logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Ossurya

Ossurya

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128.5 KB
Ko'chirib olish
Ossurya Reja: Kirish Asosiy qisim 1.Ossurya davlatining shakillanishi va uning davlati harbiy yurushlari 2.Sargon ll deplomatyasi 3.Ossuryada elchilik va elchilik marosimlari Xulosa: Kirish: Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar. Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar XIX asr o'rtalarida shimolda: dastlab qadimgi topilmalar bilan qiziqadigan ishqiboz kishilar tomonidan, keyinchalik mutaxassis-arxeologlar amalga oshirdilar. Ikki daryo oralig'idagi birinchi shaharlar qachonlardir Ossuriya davlati mayjud bo'lgan shimolda paydo bo'lgan edi. 1842-yil fransuz diplomati E.P.Botta mahalliy afsonalarda Ossuriyaning qadimgi poytaxti bilan bog'liq bo'lgan Kunjik tepaligini (Turkiya) qazishdan boshladi. 1846-1847-yilda ingliz diplomati G. A. Leyyard Nimrud tepaligini qazib, qadimiy Ossuriyaning Kalxu shahri qoldiqlarini ochdi. Tepalikdan podsho saroylari, odam-ho'kiz, odam-sher haykallari va badiiy relyeflar topildi. Kunjik tepaligida Leyyard Nineviya xarobalarini, jumladan, podsho Sinaxxerib (er. av. VII asr) saroyi, uning nevarasi Ashshurbanipalning kutubxonasini topdi. Leyyardning xodimi U. Rassam Kunjik tepaligidagi qazishmalarni davom ettirib podsho Ashshurbanipalning va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib relyeflar bilan bezatilgan saroyi va podshoning boy kutubxonasini ochdi. Nimrud tepaligi yaqinidagi Balavat nomli joyda eramizdan avalgi IX asrga oid yodgorliklar, jumladan, harbiy yurish va xiroj to'lash manzarasi tasvirlangan Balavat darvozalari deb atalgan 4 ta jez taxtani topdi. Fransuz arxeologi V. Andre 1803—1914-yillarda Ossuriyaning qadimiy poytaxti Nineviyada podsho Ashshurbanipalning saroylari, ibodatxonalar qoldiqlarini, jumladan, oliy xudo Ashshur ibodatxonasi, podsho qabrlari, turar joy binolari va ko'chalarini qazib ochdi. XX asrning 50-60-yillarida arxeologlar Nineviya shahri xarobalaridan saroy, xo'jalik inshootlari, ko'pgina hujjatlarni topdilar. Ossuriyashunoslikning yuz yillik tarixi davomida siyosiy tarix va davlat qurilishi muammolari o'rganildi. Bu yo'nalishda Sharq davlatchiligini ideallashtirish, uning mavjudligi, statik holati va abadiyligi tasavur qilinadi. Urushlarning sabablari, u yoki bu xalqning xarakteri va temperamenti, tor siyosiy motivlar bilan izohlanadi. Qadimgi Mesopotamiya madaniyati ham o'rganildi. Madaniyatning yo'nalishlari, kelib chiqishi, mifologiya, adabiy yodgorliklar, san'atning xarakterli xususiyatlari, ilmiy bilimlar to'g'risidagi qator tadqiqotlar mayjud. Tadqiqotlarda ikici daryo oralig'i jamiyatlari ijtimoiy-iqtsodiy munosabatlariga e'tibor berilmadi. Shu sababli, XX asr boshlarida taniqli nemis osurshunoslari B.Maysner, P.Koshaker va boshqalar qadimgi Mesopotamiya tarixini feodal jamiyati deb baho berdilar. Siklizm nazariyasi bilan bir qatorda tarixiy jarayonning tartibsizligi va uni bilish mumkin emasligi nazariyasi keng tarqalgan. Faqat keyingi yillarda ijtimoiy tabaqalanish, xo'jalikni tashkil qilish, shaharlar, savdo-hunarmandchilikning o'rni, ibodatxonalar xo'jaligi bo'yicha muhim ijtimoiy-iqtisodiy tadqiqotlar (A. Falkenshteyn, A. L. Oppenxeym, I. Gelba va V. Leman asarlari) paydo bo'ldi. Ossurshunoslik markazlari dastlab Angliya va Fransiyada, XX asr boshlaridan Germaniya bo'ldi. Fashistik tuzum sharoitida ko'pgina osurshunos olimlar AQSHga ko'chib ketdilar. Hozir AQSHda mashhur osurshunoslik markazlari fapliyat ko'rsatmoqda. Angliya, Fransiya va Germaniyada ham osurshunoslik maktablari ilmiy tadqiqotlarni olib bormoqdalar. Qadimgi Ossuriya davri (er. av. II ming yillikning I yarmi) Qadimgi Ossuriya markazi Ashshur bo'lgan kichik hududni o'z ichiga olgan edi. Ammo ilk Ossuriya jamiyatida savdo yetakchi o'rin egalladi. Qadimda Ossuriya orqali Kichik Osiyo va Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo'ylab o'rta va Janubiy Ikki daryo oralig'i va Elamga, Sharqiy O'rtayer dengizidan muhim savdo yo'llari o'tgan edi. Ashshur shahri asosiy savdo yo'llarida o'rnashib qolish uchun o'z koloniyalarini barpo qilishga uringan. Ashshur Kichik Osiyoni sharqiy qismini faol kolonizatsiya qilgan. Bu yerdan mis, qo'rg'oshin, kumush, chorva mollari teri va yog'och tashib ketilgan 1 . Qadimgi Ossuriya jamiyatida ibtidoiy quldorlik shakllangan bo'lib, ibtidoiy jamoa qoldiqlari saqlanib qolgan. Podsho va ibodatxona yerlarida jamoachi va qullar mehnat qilgan. Yerning asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan. 1 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 170-173 . Qulchilikning asosiy manbalari mulkiy tabaqalanish natijasida erkin jamoachilarning qarzi uchun qul qilish va chetdan qul sotib olish bo'lgan. Er. av. XVI asrgacha Ossuriya podsholari Alum-Ashshur, shahar-jamoa esa Ashshur deb atalgan. ”Kichik va ulug'lan xalq yig'ini” o'z ahamiyatini yo'qota borgan, hokimiyatning oliy organ! «Shahar Uyi» boylardan tuzilgan oqsoqollar kengashi edi. Kengash a'zolari ichidan bir xil muddatga alohida lavozimli shaxs, «limmu» tayinlanib, u shahar xazinasini boshqargan, uning nomi bilan joriy