logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. OILADA OLIB BORTLADIGAN IJTIMOIY PEDAGOGIK FAOLIYaT MODULINI UKITIShDA INNOVATSION TALIM TEXNOLOGIYaLARIDAN FOYDALANISh

OILADA OLIB BORTLADIGAN IJTIMOIY PEDAGOGIK FAOLIYaT MODULINI UKITIShDA INNOVATSION TALIM TEXNOLOGIYaLARIDAN FOYDALANISh

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5657.3974609375 KB
Ko'chirib olish
«OILADA OLIB BORTLADIGAN IJTIMOIY PEDAGOGIK FAOLIYaT MODULINI UKITIShDA INNOVATSION TALIM TEXNOLOGIYaLARIDAN FOYDALANISh » mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY IShI 1 BITIRUV MALAKAVIY IShINING MUNDARIJASI Kirish .............................................................................................................. 1 BOB. XALQ PEDAGOGIKASIDA OILA TARBIYaSINING IFODALANIShINING NAZARIY MASALALARI. 1.1. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarining ustuvor yo‘nalishlari. 1.2. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasining ifodalanishiga oid innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalar. 2 BOB. XALQ PEDAGOGIKASI FANIDAN ELEKTRON O‘QUV MODULI IShLANMASI 2.1. O‘quv fani dasturining qisqacha tavsifi (Sillabus) 2.2. Ma’ruza matni 2.3. Fan yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. 2.4. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar. 2.5. Fan mavzulari yuzasidan taqdimotlar. 2.6. Xulosa va tavsiyalar Kirish. 2 Mavzuning dolzarbligi. Insoniyat paydo bo‘libdiki, farzandlar tarbiyasi jamiyatda muhim muammo sifatida qarab kelinadi. Chunki jamiyat mavjud ekan, insonga xos bo‘lgan barcha sifatlar, mafkuraviy qarashlar uning xarakteriga, ongiga, tafakkuriga singdirib boriladi. Jamiyatning o‘zgarishi, davr o‘tishi va zamon rivojlanishi bilan tarbiyaning maqsadi, mavzuga qo‘yiladigan talablar ham o‘zgarib boraveradi. Aynan shu farzandlar tarbiyasi, eng avvalo, oiladan boshlanadi, chunki oilada oilaviy an’analar, urf-odatlar, marosimlar insonning ma’naviy-axloqiy shakllanishini ta’minlaydigan asosiy zamin sifatida xizmat qiladi. Yurtboshimiz I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq oila masalasiga katta e’tibor berib, shunday deydi: “Yurtimizdagi har bir inson uchun Vatan tushunchasi avalo oiladan boshlanadi. Shu bois oila va mafkura tushunchalari chambarchas bog‘liqdir. Oilaning jamiyatdagi o‘rni, qadr-qimmatini anglab yetmasdan oilaga millat manfaati nuqtai nazaridan yondashmasdan turib, xalqchil mafkura yarata olmaymiz”. Bu fikrning tasdig‘ini biz 1998 yilni “Oila yili”, 1999 yilni “Ayollar yili”, 2000 yilni “Onalar va bolalar yili”, 2012 yilni “Mustahkam oila yili” deb e’lon qilinganligidan ham bilsak bo‘ladi. Barchamizga ma’lumki, BMT Bosh Assambleyasining 1993 yil 20 sentyabrdagi yalpi yig‘ilishida 1994 yildan boshlab 15 mayni “Xalqaro oila kuni” sifatida nishonlashga kelishildi. Maqsad insoniyat diqqat-e’tiborini inson o‘z orzu- umidlari, baxtu-saodati hamda tinchligin bog‘laydigan maskan – oilaning mustahkam bo‘lishiga qaratishdir. Barcha davrlarda ham davlat va jamiyat g‘amxo‘rligi oilalarning mustahkamligiga asos bo‘lgan. Zero, inson hayoti oiladan boshlanadi, hayotiy qarashlarimiz ham oila bahrida o‘sib chiqadi. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. Aynan shu qadriyatlarga har bir rivojlangan jamiyat suyanadi. Oila tufayli davlat mustahkamlanadi va rivojlanadi, xalqning esa farovonligi oshadi. 3 Yurtimizda oilalar manfaati, uning rivojlanishi uchun muhim hujjatlar qabul qilingan, vazifalar belgilangan. Jamiyat tayanchi bo‘lgan oilalarni asrash, ma’naviy hayotimizda oilalarning o‘rnini muhim ekanligini ko‘rsatib berish, oilalarni har tomonlama himoya qilish maqsadida muhim davlat dasturlari amalga oshirilmoqda. Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, “Oila qurish faqat ikki yoshning o‘rtasida bo‘ladigan kelishuv emas, balki bu jamiyat hayotiga aloqador masaladir.” Jamiyatda mustahkam oilalarning mavqeini oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan bir paytda xalq pedagogikasining oila ma’naviyatini yuksaltirishda o‘rni va ahamiyatini o‘rganish muhim masala bo‘lib hisoblanadi. Shu bois ham xalq pedagogikasi manbalaridan foydalanib, yoshlarga oila ma’naviyati va tarbiyasini tushuntirish, ularni oilaviy hayotga tayyorlashni dolzarb masala deb hisobladik Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Oilada farzand tarbiyasi, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash masalasi hamma vaqt dolzarb bo‘lib kelgan. Buyuk mutafakkiroarimizning oila, oilaviy tarbiya haqidagi ma’lumotlari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan va hanuzgacha oilada farzandlarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Shuningdek, ma’rifatparvar adiblar, faylasuf olimlarning oilada farzand tarbiyasi muammosi va komil inson haqidagi g‘oyalari hozirgi kunda ham ahamiyatlidir. Xalq pedagogikasi manbalari, ularda aks etgan ta’lim-tarbiya masalalari bilan qator olimlar shug‘ullanganlar. M.Murodov, Z.Mirtursunov, A.Bobo- jonov, S.Temurova, K.Xoshimovlar xalq pedagogikasini chuqur tadqiq qilganlar. O.Jo‘raeva, M.Inomova, A.Minavvarov, J.Qozoqboev, M.Quronov, O.Musurmonovalar oilada farzand tarbiyasining u yoki bu jihatlarini tadqiq qilganlar. N.Egamberdieva oilada farzandlarning turli sharoitlar- Karimov I.A. Buyuk maqsad yo‘lidan og‘ishmaylik. –T.: O‘zbekiston, 1993. da ijtimoiylashuv jarayonlari haqida to‘liq ma’lumot bergan bo‘lsa, M.Mutalipova xalq pedagogikasi manbalarini keng yoritib bergan. M.Xolmatova “Oilaviy 4 munosabatlar madaniyati va sog‘lom avlod tarbiyasi” qo‘llanmasida oila va ularning o‘ziga xosliklari haqida gapirib o‘tganlar. Tadqiqotning maqsadi. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarining ifodalanishini ochib berish. Tadqiqot ob’ekti: Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarining ifodalanishini ochib berish jarayoni. Tadqiqot predmeti: Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalari mazmuni. Tadqiqot vazifalari: 1. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarini pedagogik muammo sifatida tadqiq etish. 2. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarining ustuvor yo‘nalishlarini yoritish. 3. Xalq pedagogikasi fanidan (mavzuga oid) o‘quv modulini yaratish. Tadqiqotning ilmiy farazi: agar oila ma’naviyatini yuksaltirishda xalq pedagogikasi manbalaridan foydalanilsa: - yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash samaradorligi ortadi; - oilaviy hayotga oid xalq pedagogikasi manbalari haqida ma’lumotga ega bo‘ladi; - yoshlarda oilaviy tarbiya, oilaviy hayotga nisbatan mas’uliyat hissi kuchayadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: - xalq pedagogikasi manbalarida oila tarbiyasi masalalarining mazmuni yoritildi, tavsiyalar ishlab chiqildi; - mavzu yuzasidan amaliy va nazorat topshiriqlari, ishlanmalar, taqdimotlar, mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar taqdim etildi. - tadqiqot mazmunidan akademik litsey va kasb - xunar kolleji o‘qituvchilari, umumta’lim maktab o‘qituvchilari, magistrlar va talabalar foydalanishlari mumkin. 5 1 BOB. XALQ PEDAGOGIKASIDA OILA TARBIYaSINING IFODALANIShINING NAZARIY MASALALARI. 1.1. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarining ustuvor yo‘nalishlari. Mumtoz pedagogika tarixini ko‘zdan kechirsak, oila va uning muhim masalalari, uni pokiza saqlash, burch va vazifalari, uning jamiyat taraqqiyotidagi 6 o‘rni va salmoqli ishlari haqida qimmatli fikrlar aytilgan. Demak, o‘zbek oilasi tarixi va pedagogika tarixi, xalq pedagogikasi juda qadimiydir. “Xalqimiz qadim-qadimdan oilani muqaddas deb bilgan. Oila ahil va totuv bo‘lsa, jamiyatda tinchlik va hamjihatlikka erishiladi, davlatda osoyishtalik va barqarorlik hukm suradi. Oila farovonligi milliy farovonlik asosidir”, - deb ta’kidlaydi yurtboshimiz I.A.Karimov. Darhaqiqat, oila ma’naviyati asosida yoshlarni tarbiyalashda, birinchi navbatda Sharq mutafakkirlarining qimmatli ma’naviy meroslari muhim dasturil amal sifatida ahamiyatga ega bo‘ladi. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Axmad al-Farg‘oniy, Imom Ismoil al-Buxoriy, Axmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband, Amir Temur, Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek, Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur singari olamga mashhur allomalarining ijtimoiy, siyosiy va falsafiy qarashlari barcha zamonlar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O‘z o‘tmish madaniy merosini chuqur o‘rganmagan va e’zozlamagan, ajdod-avlodlari bosib o‘tgan tarixiy yo‘lni idrok etmagan, milliy mustaqillik yo‘lida jon fido qilgan buyuk ajdodlar faoliyatidan habardor bo‘lmagan inson o‘zligini, milliy g‘ururini hech qachon anglab yetolmaydi. O‘tmish madaniy merosini o‘rganish murakkab jarayon sanaladi. Madaniy meros namunalari va ularda ilgari surilgan ezgu g‘oyalarni yosh avlod ongiga singdirish uzluksiz, izchil, tizimli hamda maqsadga muvofiq amalga oshirilishi zarur. Bu o‘rinda ilgari surilayotgan pedagogik g‘oyaning tub mohiyati oila tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, mustahkamlash va yanada chuqurlashtirish bilan bog‘liqdir. Xalq pedagogikasida yo shlarni oila ma’naviyati asosida tarbiyalash deganda ota-ona, oiladagi katta kishilar, buvi va buvalar, aka-opalar va shu kabilar tomonidan bolalarning to‘g‘ri, milliy ahloq-odob normalari asosida tarbiyalanishini tushunish lozim. Zotan, bolalarning kelajakda qanday inson bo‘lib yetishishi ota-ona, aka-opa va boshqalarning o‘zaro muomala- munosabatlari, xulq-atvoriga, tartib-intizomiga bevosita bog‘liqdir. Xalqimiz: “Qush uyasida ko‘rganini qiladi” deb bejiz aytmagan. 7 Oila ma’naviyati asosida farzand tarbiyasi kabi katta mas’uliyat birinchi navbatda ota va ona zimmasiga tushadi. Shu o‘rinda bir narsani alohida uqtirish kerakki, bolalar tarbiyasida asosiy ta’sirchan kuch-qudrat, bu – Onadir. Darhaqiqat ota ko‘pchilik xalqlarda oilaning moddiy ehtiyojlarini qondirish va ta’minlash, qolaversa oilaning xo‘jalik ishlari bilan band bo‘ladi. Bu o‘zbek oilalari tarixidan ma’lum bo‘lgan haqiqat va ota-bobolarimizdan meros bo‘lib qolgan an’anadir. Shunga ko‘ra bola bilan ko‘proq ona birga bo‘ladi. Axir, xalqimiz: “Sut bilan kirgan – jon bilan chiqadi” deydi-ku! Oila ma’naviyati asosidagi tarbiya, ya’ni yuksak axloq-odob aqidalari bola joniga (ruhiga) ko‘proq ona suti (tarbiyasi) bilan kiradi. Oila ma’naviyati asosida qurilgan tarbiyada hikmat (falsafiy-pedagogik yo‘nalishlar) ko‘p. Yangi o‘tkazilgan niholning to‘g‘ri yoxud egri o‘sishi bog‘bon mehnati va mahoratiga bog‘liqdir. Egri o‘sayotgan niholning qaddini rostlab qo‘yilmasa u noto‘g‘ri rivojlanadi. Yangi tug‘ilgan go‘dak tarbiyasi bilan shu yosh nihol holati o‘rtasida qandaydir tabiiy o‘xshashlik mavjud. Bundan ko‘rinib turibdiki, mehnat tarbiyasi, ma’naviy-axloqiy tarbiya, axloq- odob normalari, Vatan tuyg‘usi va vatanparvarlik tarbiyasi, ma’naviy-estetik tarbiya, jismoniy tarbiya, kattalarga hurmat, kichiklarga shafqat, milliy g‘urur va iftixor tarbiyasi, ijtimoiy tarbiya va shu kabilar oiladan boshlanadi. Shu zikr qilingan pedagogik-falsafiy tushunchalar oila rahbarlarining dunyoqarashi bilan chambarchas bog‘liqdir. Deylik, dehqon dunyoqarashi uning halol mehnat qilib, dastlab oila to‘kinligi va so‘ngra xalq farovonligini ta’minlashda ko‘rinadi. Uning barcha faoliyati shu olijanob tuyg‘u bilan uyg‘unlashgan. Bu oilada bola mehnatsevarlik ruhida tarbiyalanadi. Hayot va turmushning hamma nuqta va qirralari mehnat bilan ravshanlashadi. Zotan, mehnatkash inson har sohada o‘z yo‘lini topa oladi. Xalq mehnatkash, yuksak axloq-odobli yigitchani ko‘rsa, “otangga rahmat”, xush qiliqli, go‘zal xulq-atvorli, shirinsuxan, muloyim, chevar, pazanda qizni ko‘rsa “onangga rahmat” deydi. Bu oila tarbiyasining shirin mevasi tufaylidir. 8 Yana bir narsani unutmaslik kerakki, bir oilaning ikkinchi oila bilan munosabati ham oila tarbiyasi bilan uyg‘unlashib boradi. Boshqacha aytganda, bir oila o‘g‘il uylantirib, kelin tushiradi. Ikkinchi oila esa qizini chiqarib, kuyovlik bo‘ladi. Bu quda-andalar oilasi deb aytiladi. Oilalar ichida yangi oilalar vujudga keladi. Avvalroq aytganimizdek, yosh nihollar (kelin va kuyov) taqdiri dastlab ularning o‘zlariga, qolaversa ota va ona, qayin ona va qayin ota muomala- munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bu o‘rinda yosh oilalarning mustahkamlanishi uchun ota va ona, qayin ota va qayin ona tadbirkor dehqon kabi tarbiya mahoratiga ega bo‘lishlari kerak. Zotan, ota va ona, qayin ota va qayin onalar farzandlarining oilasini, ya’ni yosh nihollar oilasini parvarish qilishni bilsalar va shunga harakat qilsalar ajralish degan xunuk hodisa umuman ro‘y bermaydi. Oila ichidagi oila ravnaq topadi, mustahkamlanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, umuman olganda, oila ma’naviyati va uning mohiyati, oilaning har tomonlama ravnaqi va jipsligini ta’minlash shart- sharoitlari, oila tarbiyasi – milliy iftixor, uning jamiyat negizi ekani, oila ichidagi oila kamolotini ta’minlash singari muammolarni tadqiq etish hamda ularni xalqqa sodda va tushunarli tarzda yetkazish shu kunning dolzarb vazifasidir. Xalqimiz oila ma’naviyatiga yuksak qadriyat sifatida alohida e’tibor bilan qaraydi. Oila doimiy mehru-muhabbat, izzatu-hurmat mujassam bo‘lgan, oila a’zolari bir –birlarini sevadigan, suyanadigan bir maskan sifatida e’zozlangan.Chunki aynan oilada mehr-shafqat, muhabbat, muruvvat va oqibat tushunchalari farzand ongiga murg‘akligidanoq singdiriladi, shu bois ham har bir inson uyiga, oilasiga talpinadi. Ma’naviy komillik, milliy tarbiyaning bosh va betakror o‘chog‘i ham bolani doimiy o‘rab turgan ijtimoiy muhitning bir bo‘lagi bo‘lgan oiladir. Bu haqda Abdurauf Fitrat “Rahbari najot” asarida shunday yozgan edi: “Suv qaysi rangdagi idishda bo‘lsa, o‘sha rangda tovlangani kabi bolalar ham qanday muhitda bo‘lsalar,o‘sha muhitning har qanday odat va axloqini qabul qiladilar. Axloqiy tarbiyaning eng buyuk sharti shundan iboratki, bolalar ko‘proq yaxshi va yomon ahvolni o‘z uylaridan, ko‘chadagi o‘rtoqlaridan, maktabdagi o‘quvchilardan qabul qiladilar”. 