logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. HAYDAR XORAZMIYNING «GUL VA NAVRO‘Z» DOSTONI

HAYDAR XORAZMIYNING «GUL VA NAVRO‘Z» DOSTONI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111.7734375 KB
Ko'chirib olish
HAYDAR XORAZMIYNING « GUL VA NAVRO‘Z » DOSTONI ANNOTATSIYASI Turkigo‘y Mavlono Haydar Xorazmiy o‘zbek mumtoz adabiyotining zabardast vakili bo‘lib, o‘z asarlari bilan adabiyotimiz tarixini boyitib kelmoqda. Shoir bu ikki merosi - «Gul va Navro‘z» va «Maxzan ul-asror» asari bilan mumtoz adabiyotimizda dostonda hikoyanavislikni go‘zal ko‘rinishlarini qo‘llash orqali dostonchilik janrining rivoji uchun o‘z hissasini qo‘shish bilan birgalikda, o‘zidan keyingi adiblar, xamsanavislar uchun betakror namuna bo‘lishiga zamin yaratdi. Muallifning «Maxzan ul-asror»ida falsafiy-didaktiklik, axloq-odob haqida taraqqiyparvarlik mulohazalarini va olijanob insoniy fazilatlari ilgari surilganligi bilan ajralib tursa, «Gul va Navro‘z» masnaviyida esa ikki oshiq va ma’shuqa o‘rtasidagi vafo, sadoqat, mehr-muhabbat tuyg‘ularining mujassam etganligi, «ishq» deb atalmish tuyg‘uning mavj urishi va bu ilohiy kuchning ikki sevishgan qalbni birlashtira olishi, ularning sevgi sarguzashtlari, shuningdek, XIV-XV asrda yuz berayotgan feodal urushlar, Temur saltanatining bu urushlar oqibatida darz ketayotganligi yuzasidan tanqidiy fikrlar va mulohazalar o‘z aksini topgan. «Gul va Navro‘z» o‘zining badiiy salohiyatining izchilligi hamda mualliflik masalasi bilan qator o‘zbek va chet el adabiyotshunoslar e’tiborini tortdi. Mazkur magistrlik dissertatsiyasida «Gul va Navro‘z» dostonining badiiylik xususiyatlari, adabiyotimiz olamida tutgan o‘rni, personajlar va ularning ramziyligi, xalq og‘zaki ijodi mahsulidagi va yozma adabiyot namunalari bilan hamohangligi, asar qanday tasviriy ifodalar bilan shakllantirilganligi, yillar davomida bahslarga sabab bo‘lib kelayotgan asar muallifiga oid munozaralar o‘rganildi, shuningdek, boshqa dostonlar bilan tarixiy-qiyosiy, analitik va statistik metodlar asosida tadqiq etildi. 1 HIGHER EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN, MINISTRY OF SCIENCE AND INNOVATION SHARAF RASHIDOV SAMARKAND STATE UNIVERSITY Master's dissertation on the topic "Epic of Haydar Khorezmi's " Gul va Navruz". ANNOTATION A master of the Turkish language Mavlano Heydar Khorazmiy is an outstanding representative of Uzbek classic literature, enriching the history of our literature with his works. The poet made his contribution to the development of the genre of epic by using the beautiful forms of story-writing in our classic literature with these two legacies- “Gul va Navruz” and “Makhzan ul-asror” laid the groundwork for becoming a unique example for subsequent writers. The author’s “Makhzan-ul asror” is distinguished by its philosophical- didacticism, progressive comments on morals and noble human qualities, while in “Gul va Navruz” masnavi loyalty, affection between two lovers and a lover the embodiment of their feelings, “the surge of the feeling called love and the ability of this divine force to unite the hearts of two lovers, their love adventures, as well as the feudal wars that took play in the 14 th and 15 th centuries, the collapse of the Timur kingdom as a result of these wars and opinions reflected. “Gul va Navruz” attracted the attention of Uzbek and foreign literary critics along with the consistency of its artistic potential and the issue of authorship. In this master’s thesis, the artistic features of the “ Gul va Navruz” epic its place in the world of our literature , charakters and their symbolism, their harmony with the axamples of folk art and written literature, what visual expressions the work is formed with , which has been the cause of debate for years discussions about the author of the upcoming work were studied, as well as research with others epics based on historical-comparative, analytical and statistical methods. M U N D A R I J A : I. KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) …………… … ……….. … …….. 3 II Asosiy qism: I. BOB: XV ASR BIRINCHI YARMI ADABIYOTI VA HAYDAR XORAZMIY IJODI…… . . ……………………………………………………...7 1. 1. