qo‘zgaluvchan qumliklar, о 4a sho‘rlik yer lar va h.k.) natijasida yaroqsiz holatga kelgan yerlar (hududlar). Bioindikator - holati va xatti-harakatiga qarab atrof- muhitdagi o‘zgarishlarga baho berish mumkin bo‘lgan m a’lum ekotizimga xos biologik tur yoki hamjamoa. Biologik resurslar — ekotizimlaming insoniyatiga amaliy foyda keltiruvchi yoki uning potensial ahamiyatga ega boMmish har qanday biotik komponentlari (sh.j. genetik fond, turlar, populatsiyalar va h.k). Biousul - zararkunanda va kasallik tarqatuvchilaming sonini kamaytirish maqsadida yirtqich, o‘simlikxo‘r va parazit turlardan (ko‘pincha bo‘g‘imoyoqlilardan) hamda patogen mikroorganizmlardan foydalanishga asoslangan usullar turkumi. Bioxilma-xillik - ma’lum hududda o‘ziga xos ekotizimlar tarkibida va o‘zaro funksional aloqadorlikda yashovchi (o‘suvchi) yovvoyi hayvonlar, o‘simliklar zamburug‘Iar va mikroorganizmlar (sh.j.ko‘chmanchi!ar ham) turlarining to‘liq tarkibi. Biosfera - tirik moddalaming yashash makoni (V.I.Vyer natskiy). Yerning tirik organizmlar faoliyati muhit vujudga kelishida eng muhim omil sifatida namovon bo'ladigan tashqi qobig‘i. Unga sayvoramiz atmosferasining pastki qatlamlari, gidrosfera, litosferaning yuqori qatlamlari kiradi. Biota - o ‘zaro tarixiy yoki funkisional jihatdan bog‘lik! igidan a’ti nazar ma’lum geografik hududini egallagan o‘simliklar va mikroorganizmlar majmua. Biotexnika - ovshunoslikda ov qilinadigan yerlarning biologic mahsuldorligi va xo‘jalik unumdorlikni oshirish usullar tadqiqotlari bilan shug‘ullanadigan bo‘limi. Biotexnologiya - ishlab chiqarish yoki tadqiqot jarayonning bioloik tizimlar, tirik organzmlar, xususiyatlariga ega mavjudotlardan foydalanadigan turar. Biotop - bir biosenoz egallagan abiotik omillari bo‘yicha nisbatan bir xil bo‘lgan zamin (hudud, akvatoriya. Biogeosenozning (gidrobiosenozning. anirganik qismi. Bioformasevtika - o‘simIik va jonzotlardan olinadigan biologik aktiv moddalarga ega dori-darmonlarni kashf etish, ishlab chiqarish, ular ustidan masalalari bilan shug‘ullanuvchi ilmiyamaliy soha. Biosenoz - bir turdagi hududda (biotopda. yashovchi va bir ozuqa zanjiriga mansub zamburug‘lar va mikroorganizlar hamjamoasi. Brakonerlik - yovvoyi hayvonlami va baliqchilik qoidalariga zid ravishda ovlash va kirib tashlash, shuningdek, o‘rmonlarni buzish va noyob yoki qimmatbaho o‘simlikni noquniniy ravishda yig‘ish Ijtimoiy xavflilik qoidabuzarlik yoki jinoyat deb hisoblanadi. * Bufyer zona - qo‘riqxonalar chegaradosh hamda xo‘jalik faoliyatining qo‘rixonaga zarar yetkazishi mumkin maxsus tartibda boshqariladigan hudud. Vagillik - turning ekologik moslanuvchanligi va harakatlanishga bo‘lgan tug‘ma layoqatligi tufayli o‘z arellni kengay tirish qobiliyati. FOYDALANI LG AN ADABIYOTLAR 1. С. И. Андреева-Двухстворчатые моллюски Арадского моря в условиях экологического кризиса. Автореферат док. Диссер., 2001. 2. Н.Н. Воронсов-Развитие эволюционых идея в биологии. М., 1994. 3. Галл Я.М. — «Становление эволюционной теории Чарлза Дарвина» -СП. 1993 г. 4. А. Т. Гафуров. Генетико-экологические аспекты эволюции (Док. Дисс. в форме научного даклада. 1994, 65 с). 5. А.Б. Георгиевский. «Эволюция адаптаций: Историко- методологическое исследование» Л., 1989 г. 6. В. Грант. «Эволюционный процесс: Критический обзор эволюционной теории» М., 1991 г. 7. Ч. Дарвин. «Происхождение видов путём естественного отбора» СП., 1991 г. 8. Н.Н. Иорданский. «Эволюция жизни» М., Академия, 2001 /учебное пособие для пед вузов/. 9. А.С. Северсов, «Теория эволюции». Владос М., 2005. 10. А.В.Яблоков, А.Т.Юсуфов. «Эволюционное учение» М., 1998 г. 11. С.Х. Карпенков. Концепции современного естество знания. М., Фонд «Мир», 2005. 12. А.Т. G ‘ ofurov , S . S . Fayzullayev , J . Saidov . «Genetika osmonidagi zulmatli tunlar». Ta’lim muommolari, 2005, 80-84-b. 13. A . Lima - de Farua — «Эволция без отбора — Автоэволюция формы и функции». Инглиз тилидан таржима. «Мир», 1991 г. 14. А.Т. Рофуров «Давринизм» Т.: «Ук,игувчи», 1992-