9 Ma’rifatchilardan biri Rizouddin ibn Faxriddinning “Insonlarning dinu- dunyolarini tuzatmoq matlub bo‘lsa, eng avval go‘zal xulqqa ega bo‘lmoq ila oilalarni tuzatingiz. Oilalar tuzalganidan so‘ng din ham, dunyo ham tuzaladi”,- degan gaplarida katta bir xaqiqat ifodalangan. Dono xalqimiz uzoq asrlar davomida yaratgan oila ma’naviyati bilan bog‘liq farzandlarni axloqiy tarbiyalash usul va vositalari, insoniy fazilatlar qoidalari xalq pedagogikasi manbalarida o‘z aksini topgan. O‘zbek xalq pedagogikasida bolalarda ijobiy fazilatlarni shakllantirish uchun birinchi navbatda oila a’zolari – ota-ona, aka-uka, opa-singil va oiladagi kattalarga bo‘lgan mehr- muhabbat hissini tarbiyalash zarurligiga amal qilingani ko‘rinadi. Oilada bolalarning kattalarga bo‘lgan mehribonligi tarbiya natijasidagina tarkib topadigan ma’naviy fazilat ekanligi ta’kidlanadi. Oilada bolalarni axloqiy tarbiyalashda xalq donishmandlarining odob va axloq haqidagi hikmatli so‘zlari hamda xalq og‘zaki ijodining turli janrlaridan o‘rinli foydalana bilish katta ahamiyatga egadir. Xalqimiz yaratgan maqol, matal, ertak, afsona, qo‘shiq, rivoyatlarda farzand tarbiyasiga oid qator maslahat, pand- nasihatlar mavjud. Oilada ota-onalar o‘z farzandlariga ma’naviy merosimiz bo‘lgan milliy urf- odatlar, an’analar, marosimlar, udumlarning o‘ziga xos xususiyatlari, ularning ijtimoiy, madaniy, tarbiyaviy ahamiyati va mohiyatini tushuntirib borishi ham barkamol shaxs tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Yana shuni ta’kidlash joizki, milliy ong, milliy ruh aynan oilada ona tili orqali shakllanadi, bunga esa eng avvalo ota-ona mas’uldir. Yuqoridagilarni muxtasar qilib aytganda, xalq pedagogikasining barcha manbalarida oila tarbiyasi, unda ota-ona, farzandlarning o‘rni, oilada tarbiya turlari, usullari va vositalari, oila ma’naviyatiga xalqona qarashlar juda keng va atroflicha yoritilgan bo‘lib, hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Demak, biz bu bebaho qadriyatimiz – xalq pedagogikasi manbalaridan farzandlarimiz tarbiyasida foydalanishimiz zarurdir. 10 Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, “Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon- e’tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir”. 2 1 Jabborov I. O‘zbeklar.140-bet. 2 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008, 56-bet. Yoshlarni sog‘lom oila qurishga tayyorlashda zararli odatlardan saqlanishiga o‘rgatish ham katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Zero, ichkilikbozlik, kashandalik, giyohvandlik sog‘lom oilaning kushandasidir. Shu bilan birga ayrim oilalarda mavjud bo‘lgan psixologik muammolarni hal etish zarurati ham bor. Buning uchun yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda ularni aynan oilada sog‘lom psixologik muhit yaratish mazmuni, shakl va metodlari bilan tanishtirish lozim. Yoshlarning pedagogik-psixologik savodxonligini oshirish maqsadida ularni shaxslararo munosabatlar, oila pedagogikasi, xalq pedagogikasiga doir bilimlar bilan qurollantirsh zarur. Shu tariqa yoshlarning oilaviy hayot haqidagi tasavvurlari o‘rganilib, ularga o‘rnida muhim yo‘nalishlar berib borish zarur. Bunda xalq pedagogikasi yoshlarni oilaiy hayotga tayyorlashning muhim poydevori hisoblanadi. Xalq pedagogikasi manbalaridan biri bo‘lgan xalq og‘zaki ijodining har bir janri, har bir asari ota-bobolarning ulkan hayotiy tajribasi samarasidir. Ularning negizida tarbiya mujassam bo‘lib, bu bitmas-tuganmas xazinadan oilada farzand tarbiyasi, uni oilaviy hayotga tayyorlash uchun foydalanishda o‘ziga xos tarbiya shakllari, metod va usullarini o‘rinli qo‘llash taqozo etiladi. Jumladan, bolalar o‘yinlari, bolalarning kattalar bilan to‘y-marosimlarda, aza va ma’rakalarda qatnashishi, 11 bolalik paytida xalq sayllarida ishtirok etishi, uloq, ko‘pkarilarni tomosha qilishi, bazmlar, tug‘ilgan kunlarning oila davrasida nishonlanishi, bolalarning kattalar bilan oilaviy safarlarga chiqishi, ommaviy bayramlarda qatnashishi, har xil ko‘rik- tanlovlarda ishtirok etishi, ota-onalarning farzandlarini bolalar bog‘chalari va maktablardagi tadbirlarga tayyorlashi va ularda qatnashishi kabilarni sanab o‘tish mumkin. Mazkur tarbiya shakllarining har biri u yoki bu darajada xalq og‘zaki ijodi bilan uzviy bog‘lanib ketadi. Oilalarda azal-azaldan boshqa turkiy xalqlarda bo‘lgani kabi to‘y va boshqa marosimlar farzandlar bilan bog‘lanadi: “ Beshik to‘y” va boshqa shu kabi kichik to‘ylar, “Nikoh to‘yi”, “Hovli to‘yi” va boshqalar. Tabiiyki, ularning har biri bolalarning aralashuvi bilan o‘tadi. Marosimlar bilan bog‘liq xalq og‘zaki ijodi namunalari yoki bolalarning o‘yinlari bilan uzviy bog‘lanadigan qo‘shiqlar, topishmoqlar, tez aytishlar, tug‘ilgan kunlar va bazmlarda aytiladigan laparlar, olqishlar, xalq sayllarida va ommaviy bayramlarda aytiladigan ashulalar, teatr tomoshalari, askiyabozlik, diniy bayramlarimiz bo‘lmish xayitlarda pishiriladigan taomlarning tayyorlanishi, bularning barchasida milliy urf-odatlarimizning aks etishi yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashning eng samarali yo‘llari desak bo‘ladi.. Turli ta’lim muassasalarida o‘tkaziladigan tadbirlarning tarbiyaviy ta’siri beqiyosdir. Bola hayotining ko‘p qismi oilada o‘tadi. Oiladagi mavjud an’analar, urf-odatlar, rasm-rasum va marosimlar farzandlar kamolotida, ularni oilaviy hayotga tayyorlashda qudratli qurol vazifasini o‘tashi uchun ularning bu xildagi tadbirlarda faol ishtirokini ta’minlash zarur. Zero, oila tarbiyasi ijtimoiy tarbiya bilan uzviy aloqada bo‘lsagina, kutilgan natijalarga erishish mumkin. Albatta tarbiya shakllarining barchasi to‘g‘ri va o‘rinli tatbiq qilinadigan tarbiya metodlari va usullari uyg‘unligida tashkil etilsagina ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. Odatda, xalq pedagogikasi manbalarida oilada bolalarni ma’naviy – axloqiy shakllantirish, ularni oilaviy hayotga tayyorlashga doir tarbiyaviy metodlar: tushuntirish (o‘rgatish, odatlantirish, mashq qildirish), namuna ko‘rsatish (maslahat berish, uzr so‘rash, yaxshiliklar haqida so‘zlash, o‘rnak bo‘lish), nasihat berish (undash, ko‘ndirish, iltimos qilish, tilak-istak 12 bildirish, ma’qullash, rahmat aytish, duo qilish, oq yo‘l tilash), jazolash metodining ayrim ko‘rinishlari va boshqalar qo‘llaniladi. Mazkur usullar ota-bobolarimiz tomonidan turmush tajribasida qay yo‘sinda foydalanilganligi, ularning samaradorligi, ijobiy yoki salbiy xususiyatlar kasb etishi haqida xalq og‘zaki ijodi asarlari mazmuninig o‘zi ham dalolat beradi. Jumladan, tarix asrlar guvohi bo‘lganidek, xalq milliy ruhining ifodasi hisoblanmish maqollar ota- bobolarimizning muqaddas so‘zi sifatida avloddan-avlodga o‘tib kelgan xalq og‘zaki ijodi durdonalaridair. Asardagi qahramonlarning xatti-harakati farzandlar uchun ibrat, o‘rnak maktabini o‘taydi. Xalq og‘zaki ijodi janrlari qahramonlari timsolida bolalarda ish va so‘z birligi, lafz va nafs halolligi, sog‘lom e’tiqodni qaror toptirish mumkin. Oila mustahkamligini ta’minlashda ayolning o‘rni katta ahamiyatga ega ekanligini yana bir jihati bu ularning oiladagi “psixoterapevtik” rolidir. Chunki oiladagi psixologik iqlimning xarakteri shu oiladagi ayollar (kelin, qaynona)ning o‘zaro munosabatlari xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Agar oilaning shu ikki a’zosi ahil-inoq bo‘lsa, bu oilaning boshqa a’zolari munosabatiga ham ta’sir qiladi. Ma’lumki, oilada, ayniqsa o‘zbek oilasida uy ishlari aksariyat hollarda ayollar zimmasida bo‘ladi, ularni kelin-qaynona bajaradi. Uy ishlarini bajarishga yondashish, bajarish sifati, xarakteri kabilardagi tafovutlar ham oiladagi ayollar o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bu o‘rinda oilaning katta yoshli ayollari mazkur oilada qabul qilingan urf-odatlar, munosabatlar tizimi, tartibni yosh avlodga uzatuvchi, o‘rgatuvchi ko‘prik vazifasini bajarishlari lozim bo‘ladi va ular bu ko‘priklik vazifasini sabr-toqat, chidam, oqilalik bilan o‘tashlari lozim. Aks holda bu oilani nizo-janjal, kelishmovchilik, inqirozlardan na er, na qaynota, va na jamiyatda ro‘y berayotgan ijobiy o‘zgarishlar himoya qila olmaydi. Agar ayollarimiz yaxshi, oqila bo‘lsalar nafaqat u yoki bu oila, balki butun insoniyat baxtli bo‘ladi. Yurtboshimiz “Xudoning marhamati bilan oilani oila qiladigan zot – ayoldir” degan so‘zni aytganlar. Ayolning oilani oila qilish uchun sharoit yaratish bu uy 13 egasi hamda uy bekasi bo‘lgan ikki juftlikning ittifoqida, dalat va jamoatchilikning e’tiborida amalga oshiriladi. Yoshlarni oilaviy hayotga tayyyorlash hamda oilaviy ajrimlarning oldini olish borasidagi ishlarda javobgarlik ko‘rsatish nafaqat davlat va jamiyat, balki keng jamoatchilik, ta’lim-tarbiya tizimida pedagoglarning vazifasi hamdir. Sharq mutafakkirlarining ta’lim –tarbiya, oila va oilaviy tarbiya haqidagi qarashlari islom mafkurasi va uning qobig‘ida shakllangan. Sharq mutafakkirlari ijodida aks etgan umuminsoniy hoyalar islomiy ma’naviyat bilan hamohangdir. Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida oila va oilada farzand tarbiyasi masalalariga katta e’tibor berganlar. Muhammad in Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad Qoshg‘ariy, Yusuf Xos Xojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Xusayn Voiz Koshifiy kabi mutafakkirlarning qator asarlarida bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalari o‘rtaga qo‘yilgan va ularni hal etish yo‘llari ko‘rsatib berilgan. Oilada bola tarbiyasi masalasi Muhammad in Muso al-Xorazmiy qarashlarida ham mavjuddir. Uning aytishicha, “Ota-onalar ikki xil: tug‘ilish otasi va ta’lim berish otasi: birinchisi jismoniy hayot sababli, ikkinchisi ruhiy hayot sababli. Shunga ko‘ra ularni uzviy birlikda olib qarash tarbiya ishida muhim ahamiyatga molikdir. Uning quyidagi so‘zlari anchayin ibratlidir: “Zamondan yaxshiroq ta’lim beruvchi muallimni, insondan yaxshiroq ta’lim oladigan o‘quvchini ko‘rmadim” uning bu so‘zlaridan bir tomondan ijtimoiy muhitni bola tarbiyasi uchunal qiluvchi ta’sirini anglasak, ikkinchi tomondan yaxshiroq ta’lim oladigan o‘quvchini ko‘rmadim”. Unig bu so‘zlaridan bir tomondan ijtimoiy muhitni bola tarbiyasi uchun hal qiluvchi ta’sirini anglasak, ikkinchi tomondan inson shaxsi ta’lim natijasida kamolotga erishib borishi mumkinligini sezamiz. Abu Rayhon Beruniy insonning axloqiy fazilatlarini, umuman axloqiy tushunchalarini insonning tabiati bilan bog‘laydi. Inson tabiati esa, avvalo, oilada shakllanishi haqidagi fikrlari bevosita oilada farzand tarbiyasiga taalluqlidir. 1.2. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasining ifodalanishiga oid innovatsiyalar. 14 Oilada balalarni axloqiy tarbiyalash usullarni xalq pedagogikasi manbalarida o‘rganishimiz lozimligini yuqorida qayd etdik. Jumladan, tushuntirish, namuna ko‘rsatish, iltimos qilish, odatlantirish, istak-tilak bildirish, undash, ma’qullash, rahmat aytish, duo qilish, olqish aytish, nasihat qilish kabi tarbiya metodlari ham shular jumlasidandir. Bularning ichida eng kuchli tarbiya vositasi sifatida o‘git- nasihat, ibrat ko‘rsatish, maqtash va ma’qullash, mukofotlash kabilardan foydalanish samarali natijalar berishi tajribadan ma’lum. Xalq pedagogikasi manbalari asosida oila ma’naviyatini yuksaltirishga oid qator metod, innovatsion texnologiyalardan foydalanish mumkin. Bunda xalq pedagogikasi manbalari asosida yoshlarni oila tarbiyasiga oid ma’lumotlar bilan tanishtirish, mavzuga oid mustaqil ishlarni tashkil etish kabi vazifalarning hal qilinishi nazarda tutilgan. Oilada har bir bolaning xatti-harakatiga nisbatan rag‘batlantirish yoki qattiqqo‘llik bilan munosabatda bo‘lish, tanbeh, jazodan qo‘rqmaydigan, yolg‘on so‘zlovchi, ona-onaning har ikkalasini ham hurmat qilmaydigan, obro‘siz qilib qo‘yadi: Oilada bola tarbiyasida oilaning har bir a’zosi, ya’ni, bobo, buvi, ota-ona, opa, aka, amma, hola, tog‘a, qo‘yingki, qo‘ni-qo‘shni, mahalla, maktab, jamoatchilik birdek mas’uldir. Xalqimizda “Bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona”, “Bir tog‘a yetti ota o‘rnida”, “Mahallang – otang-onang” kabi maqollar bejiz aytilmagan shuning uchun bola tarbiyasida barchaning talabi, munosabati bir xil bo‘lmog‘i zarur. Tarbiyachilar o‘rtasidagi tarbiya usullarining, talab va fikrlarning har xilligi bolani tarbiyasizlikka olib keladi. Oilada farzand tarbiyasida sinalgan tarbiya metodlaridan biri – namunadir. Bobo, buvi, ota-ona, atrofidagi katta yoshdagi kishilarning xatti- harakatlari, yurish-turishlari, muomalasi, o‘zlarini tutishlari, jamiyatga, tabiatga munosabatlari namuna sifatida juda katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Bolaga aqliy, ahloqiy, estetik, diniy, mehnat tarbiyasi asoslari ota-ona namunasi asosida sindirib boriladi. Ota-ona farzand oldida o‘z aql-zakovati, muomalasi, kiyinishi shirin so‘zligi, qatiyatligi, yolg‘on gapirmasligi, mehnat sevarligi, oila yuritishda adolatparvarligi, ilmparvarligi bilan namuna bo‘lmog‘i zarur. 