yil boshlangan. Oqsoqollar kengashi sud va ma'muriy ishlar bilan shug'ullanadigan mansabdor shaxs «ukulluma»ni tayinlagan. Shahar-davlatning merosiy hokimi «Ishshiakkum» lavozimi ham mavjud bo'lib, u diniy vazifalarni bajarib, ibodatxonalar qurilishiga rahbarlik qilgan. U urush vaqtida harbiy boshliq bo'lgan. Er. av.XX asrda xalqaro vaziyat Ossuriya uchun noqulay kelgan. Frot havzasida Mari davlati yuksalib, Ashshurning g'arb savdosiga jiddiy to'siq bo'lgan. Xett davlati Ossuriya savdosini Kichik Osiyoda to'xtatib qo'ygan. Amoriy qabilalarini Ikki daryo oralig'iga yurishlari ham vaziyatni beqaror qilib, Ossuriya savdosiga zarar yetkazgan. Faqat er. av. 178I-yillar atrofida amoriylardan bo'lgan yo'lboshchi Shamshi - Adad Ashshur shahrini o'zini Yuqori Mesopotamiyadagi davlatini markaziga aylantirgan. Ashshur Ikki daryo oralig'ining shimolidagi shaharlarni bosib oladi, Marini bo'ysundirib, Karxemish bilan ittifoq tuzadi. Suriya shaharlari ham bosib olinadi. Ashshur g'arb savdosida vositachilikni o'z qo'liga oladi. Davlat boshqaruvida podshoning mavqei kuchayadi. Shamshi-Adad davlat boshqaruvini bevosita o'z qo'liga olib, mutlaq hukmdor sifatida davlat boshlig'i, oliy harbiy boshliq va sudya vazifasini o'taydi. Boshqaruvni takomillashtirishga zaruriyat tug'iladi. Mamlakat hududi, aholisi okruglarga bo'linib, ularni boshqarish uchun noiblar yuboriladi. Er. av. 1757-yilda Shamshi-Adadning o'g'li Ishme-Dagan davrida Ashshurni Hammurapi bosib oladi. Er. av. 1740-yillar atrofida kassitlarning Mesopotamiyaga hujumi davrida Shamshi-Adadning avlodlari hokimiyatni yana o'z qo'llariga oldilar. Ammo bu sulola tez orada hokimiyatni boshqalarga topshirishga majbur bo'ladi, lekin Shamshi-Adad sulolasining boshqaruvi Ashshur tarixining eng yorqin davri deb tan olingan, keyinchalik Ossuriya podsholari ro'yxatida Shamshi-Adad va uning ajdodlari ham kiritiladi. Er. av. XVI asrda Bobil sulolasi qulagach, Ashshur qudratli qo'shni davlat Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan diplomatik aloqa o'rnatadi. Bunga qarshi er. av. XV asr o'rtalarida Mitanni podshosi Shaushaattar Ashshurni bosib olib, uni Mitanniga qaram qiladi. Mitanni Ashshurni g'arbga chiqadigan savdo yo'lidan butunlay mahrum qiladi. Keyingi asr boshlarida Ashshur Bobilni hukmronligini tan olish evaziga Mitanni zulmidan ozod bo'ladi va bir qancha vaqt o'tgach, Bobildan to'la mustaqil bo'ladi. O'rta Ossuriya davri (er. av. II ming yillikning II yarmi) Er. av. 1353-1318-yillarda podsho Ashshuriballit Ossuriyani qudratli davlatga aylantiradi. Zaiflashib qolgan Mitanni xettlar tazyiqiga qarshi Ossuriyaga ittifoqchi sifatida chiqadi. Tez orada Ossuriya xettlarni yuqori Mesopotamiyadan haydab chiqarib, Frot daryosiga chiqadi. Natijada Mitannining sharqiy viloyatlari, bu yerdagi diniy markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni, keyinchalik Bobil ham Ossuriya ta'siri ostiga tushib qoldi. Ossuriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, yetti yuz yil davomida o'zining yurishlari bilan qo'shni hududlarga dahshat tug'dirdi. Ossuriya davlatini shakllanishi er. av. 1295—1264-yillarda hukmronlik qilgan podsho Adad-Nirari davrida tugallanadi. U birinchi bo'lib rasmiy ravishda o'ziga podsho unvoni berib, Old Osiyo buyuk davlatlari hukmdorlariga teng bo'lgan «Buyuk podsho» mavqeiga da'vo qiladi. Er. av. XIII asrda Xett davlati Ossur savdogarlarini Kichik Osiyodan siqib chiqardi, Misrni Suriyadan mahrum qiladi. Mitanni davlati esa Ossuriya uchun g'arbga chiqadigan yo'lni butunlay yopadi. Er. av. XIII—XII asr boshlarida Ossuriya yuqori Mesopotamiyaning qo'shni hududlarini to'rt marta o'ziga qo'shib oladi va to'rt marta yo'qotadi. Ossur podshosi Tukulti-Ninurta I (er. av. 1233-1197-yillar) davrida Bobil va Kavkaz ortiga g'olibona harbiy yurishlar uyushtiradi. Bu podsho Ashshur o'rniga o'zi uchun yangi poytaxt Kar- Tukulti-Ninurta shahrini qurdiradi. Ammo uning hukmronligining so'nggi yillarida xettlar va Bobil Ossuriyani u bosib olgan hududlarni katta qismidan mahrum qiladilar, bundan g'zablangan Ashshur zodagonlari Tukulti-Ninurtani taxtdan tushurib o'ldirdilar. Er. av. XII asrda Ossuriya tushkunlikni boshidan kechiradi, Bolqon qabilalaridan bo'lgan mushklar Frot daryosi vodiysiga kelib xett davlatini halokatga uchratdilar, keyin elamliklarni hujumini qaytardilar 2 . Podsho Tiglatpalasalar I (er. av. 11 4 0 -1076-yillar atrofida.) davrida xalqaro vaziyat Ossuriya foydasiga o'zgaradi. Bu davrda Xett podsholigi halokatga uchrab, Misr siyosiy tarqoqlik tomon yo'l tutadi. Ossuriya qulay vaziyatdan foydalanib, shimoliy Suriya va shimoliy Finikiyani, Kichik Osiyoning janubiy-sharqiy oqimini o'z ta'siri ostiga oladi. Suriyaning gullab-yashnashi er.av. XII-XI asrlarda Arabistondan oromiy qabilalarining bostirib kelishi natijasida tugadi. Buyuk Ossuriya harbiy davlati (er. av. I raing yillik) Er. av. I ming yillikda Old Osiyoda temirdan keng miqyosida foydalana boshlanishi, Qadimgi Sharqda iqtisodiy o'sishga olib keladi. Quruqlik va dengiz savdosi keng hajmda rivojlanadi, Xett va Mitanni kabi qudratli davlatlar tarix sahnasidan tushib ketdilar. Bobil va Misr ichki va tashqi siyosatda tushkunlikka