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodi…………………………………… . . . … ….7 1. 2. Shoirning «Gul va Navro‘z» dostoni borasidagi bahslarga doir . . . . . . . . . . 18 Bob yuzasidan xulosa……………………………………………………. . . . . . . 23 II. BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA «GUL VA NAVRO‘Z» SUJETI……. .25 2. 1. Mumtoz adabiyotda ramziy dostonnavislik…………………………………25 2. 2. «Gul va Navro‘z» turkumidagi dostonlar haqida…………………………...31 Bob yuzasidan xulosa……………………………………………. . . . . . . . . . . ...37 III. BOB: HAYDAR XORAZMIYNING «GUL VA NAVRO‘Z» DOSTONI: MAVZU, G‘OYA, POETIKA MASALALARI………………………………..38 3. 1. Dostonning sujeti, timsollar olami, kompozitsiyasi, mavzu va g‘oyasi. . . …38 3. 2. Badiiy tasvir vositalarining doston g‘oyasini ifoda etishdagi o‘rni……. . … .54 Bob yuzasidan xolasa………………………………………………………. . . . . 61 III. UMUMIY XULOSALAR…………………………………………………. 63 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………….… 6 6 KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati. Muhtaram prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzalarini, - «Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish-xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir» -degan mazmunga boy so‘zlari bilan boshlab berishlari adabiyotga bo‘lgan e’tiborning oshishi milliy adabiy merosimizni qadrlashga va kelajagini yuksaltirishga bo‘lgan ishonchning isbotidir. Adabiyot xalqning yuragi, elning ma’naviyatini ko‘rsatadi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularning ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak. Ajdodlar merosini o‘rganish buyuk madaniyatimizga munosib buyuk adabiyot yaratish uchun hamma sharoitni yaratamiz, - deya katta bir motivatsiya berdi. Bugungi kunda shu qadar jadal tarzda rivojlanib borayotgan fan, texnika va texnologiyalar asrida yashayotgan ekanmiz, xalqimizning boy intellektual merosi, umumbashariy qadriyatlarimiz hamda milliy o‘zligimizni anglatuvchi tariximizni, adabiyotimizni chuqur isloh qilish, targ'ib etish, yangilash va boyitib borish biz yosh kadrlarning oliy maqsadimizdir. Shuni eslatib o‘tish o‘rinliki, ona tilimizning bugungi kundagi ma’naviy qiyofasini ko‘rsatishda, go‘zal va milliy qadriyatlarimizning o‘z ahamiyatini yo‘qotmasdan aksincha, yangilanib davom etib kelishida va insonning ruhiy, ichki dunyosini, kechinmalarini ifodalab, ma’naviy ongini boyitib turuvchi adabiyotimizning bugunga qadar ravnaq topib borishida ko‘hna tarixda qahramonlik ko‘rsatgan so‘z gavharining sohiblari, shoir-u ulamolarimiz, bobokalonlarimizning nihoyatda o‘rni beqiyos. O‘tmishda yaratilgan mo‘tabar og‘zaki va yozma adabiyotimiz namunalarini chuqur o‘rganish va bilish har bir insonning shu yurtda istiqomat qiluvchi shaxslarning ulug‘ burchidir. Adabiyotimizning asrlar osha davom etib kelayotgan mukammal asarlarini keng xalq ommasiga yetkazishda muhim yutuqlarga erishilmoqda. Shuningdek, hozirgacha ayrim noma’lum bo‘lib kelayotgan qo‘lyozmalarni aniqlab ularni nashr 3 etish borasida bir qancha ikkilanishlarga sabab bo‘layotgan ma’lum bir masalalar diqqatimizni tortadi. Jumladan, «Gul va Navro‘z» masnaviyi muallifi masalasi jiddiyroq o‘rganishga muhtoj muammolardan biri sanaladi. Bugunga kelib ham ba’zi bir adabiyot yoxud uslubiy qo‘llanmalarda Lutfiy asari deb nashr qilingan, aslida Haydar Xorazmiy ijodiy mahsuli hisoblangan «Gul va Navro‘z» dostoni qator adabiyotshunos professor olimlar tomonidan mushohada ostiga olinsa-da, to‘liq ilmiy asosda tasdiqlanmasdan qolmoqda. Mavlono Haydar Xorazmiy davrining zamondosh shoirlari kabi o‘zining ko‘p qirrali va sermahsul ijodi orqali dunyoga tanildi, ikki merosi - biri falsafiy – didaktik ruhda bo‘lsa, biri ishqiy- romantik dostoni bilan “Xamsachilik” ning yangi kurtaklarini namoyish etdi ham dostonnavislik janrining shakllanishiga o‘zining katta bir ulushini qo‘sha oldi. Asarlarida muhim bir mavzular ko‘tarilib, ular tubida qanchadan-qancha dolzarb muammolar hayqirig‘i yangradi. U bo‘lib o‘tayotgan adolatsizliklar, gunohkorlar uchun qon to‘kayotgan begunohlar va feodal urushlarga indamasdan ko‘z yuma olmadi, hech bo‘lganda ijodiy asarlari, lirikasi orqali xalqqa va hukumat egalariga murojaat qildi, shu orqali ma’lum bir natijaga erisha oldi. Turkigo‘y Haydar Xorazmiyning adabiy merosi izchil, tadqiqiy izlanishlar talab etishi va o‘rganilishi mazkur dissertatsiya mavzusining asosiy dolzarbligini belgilab beruvchi omillardan biridir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi: O‘zbek adabiyoti tarixini o‘rganishda keng ko‘lamli ishlar olib borish natijasida nafaqat o‘zbek, balki rus, turk adabiyotshunos olimlari ham o‘zining qator monografiya va risolalarini taqdim etmoqda. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar kam bo‘lsada, ayrimlari «Abushqa», Ahmad taroziyning «Funun ul balog‘a», Alisher Navoiyning «Majolis un- nafois», «Muhokamat ul- lug‘atayn», Boburning «Muxtasar» va boshqalarning asarlarida shoir va uning ijodi haqida ma’lumotlar mavjud. Filologiya fanlar doktori professor, adabiyotshunos olim R. Vohidov, N. Rahmonov, A. Hayitmetov, N. Mallayev o‘zbek adabiyotshunosligida nazariy 4 ma’lumot bergan bo‘lsalar, Haydar Xorazmiy hayoti, ijodi va poetik mahorat masalalarini o‘rganish borasida anchagina bahs-munozarali maqola va risolalar yaratgan deb A. Rustamov, Y. Is’hoqov, F. Ergash, B. Valixo‘jayev, S. Erkinovlarni ayta olamiz. 1 Lekin, shoirning lirik merosi badiiyatini chuqur tahlil va tadqiq etish, uning mumtoz adabiyot tarixida tutgan o‘rnini belgilash hali ko‘p tadqiqotlar olib borilishini taqozo etadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari: - jahon va o‘zbek manbalarida keltirilgan Haydar Xorazmiyning hayoti va ijodiga oid bo‘lgan tadqiqot va mulohazalarni umumlashtirish; - Haydar Xorazmiy ijodiga milliy istiqlol g‘oyasi asosida yondashish; - shoirning adabiy merosi masalasida keltirilgan fikrlar va bahslarni o‘rganish va xulosa berish; - mumtoz adabiyotda» Gul va Navro‘z» sujeti, genezisi hamda ramziy an’anaviylikni yoritish; - shoir masnaviyi va uning janrlar tarkibini o‘rganish; - «Gul va Navro‘z» dostonining mavzu va g‘oyalar ko‘lamini tahlil qilish, ma’naviy san’atlarni aniqlash, obrazlar talqini va ularni sharhlash. Tadqiqotning nazariy va amaliy, ijtimoiy ahamiyati . Haydar Xorazmiy hayotiga doir ma’lumotlar, «Gul va Navro‘z» ning g‘oyalar olami, xususan, asar mohiyatini ochish va obrazlar talqini va she’riy san’atlarni qo‘llashdagi shoir mahorati tadqiq etilgan. Shuningdek ma’lumotlar umumlashtirilgan va xulosa chiqarilgan. Bular ishning nazariy ahamiyatini belgilaydi. Buyuk ota- bobolarimizning asarlari boy mulkiy meros sifatida katta ahamiyatga egadir. Bu tarixiy, ishqiy-qahramonlik tipidagi dostonlarni o‘rganish orqali boy ma’naviy merosimizning qanchalik yuksak ekanligini aniqlashdir. 1 1 Бу ҳақда батафсил қаранг: Рустамов Алибек. «Гулу Наврўз» нинг муаллифи тўғрисида. (Достон Лутфийники эмас, Ҳайдар Хоразмийники деган Ё. Исҳоқов фикри тўғри эканлиги ҳақида). -1972. -№3. -Б.33; Фозилов Эргаш. Лутфийнинг « Гулу Наврўз » и ҳақида (Достон Лутфийники. Ё. Исҳақов бу достон Ҳайдар Хоразмийники деб бекорга шов-шув кўтариб юрганлги ҳақида). -1972. -№4. -Б.40; Валихўжаев Ботир.Яна «Гул ва Наврўз» баҳсига доир. -1979. -№1. -Б.50; Исҳоқов Ёқубжон. «Гул ва Наврўз» достонининг муаллифи масаласи. (Достон Лутфийники эмас, Ҳайдар Хоразмийники. Тахаллуси Муҳибб эканлиги ҳақида). - 1972. - №1.-Б.59; Эркинов Содир. Яна «Гул ва Наврўз» нинг муаллифи ҳақида. (Достон Лутфийники эканлиги ҳақида). - 1972. - №1. -Б.54. 5 Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: -Haydar Xorazmiy ustozlari va zamondosh shoirlari asarlarida qanday talqinda aks etganligi, ularning bir- biriga mosligi, hayotiy kechinmalari va ijodining qay yo‘sinda o‘tganligi hamda mumtoz tarixda tutgan o‘rnini aniqlash; - Shoirning doston janriga qo‘shgan hissasi, dostonda hikoya janrini qo‘llashi va boshqa adiblar dostonlari bilan chog‘ishtirish; - «Gul va Navro‘z»asarining badiiyati yuzasidan izlanish olib borish, asarni poetikasi, kompozitsiyasi, g‘oyaviyligi, personajlar va ma’naviy san’atlar orqali yoritish. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi: Magistrlik dissertatsiyasiga siyosiy, ilmiy, tarixiy va badiiy adabiyotlar mundarija asosida asos qilib olingan. Tadqiqot ishida asosan 2ta siyosiy, 12ta ilmiy-nazariy, 12ta badiiy adabiyotlar shuningdek, 9dan ortiq ilmiy maqola va monografiyalar va turli internet saytlaridan foydalanilgan. Ular tadqiqot ishini ilmiy va badiiy saviyasini belgilashda, tarixiy faktlarga asoslanib yozilganligini ifoda etishda, qiyosiy-tahliliy o‘rganish asnosida faktlarga tayangan holda nazariya yozishga xizmat qiladi. Tadqiqot usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda tavsiflash, tarixiy-qiyosiy, zidlash, umumlashtirish, uzviy tahlil qilish usullaridan foydalaniladi. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha 2ta OAK jurnalida va 1ta respublika ilmiy-amaliy anjumanda maqola e’lon qilingan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Magistrlik dissertatsiyasi an’anaviy tuzilishga ega bo‘lib, Kirish, uch asosiy bob, har bir bobda ikki fasl, har bir bob yuzasidan xulosalardan iborat bo‘lib, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini tashkil etadi. Ishning umumiy hajmi 74 sahifani tashkil etadi. 6 7 I. BOB. XV ASR BIRINCHI YARMI VA HAYDAR XORAZMIY HAYOTI 1. 1. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodi Tarixdan ma’lumki, Temur va Temuriylar davri O‘rta Osiyo madaniy va adabiy hayotida alohida o‘rinda turadi. Bu davrlar XIV-XVI asrlarni o‘z ichiga olib, O‘rta Osiyoning mustaqil markazlashgan bir davlat qilib birlashtirilishi, mamlakatning madaniy, iqtisodiy taraqqiyotiga, ilm-fan, adabiyot va san’at, hunarmandchilik va boshqa turli sohalarning ravnaq topishiga juda katta ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Yurt obodonchiligi yo‘lida mahalliy va chet mamlakatlardan ilm va san’at ahllari to‘plandi va shuningdek, turkiyzabon ziyolilar davlat poytaxti Samarqand, Buxoro, Turkiston va boshqa shahardagi olimlar, shoirlar va san’atkorlar bilan o‘zaro yaqin munosabatda bo‘la boshladilar. Amir Temur hukmronligidan so‘ng davlat ikkiga bo‘linib, …Bu davrda, ya’ni temuriylar hukmronlik qilgan yillarda qaysi ijodkor o‘ziga qaysi mamlakat yoki shaharni qulay deb bilsa, o‘sha yerda yashab ijod qildi. 2 [4, 3-4 betlar ] Temur va uning avlodlari adabiyot va san’atga, ilm-fanga yaqin kishilar edi. Ba’zilari ijodkor-shoirlar bo‘lib, ular o‘zlari she’rlar yozish bilan birga ijodkorlarga homiylik ham qilgan. Temuriy shohlar o‘sha davrlarda (XV asrdan oldin ham) o‘zlariga atab bag‘ishlov va biografik asarlarni yozishni buyurishgan. Asosan bu davrdagi asarlar mavzu ko‘lamini shohlarga atab bitilgan asarlar, ilohiy va majoziy ishq, ahloqiy-ma’naviy ruhdagi mavzular boyitdi. Ilm ahli, ijodkor, san’atshunoslar uchun mazkur davrda e’tibor va ehtirom kuchaydi. Aynan shu davrda o‘zbek tarjima adabiyoti vujudga keldi. Shu bilan birga ikki tilda ijod qiluvchi zullisonayn shoirlar, ular tomonidan meros qoldirilgan durdona, o‘chmas asarlar hozirgacha adabiyotimizni boyitib kelmoqda. XIV-XV asr davri haqida bizga qimmatli ma’lumotlar beruvchi asarlar bir qancha bo‘lib, «Ulug‘bek davri fors-tojik va o‘zbek adabiyotlari haqida Davlatshoh Samarqandiyning «Tazkirat ush-shuaro», Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois», «Nasoim ul-muhabbat», «Muhokamatu-l-lug‘atayn», Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma», «Muxtasar», Sodiq Kitobdorning 2 А. Ҳайитметов. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. Т.; «ФАН», 1996, 3-4 бетлар 8 «Tazkirayi Sodiq Kitobdor», Faxri Xirotiy va Muhammad Kazviniyning «Majolisu-l-nafois» ni forschaga qilgan tarjimalarida …. » 3 [14, 4-bet ] - o‘sha davrda yashab ijod yuritgan hamda ijtimoiy va siyosiy muhit ta’sirida boshqa hududlarda yashab yurgan zamondosh shoir-u ulomalar va ularning asarlari haqida bilib olsak bo‘ladi. Bundan tashqari, Ahmad Taroziyning «Fununu-l-balog‘a» asarida bu davr haqida shunday deyilgan: «XV asrning birinchi yarmida Movarounnahrda adabiy hayot qaynagan, badiiy adabiyot ikki tilda rivojlangan, Samarqanddagina emas, boshqa shaharlarda ham adabiy suhbat va majlislar qizg‘in edi. Adabiy jarayonlarda shohlar ham, oddiy hunarmand savdogarlar ham, olim-u ulamolar ham qatnashgan, ya’ni badiiy ijod borasida insonlar teng faoliyat yuritib, barcha barobar va faol qatnasha olgan. Bu davrda Xuroson va Movarounnahrda yashab ijod qilgan yirik o‘zbek shoirlaridan Lutfiy, Haydar Xorazmiy, Yusuf Amiriy, Atoiy, Sakkokiy, Gadoiy, Yaqiniy, Muqimiy