15 Bola xarakteriga ota-onaning o‘zaro janjallari, oilaga, jamiyatga, atrof- muhitga salbiy munosabati, yolg‘on so‘zlashi, qat’iyatsizligi, kiyinishda, ro‘zg‘or yuritishdagi pala-partishligi, mehnatni sevmasligi tezda o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatadi. Ota-onaning bir-biriga nisbatan yuksak axloqiy munosabatini ko‘rgan, bilgan bola kelgusida oila qurganda ham o‘z turmush o‘rtog‘i bilan shunday yashashga tayyor bo‘lib boradi. Hayot ilmida ona qiz bola uchun, ota esa o‘g‘il bola uchun ustoz, murabbiydir. “Onasini ko‘rib qizini ol, raxini ko‘rib bo‘zini ol”, deb bejiz aytilmaydi. Ota-onaning, avlod-ajdodlarining nojo‘ya xatti-harakatlaridan, nopok ishlaridan farzand ham aziyat chekadi, shunday odamlarning farzandi bo‘lganidan ruhan afsuslanadi. Ba’zi ota-onalar farzandining kelajagini faqatgina moddiy ta’minlashdan iborat deb biladi. Shuning uchun ham turli yo‘llar bilan uzoq avlod-ajdotlariga yetadigan mol-dunyo to‘plashga harakat qiladi, ochko‘zlik kasaliga mubtalo bo‘ladi. Inson jismi-jonidagi kasalliklarni davolash mumkin, lekin bu kasallikni davolash juda murakkab. U insonni insoniylikdan mahrum etadi, turli jinoyatlarga, noahloqiy xatti-harakatlar sodir etishga yetaklaydi, el-yurt ichida obro‘sizlantiradi. Bunday boylik farzandga baxt emas, baxtsizlik keltiradi. Ota-onadan behisob molu dunyo emas, ilmu ma’rifatga intilish, insofu diyonatga sadoqat, mehr-shafqat, hayotga muhabbat, xalq, millat, Vatan uchun jon fidolik sifatlari meros bo‘lib qolmog‘i zarur. Bola uchun o‘z millati, madaniyati, san’ati, dini, axloqiy-ma’naviy qadriyatlari, oila an’analari, urf-odatlarini chuqur bilish va ulardan ma’naviy ozuqa olish, g‘ururlanish tarbiyaviy xarakter kasb etadi. O‘tmish allomalar, avlod-ajdodlardan fahrlanish, ular merosini mukammal o‘rganish, olg‘a surilgan hayotiy g‘oyalardan jamiyatimiz gullab-yashnashi yo‘lida foydalanish, davlat ramzlari (Konstitutsiya, madhiya, gerb, bayroq, milliy valyuta)ning mohiyatini anglash aynan oilada amalga oshirila boshlanadi. Bu o‘rinda ota-onaning bilim saviyasi, mafkuraviy yetuklik darajasi, dunyoqarashi, jamiyatda tutgan o‘rni muhim rol o‘ynaydi. 16 Oilada farzandni tejamkorlikka, tadbirkorlikka, tashabbuskorlikka o‘rgatish, dunyoviy ilmlar va hayot ilmidan voqif etish, kasb-hunar sirlarini qunt bilan egallashlari uchun shart-sharoit yaratib berish, ularning hayot so‘qmoqlarida adashib qolmasligi va ravon yo‘ldan borishida yordam boradi. Shunday qilib, oila tarbiya maskani bo‘lib, shaxsning kelajagi shu maskanda tarbiyaning qanday amalga oshirilishiga, tarbiyachi hisoblanmish ota-onaning o‘z burch va vazifalariga qanday munosabatda bo‘lishiga bog‘liqdir. Oiladagi har bir kishining o‘z burch va vazifalariga mas’uliyat bilan yondashishi oila mustahkamligi, jamiyat farovonligiga erishishning omilidir. Xullas, barkamol insonni, ya’ni avvalo oila uchun, qolaversa o‘zi yashab turgan jamiyat, xalq uchun fidoyi shaxsni tarbiyalash oiladan boshlanadi. Shuning uchun maktab o‘qituvchi-tarbiyachilari, mahalla, jamoa, davlat xo‘jaligi hamda tuman rahbarlari oila ravnaqiga va ayni chog‘da oila tarbiyasiga diqqat-e’tiborni qaratishlari zarur. Zotan, har bir kishi oila va jamiyat dialektik birlik ekanini hech qachon unutmasligi va ularning doimiy jipsligi uchun qayg‘urishi, g‘amxo‘rlik qilishi lozim. Bu tushunchani barcha ziyolilar yoshlar ongi va tafakkuriga singdirishlari muhim vazifadir. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasining ifodalanishiga oidquyidagi metod va texnologiyalardan foydalanish mumkin: 1. Pedagogik adabiyotlar, lug‘atlar, ma’lumotnomalarni o‘qib-o‘rganish orqali «oila ma’naviyati», «xalq pedagogikasi», «oila pedagogikasi» tushunchalarining mohiyatini ochib berish. 2. Pedagogik fanlar ro‘yxatini tuzish va har biridan oila tarbiyasiga oid fikrlarni qiyosiy tahlil qilish. 3. «Oila tarbiyasi xalq pedagogikasi manbalarida» mavzusida o‘ң minutlik esse yozish. 4. “Oila pedagogikasi” va “Xalq pedagogikasi” fanlarning mazmunini yorituvchi me’yoriy hujjatlarni o‘rganish va tahlil etish. 17 5. “Xalq pedagogkasi” fanini o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashga uchun oila tarbiyasiga oid vaziyatlar yaratish va vaziyatlarga shaxsiy baho berish. 2 BOB. XALQ PEDAGOGIKASI FANIDAN ELEKTRON O‘QUV MODULI IShLANMASI 2.1. O‘quv fani dasturining qisqacha tavsifi (Sillabus) OTMning nomi va joylashgan manzili: Sharof Rashidov nomidagi Samarkand davlat universiteti Universitet xiyoboni-15 uy Kafedra: Pedagogika – psixologiya Pedagogika fakulteti Ta’lim sohasi va yo‘nalishi: Pedagogika - psixologiya 5110900 – Pedagogika va psixologiya Fanni (kursni) olib boradigan o‘qituvchi o‘g‘risida ma’lumot: Yunusova Shaxloxon Bobomurod kizi e – mail yunusovashahlo @mail.ru 18 Dars vaqti va joyi : 1 -bino 5 - 17 auditoriya Kursning davomiyligi: 02.0 2 .201 5 -20.0 6 .201 5 Individual grafik asosida ishlash vaqti: Seshanba, chorshanba va juma kunlari 14.00 dan 18.00 gacha Fanga ajratilgan soatlar Auditoriya soatlari Musta q il ta’lim: 60 Ma’ruza: 36 Seminar 40 Laboratoriya: - F a nning boshq a f a nl a r bil a n bog‘liqligi (prerekvizitl a ri): X a lq ped a gogik a si kursi f a ls a f a , sotsiologiya, umumiy pedagogika, oila pedagogikasi, ijtimoiy pedagogika va pedagogik texnologiyalar fanlari bilan mantiqan bog‘langan. 19 Fanning mazmuni Fanning dolzarbligi va qisqacha mazmuni : Bo‘lajak o‘qituvchilarni nazariy pedagogik bilimlar bilan qurollantirishda “Xalq pedagogikasi” fani alohida ahamiyatga yega. Mazkur dastur O‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va Davlat ta’lim standartlari asosida tuzilgan. “Xalq pedagogikasi fani bo‘lajak o‘qituvchilarda tarbiyaviy imkoniyatlarga boy milliy urf –odatlarimiz, an’analarimiz, xalq og‘zaki ijodi va milliy merosimizdan kelajakdagi ish faoliyatlarida amaliy ahamiyat kasb yetuvchi pedagogik bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Shu orqali ta’lim-tarbiya jarayonini yaxshilash, ta’lim mazmunini rivojlantirish, uni jahon talablari darajasiga olib chiqish va yuqori malakali kadrlar tayyorlash masalalari yoritiladi. Mazkur fan barkamol shaxs tarbiyasida xalq pedagogikasining o‘rni, uning manbalari, maqsad va vazifalari, predmeti, shaxs rivojlanishiga ta’sir yetuvchi omillari, xalq pedagogikasida tarbiya turlari, mazmuni, mohiyati, xalq pedagogikasining didaktik va tarbiyaviy imkoniyatlarini o‘quv- tarbiyaviy jarayonga tadbiq yetish yo‘llarini o‘z ichiga qamrab oladi. Fanni o‘qitishdan maqsad - bo‘lajak o‘qituvchilarni tarbiyaviy imkoniyatlarga boy milliy urf-odatlarimiz, an’analarimiz, xalq og‘zaki ijodi namunalari bilan tanishtirish va mutafakkirlarimizning ijodiy va milliy merosidan bahramand yetish bilan birga ularning kelajakdagi ish faoliyatlarida amaliy ahamiyat kasb yetuvchi pedagogik bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Fanning vazifasi – xalq pedagogikasining ta’lim- tarbiyaga oid tajribasi asosida ilmiy-nazariy, ilmiy-uslubiy, ilmiy-amaliy tasavvur va tushunchalar hamda ko‘nikma va malakalar hosil qilish, ularga fanning umumiy nazariy asoslari, tadqiqot metodlari, taraqqiyot bosqichlari va bir qator ilmiy- amaliy vazifalari kabi ma’lumotlarni berishdan iborat. «Xalq pedagogikasi» fanining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. «Xalq pedagogikasi» fani o‘zining taraqqiyot bosqichlaridagi turli xil qarashlari bilan birgalikda barcha ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy fanlar bilan aloqador, xususan, bu fanning ilmiy-nazariy asoslari falsafa, odobnoma, pedagogika, pedagogika tarixi, yetnopedagogika, ijtimoiy pedagogika, umumiy psixologiya kabi fanlar bilan bevosita bog‘liq. 20 Talabalar uchun talablar - o‘q ituvchiga va guru h doshlarga nisbatan h urmat bilan munosabatda b o‘ lish; - universitet ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish; - uyali telefonni dars davomida o‘chirish; - berilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarish; - ko‘chirmachilik (plagiat) qat’iyan man yetiladi; - darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan holatda qoldirilgan darslar qayta o‘zlashtirilishi shart; - darslarga oldindan tayyorlanib kelish va faol ishtirok yetish; - talaba o‘qituvchidan so‘ng, dars xonasiga – mashg‘ulotga kiritilmaydi; - talaba reyting ballidan norozi bo‘lsa ye’lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun mobaynida apellyatsiya komissiyasiga murojat qilishi mumkin E l e ktron pochta orqali munosabatlar tartibi Professor-o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa yelektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Ye lektron pochtani ochish va q ti soat 15.00 dan 20.00 gacha “Xalq pedagogikasi” o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:  «Xalq pedagogikasi» fani bo‘yicha nazariy bilimlarga yega bo‘lishi;  o‘zbek xalq pedagogikasi asoslarini o‘rganishi;  xalq tarbiya an’analaridan o‘quv-tarbiya jarayonida foydalanishi;  o‘zbek xalqining milliy madaniyati, san’atining o‘ziga xos jihatlarini va tarbiyaviy ahamiyatlarini bilishi kerak;  o‘zbek xalqining milliy tarbiya madaniyatini o‘rganishi ;  “xalq pedagogikasi”ning didaktik va tarbiyaviy imkoniyatlarini o‘quv- tarbiyaviy jarayonga tadbiq yetish yo‘llarini aniqlash ko‘nikmalariga yega bo‘lishi kerak;  pedagogik-psixologik adabiyotlar bilan ishlash, ta’limning axborot texnologiyalaridan foydalana olish, yerkin fikrlovchi barkamol shaxsni shakllantirishni amalga oshirish malakalariga yega bo‘lishi kerak. Fanning hajmi :Фан бўйича талабаларнинг билим, кўникма ва малакасига қўйиладиган талаблар : 21 № Mashg‘ulot turi Ajratilgan soat Semestr 1 Nazariy ( ma’ruza ) 36 4 2 Amaliy mashg‘ulot - - 3 Laboratoriya mashg‘ulot - - 4 Seminar 40 4 5 Kurs ishi - - 6 Mustaqil ta’lim 60 4 Jami: 136 Nazariy mashg‘ulotlar mavzulari va ularga ajratilgan soatlar: № Mashg‘ulotlar mavzu lari Ajratilgan soat 1 «Xalq pedagogikasi» fanining maqsadi, vazifalari, mazmuni. 2 2 Xalq pedagogikasi m a nb a l a ri. Xalq pedagogikasi ning didaktik va tarbiyaviy imkoniyatlari. 2 3 «Xalq pedagogikasi» va O‘rta osiyo buyuk mutafakkirlarining pedagogik g‘oyalari. 2 4 Xalq og‘zaki ijodi xalq pedagogikasining muhim manbai sifatida. 2 5 Dostonlarning x alq pedagogikasi dagi ahamiyati va o‘rni. 2 6 «Xalq pedagogikasi»da milliy urf-odatlar, an’analar, udumlar, bayram va maro-simlarning tarbiya vositasi sifatidagi o‘rni. 2 7 X alq milliy o‘yinlari va ularning tarbiyaviy ahamiyati. 2 8 Oila tarbiyasining xalq pedagogikasi manbalarida aks yetishi. 2 9 O‘zbek oilalarining o‘ziga xos xususiyatlari. 2 10 «Xalq pedagogikasi»da yoshlarni tarbiyalashning metod, usul va vositalari. 2 11 Diniy ta’limotlar xalq pedagogikasining muhim tarbiya vositasi. 2 12 Hadislarning maz-mun mohiyati va tarbiyaviy ahamiyati. 2 13 «Xalq pedagogika-si»da xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligi, milliy me’morchilik tarbiya manbai sifatida. 2 14 M illiy musiqa, qo‘shiqchilik, raqs va milliy teatrlar x alq pedagogikasida yestetik tarbiy omili sif a tid a . 2 15 O‘zbek xalqininng ahloqiy me’yorlari, yuksak insoniy fazilatlari, 2 22 muomala madaniyatining xalq pedagogikasi manbalarida aks yetishi. 16 X alq pedagogikasi manbalarida ustoz o‘qituvchi kasbining ulug‘lanishi 2 17 Xalq pedagogikasida tabiat va inson munosabatlari. 2 18 Xalq tabobati va sog‘lom turmush tarzining x alq pedagogikasida ifodalanishi 2 Jami 3 6 Seminar mashg‘ulotlar mavzulari va ularga ajratilgan soatlar: № Mavzular nomi Ajratilga n soat 1 Xalq pedagogikasi milliy tarbiyaning asosi sifatida: mazmun, maqsad, vazifa va manbalari. 2 2 Xalq og‘zaki ijodi janrlarining tarbiyaviy ahamiyati. 2 3 D ostonlar ning xalq pedagogikasi dagi o‘rni va ahamiyati. . 2 4 Milliy urf-odatlar, an’analar, bayramlarning mazmun mohiyati va tarbiyaviy ahamiyati. . 2 5 X alq milliy o‘yinlari va t a np a rv a rlik v a jismoniy t a rbiya vosit a si sif a tid a . 