yuz tutdilar, natijada Yaqin Sharqda Ossuriya yetakchi o'ringa chiqib oldi. Ossuriya er. av. X—VII asrlarda o'zining iqtisodiy, harbiy qudratini qayta tikladi, siyosiy markazlashuv va barqarorlikka erishdi. Ossuriya bu davrda faol istilochilik urushlari olib bordi. Butting sababi Ossuriya iqtisodiyoti uchun zarur bo'lgan xomashyo (metall, yog'och) taqchil bo'lganligi edi. Ikkinchidan, rivojlanayotgan shaharlar himarmandchiligi va dehqonchiligi va quldorlik xo'jaligi uchun ishchi kuchi — qullarga ehtiyoj tez o'sdi. 2 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 1 74-175 . Ossuriyani istilochilik urushlarini olib borishining yana bir sababi, mamlakat quruqlik va dengiz savdo yo'llari tutashgan hududda joylashgani uchun yetakchi o'rinni egallashga intilishi edi. Er. av. VIII asrga kelib, Ossuriya davlati Shimoliy Mesopotamiyada o'z hokimiyatini mustahkamlaydi. Ossuriya Kichik Osiyo va asosan, O'rtayer dengizining sharqiga o'z ta'sirini kuchaytirishga urindi. Bu hududlar savdo- hunarmandchilik, dengiz savdosi keng yo'lga qo'yilgan, tabiiy boyliklarga boy edi. Sharqiy O'rtayer dengizi qirg'oqlaridan muhim xalqaro savdo yo'llari o'tgan bo'lib, bu yerda boy savdo — hunarmandchilik markazlari Tir, Sidon, Arvad, Bibl, Damashq va Karxemish kabi shaharlar mavjud edi. Er. av. XI asrning I choragida Suriya cho'llariga, janubiy Suriyadan Mesopotamiya va qo'shni mamlakatlarga ko'chmanchi oromiylar bostirib keldilar; er. av. 1000-yillar atrofida ular Frot daryosidan o'tib Ossuriyani bir necha janglarda mag'lubiyatga uchratdilar. Faqat oromiylarni istilosini podsho Adadnerari II (er. av. 9 11 — 89 1 -yillar), to'xtata oldi. Uning vorislari davrida ham Osuriya siyosiy- harbiy jihatdan Old Osiyoda o'z mavqeini tiklashga harakat qiladi. Er. av. IX asrda Ossuriya oromiy qabilalarini Shimoliy Suriyada tor-mor qildi. Finikiya va Suriya shahar hokimlarini bo'ysundirgan Urartu va Bobil davlatlariga qarshi g'olibona yurishlar uyushtiriladi. Ossuriya qo'shinlari Fors qo'ltig'igacha yetib bordilar. Er. av. 856-853-yillarda Ossuriya Suriya shaharlarining birlashgan qo'shinlariga zarba berdi. (er. av. 853-yilgi Oront daryosi yonidagi jang). Er. av. 840-yildagina Frot daryosining ortida 16 yurishdan so'ng, Damashq podsholigi bo'ysundiriladi. G'olibona yurishlar boy o'ljalarni qo'lga kiritish imkoniyatini tug'dirdi. Ossuriya hukmdorlari Ashshur va Kalxu shaharlarida ulug'vor saroy va ibodatxonalar bunyod qildilar. Er. av. IX asr Ossuriyaning iqtisodiy va harbiy-siyosiy jihatdan vaqtinchalik yuksalish davri bo'ldi. Shundan so'ng Ossuriya uzoq vaqt olib borilgan urushlar natijasida zaiflashib qoldi. Er. av. VIII asrda Ossuriya iqtisodiy tushkunlikka yuz tutadi. Ichki ziddiyatlar, qo'zg'olon va isyonlar boshlanadi. Ammo Ossuriyani yangidan yuksalishi er. av. 745-727-yillarda hokimiyatni bosib olgan harbiy boshliq, podsho Tiglatpalasar III davrida boshlanadi. G'ayratli sarkarda, mohir tashkilotchi Tiglatpalasar III podsho hokimiyatini mustahkamlash uchun qator islohotlar o'tkazadi. Jumladan, viloyatlarni kichik-kichik noibliklarga bo'lib yuboradi, noiblar ustidan markaziy hokimiyatning nazorati o'rnatilib, noiblarning vazifalari cheklanadi. Tiglatpalasar III xazinadan maosh oladigan ko'p sonli muntazam qo'shin tuzadi va ko'ngillilarni harbiy xizmatga chaqirishdan voz kechadi. Harbiy xizmatga aholining o'rta va past tabaqalari jalb qilinadi. Ossuriya qo'shini davlat bosqinchilik siyosatining asosiy quroli bo'lgan. Qo'shin qurollariga qarab bir necha qismlarga bo'lingan. Piyoda qo'shinlar son jihatdan eng ko'p sonli bo'lib, u yengil va og'ir qurolli qismlarga bo'lingan. Er. av. IX asrdan boshlab otliq qismlar paydo bo'ladi. Ular og'ir va yengil qurollantirilgan qismlardan tuzilgan edi. Qo'shinning zarbdor qismi jang aravalari bo'lgan. Jang aravalari qo'shinning imtiyozli qismi edi, vaqt o'tishi bilan ularning o'rnini otliq qismlar egallaydi. Shahar va qal'alami qamal qilishga osuriyaliklar turli qamal qurollaridan foydalanganlar Ossuriya davlatining uchmchi gullab-yashnashi er. av. VIII asrning 40-yillaridan VII asrning 40-yillari oxirigacha bo'lgan davrga to'g'ri keladi. Bu davr Ossuriya va Old Osiyo tarixida alohida o'rin tutadi. Qaysiki Ossuriyaning faol ekspansiyasi unga qo'shni bo'lgan kududlar, davlatlar ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotida hal qiluvchi ta'sir o'tkazadi. Ossuriyaning harbiy kuchga asoslangan davlat hokimiyatining tashqi siyosati faqat qo'shni mamlakatlarga nisbatan harbiy tazyiq o'tkazish orqali o'z ta'siri cstida tutib turishga yo'naltirilgan edi. Bunday siyosat Old Osiyo ling o'sha davrdagi va keyingi asrlardagi siyosiy taraqqiyotiga kuchli ta'sir o'tkazadi. Yaxshi qurollangan ko'p sonli qo'shin bilan Ossuriya podsholari Tiglatpalasar III (er. av. 745-727-yil ), Sargon II (er. av. 722-705-yil), Sinnaxxerib (er. av. 705-680-yil), g'olibona yurishlar olib boradilar. Er. av. 743-740-yillarda Suriya Shimoliy Suriya va ICichik Osiyo hokimlarini birlashgan kuchlari ittifoqi tor-mor qilinadi. Urartu davlatiga qarshi g'olibona yurishlar olib boriladi va mamlakat talon-taroj qilinadi. Sharqda Ossuriya Midiyani bir qismiga ega bo'ladi va bu yerda bir necha provinsiyalar tashkil qilinadi 3 . Er. av. 729-yilda Bobil bosib olinib, Ossuriya,podshosi bu yerda toj kiyadi. Sargon II (Er. av. 722-705-y.) davrida er. av. 722-yilda Isroil podsholigi bosib olinadi. Hokimiyatni noqonuniy ravishda bosib olgan Sargon II podshoning yangi qarorgohi Dur Sharrukin («Sargon qal'asi»)ni quradi, uning avlodlari Sargoniylar Ossuriyani uning halokatigacha boshqarganlar. Badjahl podsho-askar Sinaxxerib (er. av. 705-68I-yillar) poytaxtni Nineviyaga ko'chiradi, u Kichik Osiyoning janubiysharqini qo'ldan chiqaradi, Yahudiyani qarshiligini bostira olmadi, uni qo'llagan Misrni yenga olmaydi. Uning vorisi Asarxaddon (Er. av. 680—669- yillar) vayron qilingan Bobilni qayta tiklaydi. 