kabilarning nomlari ma’lum. Keyingi yillarda ularning yoniga, yuqorida aytib o‘tganimizdek, Hofiz Xorazmiy, Sayyid Qosimiy kabilarning nomlari qo‘shildi. » 4 [4, 4-bet] XIV-XVI asrlarda O‘rta Osiyo bo‘ylab ilm fan taraqqiyotida mislsiz katta rol o‘ynagan tabiiy va gumanitar fanlar sohasida bir qancha buyuk olimlar yetishib chiqdi, jahon fani taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. Tabiiy fanlardan astronomiya fani yuksaldi. Meditsina sohasida esa Ibn Sinoning ta’limoti davom ettirildi. Gumanitar fanlardan tarix, adabiyotshunoslik, tilshunoslik va boshqalar o‘sdi. Tarix faniga oid Temur yurishlari tavsilotlari bayon etilgan asarlar: «Zafarnoma» (Sharafiddin Ali Yazdiy), «Zubdatut-tavorix» (Xofizi Abru), «Ravzatus- safo» (Mirxond), «Habibus-siyar», «Xulosatul-axbor» (Xondamir), «Badoyiul- vaqoe» (Zayniddin Vosifiy), «Boburnoma» (Z. Bobur) va boshqalar meros qoldirilgan. Musiqa ilmi, musavvirlik, kitobat va xattotlik san’ati (bularga doir yaratilgan asarlarning barchasiga N. Mallayev O‘zbek adabiyoti tarixi kitobida alohida to‘xtalib o‘tilgan) rivojlanishning yuqori darajasiga yetdi. 3 Шайх Аҳмад Тарозий.Фунуну-л-балоға. Т.; Хазина, 1996, 4-бет 4 Абдуқодир Ҳайитметов. Темурийлар даври ўзбек адабиёти.- Т.; « Фан», 1996, 4-бет 9 Bu davr yana bir xususiyatlaridan biri adabiyotshunoslikda tur va janrlar takomilining yangicha ko‘rinishlari vujudga keldi, aruz nazariyasi, qofiya va boshqalarga oid eng mukammal risolalar yaratildi. G‘azal, tuyuq, chiston, tazkira, munozara va noma janrlarida yaratilgan asarlar mumtoz adabiyotimiz, tariximizni yanada boyitdi. XV asrda tazkirachilik taraqqiyotini alohida bosqichga ko‘targan, ilk turkiy tazkira yaratgan Shayx Ahmad ibn Xudoydot Taroziyning «Fununul balog‘a» (Yetuklik ilmlari) nomli asari (hijriy 840, milodiy 1436-1437 yillarda) dunyo yuzini ko‘rdi. Mazkur manbaada turli zamonlarda yashagan turkigo‘y hamda forsiyzabon olim-u ulamolar haqida ma’lumotlar, asarlaridan parchalar keltirilgan. XV asrning birinchi yarmida yana boshqa kurtak yozib gullagan sohalardan so‘z ketganda, kitob ko‘chirish san’atida, kitob faqat o‘z mazmuni bilangina emas, balki uning shakli, tashqi bezalishi va qanday husnixatda ko‘chirilganligi bilan kitobxonga manzur bo‘lishi hamda unga estetik zavq bera olishi kerak. Shunday ekan, kitobatlik ham nafis bir asar yaratish, ya’ni san’atkorlikning ajoyib bir ko‘rinishidir. Tasviriy san’atda ham mehnati va ijodkorligi bilan kishilar e’tiborini qozongan, yuksak tahsinga sazovor bo‘lgan Kamoliddin Behzod nomi ma’lum va mashhur. U yaratgan miniaturalarda butun asarning g‘oyat go‘zal tasvirlari, tabiat manzaralari jonli tarzda aks etgandek go‘yo. Badiiy asar xattotlarning husnixati, rassomlarning surati, muqovasoz va zarhalchilarning san’ati bilan uyg‘unlashib, g‘oyat ko‘rkam bir tusga kiradi. Bularning barchasi san’at turlari bilan adabiyotning o‘zaro uzviy aloqada ravnaq topganini, biri ikkinchisiga samarali ta’sir etganini ravshan ko‘rsatgan. Qisqa qilib aytganda, bu davr turli sohalarning yuksalishi qolaversa, madaniy, iqtisodiy, moddiy va ma’naviy hayotning taraqqiy etish, yangi «Renessans» davri bo‘ldi desak xato bo‘lmaydi. «Bu davrda eski o‘zbek adabiy tilining shakllanish protsessi asosan tugallandi, dunyoviy adabiyot adabiy hayotning yetakchi yo‘nalishiga aylandi, Qutb, Xorazmiy, Sayfi Saroyi, Haydar Xorazmiy, Durbek, Amiriy, Yaqiniy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Bobir, Muhammad Solih, Majlisiy, Xoja va nihoyat o‘zbek adabiy tilining asoschisi, o‘zbek klassik adabiyotining cho‘qqisi Alisher Navoiy 10 yetishdi. O‘zbek adabiyoti g‘oyaviy- tematik, badiiy uslub jihatidan takomillashdi, yangi pog‘onaga ko‘tarildi, lirik va epik poeziyaning hamda badiiy prozaning nodir va orginal asarlari vujudga keldi. Yozma adabiyot bilan xalq og‘zaki adabiyoti o‘rtasidagi aloqa va o‘zaro ta’sir kuchaydi. O‘zbek adabiyoti bilan boshqa xalqlar adabiyoti o‘rtasidagi aloqa va hamkorlik keng va chuqur ildiz otdi, o‘zbek tarjima adabiyoti vujudga keldi. Badiiy adabiyotning o‘sishi bilan uzviy bog‘langanligi holda adabiyotshunoslik ham taraqqiy etdi, qimmatli ilmiy asarlar yaratildi.» 