2 6 Xalq pedagogikasida yoshlarni oilaga tayyorlash masalalari: metod, usul va vositalari 2 7 Oiladagi milliy qadriyatlarning x alq og‘zaki ijodi da aks yetishi. 2 8 Ta’lim-tarbiya jarayonida diniy ta’limotlarning o‘rni. 2 9 Hadislarda ilm o‘rganish masalalarining yoritilishi. 2 10 Xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligi, milliy me’morchilik va qo‘shiq- chilikning vatanparvarlik, mehnatsevarlik, nafosat tarbiyasidagi ahamiyati. 2 11 Xal q amaliy san’ati muzeyiga tashrif . 2 12 O‘zbek xalq pedagogikasida axloqiy madaniyat, zohiriy va botiniy go‘zallik uyg‘unligi. 2 13 O‘zbek xalqi muomala madaniyatining xalq pedagogikasida aks yetishi. 2 14 Xalq pedagogikasida yuksak insoniy fazilatlar ning ulug‘lanishi. 2 15 Sog‘lom turmush tarzini ta’minlashga oid xalq tajriba maktabi. 2 16 Atrof – muhit va tabiatni asrashga oid azaliy qadriyatlar. 2 17 Xalq pedagogikasida vatan-parvarlik mehnatsevarlik va insonparvarlik g‘oyalari. 4 23 18 Hozirgi kunda xalq pedagogikasini o‘rganishga bo‘lgan shart – sharoitlar . 4 Jami: 40 Mustaqil ta’lim topshiriqlari bo‘yicha tavsiyalar : Mustaqil ta’lim mavzusi talabalar mustaqil o‘rganadigan amaliy va amaliy mashg‘ulotlardan iborat bo‘ladi. Mustaqil ta’lim talabalarni nazariy bilimlarini mustaxkamlashga mavzularni tushunish qobiliyat-larini maksimal darajada rivojlantirishga umumiy dunyoqarashlarini kengaytirishga yordam beradi. Mustaqil ta’limga fan bo‘yicha 60 soat ajratilgan bo‘lib, b unda mustaqil ishning bir necha turlaridan foydalaniladi: 1) adabiyotlar bilan ishlash; 2) ijodiy ish; 3) ba’zi mavzular bo‘yicha referatlar tayyorlash; 4) internet va axborot manbalaridan doimiy foydalanish. Tavsiya yetilayotgan mustaqil ta’limlarning mavzulari: № M ustaqil ta’lim mavzulari 1. Xalq pedagogikasida mehnat tarbiyasi. 2. Xalq hayotidagi hodisalarga yetnopedagogik yondashuv 3. Xalq pedagogikasida tarbiya uslubi 4. Xalq pedagogikasi manbalarining tarixiy ifodasi 5. Etnopedagogika urf-odatlarning yangicha sharoitlarini talqini sifatida 6. Xalq pedagogikasida jismoniy tarbiyaning ifodalanishi 7. Mustaqillik xalq pedagogikasining taraqqiyotida muhim omil sifatida 8. Xalq pedagogikasida oila va oilaviy tarbiyaning aks yetishi 9. Xalq pedagogikasida tarbiya vositalari. 10. Xalq pedagogikasida tarbiya metodlari. 11. Xalq tarbiyasi va avlodlar vorisligi. 12. Xalq pedagogikasida diniy tarbiyaning ifodalanishi. 13. Xalq pedagogikasida ota-ona va farzandlarning o‘zaro munosabatlari. 14. Xalq pedagogikasida vatanparvarlik, insonparvarlik g‘oyalari. 15. Xalq qo‘shiqlari va ularning tarbiyaviy ahamiyati. 16. Xalq pedagogikasining t a ’limiy-tarbiyaviy g‘oyalarini aks yettiruvchi diniy t a ’limotlar. 17. Hozirgi davrda xalq pedagogikasini o‘rganishga bo‘lgan shart-sharoitlar 18. Xalq amaliy san’ati va hunarmandchilikning ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati. 19. Marosimlar va ularning xalq hayotidagi o‘rni. 20. Xalq pedagogikasida xalq og‘zaki ijodining tarbiyaviy ahamiyati. 21. Xalq pedagogikasida ta 22. Xalq pedagogikasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan adabiy - badiiy janrlar. 24 23. Xalq pedagogikasida dostonlarning tarbiyaviy ahamiyati. 24. Maqollar – dono fikrlarning ixcham ifodasi. 25. O‘zbek xalqining an’anaviy bayramlari . Baholash mezonlari: Talabaning fan bo‘yicha o‘zlashtirish ko‘rsatkichini nazorat qilishda quyidagi mezonlarga asoslaniladi: A) 86 – 100 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: - xalq pedagogikasi fanining maqsadi, vazifalari, manbalari haqida to‘liq tasavvurga yega bo‘lish; - xalq pedagogikasida yoshlarni tarbiyalashning metod, usul va vositalari haqidagi bilimlar mohiyatini tushunish; - xalq og‘zaki ijodi xalq pedagogikasining muhim manbasi yekanligini bilish va xalq og‘zaki ijodi janrlari haqida ma’lumotga yega bo‘lish; - barkamol shaxs tarbiyasida xalq pedagogikasining o‘rni haqida mustaqil fikr yurita olish; - xalq pedagogikasida milliy urf-odatlar, an’analar, udumlar, bayram va marosimlarning tarbiyaviy ahamiyati haqida ijodiy fikrlay olish; - xalq pedagogikasida diniy ta’limotlar haqida tanqidiy fikr yurita olish; - xalq pedagogikasida o‘zbek xalqining axloqiy me’yorlari, turmush an’analarining ifodalanishi xaqida xulosa qabul qila olish; - xalq pedagogikasida xalq amaliy san’ati, xalq o‘yinlari, milliy me’morchilikning ahamiyati haqida to‘liq tushunchaga yega bo‘lish; - xalq pedagogikasining didaktik va tarbiyaviy imkoniyatlari haqida olgan bilimlarni amalda qo‘llay olish. - B) 71-85 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: - barkamol shaxs tarbiyasida xalq pedagogikasining o‘rni haqida mustaqil fikr yurita olish; - xalq og‘zaki ijodi xalq pedagogikasining muhim manbasi yekanligini bilish va xalq og‘zaki ijodi janrlari haqida ma’lumotga yega bo‘lish; - xalq pedagogikasida yoshlarni tarbiyalashning metod, usul va vositalari haqidagi bilimlar mohiyatini tushunish; - xalq pedagogikasi fanining maqsadi, vazifalari, manbalari haqida to‘liq tasavvurga yega bo‘lish; - xalq pedagogikasida milliy urf-odatlar, an’analar, udumlar, bayram va marosimlarning tarbiyaviy ahamiyati haqida ijodiy fikrlay olish; - xalq pedagogikasining didaktik va tarbiyaviy imkoniyatlari haqida olgan bilimlarni amalda qo‘llay olish. 25 V) 55-70 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: - xalq pedagogikasi fanining maqsadi, vazifalari, manbalari haqida to‘liq tasavvurga yega bo‘lish; - xalq pedagogikasida yoshlarni tarbiyalashning metod, usul va vositalari haqidagi bilimlar mohiyatini tushunish; - xalq og‘zaki ijodi xalq pedagogikasining muhim manbasi yekanligini bilish va xalq og‘zaki ijodi janrlari haqida ma’lumotga yega bo‘lish. G) quyidagi hollarda talabaning bilim darajasi 0-54 ball bilan baholanishi mumkin: - aniq tasavvurga yega bo‘lmaslik; - bilmaslik. Reyting jadvali : Maksimal ball – 100 b. Saralash ball – 55 b. JN (joriy nazorat) – maks. 50 b 86-100 ball – “5” baho Mustaqil ta’lim -10 b 71-85 ball – “4” baho ON (oraliq nazorat) – maks. 20 b 55 -70 ball – “3” baho. YaN (yakuniy nazorat) – maks. 30b 0-54 ball – “2” baxo. Har bir joriy nazorat uchun belgilangan ball taqsimlanadi: Maksimall –1,7 Yuqori - 1,5 –1,7 O‘rta - 1,3–1,4 P ast - 1,1–1,2 Nazorat turi Nazorat shakllari Har bir nazorat uchun belgilangan maksimal ball Nazorat soni Nazorat shakllari bo‘yicha belgilangan maksimal ball Joriy nazorat O g‘zaki va yozma 25 2 5 0 Jami : 50 2 50 Oraliq nazorat Ijodiy yozma ish (assisment) 20 1 20 J a mi: 20 1 20 Yakuniy nazorat 1.Yozma ish YaN shakli fakultet kengashi bilan kelishib rektor buyrug‘i bilan 30 1 30 26 tasdiqlanadi Jami : 100 5 100 27 O‘quv-uslubiy adabiyotlar va yelektron ta’lim resurslari ro‘yxati. Asosiy darslik va o‘quv qo‘llanmalar: № Muallif Adabiyot nomi Nashr yili Adabiyotning A RM dagi shifri Adabiyotning ARM dagi inventar raqami 1 Munavvaro v A. Oila pedagogikasi. T.: «O‘qituvchi», 1994. 74.90 M-87 U-5048 2 Xoshimov K., Ochil S. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi T.: “O‘qituvchi”, 1995. 74.03 (5 O‘z) O‘ 16 U-7135 3 Mutalipova M.J. Xalq pedagogikasi T.: Alisher Navoiy nomi- dagi O‘zbekis ton milliy kutubxonasi nashriyoti, 2011. 74.00 M-98 922722 Q o‘shimcha adabiyotlar: 1. Sattorov M. O‘zbek udumlari - T.: «Fan», 199 3 . 2. Xayrullaev M. Buyuk iste’dod sohiblari - T. : “Adolat”, 2002 3. O‘zbek xalq yertaklari, afsona va asotirlari - T.: 1991. 4. O‘zbek xalq maqol va matallari - T.: 1994. 5. Murodov M. va b. Yetnomadaniyat – T.: “Adolat”, 2003. Yelektron ta’lim resurslari: 1. www.tdpu.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.ziyonet.uz 4. www.edu.uz 5. tdpu-INTRANET.Ped 28 2.2. Ma’ruza matni. 2.2.1. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasining aks etishi. Reja: 1. Oila ma’naviyatiga xalqona qarash. 2. Oilada bolalarni axloqiy tarbiyalashda xalq pedagogikasining o‘rni. 3. Xalq pedagogikasi manbalarida oilada farzandlarni barkamol shaxs qilib tarbiyalash masalalri. Xalqimiz oila ma’naviyatiga yuksak qadriyat sifatida alohida e’tibor bilan qaraydi. Oila doimiy mehru-muhabbat, izzatu-hurmat mujassam bo‘lgan, oila a’zolari bir –birlarini sevadigan, suyanadigan bir maskan sifatida e’zozlangan.Chunki aynan oilada mehr-shafqat, muhabbat, muruvvat va oqibat tushunchalari farzand ongiga murg‘akligidanoq singdiriladi, shu bois ham har bir inson uyiga, oilasiga talpinadi. Ma’naviy komillik, milliy tarbiyaning bosh va betakror o‘chog‘i ham bolani doimiy o‘rab turgan ijtimoiy muhitning bir bo‘lagi bo‘lgan oiladir. Bu haqda Abdurauf Fitrat “Rahbari najot” asarida shunday yozgan edi: “Suv qaysi rangdagi idishda bo‘lsa, o‘sha rangda tovlangani kabi bolalar ham qanday muhitda bo‘lsalar, o‘sha muhitning har qanday odat va axloqini qabul qiladilar. Axloqiy tarbiyaning eng buyuk sharti shundan iboratki, bolalar ko‘proq yaxshi va yomon ahvolni o‘z uylaridan, ko‘chadagi o‘rtoqlaridan, maktabdagi o‘quvchilardan qabul qiladilar”. 1 Ma’rifatchilardan biri Rizouddin ibn Faxriddinning “Insonlarning dinu- dunyolarini tuzatmoq matlub bo‘lsa, eng avval go‘zal xulqqa ega bo‘lmoq ila oilalarni tuzatingiz. Oilalar tuzalganidan so‘ng din ham, dunyo ham tuzaladi” 2 ,- degan gaplarida katta bir xaqiqat ifodalangan. Davlatimiz rahbari oilaning muqaddasligi haqida quyidagi fikrni bildirganlar: “Har qaysi millatning o‘ziga xos ma’naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda, hech shubhasiz, oilaning o‘rni va ta’siri beqiyosdir. Chunki insonning eng sof va pokiza tuyg‘ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag‘rida 1 31 Ибн Фахруддин, Ризоуддин. Оила. – Т.: Меҳнат, 1991. 2 29 shakllanadi. Bolaning xarakteri, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma’naviy mezon va qarashlar – yaxshilik va ezgulik, olijanoblik va mehr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir. Shuning uchun ham aynan oila muhitida paydo bo‘ladigan ota-onaga hurmat, ularning oldidagi umrbod qarzdorlik burchini chuqur anglash har qaysi insonga xos bo‘lgan odamiylik fazilatlari va oilaviy munosabatlarning negizini, oilaning ma’naviy olamini tashkil etadi.” 3 Dono xalqimiz uzoq asrlar davomida yaratgan oila ma’naviyati bilan bog‘liq farzandlarni axloqiy tarbiyalash usul va vositalari, insoniy fazilatlar qoidalari xalq pedagogikasi manbalarida o‘z aksini topgan. O‘zbek xalq pedagogikasida bolalarda ijobiy fazilatlarni shakllantirish uchun birinchi navbatda oila a’zolari – ota-ona, aka-uka, opa-singil va oiladagi kattalarga bo‘lgan mehr- muhabbat hissini tarbiyalash zarurligiga amal qilingani ko‘rinadi. Oilada bolalarning kattalarga bo‘lgan mehribonligi tarbiya natijasidagina tarkib topadigan ma’naviy fazilat ekanligi ta’kidlanadi. Oilada bolalarni axloqiy tarbiyalashda xalq donishmandlarining odob va axloq haqidagi hikmatli so‘zlari hamda xalq og‘zaki ijodining turli janrlaridan o‘rinli foydalana bilish katta ahamiyatga egadir. Xalqimiz yaratgan maqol, matal, ertak, afsona, qo‘shiq, rivoyatlarda farzand tarbiyasiga oid qator maslahat, pand- nasihatlar mavjud. Jumladan, “Oqillik” rivoyatida oiladagi ahillik – rohat-farog‘atning garovi ekanligi ta’kidlanadi: Bir shaharda piru-badavlat, nihoyatda ittifoq bir oila yashar ekan. Oilaning butun tasarrufi tabarruk Bobo ixtiyorida bo‘lib, farzandlar, nevara-chevara, jami qirq jon bir hovlida yashab, bir qozondan ovqatlanishar, hammalari oila boshlig‘ini tavof etarkanlar. Ittifoqlik tufayli oila nihoyatda boyib ketibdi, kundan-kun davlati ziyoda bo‘laveribdi, xonadon ahli rohat-farog‘atda yashayveribdilar. Shaharda bir olijanob donishmand yashar ekan. Kunlardan bir kun oila sarkori – Boboni ana shu donishmand sinamoqchi bo‘libdi-yu, atayin uning o‘zi uyida 3 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент: Маънавият, 2008.-52-бет. 30 yo‘qligida kelib, hovli darvozasini qoqibdi. Boboning nevaralaridan biri darvozani ochib, mo‘ysafid qariyaga ko‘zi tushib, unga hurmat bilan salom beribdi, uni uyga taklif etibdi. - Bobongiz uydamilar?- debdi donishmand. - Yo‘q edilar. Ichkariga kirib tura qoling, balki hozir kelib qolarlar!- debdi nevara iltifot bilan. - Rahmat, bolam! Vaqtim ziqroq! Senga bir omonat gapim bor, shuni Bobong kelsalar, albatta aytgin va javobini olib qo‘ygin! Aytginki: “Ittifoqjon va Davlatjonning birlari ketadigan bo‘lib qolishibdi. Davlatjon qolib, Ittifoqjon ketsinmi yoki Ittifoqjon qolib, Davlatjon ketsinmi?”- deb so‘radilar, degin. U kishiga mana shu gapning javobini aytarkansiz, deysan, uqdingmi? Men yana kelaman,- debdi donishmand. Nabira o‘z bobosi kelishi bilan donishmand kishi tayinlab ketgan gapni unga aytibdi. Bobo bir lahza mushohada qilgach, nabirasiga debdi: o Agar o‘sha mo‘ysafid bobo yana men yo‘qligimda kelib qolsalar, “Davlatjon ketsalar bosh ustiga ekan, lekin Ittifoqjon aslo ketmasin ekanlar”, deb aytgin, deya tayinlabdi. Kunlardan bir kun o‘sha donishmand bobo yana kelib darvoza zulfini qoqibdi. Darvozaxonada yana o‘sha nevara paydo bo‘libdi. Donishmand undan omonat gapining javobini so‘rabdi. Nevara ko‘zlari yonib: “Bobom aytdilarki, Davlatjon ketsa ketaversinlaru, lekin Ittifoqjon aslo ketmasinlar ekan.” - debdi. Donishmand javobdan xursand bo‘lib, mamnuniyat bilan soqollarini silabdi. o Bobongga ayt! –debdi u viqor bilan.