3 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B. 496-499 . Bobilni Ossuriya bilan uniyadagi alohida podsholik deb e'tirof etadi. Asarxaddon shimoliy-g'arbda er. av. 679-yilda paydo bo'lgan dushmanni bartaraf qilib, Eronning shimoliy-g'arbida yashagan skiflar bilan er. av. 672-yilda ittifoq tuzadi. U er. av. 67I-yilda Misrni bosib olib, shimoliy arab qabilalarini bo'ysundiradi. Bu davrda Ossuriya davlati chegaralari Nil daryosining birinchi ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron past tog'idan Kichik Osiyogacha, O'rtayer dengizidan Fors qo'ltig'igacha cho'ziladi. Bu bepoyon davlatni Ossuriya boshqarish juda katta qiyinchiliklarni tug'diradi. So'ngi podsholar Ossuriyani o'zida isyonlar, bosib olingan hududlardagi to'xtovsiz qo'zg'olonlarni bostirish uchun juda katta kuch sarflashga majbur bo'ldilar. Er. av. VII asr o'rtalarida Ossuriya siyosiy tushkunlikka uchradi. Bobil, elam, xaldey, oromiy hokimliklari, Suriya va Finikiya shaharlarida Ossuriya hukmromligiga qarshi bosh ko'taradilar. Natijada Ossuriya halokat yoqasiga kelib qoldi. Bobil va Midiya birgalikda Ossuriyaga qarshi ittifoq tuzib er. av. 614-yilda Ashshurni, er. av. 612-yilda Nineviyani vayron qildilar. Er. av. 590-yilda Xarran yonidagi jangda Ossuriyaning harbiy qudrati to'liq sindirildi. Natijada butun Old Osiyoni tarixda ilk bor yagona davlat tarkibida birlashtirgan va bir necha yuz yil hukmronlik qilgan, qadimiy Sharqning eng katta davlati tarix sahnasidan tushib ketdi. Osuriyaning ijtimoiy-siyosiy hayoti Osuriya katta-katta hududlarni bosib olishi natijasida hududlar, shaharlarda savdo-hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik rivojlanadi. Mamlakatda ko'plab yerlar o'zlashtirildi. Irrigatsiya va suv ta'minoti yaxshilanadi. Bog'dorchilik, uzumchilik va chorvachilik rivojlanishi uchun turtki bo'lgan temir qurollar keng tarqaladi. Metallurgiya, qurolsozlik sohalari yuqori darajada taraqqiy qiladi. Talonchilik urashlardan olingan ko'plab o'ljalar va qullardan Ossuriya shahar va qal'alarni qurishda keng foydalaniladi. Yangi shaharlar quriladi, jumladan, Kalxu shahri qayta tiklanadi, Ossuriyaning yangi poytaxti «Tukulti- Ninurtu qal'asi» asir olingan tassit, xurrit va urartu qabilalari kuchi bilan qayta tiklangan. Ossuriya jamiyatini hukmron tabaqasi harbiylar, davlat xizmatidagi zodagonlar, ibodatxona va savdo ahlidan iborat bo'lib, ular juda katta boylik va imtiyozlarga ega bo'lganlar va mavjud siyosiy hokimiyat bilan yaqin aloqada bo'lib, uni istilochilik siyosatini qo'llab-quwatlatlaganlar. Ossuriya -jamiyatining quyi tabaqalarini kichik ishlab chiqaruvchi yer egalari, jamoa a'zolari va hunarmandlar tashkil etgan. Ular xazinaga qishloq xo'jalik mahsulotlari, chorva mollari va kumush bilan soliq to'laganlar. Ijtimoiy tizimning eng pastidagilar ko'chib kelganlar, asirlar va qullar qaram ishchilar toifasini tashkil qilganlar. Ular ko'p hollarda podsho xo'jaligida va ayrim hollarda ibodatxonalar, xususiy yerlarda ishlaganlar. Ossuriya davlati o'z tarixining so'nggi davrida qadimgi Sharq davlatchiligining o'ziga xos shakliga ega bo'lgan. Podsho qo'lida dunyoviy, harbiy va diniy sohalardagi cheklanmagan hokimiyat to'planadi. «podshoga hokimiyat muqaddas xudolar tomonidan topshirilib, hukmdorning homiyligi ostida davlatni boshqaradi» degan tushuncha xalq ommasi ongiga singdirilgan. Davlatni boshqarishda osur hukmdorlari qo'shin va yaxshi tashkil etilgan boshqaruv apparatiga tayanganlar. Ossuriya davlati boshqaruvida harbiy va moliya muassasalari yetakchi o'rinni egallaydi. Harbiy muassasa mamlakat ichida va bo'ysundirilgan hududlarda «tartib»ni saqlagan. Moliya muassasi esa davlat xazinasiga soliq va o'lponlarni o'z vaqtida to'lovi uchun javob bergan. To'lov va majburiyatdan faqat podshoning himoya yorliqlariga ega bo'lganlar ozod qilingan. Ayrim shaharlar (Bobil, Borsippa, Sippar, Nippur, Xarran va Ashshur) ibodatxonalari va saroy ahillarigina bunday imtiyozlardan foydalanganlar. Er. av. IX—VII asrlarda Ossuriya davlati boshqaruvi quyidagi shaklda bo'lgan: Bosib olingan hududlarning ko'pchiligida provinsiyalar (Ossuriya, Kichik Osiyoning ayrim shahar va viloyatlari, Xaldey va Oromiy knyazliklari) tashkil qilingan. Ular Ossuriya noiblari tomonidan boshqarilgan. Ba'zi hududlarda Ossuriyaga xiroj to'laydigan qaram podsholiklar (Finikiya shaharlari, Yahudiya, Moav, Edem, Tabal, Manna) saqlanib qoladilar. Ossuriyadan uzoq bo'lgan bir qadar kuchli davlatlar o'z mustaqilligini ma'lum darajada saqlab qoladilar (Lidiya, Urartu, Midiya, Elam va Shimoliy Arabiston yerlari). Bo'ysundirilgan Misr alohida mavqega ega bo'lgan. U 20 ta kichik hududlarga bo'linib, ularning tepasida mahalliy hokimlar (podsho, nomarx, kohinlar) turganlar. Shu bilan birga bo'ysundirilgan hududlarda Ossuriyaning ko'p sonli amaldorlar apparati va harbiy ma'muriyati qoldirilgan. Bobil shahri alohida boshqarilgan. Bobil podsholari rasman o'z mustaqilliklarini saqlab qoladilar. Yaqin Sharq mamlakatlari ichida Old Osiyoda o`zining iqtisodiy va siyosiy o`rnini egashga harakat qilgan Ossuriyaning tarixini tahlil qilish va k е rakli xulosalarni chiqarish maqsadga muvofiqdir. 