5 [3, 200-bet ] Ammo, bu davrda ham boshqa davrlarda bo‘lgani kabi mafkuraviy g‘oyalar, turli ziddiyatlar, diniy qarashlar badiiy adabiyotga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmadi. Diniy –mistik adabiyot bilan dunyoviy adabiyot o‘rtasida: biri reaksion feodal-klerikal guruhlarning dunyoqarashini idodalasa, boshqasi esa keng xalq ommaning manfaatlarini ifoda etgani holda ular o‘rtasida kurash davom etdi . Bunday jarayon ta’sirida ko‘plab ijod ahli vakillari, shoirlar, bastakorlar, mashshoqlar azob-u uqubatda, muhtojlik, sargardonlikda qolib, asarlari yoqildi yoki tarixga muhrlanmay qolib ketti, ba’zilari dorga osildi, o‘limga mahkum etildi. Bunday tazyiqlar ular hayoti va faoliyatigajuda ko‘p va katta xavf solib turgan . Xullas, diniy va dunyoviy adabiyot o‘rtasida kurashlar bo‘lib turgan bo‘lsada, har doim dunyoviy adabiyot ustunda turgan, ya’ni dunyoviy adabiyot hayotni, Alloh tomonidan yaratilgan barcha mo‘jizalarni sevishi, dunyoqarashning kengligi va unga bo‘lgan talablarning o‘zgarib va ko‘payib borishi bilan ma’lum darajada yuqorida turadi. Shunga asoslanib, ko‘proq shahar aholisining ishtirok etishi, feodal tuzumga ijobiy qarab o‘z davrining peshqadam yozuvchilari yetishib chiqishi natijasida dunyoviy adabiyot keng ildiz ota takomillashib boradi. «XIV asrda va XV asrning birinchi yarmida yetishgan Xorazmiy, Xo‘jandiy, Sayfi Saroiy, Durbek, Haydar Xorazmiy, Amiriy, Yaqiniy, Ahmadiy, Atoiy, Mavlaviy, Mavlono Qozi Muhsin, Mavlono Ishoq, Sakkokiy va nihoyat Mavlono Lutfiy kabi shoirlar dunyoviy adabiyotning taraqqiyotida mana shunday muhim rol o‘ynagan edilar. Bu shoirlar lirikada insonning insonga bo‘lgan sof va samimiy 5 5 Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи ( 1-китоб).«Ўқитувчи » нашриёти, 1965-й, 200-бет 11 sevgisini kuyladilar, badbin va tarkidunyochi shayx-zohidlarni achchiq tanqid qildilar, jannatga qarshi hayot gulshani, hurga qarshi yor, kavsarga qarshi sharob obrazlarini yaratdilar, Xizr va Masih kabi diniy-afsonaviy obrazlarning sifatlarini hayot mahbubasiga ko‘chirib, uni Xizr va Masihlardan qudratliroq qilib tasvirladilar, xalq og‘zaki ijodiyoti, xalq qo‘shiqlari, uning maqol va ta’birlaridan foydalandilar» 6 [ 3, 205-bet ] XIV asr oxiri XV asrning birinchi yarmida o‘zbek mumtoz adabiyoti rivojining bir pog‘ona yuksalishi va gullab yashnashiga kattagina hissa qo‘shgan buyuk istedod sohiblari qatorida, Haydar Xorazmiy hayot yo‘li va ijodiy faoliyati, adabiy merosiga nazar tashlar ekanmiz, unga oid ma’lumotlarni nihoyatda oz o‘rinlarda uchratamiz. Haydar Xorazmiy XIV asr oxirlarida Xorazmda tavallud topgan. Xorazmiy taxallusi ham aynan shu boisdandir. Bu yerda bir muncha yashab, so‘ng Navoiy va Davlatshoh Samarqandiy ta’kidlaganidek, (Sherozda) temuriy shahzodalar Sulton Iskandar hukmdorligida (1409-1415) xizmatda bo‘ladi. Uni lirikasining katta qismi saqlanmay qolib, undan bizgacha Ozarbayjon shoiri Xamsanavis Nizomiy Ganjaviy «Maxzanul asror» dostonidan ilhomlanib yozgan «Maxzanul asror» i va ko‘plab tanqidiy qarashlarga asos bo‘lgan «Gul va Navro‘z» dostoni, shuningdek, turkiy va forsiyda bitgan go‘zal she’rlari yetib kelgan. U she’rlarida inson psixologiyasini, ruhiy holatini g‘oyat ta’sirli, yorqin ifoda etibgina qolmasdan, kishilarni faqat yaxshilik va yaxshi xulq-atvor egasi bo‘lishga, jamiyatga foyda keltiruvchi amallar bajarib, muruvvat va himmatli bo‘lishga da’vat etganligi uchun zamonasi, adabiyot ahllarining qalbidan joy egallagan. Bir qator manbalarda ta’kidlab o‘tilganidek, shoir haqida Davlatshoh Samarqandiyning «Tazkirat-ush-shuaro», Shayx Ahmad Taroziyning «Fununul balog‘a», Alisher Navoiyning «Muhokamat-ul lug‘atayn», «Majolis –un nafois», Zahiriddin Muhammad Boburning «Muxtasar», Faxriy Hiraviyning «Ravzat us- salotin» asarlarida ma’lumotlar uchraydi. 6 Н. Маллаев. Ўзбек ада биёти тарихи (1-китоб). «Ўқитувчи» нашриёти . 