- Davlatjon ham, Ittifoqjon ham endi hech qaerga ketmaydigan bo‘libdilar, degin. Ittifoqjon hukmron bo‘lgan yerdan hech qachon, hech kim hatto qo‘liga kaltak olib haydasa ham Davlatjonni ketkaza olmaydi! Buni sen ham yodingda tut! Donishmand kishi oila sardorining oqilona javobidan ko‘ngli yayrab, unga tahsinlar o‘qib, qutli-barakali hovliga mehr bilan boqa-boqa, o‘z yo‘liga ravona bo‘libdi. Bu rivoyatdan “Qaerda ittifoqlik xukmron ekan, Bil davlat ziyoda, hayot ham ko‘rkam”, - degan xulosaga kelishimiz mumkin. 31 Oila, oilada farzandning o‘rni haqida ham qator xalq maqollarini aytib o‘tishimiz mumkin: “Oila tinch - yurt tinch”, “Oila qo‘sh ustunli ayvon”, “Bol - shirin, boldan bola shirin”, “Bola ko‘ngli - podsho”, “Bola o‘nga kirsa, otasi songa kirar”, “Davlatning boshi - farzand”, “Bola xondan ulug‘”, “Farzand baxti - ona taxti”, “Farzand - belning quvvati”, “Farzand kamoli - ota jamoli”, “Farzand boqqan ota, jonni qoqqan ona”, “Farzand - dilband, farzand - qanot”, “Farzanding - davlating, fazilati - ziynating” va h. Shuningdek, oilada ota va onaning o‘rni haqida ham qator maqollar mavjud: “Ota - aql, ona - idrok”, “Ota - bilak, ona - yurak”, “Ona - daraxt, bola - meva”, “Onangni quyosh bilsang, otangni oy bil”, “Ota bola uchun taxt yasar, baxt yasay olmas”, “Otangga qilganingni bolangdan ko‘rarsan”, “O‘g‘il-qiz yaxshi bo‘lsa, ota- ona xursand. O‘g‘il-qiz dono bo‘lsa, elu-yurt xursand”. Har bir o‘zbek oilasida qarindosh – urug‘chilik munosabatlariga katta e’tibor qaratiladi, yoshlarga qarindoshlar bilan quvonchli kunlarni baham ko‘rish, qayg‘uli kunlarda hamdard bo‘lish kabi munosabatlar bolaligidanoq singdiriladi. Buni quyidagi xalq maqollarida ko‘rishimiz mumkin: “Borsang – qarindosh, bormasang – begona”, “Do‘st safarda bilinar, og‘a-ini – kulfatda”, “Oziqli ot horimas, qarindoshli qarimas”, “Eb-ichganda yot yaxshi, qayg‘u kunda - qarindosh”, “Inisi borning irisi bor”, “Onangni kaftingda tutsang, singlingni boshingda tut”, “Ota – xazina, aka-uka – tayanch” va h. Ertaklarda ham ushbu masala keng yoritiladi. Masalan, “Aka – uka” ertagida hikoya qilinishicha, “Aka-uka dehqonchilik qilishadi. Kech kuzda hosil yig‘im-terimini teng ikkiga bo‘lishadi. Kechasi uka o‘yga toladi: “Akam menga qaraganda katta ro‘zg‘or, kel, o‘z ulushimdan bir ozini akamnikiga qo‘shib qo‘yay”. Shunday qilib, kechasi akasiga bildirmay, o‘z ulushidan anchasini akasinikiga qo‘shib qo‘yibdi, so‘ngra ko‘ngli tinchib, uyquga ketibdi. Bir vaqt akasining uyqusi qochib ketibdi. U o‘ylabdi: “Ukam kambag‘al, mendan boshqa yordamchisi yo‘q. Biz ko‘pchilik bo‘lsak ham, bor-yo‘qchilik unchalik bilinmaydi. Kel, ukam qiynalmasin – g‘allamdan bir ozini uning g‘allasiga qo‘shib qo‘yay”. 32 Aka o‘z ulushining anchasini ukasinikiga qo‘shib qo‘yibdi. Shundan keyingina ko‘ngli tinchib, uyquga ketibdi.” Bu ertakning mazmunidan aka-ukaning bir-biriga bo‘lgan cheksiz mehrini his qildik va xalq pedagogikasida oilada farzandlar, aka-ukalarning bir-biriga mehribonligi, g‘amxo‘rligi, bir-birini qadrlashi eng avvalo oila tarbiyasining natijasi ekanligini isbotlovchi yuqoridagi kabi misollar juda ko‘pligiga amin bo‘ldik. Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalq pedagogikasi manbalariga kiruvchi milliy musiqa, qo‘shiqlar, raqs, tasviriy san’at turlari ham muhim ahamiyatga ega. Bola yoshligidan alla qo‘shig‘ini tinglab, o‘z ota-onasi, Vatani, xalqiga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalanadi. Shuningdek, oilada farzandlarga yog‘och, ganch, mis o‘ymakorligi, zargarlik, zardo‘zlik, kashtado‘zlik, kulolchilik, milliy liboslarni tikish kabi xalq amaliy hunarmandchiligi turlarini o‘rgatish orqali ularda mehnatga muhabbat uyg‘ota olgan, va buning natijasi o‘laroq, oilada nafosat va mehnat tarbiyasi amalga oshirilgan. Taniqli etnograf olim I.Jabborovning ta’kidlashicha, “Qadimdan o‘zbek oilalarida yoshiga, jinsiga va tabiatiga qarab bola tarbiyasiga alohida e’tibor berilgan. Masalan, o‘g‘il bolalarga yoshligidan otalar urug‘ining davomchisi, merosxo‘ri, oila or-nomusi va iftixori, himoyachisi, qizlarga nisbatan ustun turadigan erkaklik fazilatlarini ongiga singdirib, qizlarga esa bo‘lajak ona va uy bekasi vazifasini ado etuvchi shaxs sifatida tarbiya berishgan. Asta-sekin voyaga yetishi bilan o‘g‘il bola ota ta’sirida, qiz bola ona ta’sirida muayyan tartiblarga o‘rgatila boshlangan. Odat bo‘yicha bolalar 6-7 yoshidan mehnatga o‘rgatilib, dastavval yengil ishlarni, 10-12 yoshidan boshlab og‘ir xo‘jalik ishlarini bajara boshlaganlar. Bola tarbiyasiga ota-ona, mahalla, jamoatchilik, alohida e’tibor bergan, ayniqsa, ularning odob-ikromli bo‘lishi ko‘pchilikning diqqat markazida turgan.” 4 4 Жабборов И. Ўзбеклар. – Т.: Шарқ , 2008,140-бет. 33 Demak, xalq pedagogikasida hunar yuksak baholangan, xalq og‘zaki ijodining barcha janrlaridagi qahramonlar faqat ma’lum bir kasb egasi bo‘lib qolmay, balki aqliy, jismoniy va ma’naviy kamolotga erishgan, o‘z davrining yetuk kishilari sifatida tasvirlanishi bunga yorqin dalildir. Oilada ota-onalar o‘z farzandlariga ma’naviy merosimiz bo‘lgan milliy urf- odatlar, an’analar, marosimlar, udumlarning o‘ziga xos xususiyatlari, ularning ijtimoiy, madaniy, tarbiyaviy ahamiyati va mohiyatini tushuntirib borishi ham barkamol shaxs tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Yana shuni ta’kidlash joizki, milliy ong, milliy ruh aynan oilada ona tili orqali shakllanadi, bunga esa eng avvalo ota-ona mas’uldir. Yuqoridagilarni muxtasar qilib aytganda, xalq pedagogikasining barcha manbalarida oila tarbiyasi, unda ota-ona, farzandlarning o‘rni, oilada tarbiya turlari, usullari va vositalari, oila ma’naviyatiga xalqona qarashlar juda keng va atroflicha yoritilgan bo‘lib, hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Demak, biz bu bebaho qadriyatimiz – xalq pedagogikasi manbalaridan farzandlarimiz tarbiyasida foydalanishimiz zarurdir. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, “Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon-e’tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir”. 5 Mavzu bo‘yicha nazorat savollari : 1. Oila ma’naviyati tushunchasini ta’riflang. 2. Barkamol avlod tarbiyasida oilaning o‘rni va ta’siri nimada? 3. “Oila – milliy tarbiyaning o‘chog‘i” deganda nimani tushunasiz? 4. Oilada farzand tarbiyasiga oid xalq og‘zaki ijodidan misollar keltiring. 2.2.2. X alq pedagogik asida farzand t arbiy alashning met od, usul v a v osit alari. Reja: 1. Xalq pedagogikasida insoniy fazilatlarning ulug‘lanishi. 2. Oilada farzand tarbiyasidagi metodlarning xalq pedagogikasida aks etishi. 5 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент: Маънавият, 2008.-56-бет. 34 Xalq pedagogikasi barkamol avlod tarbiyasi, uning kamolotiga oid barcha masalalarni o‘zida mujassam etgan. Shunga ko‘ra barkamol shaxs vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, ahillik, ilm va kasb-hunarga mehr-muhabbat, adolatlilik, ziyraklik, tashabbuskorlik, e’tiqod va sadoqatlilik, oqibatlilik, odoblilik kabi fazilatlarga ega bo‘lishi, shu bilan birga chuqur ilm egallashi, vaqtning qadriga yetishi, xalq udumlari va milliy urf-odatlarini yaxshi bilishi va qadrlashi, diniy ta’limotlarni to‘g‘ri tushunishi, muomala odobi va kiyinish madaniyatiga rioya qilishi lozimligi uqtirilgan. Bu fazilatlarning aksi bo‘lgan nodonlik, badxulqlilik, manmanlik, qo‘rqoqlik, yolg‘onchilik, odobsizlik, insofsizlik, sabrsizlik, baxillik, kibru- havo, hasadgo‘ylik, farosatsizlik kabi illatlardan xoli bo‘lishi talab etilgan. Ana shu ijobiy fazilatlarni yoshlar tarbiyasiga singdirish va illatlardan yiroq tutish yoki xoli qilish bo‘yicha xalq pedagogikasida qator tarbiya metodlari, usul va vositalari mavjud. O‘git-nasihat qilish, ibrat-o‘rnak ko‘rsatish, rag‘batlantirish va qoralash kabi metodlarni xalqimiz asrlar davomida qo‘llab kelgan bo‘lib, uning quyidagi ijobiy shakllari ma’lum: o tushuntirish; o o‘rgatish, mashq qildirish; o odatlantirish; o kun tartibini rejalashtirish; o yaxshi xislat va ishlarga undash; o iltimos qilish; 35 o istak bildirish; o maqtash; o rahmat aytish, minnatdorchilik bildirish; o ma’qullash; o olqish aytish; o duo qilish; o alqash; o tasalli berish; o mukofotlash, taqdirlash; o ishonch bildirish; o oqlash; o vasiyat qilish va h; Shuningdek, xalq pedagogikasida o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalashda quyidagi holatlar qoralanadi: - ta’qiqlash, ma’n etish; - buyurish; - ta’na, o‘pka-gina qilish; - talab qilish; - uyaltirish; - yolvorish va ko‘ndirish; - tanbeh berish; - majbur qilish; - nafrat bildirish; - masxara qilish; - duoyibad qilish; 36 - koyish va qarg‘ash; - ayblash va uyaltirish; - oq qilish; - ont-qasam ichirish; - aybiga iqror qildirish; - ishonchsizlik bildirish; - zarda qilish; - ko‘r-ko‘rona ishonish; - yomonlash va vaysash; - urishish; - qo‘rqitish; - gapirmasdan qo‘yish; - jismoniy jazo berish va h. Hayotning mazmunini to‘g‘ri tushuntirish, farzandlarga odob- axloqni o‘rgatish, ezgu ishlarga odatlantirishda xalq pedagogikasining yuqorida ta’kidlangan tarbiya metodlaridan foydalaniladi. O‘git va nasihat metodi xalq og‘zaki ijodining turli janrlarida o‘z aksini topgan. Masalan, xalq maqollari o‘git va nasihat shaklida beriladi: - Yaxshi bo‘lsang kelinchak, bo‘la ko‘rma erinchak. - Eling senga cho‘zsa qo‘l, unga doim sodiq bo‘l. - Ko‘kka boqma, ko‘pga boq. - Mehnat qilsang yasharsan, katta-katta osharsan. - Yo‘qni borday qil, borni bolday qil. - Yaxshilik qilsang, yashir, yaxshilik ko‘rsang, oshir. - Obro‘ topaman desang – kamtar bo‘l. 37 Ko‘rib turganimizdek, maqollardagi odob-axloq mazmuni o‘git- nasihat tarzida berilgan. Xalq dostonlarida ham tarbiyaning bu shaklini ko‘plab uchratamiz. Masalan, “Erali va Sherali” dostonida ustoz o‘z shogirdlariga quyidagicha nasihat qiladi: Yaxshilikdan ajratmasin dilingni, Ham yaxshilik ustun qilar qo‘lingni, Miskinlarga sarf ayla, ber pulingni, Men sening qurboning bo‘lay, Erali. Kuch-quvvating g‘oyiblardan tilagin, G‘ariblarning manglayini silagin, Sen ulardan oltin-duo tilagin, Duo oltin bo‘lar, bilgin Erali. Mulla Haydar berdi shu nasihatni, Sen ham bo‘lding mening bir farzandim, Qulog‘ingda tursin shu nasihatim, Ming yashagin, aslo o‘lma, Erali. Tarbiya metodlari ichida eng ko‘p qo‘llanadigan turi bu namuna, ibrat ko‘rsatish, ya’ni o‘rnak bo‘lishdir. Buni ikki xil yo‘nalishda amalga oshirish mumkin. Birinchisida, yaxshi fazilatlarga ega bo‘lgan insonlarning ibratli jihatlarini ko‘rsatish orqali undan o‘rnak olishga undalsa, ikkinchisida salbiy axloqli kishilarning nojo‘ya ishlarini ko‘rsatish bilan undan nafratlanishga o‘rgatiladi. Buyuk allomalar va mutafakkirlarning hayot yo‘li bizga doim ibrat maktabi bo‘lib qoladi. Chunonchi, oiladagi kattalar ham o‘z farzandlari uchun doimo o‘rnak ko‘zgusi bo‘lmoqliklari kerak. Chunki bola barcha yaxshi 38 fazilatlarni ham, yomon illatlarni ham eng avvalo oiladan o‘rganadi, zero xalqimiz “Qush uyasida ko‘rganini qiladi”, deb bejiz aytishmagan. Xalq pedagogikasidagi rag‘batlantirish metodiga maqtash, ma’qullash, alqash, mukofotlash kabi shakllarni kiritishimiz mumkin. Bolalarning yaxshi fazilat ila amalga oshirgan ibratli ishlari kattalar tomonidan ma’qullansa, maqtalsa, olqishlansa, rahmat aytilsa, alqansa va imkon doirasida taqdirlansa, ular yanada yaxshi xislatlarga ega bo‘lishga, yaxshi ishlarni bajarishga harakat qiladilar. Bunga o‘zbek xalq og‘zaki ijodidan ko‘plab misollar keltirishimiz mumkin. Asar qahramonlari xalqni zolimning zulmidan qutqarib xalqning olqishi va rahmatiga sazovor bo‘lganlagi, munosib taqdirlanganligi haqidagi ertak, rivoyat, afsona, asotir va dostonlar behisob. Maqtash, alqash paytida: - “Tarbiya bergan ota-onangga rahmat”; - “Ta’lim bergan ustozingga rahmat”; - “Ustozdan ibrat olgan aqllaringga rahmat”; - “Barakalla, o‘g‘lim, qizim”; - “Aqlu-hushing, idrokingga ofarin”; - “Oqilaligingga tahsinlar bo‘lsin” kabi jumlalar ishlatiladi. Asosan yoshi ulug‘lar, ota-onalar farzandlarining ijobiy ishlaridan minnatdor bo‘lishganda o‘zlarining chuqur ichki istak va niyatlarini alqash orqali amalga oshirganlar. Keyinchalik bu istak-niyatlarini Ollohdan so‘raydigan bo‘lganlar va shu tariqa alqash-duolar yuzaga kelgan, alqashdan oldin “ilohim” so‘zi ishlatila boshlangan. Quyida alqash-duolarga misollar keltiramiz: - (ilohim) umringdan baraka top; - qo‘ling dard ko‘rmasin (dard ko‘rma); - tani-joning sog‘ bo‘lsin; - tuproq olsang oltin bo‘lsin; - uying bug‘doyga to‘lsin; - topganing to‘yga buyursin; - fayz-barakangni bersin; - farzandlaringni huzur-halovatini ko‘r; 39 - baxtiyor bo‘l (baxtli bo‘l); - ilohim niyatingga yet; - ulug‘ martabalar nasib qilsin; - qasd qilganlar past bo‘lsin, yer bilan yakson bo‘lsin; - do‘stga zor, dushmanga xor qilma; - o‘ylagan niyatlaringga yet; - boshing toshdan bo‘lsin; - to‘y bo‘lsinu, g‘am bo‘lmasin; - yaxshi kunlarga yetkazsin; - ko‘p bersin, ko‘l bersin, keng fe’l, ketmas davlat bersin; - biring ikki, ikking tuman bo‘lsin; - yegan noning halol bo‘lsin; - yomonning yuzini teskari qilsin; - farishtalar omin desin va h. Xalq og‘zaki ijodining ko‘plab janrlarida xalq orzu qilgan, el-yurt va hukmdorlar topshirig‘ini o‘zining mardligi va matonati, donishmandligi bilan ado etgan obrazlarning mukofotlanganliklari haqida bayon qilinadi. Bu asarlardagi “...Barakalla, seni o‘stirgan ota-onanga rahmat”,- deb, ustidan tillo, javohirlar sochibdi; “Podsho uch kunu-uch tun to‘y-tomosha qilib, qizini bahodirga uzatibdi”; “...Uni jasorati va mardligi uchun shaharga hokim (yoki vazir) etib tayinlabdi”; “Tila tilagingni,- debdi va barcha tilaklarini bajo aylabdi,”- kabi jumlalarda o‘z aksini topgan. Farzandlarni yaxshi xulqi – odobi, yaxshi o‘qishi, umuman, yaxshi inson bo‘lib yetishi uchun alqash, maqtash, rahmat aytish, duo qilish, yaxshi tilak-istak, niyat bildirish, rag‘batlantirish va mukofotlash hozirgi kunda ham keng qo‘llanadi, chunonchi yoshlarni shunday chiroyli alqash-duolarga mos qilib tarbiyalash bugungi kunning dolzarb vazifasidir. Xalq pedagogikasida bola tarbiyasida qarg‘ish asosan xotin-qizlar tomonidan ishlatiladigan zararli tarbiya metodi hisoblanib kelingan. 