11 -ming yillikda Ossuriya va uning dastlabki Harbiy yurishlari. O`qituvchining maqsadi: Asosan birinchi yillikni boshlarida yaqin sharqdagi xolqaro ahvoli. jumladan davlatlarni ijtimoiy iqtisodiy munosabatlaridagi umumiy yakinlarini ko`rib chiqishdan iborat. Ind е niv o`quv maqsadlari: 1. Qadimgi Sharq davlatlarida iktisodiy - ijtimoiy taraqqiyotda umumiy farqlar mavjudligini biladi. 2. Ossuriyani qudratli davlat bo`lishiga raqib davlatlarni anglab е tadi. 3. Ossurlarni Sharkiy o`rta е r d е ngiziga yurishining sabablarini tushunadi. 1 Bir ming yillikning boshlarida Yaqin Sharq davlatlarning har tomonlama rivojlanishi uchun barcha shart-sharoitlar jumladan savdo imkoniyatlar tufayli yuqoridagi davlatlar ichida asta - s е kin ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda farqlar paydo bo`la boshladi. Jumladan ayrim k е ksa davlatlar. X е tt, Mitanni gullab yashnayottan davlatlar hisoblansa aksincha Misr va boshdan k е chirayotgan davlatlar hisoblansa. aksincha Misr va Vavilon davlatlari ichki inkirozlarni boshdan k е chirayotgan davlatlar hisoblanardi, Ossuriya davlati endi Jahon siyosati voq е alarida muxim o`rin tutadigan davlatlar qatoriga ko`shila boshladi. Siyosat hayotga yaqin Sharq mamlakatlari ichida bir ming yilikda yangi davlatlar, jumladan Urartu, Kush, Lidiya, Midiya, Fors davlatlari ko`rina boshladi. Xalqaro siyosatda bir ming yillikda shaharning siyosiy hayoti ayrim qabilalar muxim rol o`ynay boshladilar, ayniqsa Frodkiyaliklar, Karimiylar. Skiflarni misol qilib olish mumkin. Ikkinchi ming yilikda ayrim davlatlar yirik imkoniyatlarni vujudga k е ltirish uchun harakatni boshladilar. Ayniqsa Yaqin Sharqda qudratli davlat bo`lish uchun Ossuriya ham o`z imkoniyatini ishga solishga harakat qilib qurdi. Yuqoridagi davlatlar o`rtasidagi davlatlar siyosiy kurash faqat bir ming yillika k е lib Jahon Haritasida yirik davlatni yuzaga k е lishi bilan tugallandi. Shunday davlatlardan biri kudratli Ossuriya davlati edi. Yaqin Sharq davlatlari ichida. Ikkinchi ming yillikda Ossuriya Yaqin Sharq davlatlari ichida qudratlisi hisoblanardi. L е kin ko`chmanchi oromiy qabilalarning tuxtovsiz yurishlari Ossuriya yana ikki yuz yilga si е siy xayotda o`z o`rnini topa olmasligiga sabab bo`ldi. K е yinchalik 6g` qabilalarning maxalliy xalq bilan kushiluvi paydo bo`la boshladi. Natijada bu xalqlarni qushiluvi rivojlanishiga taraqqiyotning ayniqsa Harbiy sohada muxim o`zgarishlar yuz b е rdi. Shunday qilib Ossuriyaning iktisodiy - ijtimoiy va si е siy xayotdagi muxim o`zgarishlar X - XII asrlarni o`z ichiga olgan davrda Ossuriya tarixida Yangi Ossuriya davri boshlandi. Ossurlar tashqi siyosatning aktivlashuviga bosh sabablardan biri Ossuriya iqtisodiy va siyosiy xayotida muxim o`rin tutadigan m е tal yog`och va boshg`a buyumlarga bo`lgan extiyoj tufayli edi, d е b hisoblash mumkin. Ossurlarni tashqi siyosatning aktivlashuviga bosh sabablardan biri Ossuriya iqtisodiy va siyosiy hayotida muxim o`rin tutadigan soxa yog`och va boshqa buyumlarga bo`lgan extiyoj tufayli edi, d е b hisoblash mumkin. Ossurlarni tashqi yurishining yana bir muxim tomonlaridan biri muxim savdo yullari egallashdan iboart va maqsad bor edi. Ammo Ossuriyalarning Old Osiyodagi barcha boyliklari egallashi uchun yolg`iz o`zi emas balki uking raqiblari mavjud edi. Jumladan. Misr, Urartu, Vavilon va boshqa davlatlar ham o`z siyosiy hayotlarida raqiblar ustidan g`olib chiqish o`z maqsadlariga erishish uchun o`z imkoniyatlarini ishga soldilar. IX asrni boshlarida Ossurlar Shimoliy M е sopatamiyada muxim o`rnashib oldilar. Ayniqsa Ossurlar tashqi faoliyatni harakatlari ikki podsho davrida Ashshurnatsiranal II va Salamansor III davrlarida bo`lib o`tdi. Ossurlarni yurishi ikkinchi tomoni bo`ldi. Birinchisi Shimoldagn yashovchi Noibi qabilalarini b е zovta qilishdan boshlandi. Shu paytda Qadimgi Urartu davlati yuzaga k е layotgan payt edi. Ossurlarni k е yingi yurishi Sharqiy o`rta е r d е ngiziga qaratildi. Nima uchun: sababi bu o`lka boyliklarga boy edi. Bundan tashqari muxim savdo yullari, hamda savdo - xunarmandchilik markazlari ayniqsa Tir, Sidan, Bibl, Arrad shaHarlari har tomonlama taraqqiy etgan bo`lib, xizmat kilishi mumkinligi tarixidan o`z isbotini topgan o`lkalardan biri hisoblanardi. Bu rayon kichik Osiyoga va O`rta е r d е ngiziga va Misrga borishi uchun muxim platsdarm edi. shuning uchun Ashurnatsiri^ol 11 o`z Harbiy yurishlarini boshladi hamda shimoliy Suriyada yashovchi Oram е