Mavzu: Odam evolyutsiyasi mohiyati . Reja: 1 . Kirish. 2 . Asosiy qism : a) Evolyutsiya nazariyasi . b) Inson evolyutsiyasi to’g’risida bilmlarning vujudga kelishi . c) Inson evolyutsiyasi bosqichlari . 3 . Xulosa. 4 . Glossariy. 5. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish Evolyutsion ta’limotning mazmuni. Inson qadim zam ondan beri organik olam ning ikki xossasiga ajablanib qaragan. Bu xossalardan biri uning nihoyatda xilmaxilligidir. Hozirgi vaqtda o ‘simliklaming 500000 dan, hayvonlarning 2500000 dan, zam burug‘larning 100000 dan ortiq turi mavjud. Agar shular qatoriga qadimgi geologik era va davrlarda yashab, so‘ngra qirilib ketgan 7 000 000 hayvon, 300 000 o‘simlik turini qo‘shsak, haqiqatan ham organik olam ning xilma-xilligiga hech qanday shubha qolmaydi. H ar bir organizm turi tuzilishi, hayot faoliyati, yashash m uhiti bilan bir-biridan keskin farq qiladi. Organik olam ning ikkinchi ajoyib xossasi organizm larning tuzilishi va hayot faoliyatiga ko‘ra tevarak-atrof muhitiga moslashganligidir. M asalan, shimoliy o'lkalarda yashaydigan hayvonlar oq rangda, cho‘l zonasidagi hayvonlar shu yer rangida ekanligi, baliq tuzilishiga ko‘ra suv muhitiga, qushlar esa havo m uhitiga moslashganligi bunga yaqqol misoldir. Organik olam qotib qolmaganligi, o‘zgarishi to ‘g‘risida bir qancha

nazariyalar vujudga kelib, bu nazariyalarga ko‘ra, organik olam ning evolyutsiyasi biror omilning ta ’siri natijasidir. Organik olam ning evolyutsiyasi organizmlarning takomillashishga intilishi (J.B. Lamark), alohidalanishi (Vegener), m utatsion o'zgaruvchanlik (D e Friz), muhitga nisbatan adekvat moslashuvchi o ‘zgaruvchanlik (T.D. Lisenko) asosida amalga oshadi, degan g'oyalar shular jum - lasidandir. Organik olam ning evolyutsiyasi faqat yagona omil ta ’siri natijasidan iborat, deb tushuntirish o ‘lik va tirik tabiatning o ‘ziga xos xossalarini chuqur anglamaslik, m ateriyaning mexanik, fizik-kimyoviy harakat formalari bilan biologik harakat formalari o'rtasidagi farqqa tushunib yet- maslik oqibatidir. Organik olamning rivojlanishi ba’zi olim lar tom onidan e ’tirof etilgan va uni bir tom onlam a tushunishga urinish bo‘lgan bo'lsa ham , lekin har bir hayvon va o'sim likning o ‘zi yashayotgan m uhit sharoitiga moslashganligi to ‘g‘risidagi masala XIX asrning yarmigacha nom n'lum bo‘lib qoldi. Angliyalik buyuk tabiatshunos olim Charlz Darvin 1859- yill o ’/.ining «Tabiiy tanlanish yo‘li bilan turlarning kelib chiqishi yoki yashash uchun moslashgan zotlarning saqlanib qolishi» degan m ashhur asarini nashr ettirdi. Bu asarda u hozir mavjud boMgan barcha o‘simliklar, hayvonlar, odam to'satdan paydo bo‘lmay, balki million yillar davom etgan tarixiy rivojlanish mahsuli ekanligini isbotlab berdi. Shu