40 “Qarg‘ishlar duch kelgan katta – kichikni goh suvda cho‘ktirib o‘ldirsa, goh do‘zaxning yetti kundasida kuydiradi. Ba’zilari odamxo‘r devlarga duch keltirsa, ba’zilari ona sutini og‘zidan keltiradi.” 6 Xalqimizda qarg‘ish va duo – olqishning ta’siri, ya’ni uning “tegishi” haqida ham qator iboralar bor. Qarg‘ish olganlar haqida “Falonchini qarg‘ish urgan”; alqash olganlar haqida esa “Falonchi kam bo‘lmaydi, chunki ota-onasining (xalqining, ustozining) duosini olgan” deyishadi. Qarg‘ishning zarari va olqish – duolarning ahamiyati quyidagi maqollarda o‘z aksini topgan: - qarg‘ish yaralaydi, olqish davolaydi; - kiyim dog‘i ketar, qarg‘ish dog‘i ketmas; - otilgan o‘qdan qo‘rqma, qarg‘ishdan qo‘rq; - olqish yaxshiga, qarg‘ish yomonga; - dili to‘g‘ridan olqish chiqadi, dili qing‘irdan qarg‘ish; - el qarg‘asa, tog‘ qulaydi, el alqasa bog‘ bo‘ladi; - ota-ona olqishi o‘t - suvga oldirmas, ota-ona qarg‘ishi chohga tiqmay qoldirmas. Demak, xalq an’anaviy tarbiya usulining bosh shiori: “Olqish olgan omondir, qarg‘ish olgan yomondir.” Darhaqiqat, qarg‘ish ishlatgan ota-ona va kattalarning obro‘si yo‘qoladi, ota- ona va farzandlar o‘rtasidagi mehribonlikka putur yetadi, oila ahilligiga darz ketadi. Ayniqsa, ota-ona qarg‘ab, oq qilsa, uning oqibati har ikkala tomon uchun yomon bo‘ladi. Xalqimizning “Ura bersang eti qotar, qarg‘ay bersang beti qotar” degan maqoli ham qarg‘ishning zararini ta’kidlaydi. Demak, qarg‘ishlarni umuman nutqdan chiqarib tashlash va ayniqsa bola tarbiyasida ishlatmaslik zarur. Xalq pedagogikasida, uning manbalarida jismoniy jazo tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatuvchi vosita sifatida aslo uchramaydi, aksincha jismoniy jazo yomon oqibatlarga olib kelishi ta’kidlanadi. Lekin xalq pedagogikasi tarixida tarbiya nuqtai nazaridan jismoniy jazoning shapaloq urish va quloq cho‘zish shakllari ishlatilgani ma’lum. 6 Йўлдошева С. Халқ урф-одатлари ва анъаналари. Т. Ижод дунёси. 2003й.88-б. 41 Xalqimiz tarbiyaning turli metod va shakllarini amalga oshirishda xilma-xil tarbiya vositalaridan foydalanganlar. Xususan, xalq o‘yinlari va o‘yinchoqlar, xalq og‘zaki ijodi, tabiat va inson munosabatlari, xalq tabobati xususiyatlari, turli to‘y- tomosha marosimlari, sayil, yig‘in, bazm, bayramlarda kattalar va bolalarning birgalikdagi ishtiroki, gap-gashtak va ulfatchilik, choyxona gurungi, aza ma’rakalari, uzoq safarga va ovga chiqish va h. Tarbiya vositalaridan biri bo‘lgan bolalar o‘yinlarining o‘z qoidalari bo‘lgan. Shu qoidaga rioya qilmagan bolalarni “o‘yin buzuqi” deb o‘yindan chetlatishgan. Ya’ni o‘yin jarayonida bolaning yaxshi va yomon jihatlari namoyon bo‘lgan. E’tibor bersangiz, tarbiya vositalarining barchasi ko‘pchilik ishtirokida amalga oshiriladi va shubhasiz, bu juda muhim tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Bunday bayram, sayil, gap-gashtak, yig‘inlarda bolalarning yaxshi va yomon xatti-harakati ko‘pchilikning ko‘z o‘ngida namoyon bo‘ladi va shu ko‘pchilik tomonidan baholanadi. Ota-onalar o‘z farzandlari tarbiyasiga oid xulosalar chiqaradilar. Farzandlarning odob-axloqi haqidagi yaxshi fikrlar ota-onani quvontirsa, aksincha farzandining xulqi haqidagi ta’na va isnodlar ularni tashvishga soladi. Bunda keksalar, ota-onalar: “Bolam, bu yurish-turishingni ko‘rganlar, gap-so‘zingni eshitganlar nima deydi?”, “Mahalladagilardan uyat emasmi?”, “Bizni uyatga(isnodga) qo‘ydingku (sharmanda qildingku)”,- deb aziyat chekishadi. O‘smir yoshdagi bolalarning choyxona gurungi, gap-gashtaklarining ham o‘ziga yarasha qoidasi bor. Bu choyxonaga navbat bilan taklif qilish, o‘rtoqlari bilan samimiy muomalada bo‘lish, so‘zlovchi gapini bo‘lmaslik, navbat bilan gapirish, navbat bilan choy quyish, choyni o‘ng qo‘l bilan uzatish, noz-ne’matlarni teng baham ko‘rish, dasturxonga undash va hokazolardir. O‘smirlarning yaxshi fazilatlari ham, yomon xulqi ham bu yig‘inlarda namoyon bo‘ladi. Kattalarning o‘git-nasihatlarini olib, ulfatchilikda qatnashgan o‘smirlar odob qoidalarini yaxshi o‘zlashtirib oladilar. Xalq pedagogikasida tarbiya vositalaridan yana biri mehmondorchilikdir. Marosim, yig‘in, to‘y-tomosha, gap-gashtak, choyxona gurungining barchasi mehmondorchilikni o‘z ichiga oladi. Mehmondo‘stlik xalqimiz hayotiga singib 42 ketgan eng yuksak kishilik fazilatlaridan iborat bo‘lib, yoshlar tarbiyasida eng muhim tarbiya vositasi sifatida xizmat qiladi. Xonadon mezbonlari mehmonning ko‘nglini olish, xursand qilish uchun eng yaxshi idish-tovoqlarni ishlatadilar, tansiq taomlar pishiradilar. Mehmondo‘stlikning o‘ziga xos qoidalari bolalarga pand- nasihat, maslahatlar berish orqali, shaxsiy ibrat-o‘rnak ko‘rsatib yoshligidan o‘rgatib kelinadi. Shu tariqa xalqimiz yuqoridagi kabi tarbiya metodlari, shakllari va vositalari orqali yosh avlodni ahloqiy tarbiyalab, insoniy fazilatlarga o‘rgatgan. Mavzu bo‘yicha nazorat savollari: 1. Barkamol shaxs qanday fazilatlarga ega bo‘lishi kerak? 2. Xalq pedagogikasida qanday tarbiya metodlari mavjud? 3. Tarbiya metodlarining ijobiy va salbiy shakllarini ayting. 4. O‘git-nasihat metodi haqida gapiring. 5. Ibrat-namuna metodining o‘ziga xosligi nimada? 6. Rag‘batlantirish metodining qanday shakllarini bilasiz? 7. Alqash va alqash-duolarga misollar keltiring. 8. Zararli tarbiya metodlariga nimalar kiradi? 9. Xalqimiz qanday tarbiya vositalaridan foydalangan? 2.3. Fan yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. (Seminar mashg‘ulotlarida joriy nazorat uchun) 1. Amaliy topshiriq. Ushbu kichik matnlarning mazmunini tahlil qiling, hayotiy misollar keltiring va xulosangizni “FSMU” metodi orqali bayon eting. 1) “Suv ketar, tosh qolar, o‘sma ketar, qosh qolar” maqolining ma’nosini bilasizmi? “Bu surayotgan davru – davroning, amalu – martabang, mol – dunyong yoinki husnu – jamoling ham o‘tar – ketar, oddiy odamlar qatoriga tushib ham qolarsan. 43 Bas shunday ekan, bu bahosi bo‘lmagan, o‘tkinchi ustunliklaring bilan kerilma, mag‘rurlanma, boshqalarga past nazar bilan qarama, kamtar bo‘l,” – deyilmoqchi. 2) Odamzod tanasida olti a’zo borkim, ularning uchtasi o‘ziga bo‘ysinmaydi, uchtasi esa o‘zining hukmida. Ko‘z, quloq, burun odamga bo‘ysinmaydi. Ko‘rgisi kelmagan narsani ko‘rishga, eshitgisi kelmagan gaplar yoki tovushlarni tinglashga, xush yoqmaydigan islarni hidlashga majbur bo‘ladi. Oyoq, qo‘l, til esa odamning hukmida. Til bilan ilohiy kalomlarni, shirin so‘zlarni aytishi yoki aksincha buning o‘rnini g‘iybat, ig‘vo, yaramas gaplar bilan band etmog‘i mumkin. Qo‘llari bilan go‘zal buyumlar yaratishi yoki go‘zallik obidalarini qo‘porishi yoinki shu qo‘l bilan ehson, hadya berishi, yoki o‘zgalar mulkini o‘zlashtirib olishi o‘z ixtiyorida. Oyoqlari esa istasa uni ibodatga, istamasa – g‘urbatxonaga olib borishi mumkin. (Tohir Malik. “Imonlashish umidi”). 3) “Qo‘shnining qo‘shnida yettidan bir haqqi bor” naqlining ma’nosini bilasizmi? Oilada har bir ota-ona fazandimni men zo‘r qilib tarbiyaladim, uning yutuqlari sababchisi ham o‘zimiz deb, kibru-havoga berilmasligi kerak. Sababi farzandning kamida 30% yurib-turishlari yaxshi qo‘shnilardan ibrat olgani tufaylidir. Qo‘shnining sizdagi haqqi shu! 2. FSMU metodi orqali jadvalni to‘ldiring. 1-guruh Savol Oila ma’naviyatini shakllantirishda xalq pedagogikasining o‘rni... (F) – fikringizni bayon eting (S) – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating ( M) – ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi misol keltiring ( U) – fikringizni umumlashtiring Jadvalni to‘ldiring 2-guruh Savol Farzand tarbiyasida oila eng muhim omildir, chunki... (F) – fikringizni bayon eting 44 (S) – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating ( M) – ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi misol keltiring ( U) – fikringizni umumlashtiring Jadvalni to‘ldiring 3-guruh Savol Oilada o‘g‘il bolalar va qiz bolalar tarbiyasidagi farqni izohlang... (F) – fikringizni bayon eting (S) – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating ( M) – ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi misol keltiring ( U) – fikringizni umumlashtiring 3. 10. Insert jadvalini to‘ldiring... V Oila ma’naviyati haqidagi bilimlarimga javob beradi – Oila ma’naviyati haqidagi bilimlarimga qarama-qarshi + Yangi ma’lumotlar ? Tushunarsiz (aniqlashtirish, to‘ldirishni talab qiladi) ma’lumot I N S Ye R T U S U L I (texnikasi) Инсерт – самарали ўқ иш ва фикрлаш учун матнда белгилашнинг интер фаол тизими. Инсерт – аввалги билимларни фаоллаштириш ва матнда белгилаш учун саволларнинг қў йилиш муолажаси. Шундан с ў нг матнда учрайдиган, ҳ ар турдаги ахборотларнинг белгиланиши. 45 Matnda belgilash tizimi (  ) - m en bilaman deganni tasdi q lovchi belgi; (  ) - yangi axborot belgisi ; (  ) - m en i bilgan larimg a, zid belgisi; (  ) - meni o‘ ylantirib qo‘ ydi. Bu b o‘ yicha menga qo‘ shimcha axborot kerak belgisi. 4. Amaliy topshiriq. Quyidagi savollarga javob bering va x alq pedagogikasi manbalaridan nechog‘li xabardorligingizni aniqlang. 1. Xalq pedagogikasining mazmun mohiyatiga ta’rif bering. 2. Xalq pedagogikasi manbalariga nimalar kiradi? 3. XOI janrlarini sanab bering. 4. Maqol va matal, ertak va masalning tarbiyaviy ahamiyati nimada? 5. Afsona va rivoyatlarning farqi nimada? 6. Milliy urf-odatlar, an’analar, udumlarga ta’rif bering. 7. Nima uchun diniy ta’limotlarni xalq pedagogikasi tarkibida o‘rganamiz? 8. Nima uchun san’at, musiqa, ma’morchilik XPning manbalariga kiradi? 9. Xalq pedagogikasining didaktik va tarbiyaviy imkoniyatlari nimada? Инсерт – самарали ўқ иш ва фикрлаш учун матнда белгилашнинг интер фаол тизими. Инсерт – аввалги билимларни фаоллаштириш ва матнда белгилаш учун саволларнинг қў йилиш муолажаси. Шундан с ў нг матнда учрайдиган, ҳ ар турдаги ахборотларнинг белгиланиши. 46 5. Amaliy topshiriq. “Oila ma’naviyati” haqidagi quyidagi savollarga javob bering. 1. Oila ma’naviyatiga ta’rif bering. 2. Oila, oilada farzand tarbiyasi haqida qanday maqollarni bilasiz? 3. Oilada kattalarning o‘rni, oilaviy hayot haqida nimalarni bilasiz? 4. Oilaviy hayotga tayyorlashda XPning qaysi manbalaridan ko‘proq foydalanish o‘rinli deb hisoblaysiz? 6. Amaliy topshiriq. Berilgan maqol va matallar ichidan oila tarbiyasi, oila ma’naviyati, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashga oid namunalarni ajratib olish va mazmunini tushuntirish. 7. Ijodiy topshiriq. Oilada farzandni axloqiy tarbiyalashga oid “Maqollar bilimdoni” texnologiyasini o‘tkazish. Bunda talabalar axloqiy tarbiya, oila tarbiyasi haqida maqollar aytadilar. Eng ko‘p maqol ayta olgan talabaga “Maqollar bilimdoni” unvoni beriladi. 8. Amaliy topshiriq. Guruh kichik jamoalarga bo‘linadi, ularga “Namuna”, “Nasihat”, “Olqishlash” nomlari beriladi. Turli oilaviy vaziyatlar beriladi va ularni izohlash so‘raladi, jumladan: -oilada o‘qishga borishni hoxlamaydigan bola; -mehnatdan bo‘yin tovlaydigan bola; -ota-onani behurmat qiladigan bola; - oilaviy hayot masalalariga yengil qaraydigan o‘qil-qizlar; -umuman hech kim bilan do‘stlasha olmaydigan bola tarbiyasi bilan uchala jamoa o‘z nomlaridan kelib chiqib shug‘ullanishlari kerak. 9. Kreativ topshiriq. Har qaysi jamoa o‘zi tanlagan oiladagi tarbiya metodi boshqa metodlardan afzalligini misollar bilan isbotlashi lozim. 10. Kreativ topshiriq. Guruhdagi “Rivoyat”, “Ertak”, “Asotir” jamoalari xalq og‘zaki ijodi janrlarida oilaviy tarbiyaga oid rivoyatlar, asotirlar, ertaklarni qisqa vaqt ichida sahnalashtirishlari kerak. Bu esa ushbu janrlarning tarbiyaviy ahamiyatini yanada oshiradi. 