y qabilalarini е ngdi. K е yinchalik unung yurishlarini, uning ugli Salomonsr III davom etkazdi. Ayniqsa yosh Harbiy sarkarda Salomonsar II Urartu davlatnpi maglub etib uning poytaxtini egalashgacha borib o`tdi. Xatto uning yurishlari Fors ko`rfazining ichki kismigacha davom etib. ko`p boyliklar bilan kaytdi. Fakatgina 840 yilga k е lib Salomonsar III Е vropaga yurish qilib, Damashq egallandi. Xatto Tir, Sidan, Isroil podsholiklari ossurlarga ultsan to`laydigai bo`ldilar. Kar Tir ossur podshosi poytaxtni chiroyli bo`lishi uchun ko`p ishlar kilindi. Ayniqsa podsho Ashshurtsiripal II ning saroyi uning binolari, boglari, yozuvlari, maydonlari tadbirlar o`tkazish uchun, xullas Ossur IX asrda eng kudratli davlach sifatida tarixda nom koldirgan edi. 746-745 yillarda Ossuriyada siyosat axvol ogirlashdi. Sababi Urartu davlatidan uchragan mag`lubiyat axvolni ogirlashtirdi, xokimyatga Harbiylarni yordami bilan Tiglatpalasar III k е ldi va dastlabki isloxatlarini amalga oshnrdi. Uni isloxati ikki turga bo`linadi. Birinchisi - ma`muriy. Ikkinchisi - Harbiy va armiya to`g`risida. Shunday psloxatlar tufayli Ossuriya armiyasi ko`p tarmoqli bo`ldi. Eng asosiy kushin turi ot kushilgan aravasi-jangchilardan iborat edi. xullas Ossuriya armiyasinish kurol - yaroklari, kiyim - k е chaklari, Harbiy tayyorgarligi zamon talabida edi. Vu davrda Ossurlar Harbny ist е xkomlarini ko`rish va ta`mirlashga ham e`tibor b е rdilar. Uncha muxim ahamiyatga ega bulmasada Ossurlar ham Harbiy faoliftga ega edilar. Bund-sh tashkari Ossurlar agar urush boshlamoqchi bo`lsalar eng avvalam bor, dushman gugrnspda ma`lumotlarni tupik olib bo`lgandan sung Harbiy Harakatlarni boshlar edilar. u to`g`risida yigilish bo`lib ma`lumot isbotlangandan k е yin Harbiy Harakatlar boshlandi. Boshqa davlatlarga xos bulmagan ish xayoti shundaki Ossurlar birgina Asarxadan davrini xisobga olmaganda karokchilar yordamidan foydalangan emaslar. Va nixoyat Ossurlarni boskmnchilikHarakatining eng kudratli davri USh-UN asrlarga to`g`ri k е ladi. Ayniqsa Tiglatpalasar III davri bilan boglikdir, Tiglatpalasar III 743-740 yillari Urartu yurish boshlashdan oldin Shimoliy Suriya va Kichik Osiy boshchiliklarini maglub etib Urartu ikki marta yurish uyushtirdi. Va nixoyat Ossurlar Damashk-Isroil knyazliklarini. Midiya hamda 729 yili mukaddas Vavilonni egallashi tufayli Old Osiyoning egallashi tufayli Old Osiyoni kuchli davlatiga aylandi. Barcha bosib olingan o`lkalarda viloyatlartashkil etildi. L е kin barcha boshqaruv markaz qulida edi. Tiglatpalasar III davri xisoblangan Salamansor V ichki tarkiblarchi mustaxkamlashga e`tiborni kuchaytirdi, ayniqsa uning davrida savdogorlar, ruxoniylar hamda Ashshur Xorin kabi shaHarlarni mustaqil boshqaruvi ch е klab mamlakachda kg`r,"i.1 boshlandi. bundam tashkari Salamansor V Isroil bilan bo`lgan jangda g`olib chikmaganligi tufayli norozilik kuchayib uning o`rniga dinastiya vakillaridan SarIon xokimiyatiga k е lib ma.mlakatda tartib urnatdi va Harbiylar va savdo ruxoniylar bilan alokani mustaxkamlashda hamda hamda mustaqil podsholigini е ngdi. Uning poygaxj samariyani egalladi. Shundan sung Old Osiyoni siyosiy xayotidan Isroil davlati uchdi. Sargon II ning k е yingi faoliyati Midiya bilan Karkamishka Frigiya podsholigiga karshi urushlar olib bordi. Tigr daryosi buyida yangi poytaxt Dur-Shorukin shaxrsha asos solindi. Sargon IIning ugli Sinax е rib faoliyati ham ancha murakkab k е chdi. U Vavilon bilan kurashni davom etkazdi. Xa1to 689 yili Vavilon shaxriga Е vrot suvini kuyib shaHarni vayron dtdi. K е yin Isroil ud е y podsholigiga kurash boshlab katta boylnk bilan kaytdi. Slyaaxx е rib ichki nizolar tufayli 681 yili uldirildi. Kichik uchli-Asarxaddon taxtga k е ldi. U Vavilon shaxrini kayta tikladi, barcha boylik va jixozlar kaytarildi. Ammo Asarxaddan boshqaruvining oxirida mamlakat Oddiy axolisining naroziligi kuchaydi bundan foydalangan ugli Ashshurbanapol taxtga chikishga Harakat kildi. Misrdagi ko`zgolonni bostirish uchun yulga chikkan Asorxaddan vafot etdi. Xokimiyat t е pasiga k е lgan Ashshur banapal juda aklli, bilimdon soxnb egasi bo`lib; misol tarikasida aytsak, uning boshqaruvi davrida poytaxt Nin е vi е yada kutubxona mavjud bo`lib, unda 300000 loy taxtachalarga yozilgan fannish barcha sohal.chriga t е gishli ma`lumotlarni olish mumkin edi. Umuman Ashshurbanapal tatki siyosagini ikki daprga bo`lish mumkin: Ossurlarning Yakin Sharkdagi xukmronligi. Kudratli Ossur siyosati hamda siyosiy inkirozi boshlanishi bilan Harakt е rlanadi. Xulosa shuki, ossurlar davlatining inkirozga yuz to`tishining eng muxim sabablari tarakkiyotning bir tomonlama buligshi, guruxlar o`rtasida kurash. boshqaruvdagi porakandalik. D е mak, yuqoridagi barcha xato kamchiliklar Ossurlar davlatini xalokatga olib k е ldi. K е yingi vok е alar tu vok е alar k е chdiki. 625 yili Vavilon Midiya mustaqillikka erishdilar. Ular Ossurlar bilan urush kildilar. Ossurlarning yirik shaHarlari Ashshur 614 yili va 612 yili Nin е viya vayron etildi. Xullas, kudratli Old Osiyo davlati tarixdan uchib, ko`shni xalqlar bilan aralashib, yangi xalqlar yuzaga k е ldy. Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984.