bilan bir qatorda, organizmlarning xilma-xil moslanish sabablarini ilmiy nuqtayi nazardan yoritdi. Darvin organik olamning evolyutsiyasi to ‘g‘risidagi ta’limotni yaratishda tabiyotshunoslikning turli sohalari (sistcmatika. qiyosiy anatomiya, embriologiya, biogeografiya, pnlcontologiya va boshqa fanlar) da to ‘plangan m a’lunwtlarga, yangi zot va navlar chiqarish sohasidagi ko‘p nsrlik seleksiya yutuqlariga ham da o‘zi tabiatda olib borgan kuzatish, tajriba natijalariga, ilmiy xulosalarga tayandi. U juda ko‘p dalillarga asoslanib, organik olamning evolyutsiyasi o'zgaruvchanlik, irsiyat, yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish tufayli ro‘y berishini isbotlab berdi. Darvinning evolyutsion ta ’limotini o ‘sha davrning m ashhur biolog olimlari F. Myuller, E. Gekkel, K. Gegenbaur (Germ aniya), A. O. Kovalevskiy, 1.1. M echnikov, V.O. Kovalevskiy, K.A. Timiryazev, I.M . Sechenov, A. N. Seversov (Rossiya) va boshqalar himoya qildilar va uni biologiya fanining turli sohalariga tatbiq etib, m azm unini yangi dalillar bilan boyitdilar. Natijada XIX asrning ikkinchi yarmida biologiya fanining yangi sohasi evolyutsion ta’lim ot vujudga keldi. Evolyutsion ta’limot keyinchalik genetika, ekologiya, molekular biologiya, biokimyo va boshqa biologik fanlar yutug‘i zaminida mazmunan yanada boyidi va oqibatda XX asrning ikkinchi yarmida evolyutsiyaning sintetik nazariyasi yaratildi. 5 Evolyutsiya tabiatdagi turli narsa, hodisalarga

mansub. M asalan, astronom iyada sayyoralar va yulduzlar evolyutsiyasi, geologiyada yer evolyutsiyasi, biologiyada esa organik olam evolyutsiyasi to ‘g‘risida fikr yuritiladi. M a’lumki, yerda hayot azaldan bo'lm ay, bundan 3—4 milliard yil m uqaddam , jonsiz materiyadan vujudga kelgan. Biologik evolyutsiyaning sodir bo‘lish jarayoni va natijasi xilma-xildir. Biologik evolyutsiya natijasida populyatsiyalarning genetik tarkibi, moslanishlar, turlarning vujudga kelishi va nobud bo‘lishi, biogeotsenoz ham da biosferaning bir butun holda o ‘zgarishi ro‘y beradi. Binobarin, hozirgi paytda evolyutsiya fani turli darajadagi biologik sistemalarning evolyutsiyasi jarayonini o'rganadi. Evolyutsion ta ’limot organik olam ning tarixiy rivojlanishini va uni idora etishning um um iy qonuniyatlarini o ‘rgatuvchi fandir

O'xshashlar

PUL TIZIMI EVOLYUTSIYASI VA UNING TURLARI
O‘ZBEK ADABIYOTIDA HOTAM OBRAZINING GENEZISI VA BADIIY EVOLYUTSIYASI
Diqqatning mohiyati va vazifalari. Diqqat tushunchasi va mohiyati
BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA ZAMONAVIY DARSLIKLARNING MAZMUN MOHIYATI
MAKTABGACHA TA’LIMGA QO’YILADIGAN DAVLAT TALABLARINING MAZMUN MOHIYATI, ASOSIY SOHA VA YO’NALISHLARI