47 11. Amaliy topshiriq. Faqat o‘zbek oilasigagina xos bo‘lgan fazilatlarni “Klaster” metodi orqali ko‘rsatib bering. 12. 1-keys savoli: Turmush qurishda sovchilar yordamida, qarindoshlar yordamida, sevgi-muhabbat tufayli yoki manfaat ustun bo‘lishi kerakmi, degan munozarali savolga javob bering. 4 xil yo‘l bilan turmush qurishning afzalligi va kamchiliklari haqida mulohaza yuriting, hayotiy misollar keltiring. Har biriga oid sahna ko‘rinishi tayyorlang. 2-keys: Hozirgi kunda oila ma’naviyatiga “Ommaviy madaniyat” unsurlarining ta’sir etmasligi uchun nimalar qilinishi kerakligini bayon eting. 3-keys: Siz farzandingizga yaxshi o‘qiganligi uchun kompyuter olib berdingiz. Lekin shu kundan e’tiboran uning o‘qishlari susayib ketdi, xarakterida ham o‘zgarishlar seza boshladingiz. Sizni xatti-harakatingiz. 2.4. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar. Mustaqil ish uchun o‘quv topshiriqlari: 1.Sharq mutafakkirlarining oila ma’naviyati, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash haqidagi g‘oyalarini o‘rganing va fikrlar debatiga tayyorlaning. 2. Yurtimizda hukumatimiz tomonidan oilaga nisbatan e’tibor, uning davlat hujjatlarida aks etishi haqida ma’lumotlar to‘plang. Jumladan, Asosiy qonundagi qator moddalar, Oila, Fuqarolik, Uy-joy kodekslari, 1998 yilning “Oila yili” deb e’lon qilinishi, oila qadriyatlarini ulug‘lovchi “El-yurt tayanchi” degan muazzam yodgorlikning barpo etilishi va h. 3. 5. I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asaridan oila tarbiyasi haqidagi fikrlarini daftarga yozib, o‘qib-o‘rganing, qisqa mazmunini gapirib bering. 4. “Xalq pedagogikasi va oilaviy hayot” mavzusida esse yozing. Nazorat topshiriqlari: TEST SAVOLLARI: 1. Xalqning tarbiya tajribasi va empirik pedagogik qarashlarini o‘rganuvchi fan... A) qiyosiy pedagogika V) oila pedagogika si 48 S) xalq pedagogika si D) taqqoslash pedagogika si Ye) sanalganlarning barchasi 2. Hayit bayramining yana bir nomi qanday? A) muborak V) iyd S) musta q illik D) ramazon 3. «Avesto» da tasvirlangan ezgulik xudosini belgilang. A) Kolomars V) Gershaps S) Xurmo‘zd D) Axriman Ye) Arjaps 4. Q adimgi afsonalarda xal q va vatan ozodligi uchun o‘zini q urbon q ilgan q a h ramonning ismi nima? A) Alpomish V) Go‘ro‘ g‘ li S) Rustamxon D) Shiro q Ye ) To‘maris 5. Abdulla Avloniyning yangi maktablari uchun yaratgan darslik va qo‘llanmalari to‘g‘ri kayd etilgan javobni toping. A) «Birinchi muallim», «Advokatlik osonmi?», «Qiroat kitobi», «Adabiyot yohud milliy she’rlar» V) «Turkiy guliston yohud axloq», «Engil adabiyot», «Padarkush», «O‘qish kitobi» S) «Birinchi muallim», «Adabiyot yohud milliy she’rlar», «Ikkinchi muallim», «Turkiy guliston yohud axloq» D) «Adabiyot yohud milliy she’rlar», «Turkiy guliston yohud axloq», «Milliy she’rlar uchun milliy ashulalar» 6. . « Q unt bilan o‘rgan h unar…» ma q ol davomini toping. A) hunar to‘ygizar V) hunar tugammas xazina S) har kimning kasbi o‘ziga D) hunarli kishi och q olmas 7 . O‘zbek adabiyoti yirik janrlaridan bo‘lgan «Aytishuv» ning xalq ijodida qo‘llaniladigan nomini toping. A) faxriya 49 V) alla S) qo‘shiq D) ba g‘ ishlov Ye) lapar 8 . M avzu ji h atidan «se h rli – fantastik» turkumiga kiruvchi ertaklarni belgilang. A) «Susanbil», «Guli q a hq a h », «To‘rt yal q ov» V) «To h ir va Zuxra», «Uch o g‘ ayni botirlar», «Zumrad va Q immat» S) «Bo‘ri bilan tulki», «Yozi bilan Zebo» D) «Xu s niyabonu», «Guli q a hq a h », «Gulshamol» 9 . Bir ishga jazm qilish, yangi faoliyatni boshlash, polvonlik, kurash tushish kabi la h zalarda qanday xitoblar ishlatiladi? A) «Yo ali» V) «Yo pirim» S) «Yo rabbim» D) Barchasi to‘g‘ri 10 . Adolatsizlik oldida ojiz q olib, yi g‘ lab–zorlanib turgan odamni xalqimiz qanday so‘zlar bilan ovutadi? A) «Kuymang, keng bo‘ling» V) «U xudo bexabarga xam bo qq an – tikilgani bordir» S) «Xudoning g‘ azabiga uchraydi» D) A, V, S 11 . O‘zbek xalqining yaxshi niyat, tilaklari aytilgan q atorni belgilang. A) xush kelibsiz; xush ko‘rdik V) yaxshi boring; yaxshi q oling S) yaxshi yotib turing; shirin tushlar ko‘ring D) A, V, S 12 . Xalq o‘yinlari orasida eng murakkabi, jasorat va ziyraklikni talab q iladigani qaysi? A) kurash V) darbozlik S) nard D) ko‘pkari 13 . Bolalar o‘yinlarining nomlari qaysi q atorda berilgan? A) xamm om pish V) loysuvok S) chillak D) A, V, S 50 14 . H alollik so‘zi yana qanday ma’nolarni o‘z ichiga oladi? A) to‘g‘rilik V) rostgo‘ylik S) ma’naviy mardlik D) barcha javoblar to‘g‘ri 15 . Birovga q arz berib, ololmagan kishiga nisbatan xalqimiz qanday jumla, ibora, na q llar q o‘llaydi? A) «Yigit kishining boshi omon bo‘lsa, mol - dunyo topiladi» V) «Davlat, pul q o‘lning kiri» S) A, V, D D) «Mol topiladi, jon topilmaydi»; «Boshingiz omon, joningiz so g‘ bo‘lsin» 16 . Ko‘pkari qanday o‘yin? A) chavandozlar ba h si V) ommaviy musoba q a S) chavgon o‘yini D) kurash tushish 17 . O‘ q itish ma q sadlari to‘g‘ri ko‘rsatilgan q atorni belgilang. A) didaktik V) rivojlantiruvchi S) tarbiyaviy D) barchasi to‘g‘ri 18 . Xalq amaliy san’ati va h unarmandchilik so h alariga nimalar kiradi? A) o‘ymakorlik, kulolchilik V) zargarlik, zardo‘zlik S) maishiy buyumlar yasash D) A, V, S 19. Xalq amaliy s a n’ati va hunarmandchiligi yoshlarda qanday xislatlarni tarbiyalaydi? A) o‘zbek xalqi o‘tmishining ulu g‘ lash va tarixini o‘rganish V) nafosat xis - tuy g‘ ularini shakllantirish S) milliy o‘zligimizni anglash D) barcha javoblar to‘g‘ri 20 . O‘zbek xalq o‘yinlarining xususiyatlari ko‘rsatilgan q atorni toping. A) serharakatligi V) chidamlikka o‘rgatuvchanlik S) chini q tirish D) barcha javoblar to‘g‘ri 21 . Madaniyat bayramlari berilgan q atorni toping. 51 A) san’at bayrami V) folklor bayrami S) sport bayrami D) A, V, S 22 . Milliy marosimlar qaysi katorda to‘g‘ri ko‘rsatilgan? A) cha q alo q ni beshikka belash V) beshik to‘yi, tushov kesish S) sunnat to‘yi, kiz uzatish D) barcha javoblar to‘g‘ri 23 Milliy urf – odatlar, an’analarning tarbiyaviy a h amiyati nimada? A) yoshlar milliy madaniyatni o‘rganadilar V) o‘zbek xalqining axlo q iy me’yorlarini o‘rganadilar S) xalq orasida turmush kechirish tartib – koidalarini o‘rganadilar 24. Quyidagi javoblardan qaysi birida xalq ertaklari tasnifi to‘g‘ri sanalgan? A) sehrli, maishiy va novel l a ertaklar V) hayvonlar haqidagi, sehrli va topishmoq ertaklar. S) sehrli, maishiy va hayvonlar haqida ertaklar D) maishiy, topishmoqli va novella ertaklar Ye) topishmoqli, majoziy va sehrli ertaklar 25 . Xalq og‘zaki ijodida hamda yozma adabiyotda qo‘llaniladigan adabiy janrlar qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan? A) latifa, qasida, marsiya. V) topishmoq, bag‘ishlov, o‘lan. S) doston, ertak, latifa. D) matal, yo‘qlov, ertak. Ye) lapar, ovunmachoq, doston. 26 . «Yog‘ yeganda yot ya x shi, Qon yu tganda - qarindosh». Ushbu maqol g‘oyasi qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan? A) janjalkashlik V) mehr - oqibat S) sevgida vafodorlik D) ota – onaga hurmat Ye) yaxshi qo‘shnichilik 27. «Sehr, makr, avrash» ma’nolarini anglatadigan so‘z orqali ifodalangan janrni belgilang? A) rivoyat V) hikoya S) afsona 52 D) qissa Ye) qasida 28 . Xalq orasida «jumboq», «ushu k » degan nomlar bilan xam yuritiladigan janr qaysi? A) qo‘shiq V) maqol S) ertak D) doston Ye) topishmoq 29 . Xalq turmushi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan adabiy – badiiy janrni belgilang? A) maqol V) topishmoq S) ertak D) sanalganlarning barchasi Ye) bunday janr yo‘q 30 . Quyidagi maqolning davomini toping? Betashvish bosh qayda... A) qup - quruq tosh qayda V) mehnatsiz osh qayda S) o‘smasiz qosh qayda D) kurmaksiz osh qayda Ye) sabzisiz osh qayda 31. Yagona qaxramonga ega bo‘lgan, kulgi va hazilga asoslangan janrning nomini toping? A) askiya V) lapar S) aytishuv D) latifa Ye) o‘lan 32 . Xalq og‘zaki ijodining qaysi janrida xalqning dono, p urxikmat va lo‘nda qarashlari uzoq davrlar mobaynida ham o‘zgarishsiz i f odalanib kelinadi? A) masal V) maqol S) topishmoq D) hikmatlar Ye) ertaklar 33. O‘zbek xalqi orasida tar q algan «varso q i», «masala» so‘zlari nimani anglatadi? A) «alla» qo‘shiqlari 53 V) ertaklarni S) topishmoklarni D) tez aytishlarni Ye) maqollarni 34. Diniy bayramlar qaysilar? A) Xotira va qadrlash kuni V) Konstitutsiya kuni S) Ro‘z a hayiti D) Qurbon hayiti Ye) s, d. 35 . «Doston» so‘zi yana qanday ma’nolarda ishlatiladi? A) qissa, hikoya V) shonu - shuhrat S) sarguzasht D) ta’rif, maqtov Ye) sanalganlarning barchasi 36 . Ma’lum tovush va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga, nutqni o‘stirishga mo‘ljallangan janr bu... A) masal V) maqol S) matal D) tez aytish Ye) alla 37 . Xalq og‘zaki ijodida eng yirik janr qaysi? A) ruboiy V) g‘azal S) lapar D) doston Ye) ertak 38 . Latifaning xususiyatlari to‘g‘ri ko‘rsatilgan qatorni toping? A) yagona qaxramonga ega bo‘ladi V) ixcham syujetga ega bo‘ladi S) asardagi muloqot dialog shaklida bo‘ladi D) a, v, s. Ye) Baxsh i lar tomonidan aytiladi. 39 . Xalqning tarixiy o‘tmishi haqidagi badiiy yodnomalari bu ... A) maqollar V) rivoyatlar S) asotirlar 54 D) maqollari Ye) lirik qo‘shiqlar 40 . Dostonlarning tuzilishiga ko‘ra turlarini aniqlang? A) qahramonlik dostonlari V) lirik dostonlar S) epik va dramatik dostonlar D) jangnoma dostonlar Ye) v, s 41 . «Temirni qizig‘ida bos», «Chumchuq so‘ysa ham qassob so‘ysin» majoziy iboralari qaysi janrga xos? A) matal V) maqol S) masal D) terma Ye) sanalganlarning barchasi 42 . Dostonlarning mazmuniga ko‘ra turlarini aniqlang? A) lirik dostonlar V) qahramonlik, jangnoma dostonlar S) tarixiy, kitobiy dostonlar D) epik, dramatik dostonlar Ye) v,s 43 . Xalq pedagogikasining ta’sir kuchi, ahamiyati nimada? A) umuminsoniy yo‘nalishga, umumbashariy g‘oya - maqsadlariga qaratilganligida V) uning hayotiyligi, ta’sirchanligida S) uning serqirraligi va serma’noligida D) hayot, inson muammolarini qamrab olishi. Ye) barcha javoblar to‘g‘ri 44 . «Har bir inson (zardo‘sht) kuniga besh marta yuvinib, poklanib, quyoshni olqishlab sig‘inishi shart» qaysi asardan olingan? A) «Sab’ai - sayyor» V) «Avesto» S) «Qutadg‘u bilig» D) «Devoni hikmati» Ye) «Al – Jome’ as-sahih» 45 . «Ichirib elga qoshiq birla sho‘rva, Cho‘mich sopi bilan ko‘zni chiqarma» Baytda qanday illat qoralangan? A) beparvolik V) takabburlik 55 S) minnat D) zo‘ravonlik Ye) ochko‘zlik 46 . Oyto‘ldi, O‘zg‘urmish, O‘gdulmish, Kuntug‘mish - qaysi asarning qahramonlari? A) A.Yugnakiy «Hibatul - haqoyiq» B) Yu.X.Xojib «Qutadg‘u bilig» S) Rabg‘o‘ziy «Qissasi Rabg‘o‘ziy» D) S.Saroiy «Guliston bit turkiy» Ye) Durbek «Yusuf va Zulayho» 47 . «Xatna qilish» marosining ikkinchi nomi? A) beshik to‘yi. V) sunnat to‘yi S) fotiha to‘yi D) nikoh to‘yi Ye) charlari to‘yi 48 . O‘zbek milliy musiqa asboblari berilgan qatorni toping? A) g‘ijjak, karnay, skripka. V) nog‘ora, doira, bala la yka. S) dutor, nay, rubob, tanbur, g‘ijjak. Ye) gi t a ra, fleyta, do‘mbira 49 . Rus tilidagi quyidagi maqolning o‘zbek tilidagi muqobilini toping? «Xoroshee slovo i slona na put napravit» A) «Yaxshi gap – jon ozig‘i» V) «Yaxshi gap bilan ilon qinidan Yomon gap bilan pichoq qinidan» S) «Yaxshi otga bir qamchi, Yomon otga ming qamchi» D) «Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga, Yomon bilan yursang qolarsan uyatga» Ye) sanalganlarning barchasi 50 . Hashar nima? A) Sharq xalqlari orasida keng tarqalgan udum. V) ko‘pchilikning bir kishiga ko‘magi S) bir kishining ko‘pchilikka ko‘magi D) ko‘chilikning bir yoqadan bosh chiqarib, bir maqsadda birgalashib harakat qilishi. Ye) sanalganlarning barchasi to‘g‘ri. Yakuniy nazorat savollari: 56 VARIANT №1 1. Xalq pedagogikasining muhim yo‘nalishi va muhim xususiyatlari nimalardan iborat? 2. Xalq og‘zaki ijodi janrlariga nimalar kiradi va ularning xalq pedagogikasi manbai sifatidagi o‘rni. 3. Xalqimiz hayotida ishlatiladigan yaxshi tilaklar, olqishlarga misollar keltiring. VARIANT №2 1. Xalqimizga xos bo‘lgan nutq madaniyati, so‘zlashish odobi haqida fikr bildiring. 2. Masallarda voqelik nimalar orqali tasvirlanadi: ta’rif bering, misol keltiring, tarbiyaviy ahamiyatini tushuntirng. 3. O‘zbeklarda ota-onaga hurmat odobini ta’riflang va izohlang. VARIANT №3 1. Xalq pedagogikasi fanining asosiy maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? 2.“Alpomish” dostonining axloqiy tarbiyadagi ahamiyati nimada? 3. Xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligi, milliy me’morchilik, milliy teatr va musiqa, qo‘shiqchilik va xalq raqs san’ati nima uchun xalq pedagogikasi manbalaridan biri bo‘lib hisoblanadi? VARIANT №4 1. Etnopedagogika fanining o‘rganilish maqsadi va vazifalari haqida gapiring. 2. Yurtimizdagi tarixiy obidalar, milliy me’morchilik namunalarining yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati nimada? 3. Barkamol shaxs qanday fazilatlarga ega bo‘lishi kerak? VARIANT №5 1. Pedagogik madaniyat tushunchasini ta’riflang. 2. Milliy urf-odatlarning tarbiyaviy ahamiyati nimada? 3.