1965 й, 205-бет 12 Haydar Xorazmiy Shayx Ahmad bilan zamondosh bo‘lib, Shayx Ahmad uning ijodini juda yaxshi bilgan. Binobarin, uning « Gul va Navro‘z» dostonini Lutfiyga emas, Haydar Xorazmiyga nisbat berilishi asosli. … Yasodi tog‘ yang‘lig‘ o‘ngni, so‘lni. Xirovul turg‘izib, to‘qtotti g‘ulni. Xama jiylar qo‘ydi, berkitti qunbil. Qaro tog‘dek yasab tur di muqobil. Bu she’riy parcha XV asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan o‘zbek katta shoiri Haydar Xorazmiyning «Gul va Navro‘z» dostonidan keltirilgan bo‘lib, uning tarkibidagi ikki bayt hozirgi nashrlarda qarang:Lutfiy. Sensan sevarim, Toshkent, 1987, 427-bet / yo‘q. 7 [14, 207-bet ] «Funun-ul balog‘a» ni adib zamondoshlari «Latoyifi Tavoyif» deya ehtirom ila tilga olishar ekan. Mazkur asar o‘z davridagi adabiy hayot va adabiy muhit talablari asosida yuzaga kelgan. Taroziyning bu asari o‘zbek va turkiy xalqlarning ma’naviy boyligi va madaniy taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘langan deyish mumkin. Taroziyning ushbu asari yana shunisi bilan ahamiyatliki, unda shu paytgacha nomlari bizga noma’lum bo‘lgan 50 ga yaqin shoirlar eslatilib, ularning asarlaridan parchalar keltirilgan. Asarning yagona qo‘lyozma nusxasi Angliyaning Bodlean kutubxonasida saqlanadi. Xullas, «Funun-ul balog‘a» asarining topilishi adabiyotshunosligimizda katta yangilik bo‘ldi. Shu jumladan, Taroziy asari adabiyotshunos olimlar uchun ko‘p yillar davomida muallifi Lutfiy deb aytilayotgan «Gul va Navro‘z» ni qo‘lyozmaning 110-varag‘ida aslida Haydar Xorazmiyga tegishli ekanligini asoslab beradi. «Mavlono Haydarning «Gul va Navro‘z» idintur: Ushul kunlarki, vahtim erdi darham, Buzulg‘on bu ko‘ngulda ming tuman g‘am. Parishonlik bila holim mushavvash, Tiriklik nomuloyim, umr noxush. 7 Аҳмад Тарозий.Фунун-ул балоға. (Балоғат илмлари) / маъсул муҳаррир Б. Ҳасанов / -Т .; Хазина, 1996, 207-бет 13 Na bir mahramkim, ul hamroz bo‘lg‘ay, Na bir hamdamki, ul damsoz bo‘lg‘ay» 8 [ 14, 187-bet ] XVI asr yirik vakili tazkiranavis Davlatshoh Samarqandiy «Tazkirat-ush- shuaro» asarida Haydar Xorazmiy to‘g‘risida shunday yozadi: «Sulton hukmronligida fozil kishilardan Mavlono Natanziy va Mavlono Haydarlar bor ekan. Mavlono haydarning turkiy va forsiy tillarda bitgan yaxshi she’rlari bor va u Nizomiyning «Maxzan-ul-asror» iga o‘zbek tiliga javob yozib shahzoda Iskandar otiga bag‘ishladi». 9 [15, 81-bet] Tarixiy ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, H. Xorazmiy ikki tilda she’rlar bitgan. Ammo ular bizgacha noma’lum bo‘lib qolmoqda. «Tazkirat ush-shuaro» asarida VII-XV asrlarda yashab ijod etgan 156 shoir haqida qisqacha, lekin o‘ta muhim va qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Bu asar juda katta davr- qariyb sakkiz yuz yil mobaynida Eron va Markaziy Osiyoda yashagan adiblar faoliyatini tadqiq qabzasiga olgan. Butun o‘zbek adabiyotimiz ma’naviy merosimizning katta xazinasini o‘zida jam qilgan, nafaqat XV asr balki undan keyingi asrlar adabiyotida ham adabiy janrlar rang - barangligi nuqtai nazaridan ham eng yuksak cho‘qqiga ko‘tarilgan hazrat Alisher Navoiy ham asarlarida o‘zidan oldin yashagan va o‘ziga ustoz deb bilgan shoirlar va salaflarni ulug‘lab, ularning asarlaridan, she’riy parchalaridan misollar keltirib, ta’riflar berib o‘tgan. «Majolis un-nafois» tazkirasi bizga shoirning qaysi hududlarda bo‘lgani va kimlar bilan uchrashgani to‘g‘risida, shu bilan birga ustozlari, do‘stlari, yaqin kishilari, hamsuhbatlari haqida ham zarur ma’lumotlarni taqdim etadi. Navoiy tazkirasida nomlari tilga olingan ko‘plab salaflar , shoirlarning asarlari bizga qadar yetib kelmagan. Bu jihatdan ham «Majolis un-nafois» g‘oyat nodir manba bo‘lib, adabiyotimiz tarixi va kelajagi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Asarning yettinchi majlisida temuriy shahzodalarni ta’riflab o‘tar ekan, Sulton Iskandarni turkigo‘y shoir sifatida tilga olib, bir bayt masnaviysidan («Maxzanul-asror» idan) misol keltiradi. 8 Аҳмад Тарозий.Фунун-ул балоға.Т.; «Хазина» 1996, 187-бет 9 Давла тш оҳ Самарқандий. «Тазкират ут-шуаро». - Т.; Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти.1981, 81-бет 14 Sulton Iskandar Sheroziy ham (Temurga) nabiradur. Saltanat tajammulini, derlarkim salotindin ozi oncha qilmish bo‘lg‘ay. Yetti yo sakkiz yilliq saltanatida go‘yoki uch ganj topibdur. Mavlono Haydar turkigo‘y, aning modihi (madhchisi) ekandur. Bu aning masnaviysidurkim: Himmat elidur yadi bayzo degan, Er nafasidur dami Iso degan. 