Ossurya Reja: Kirish Asosiy qisim 1.Ossurya davlatining shakillanishi va uning davlati harbiy yurushlari 2.Sargon ll deplomatyasi 3.Ossuryada elchilik va elchilik marosimlari Xulosa:

Kirish: Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar. Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar XIX asr o'rtalarida shimolda: dastlab qadimgi topilmalar bilan qiziqadigan ishqiboz kishilar tomonidan, keyinchalik mutaxassis-arxeologlar amalga oshirdilar. Ikki daryo oralig'idagi birinchi shaharlar qachonlardir Ossuriya davlati mayjud bo'lgan shimolda paydo bo'lgan edi. 1842-yil fransuz diplomati E.P.Botta mahalliy afsonalarda Ossuriyaning qadimgi poytaxti bilan bog'liq bo'lgan Kunjik tepaligini (Turkiya) qazishdan boshladi. 1846-1847-yilda ingliz diplomati G. A. Leyyard Nimrud tepaligini qazib, qadimiy Ossuriyaning Kalxu shahri qoldiqlarini ochdi. Tepalikdan podsho saroylari, odam-ho'kiz, odam-sher haykallari va badiiy relyeflar topildi. Kunjik tepaligida Leyyard Nineviya xarobalarini, jumladan, podsho Sinaxxerib (er. av. VII asr) saroyi, uning nevarasi Ashshurbanipalning kutubxonasini topdi. Leyyardning xodimi U. Rassam Kunjik tepaligidagi qazishmalarni davom ettirib podsho Ashshurbanipalning va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib relyeflar bilan bezatilgan saroyi va podshoning boy kutubxonasini ochdi. Nimrud tepaligi yaqinidagi Balavat nomli joyda eramizdan avalgi IX asrga oid yodgorliklar, jumladan, harbiy yurish va xiroj to'lash manzarasi tasvirlangan Balavat darvozalari deb atalgan 4 ta jez taxtani topdi. Fransuz arxeologi V. Andre 1803—1914-yillarda Ossuriyaning qadimiy poytaxti Nineviyada podsho Ashshurbanipalning saroylari, ibodatxonalar qoldiqlarini, jumladan, oliy xudo Ashshur ibodatxonasi, podsho qabrlari, turar joy binolari va ko'chalarini qazib ochdi. XX asrning 50-60-yillarida arxeologlar Nineviya shahri xarobalaridan saroy, xo'jalik inshootlari, ko'pgina hujjatlarni topdilar. Ossuriyashunoslikning yuz yillik tarixi davomida siyosiy tarix va davlat qurilishi muammolari o'rganildi. Bu yo'nalishda Sharq davlatchiligini ideallashtirish, uning mavjudligi, statik holati va abadiyligi tasavur qilinadi. Urushlarning sabablari, u yoki bu xalqning xarakteri va temperamenti, tor siyosiy motivlar bilan izohlanadi. Qadimgi Mesopotamiya madaniyati ham o'rganildi. Madaniyatning yo'nalishlari, kelib

chiqishi, mifologiya, adabiy yodgorliklar, san'atning xarakterli xususiyatlari, ilmiy bilimlar to'g'risidagi qator tadqiqotlar mayjud. Tadqiqotlarda ikici daryo oralig'i jamiyatlari ijtimoiy-iqtsodiy munosabatlariga e'tibor berilmadi. Shu sababli, XX asr boshlarida taniqli nemis osurshunoslari B.Maysner, P.Koshaker va boshqalar qadimgi Mesopotamiya tarixini feodal jamiyati deb baho berdilar. Siklizm nazariyasi bilan bir qatorda tarixiy jarayonning tartibsizligi va uni bilish mumkin emasligi nazariyasi keng tarqalgan. Faqat keyingi yillarda ijtimoiy tabaqalanish, xo'jalikni tashkil qilish, shaharlar, savdo-hunarmandchilikning o'rni, ibodatxonalar xo'jaligi bo'yicha muhim ijtimoiy-iqtisodiy tadqiqotlar (A. Falkenshteyn, A. L. Oppenxeym, I. Gelba va V. Leman asarlari) paydo bo'ldi. Ossurshunoslik markazlari dastlab Angliya va Fransiyada, XX asr boshlaridan Germaniya bo'ldi. Fashistik tuzum sharoitida ko'pgina osurshunos olimlar AQSHga ko'chib ketdilar. Hozir AQSHda mashhur osurshunoslik markazlari fapliyat ko'rsatmoqda. Angliya, Fransiya va Germaniyada ham osurshunoslik maktablari ilmiy tadqiqotlarni olib bormoqdalar. Qadimgi Ossuriya davri (er. av. II ming yillikning I yarmi) Qadimgi Ossuriya markazi Ashshur bo'lgan kichik hududni o'z ichiga olgan edi. Ammo ilk Ossuriya jamiyatida savdo yetakchi o'rin egalladi. Qadimda Ossuriya orqali Kichik Osiyo va Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo'ylab o'rta va Janubiy Ikki daryo oralig'i va Elamga, Sharqiy O'rtayer dengizidan muhim savdo yo'llari o'tgan edi. Ashshur shahri asosiy savdo yo'llarida o'rnashib qolish uchun o'z koloniyalarini barpo qilishga uringan. Ashshur Kichik Osiyoni sharqiy qismini faol kolonizatsiya qilgan. Bu yerdan mis, qo'rg'oshin, kumush, chorva mollari teri va yog'och tashib ketilgan 1 . Qadimgi Ossuriya jamiyatida ibtidoiy quldorlik shakllangan bo'lib, ibtidoiy jamoa qoldiqlari saqlanib qolgan. Podsho va ibodatxona yerlarida jamoachi va qullar mehnat qilgan. Yerning asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan. 1 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 170-173 .