“Amir al-mo‘miniyn” degan sharafga ega bo‘lgan muhaddis haqida gapiring. VARIANT №6 1. Gegel o‘tmishdagi ma’rifiy boyliklar haqida qanday fikrlar bildiradi? Siz o‘zingiz bu haqda nima deya olasiz? 2. O‘zbek milliy mentalitetiga xos jihatlar haqida gapiring. 3. “Alpomish” dostonida qanday masalalar, tarbiyaviy tushunchalar va munosabatlar aks etadi? VARIANT №7 1. Xalq pedagogikasiga ta’rif bering. 2. O‘zbek xalqi o‘yinlar merosi qanday guruhlarga bo‘linadi va ularning tarbiyaviy ahamiyati nimada? 57 3. “Sog‘lom turmush tarzi” tushunchasiga ta’rif bering, o‘zbek xalqi hayotidan misollar keltiring. VARIANT №8 1.Xalq pedagogikasi qanday fanlar bilan o‘zaro aloqada o‘rganiladi va sababi nimada? 2.Hunarmandchilik sohalarining mehnatsevarlik tarbiyasidagi ahamiyati. 3. Asotirlarning qanday turlarini bilasiz, ularning har biriga misollar keltiring. VARIANT №9 1. Xalq pedagogikasi manbalarini tushuntiring. 2. Mavsumiy bayram va marosimlarning ekologik tarbiyadagi ahamiyati haqida gapiring. 3. O‘git-nasihat metodi haqida gapiring, misollar keltiring. VARIANT №10 1. Xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari deganda nimalarni tushunamiz? 2. Islom dinida qaysi fazilatlar ulug‘lanadi va qaysi illatlar qoralanadi? 3. Sizning shahringizda olov bilan bog‘liq urf-odatlar saqlanib qolganmi? Ularning tarbiyaviy ahamiyati nimada deb o‘ylaysiz? VARIANT №11 1. Xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlari deganda nimalarni tushunamiz? 2. Ekologik tarbiya va sog‘lom turmush tarzi haqida xalq og‘zaki ijodi janrlaridan misollar keltiring. 3. Islom dunyosida hadislarning tarbiyaviy ahamiyati haqida gapiring. VARIANT №12 1. Milliy ta’lim-tarbiya nima va u nimadan boshlanadi? 2. Imom at-Termiziyning “Sunan” hadislar to‘plamidan misollar keltiring, hadislarning tarbiyaviy ahamiyatini tushuntiring. 3. Bayramlar, ommaviy xalq sayillarida qanday san’at turlari namoyish etilgan? VARIANT №13 1. Aniq va gumanitar fanlarni o‘qitishda xalq pedagogikasi manbalaridan foydalanishning tarbiyaviy ahamiyati nimada? 2. Usta-shogirdlik odobini ta’riflang va tarixiy manbalarga asosan izohlang. 3. Xalq pedagogikasida qanday tarbiya metodlari mavjud ekanligin tushuntiring. VARIANT №14 1. Pedagogika – psixologiya fanlarini o‘qitishda xalq pedagogikasining qaysi manbalaridan foydalanish mumkin? 2. Nima uchun diniy ta’limotlarni xalq pedagogikasi bilan bog‘lab o‘rganamiz? 3. An’ana, urf-odat, marosim tushunchalarining farqi nimada? Misollar keltiring. 58 VARIANT №15 1. Oilaviy qadriyatlarga nimalar kiradi? 2. Nima uchun mehmondorchilik madaniyatimizning ko‘hna manbalari bo‘lib hisoblanadi? 3. Qo‘shiqlarning turlari va tarbiyaviy ahamiyati haqida gapiring. VARIANT №16 1. Sog‘lom turmush tarziga oid qadriyatlarga ta’rif bering. 2. Shifobaxsh o‘simliklarning mo‘jizaviy xosiyatlari haqida nimalarni bilasiz? 3. Afsona va rivoyatlar ta’rifini misollar bilan tushuntiring. VARIANT №17 1.Badiiy-estetik qadriyatlar va ma’naviy-ruhiy qadriyatlarga nimalar kiradi? 2. Ibrat-namuna metodining o‘ziga xosligi nimada? 3. Turli diniy oqimlarning zararli oqibatlari haqida gapiring. VARIANT №18 1. Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar va mehnat qadriyatlari haqida tushuncha bering. 2. Hunarmandchilik sohalariga oid xalq maqollaridan misollar keltiring. 3. “Doston” va “baxshi” so‘zlariga ta’rif bering, dostonlarning tuzilishi, mazmuniga ko‘ra turlari, tarbiyaviy ahamiyatini tushuntiring. VARIANT №19 1. Madaniy-ma’rifiy va ilmiy-ma’naviy qadriyatlarni ta’riflang. 2. Ilm o‘rganishga da’vat qiluvchi hadislardan misollar keltiring. 3. Xalq tabobatida va tarbiyada musiqa va qo‘shiqning ahamiyatiga oid nimalarni bilasiz? VARIANT №20 1. Abu Nasr Forobiyning pedagogik g‘oyalari va xalq pedagogikasi g‘oyalari bilan uyg‘unligi. 2. Xalq pedagogikasida axloqiy tarbiya usullari va vositalariga nimalar kiradi? 3. Mehmondorchilikda ishlatiladigan tavozeli jumlalarni ayting. 59 2.5. Fan mavzulari yuzasidan taqdimotlar. 60 Umumiy xulosalar. Bugungi kunda oila ma’naviyati, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash masalalari nafaqat bizning respublikamizda, balki butun jahonda dolzarb mavzu sifatida qaralmoqda. Chunonchi, keyingi paytlarda yoshlar o‘rtasida qonunbuzarlik, axloq-odob doirasiga zid harakatlar va shunga o‘xshash noxush holatlar tobora o‘sayotganligi jamiyatning barcha a’zolarini tashvishlantirmay qolmaydi. Shu sababli bunday qusurlarning oldini olish, oila va oilada bola tarbiyasiga munosabatni tubdan o‘zgartirish talab etiladi. Buning uchun, avvalo asrlar davomida katta sinov yo‘lini bosib o‘tgan sharqona tarbiya usulini joriy etish, umuminsoniy va milliy qadriyatlar, xalq pedagogikasi manbalarini kundalik turmush tarziga singdirish lozim. Mazkur bitiruv loyixa ishida aynan shu masalaga oid ma’lumotlar yoritilgan bo‘lib, asosiy e’tibor xalq pedagogikasida oila ma’naviyatining ifodalanishi, yoshlarni xalq pedagogikasi manbalari asosida oilaviy hayotga tayyorlash masalasiga qaratilgan. BLI mazmunida: - xalq pedagogikasida oila ma’naviyati pedagogik muammo sifatida tadqiq etildi; - xalq pedagogikasida oila ma’naviyatining mazmun mohiyati yoritildi; - fan va mavzuga oid keyslar to‘plami, amaliy va ijodiy topshiriqlar nazorat topshiriqlari, mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar berildi. -mavzu bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Tavsiyalar: 1. Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda aynan oilada sog‘lom psixologik muhit yaratish mazmuni, shakl, metodlari bilan tanishtirib borish. 2.Yoshlar bilan barcha oilaviy muammolar bo‘yicha davra suhbatlari, seminarlar tashkil etish. 3. Xalq pedagogikasi manbalari bilan muntazam tanishtirib borish. 4. Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda oila ma’naviyatiga oid mavzularni yoritishda ta’lim muassasalarida uzviylikka e’tibor berish. 61

«OILADA OLIB BORTLADIGAN IJTIMOIY PEDAGOGIK FAOLIYaT MODULINI UKITIShDA INNOVATSION TALIM TEXNOLOGIYaLARIDAN FOYDALANISh » mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY IShI 1

BITIRUV MALAKAVIY IShINING MUNDARIJASI Kirish .............................................................................................................. 1 BOB. XALQ PEDAGOGIKASIDA OILA TARBIYaSINING IFODALANIShINING NAZARIY MASALALARI. 1.1. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarining ustuvor yo‘nalishlari. 1.2. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasining ifodalanishiga oid innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalar. 2 BOB. XALQ PEDAGOGIKASI FANIDAN ELEKTRON O‘QUV MODULI IShLANMASI 2.1. O‘quv fani dasturining qisqacha tavsifi (Sillabus) 2.2. Ma’ruza matni 2.3. Fan yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. 2.4. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar. 2.5. Fan mavzulari yuzasidan taqdimotlar. 2.6. Xulosa va tavsiyalar Kirish. 2

Mavzuning dolzarbligi. Insoniyat paydo bo‘libdiki, farzandlar tarbiyasi jamiyatda muhim muammo sifatida qarab kelinadi. Chunki jamiyat mavjud ekan, insonga xos bo‘lgan barcha sifatlar, mafkuraviy qarashlar uning xarakteriga, ongiga, tafakkuriga singdirib boriladi. Jamiyatning o‘zgarishi, davr o‘tishi va zamon rivojlanishi bilan tarbiyaning maqsadi, mavzuga qo‘yiladigan talablar ham o‘zgarib boraveradi. Aynan shu farzandlar tarbiyasi, eng avvalo, oiladan boshlanadi, chunki oilada oilaviy an’analar, urf-odatlar, marosimlar insonning ma’naviy-axloqiy shakllanishini ta’minlaydigan asosiy zamin sifatida xizmat qiladi. Yurtboshimiz I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq oila masalasiga katta e’tibor berib, shunday deydi: “Yurtimizdagi har bir inson uchun Vatan tushunchasi avalo oiladan boshlanadi. Shu bois oila va mafkura tushunchalari chambarchas bog‘liqdir. Oilaning jamiyatdagi o‘rni, qadr-qimmatini anglab yetmasdan oilaga millat manfaati nuqtai nazaridan yondashmasdan turib, xalqchil mafkura yarata olmaymiz”. Bu fikrning tasdig‘ini biz 1998 yilni “Oila yili”, 1999 yilni “Ayollar yili”, 2000 yilni “Onalar va bolalar yili”, 2012 yilni “Mustahkam oila yili” deb e’lon qilinganligidan ham bilsak bo‘ladi. Barchamizga ma’lumki, BMT Bosh Assambleyasining 1993 yil 20 sentyabrdagi yalpi yig‘ilishida 1994 yildan boshlab 15 mayni “Xalqaro oila kuni” sifatida nishonlashga kelishildi. Maqsad insoniyat diqqat-e’tiborini inson o‘z orzu- umidlari, baxtu-saodati hamda tinchligin bog‘laydigan maskan – oilaning mustahkam bo‘lishiga qaratishdir. Barcha davrlarda ham davlat va jamiyat g‘amxo‘rligi oilalarning mustahkamligiga asos bo‘lgan. Zero, inson hayoti oiladan boshlanadi, hayotiy qarashlarimiz ham oila bahrida o‘sib chiqadi. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. Aynan shu qadriyatlarga har bir rivojlangan jamiyat suyanadi. Oila tufayli davlat mustahkamlanadi va rivojlanadi, xalqning esa farovonligi oshadi. 3

Yurtimizda oilalar manfaati, uning rivojlanishi uchun muhim hujjatlar qabul qilingan, vazifalar belgilangan. Jamiyat tayanchi bo‘lgan oilalarni asrash, ma’naviy hayotimizda oilalarning o‘rnini muhim ekanligini ko‘rsatib berish, oilalarni har tomonlama himoya qilish maqsadida muhim davlat dasturlari amalga oshirilmoqda. Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, “Oila qurish faqat ikki yoshning o‘rtasida bo‘ladigan kelishuv emas, balki bu jamiyat hayotiga aloqador masaladir.” Jamiyatda mustahkam oilalarning mavqeini oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan bir paytda xalq pedagogikasining oila ma’naviyatini yuksaltirishda o‘rni va ahamiyatini o‘rganish muhim masala bo‘lib hisoblanadi. Shu bois ham xalq pedagogikasi manbalaridan foydalanib, yoshlarga oila ma’naviyati va tarbiyasini tushuntirish, ularni oilaviy hayotga tayyorlashni dolzarb masala deb hisobladik Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Oilada farzand tarbiyasi, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash masalasi hamma vaqt dolzarb bo‘lib kelgan. Buyuk mutafakkiroarimizning oila, oilaviy tarbiya haqidagi ma’lumotlari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan va hanuzgacha oilada farzandlarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Shuningdek, ma’rifatparvar adiblar, faylasuf olimlarning oilada farzand tarbiyasi muammosi va komil inson haqidagi g‘oyalari hozirgi kunda ham ahamiyatlidir. Xalq pedagogikasi manbalari, ularda aks etgan ta’lim-tarbiya masalalari bilan qator olimlar shug‘ullanganlar. M.Murodov, Z.Mirtursunov, A.Bobo- jonov, S.Temurova, K.Xoshimovlar xalq pedagogikasini chuqur tadqiq qilganlar. O.Jo‘raeva, M.Inomova, A.Minavvarov, J.Qozoqboev, M.Quronov, O.Musurmonovalar oilada farzand tarbiyasining u yoki bu jihatlarini tadqiq qilganlar. N.Egamberdieva oilada farzandlarning turli sharoitlar- Karimov I.A. Buyuk maqsad yo‘lidan og‘ishmaylik. –T.: O‘zbekiston, 1993. da ijtimoiylashuv jarayonlari haqida to‘liq ma’lumot bergan bo‘lsa, M.Mutalipova xalq pedagogikasi manbalarini keng yoritib bergan. M.Xolmatova “Oilaviy 4

munosabatlar madaniyati va sog‘lom avlod tarbiyasi” qo‘llanmasida oila va ularning o‘ziga xosliklari haqida gapirib o‘tganlar. Tadqiqotning maqsadi. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarining ifodalanishini ochib berish. Tadqiqot ob’ekti: Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarining ifodalanishini ochib berish jarayoni. Tadqiqot predmeti: Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalari mazmuni. Tadqiqot vazifalari: 1. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarini pedagogik muammo sifatida tadqiq etish. 2. Xalq pedagogikasida oila tarbiyasi masalalarining ustuvor yo‘nalishlarini yoritish. 3. Xalq pedagogikasi fanidan (mavzuga oid) o‘quv modulini yaratish. Tadqiqotning ilmiy farazi: agar oila ma’naviyatini yuksaltirishda xalq pedagogikasi manbalaridan foydalanilsa: - yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash samaradorligi ortadi; - oilaviy hayotga oid xalq pedagogikasi manbalari haqida ma’lumotga ega bo‘ladi; - yoshlarda oilaviy tarbiya, oilaviy hayotga nisbatan mas’uliyat hissi kuchayadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: - xalq pedagogikasi manbalarida oila tarbiyasi masalalarining mazmuni yoritildi, tavsiyalar ishlab chiqildi; - mavzu yuzasidan amaliy va nazorat topshiriqlari, ishlanmalar, taqdimotlar, mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar taqdim etildi. - tadqiqot mazmunidan akademik litsey va kasb - xunar kolleji o‘qituvchilari, umumta’lim maktab o‘qituvchilari, magistrlar va talabalar foydalanishlari mumkin. 5

O'xshashlar

Oilada olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat
DURODGORLIK FANINI O’QITISHDA INOVATSION TA’LIM TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH
PEDAGOGIK MAHORATNING O‘QITUVChI FAOLIYaTIDAGI O‘RNI” MODULINI O‘QITIShGA TEXNOLOGIK YoNDAShUV
Maktabgacha ta’limda zamonaviy boshqaruv tizimini joriy etilishi
INTERFAOL METODLAR ASOSIDA TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI FANIDAN “SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLARNING MAQSADI VA VAZIFALARI