Qulchilikning asosiy manbalari mulkiy tabaqalanish natijasida erkin jamoachilarning qarzi uchun qul qilish va chetdan qul sotib olish bo'lgan. Er. av. XVI asrgacha Ossuriya podsholari Alum-Ashshur, shahar-jamoa esa Ashshur deb atalgan. ”Kichik va ulug'lan xalq yig'ini” o'z ahamiyatini yo'qota borgan, hokimiyatning oliy organ! «Shahar Uyi» boylardan tuzilgan oqsoqollar kengashi edi. Kengash a'zolari ichidan bir xil muddatga alohida lavozimli shaxs, «limmu» tayinlanib, u shahar xazinasini boshqargan, uning nomi bilan joriy yil boshlangan. Oqsoqollar kengashi sud va ma'muriy ishlar bilan shug'ullanadigan mansabdor shaxs «ukulluma»ni tayinlagan. Shahar-davlatning merosiy hokimi «Ishshiakkum» lavozimi ham mavjud bo'lib, u diniy vazifalarni bajarib, ibodatxonalar qurilishiga rahbarlik qilgan. U urush vaqtida harbiy boshliq bo'lgan. Er. av.XX asrda xalqaro vaziyat Ossuriya uchun noqulay kelgan. Frot havzasida Mari davlati yuksalib, Ashshurning g'arb savdosiga jiddiy to'siq bo'lgan. Xett davlati Ossuriya savdosini Kichik Osiyoda to'xtatib qo'ygan. Amoriy qabilalarini Ikki daryo oralig'iga yurishlari ham vaziyatni beqaror qilib, Ossuriya savdosiga zarar yetkazgan. Faqat er. av. 178I-yillar atrofida amoriylardan bo'lgan yo'lboshchi Shamshi - Adad Ashshur shahrini o'zini Yuqori Mesopotamiyadagi davlatini markaziga aylantirgan. Ashshur Ikki daryo oralig'ining shimolidagi shaharlarni bosib oladi, Marini bo'ysundirib, Karxemish bilan ittifoq tuzadi. Suriya shaharlari ham bosib olinadi. Ashshur g'arb savdosida vositachilikni o'z qo'liga oladi. Davlat boshqaruvida podshoning mavqei kuchayadi. Shamshi-Adad davlat boshqaruvini bevosita o'z qo'liga olib, mutlaq hukmdor sifatida davlat boshlig'i, oliy harbiy boshliq va sudya vazifasini o'taydi. Boshqaruvni takomillashtirishga zaruriyat tug'iladi. Mamlakat hududi, aholisi okruglarga bo'linib, ularni boshqarish uchun noiblar yuboriladi. Er. av. 1757-yilda Shamshi-Adadning o'g'li Ishme-Dagan davrida Ashshurni Hammurapi bosib oladi.

Er. av. 1740-yillar atrofida kassitlarning Mesopotamiyaga hujumi davrida Shamshi-Adadning avlodlari hokimiyatni yana o'z qo'llariga oldilar. Ammo bu sulola tez orada hokimiyatni boshqalarga topshirishga majbur bo'ladi, lekin Shamshi-Adad sulolasining boshqaruvi Ashshur tarixining eng yorqin davri deb tan olingan, keyinchalik Ossuriya podsholari ro'yxatida Shamshi-Adad va uning ajdodlari ham kiritiladi. Er. av. XVI asrda Bobil sulolasi qulagach, Ashshur qudratli qo'shni davlat Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan diplomatik aloqa o'rnatadi. Bunga qarshi er. av. XV asr o'rtalarida Mitanni podshosi Shaushaattar Ashshurni bosib olib, uni Mitanniga qaram qiladi. Mitanni Ashshurni g'arbga chiqadigan savdo yo'lidan butunlay mahrum qiladi. Keyingi asr boshlarida Ashshur Bobilni hukmronligini tan olish evaziga Mitanni zulmidan ozod bo'ladi va bir qancha vaqt o'tgach, Bobildan to'la mustaqil bo'ladi. O'rta Ossuriya davri (er. av. II ming yillikning II yarmi) Er. av. 1353-1318-yillarda podsho Ashshuriballit Ossuriyani qudratli davlatga aylantiradi. Zaiflashib qolgan Mitanni xettlar tazyiqiga qarshi Ossuriyaga ittifoqchi sifatida chiqadi. Tez orada Ossuriya xettlarni yuqori Mesopotamiyadan haydab chiqarib, Frot daryosiga chiqadi. Natijada Mitannining sharqiy viloyatlari, bu yerdagi diniy markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni, keyinchalik Bobil ham Ossuriya ta'siri ostiga tushib qoldi. Ossuriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, yetti yuz yil davomida o'zining yurishlari bilan qo'shni hududlarga dahshat tug'dirdi. Ossuriya davlatini shakllanishi er. av. 1295—1264-yillarda hukmronlik qilgan podsho Adad-Nirari davrida tugallanadi. U birinchi bo'lib rasmiy ravishda o'ziga podsho unvoni berib, Old Osiyo buyuk davlatlari hukmdorlariga teng bo'lgan «Buyuk podsho» mavqeiga da'vo qiladi. Er. av. XIII asrda Xett davlati Ossur savdogarlarini Kichik Osiyodan siqib chiqardi, Misrni Suriyadan mahrum qiladi. Mitanni davlati esa Ossuriya uchun g'arbga chiqadigan yo'lni butunlay yopadi. Er. av. XIII—XII asr boshlarida Ossuriya yuqori Mesopotamiyaning qo'shni hududlarini to'rt marta o'ziga qo'shib oladi va to'rt marta yo'qotadi.

O'xshashlar

XVI – XIX ASRLARDA O’ZBEK XALQINING SHAKILLANISHI TARIXSHUNOSLIGI
HAYDAR XORAZMIYNING «GUL VA NAVRO‘Z» DOSTONI
Donchilikning rivojlanish bosqichlari. Donli ekinlarning umumiy ta`rifi. Dunyo mamalakatlarida va O`zbekistonda don yetishtirish
Инқилоби Ҳофиз дар жанри ғазал
TAQDIMOT” STRATEGIYASIDAN FOYDALANISH USLUBIYATI (ATOM FIZIKIKASI BO’LIM)