10 [ 10, 157-bet] Sulton Iskandarni derlarkim, ta’bi nazmg‘a moyil erdi va bu tuyuqni andin naql qilurlarkim: «To‘lin oyg‘a nisbat ettim yorumi, Ul hijolatdin kam o‘ldi yorumi. Tori muyungning zakotin men beray, Yo Misrni yo Halabni yo Rumi» . 11 [10, 157-bet ] Navoiyning bu ma’lumotlari Haydar Xorazmiyning Sulton Iskandar saroyi bilan aloqada bo‘lgani, turkigo‘y shoirlardan «xush ta’b» sifatida tanilgani va e’tirof qilinganini ko‘rsatadi. Alisher Navoiy «Muhokamat ul-lug‘atayn» da turkiy she’riyatda o‘zidan avval yetishib chiqqan bir necha shoirlarni tilga olib, shunday yozadi: «Sakkokiy va Haydar Xorazmiy va Atoiy va Muqimiy va Yaqiniy va Amiriy va Gadoiy …. va Forsiy bo‘lg‘on shuaro muqobalasida kishi paydo bo‘lmadi, bir Mavlono Lutfiydin o‘zgakim, bir necha matla’lari borkim, tab’ ahli qoshida o‘qusa bo‘lur…» 12 [ 11, 32-bet ] «Maxzan-ul-asror» ning «Musannifning vasfi holi» bobida shoirning ahvoli bayon qilinadi: Bir kecha birla edim hamnafas, Munisu damsozim ul erdi-yu bas. Ko‘z yoshidin boda, bag‘irdin kabob, Dardu dilim nuqlu fig‘onim rubob. Charxi falak tashna bo‘lib qonima, Dunyayu dun qasd qilib jonima. Sabr binosini bakulliy buzub, 10 Navoiy 20 tomlik. MAT.- T.; «Fan».1997, 13-jild, 157-bet 11 Navoiy 20 tomlik .MAT.- T.; «Fan». 1997.13-jild, 157-bet 12 Navoiy 20 tomlik. MAT. - T.; «Fan». 2000-y. 16-jild, 32-bet 15 Hosili yo‘q umrdin umid uzub. 13 [20, 213-bet] Zahiriddin Muhammad Bobur «Muxtasar» (ayrim adabiyotlarda “Risolayi aruz» ham deb ataladi) ida Haydar Xorazmiy hayoti va asarlariga bog‘liq jumlalarni uchratamiz: «Yana Mavlono Haydar Xorazmiy turkigo‘yning «Gulshan ul-asror» idur, pandu nasihatga yaxshi abyoti bor, nechukkim debtur: Er kishiga himmat agar bo‘lsa yor, Oqibat ul amr murodin topar. Har kishiga himmat agar tush bo‘lur, Ko‘kni talashquchi uchar qush bo‘lur, Har g‘alat er o‘g‘lig‘a bir pand erur, Kim g‘alatin bilsa xiradmand erur» . 14 [21, 194-bet] «Risolayi aruz» da Bobur 70 dan ortiq ijodkorlarning eng sara asarlaridan namunalar keltiriladi va eng sara masnaviylar yozilgan vaznlar sarhisob etiladi. Bu ma’lum darajada dostonchilik borasidagi tasavvurlarimizni ham boyitadi. Asardagi «Gul va Navro‘z» dostonining Haydar Xorazmiy qalamiga mansubligi kabi ayrim dalillar, adabiyotshunoslikdagi munozarali masalalarga aniqlik kiritadi. Haydar Xorazmiyning ulug‘ Ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviyning «Maxzanul-asror» dostonidan ilhomlanib, unga javob tariqasida turkiy tilda yozgan shu nomdagi dostonining o‘rni beqiyos bo‘lib, mazkur asardan shoirning adabiy merosi va o‘zbek klassik adabiyotida tutgan o‘rni haqida chuqur bilimga ega bo‘lamiz. Bu davrda Xamsa yaratish yoki Nizomiy «Xamsa» sining ayrim dostonlariga javob yozish katta adabiy an’ana sanalgan. Shu jumladan, Haydar Xorazmiy ham bu an’anaga qo‘l urdi va «Maxzanul-asror» dostonini yaratdi. Xorazmiy asarni yozishda Nizomiy ijodiy istedodi va tafakkuridan ma’naviy kuch oldi. U Nizomiy kabi doston yaratishni niyat qilib uning izidan bordi. Xorazmiy asari muqaddimasida Nizomiy san’atkorligidan bahramand bo‘lganligini, ta’sirlanganligini shunday ta’riflarda keltiradi: Menki pishurdim bu laziz oshni, 13 Муборак Мактублар (тўплам). –Т.; Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1987, 213 -бет 14 Bobur.Muxtasar (nashrga tayyorlovchi S. Hasan) - T.; «Fan» 1971 y, 194-bet 16 Shayx Nizomiydan olib choshni. Shayx Nizomiy damidin jon topib, Ma’nisidan yarluqu burxon topib. 15 [20, 222-bet] Taxminlarga ko‘ra asar 1409-1414 yillar oralig‘ida yozilgan. «Maxzanul- asror» ning bir nechta nusxalari: London, Parij, Vena, Qozon va boshqa joylarda ham saqlanib kelinayotgan nusxalari fan olamiga ma’lum. Doston dastavval, 7 fasli an’anaviy muqaddima bilan boshlanib, 639 bayt, 23 bobni o‘z ichiga oladi. Asarda maqolat va hikoyalar axloqiy –ta’limiy mohiyat kasb etib, undagi voqealar hayotiy, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy masalalarga oid o‘git va pandnoma xulosalarni uqtirib boradi. Muallif asarda kichik hikoyatlar orqali insoniylikni ulug‘lash, oliyjanoblikni o‘ziga kasb etish, mehnat va halol mehnat orqali luqma topish, qiyinchiliklarga yengilmaslik, baxillikning yomon oqibatlarga olib kelishini yanada yorqin mulohazalarda tarannum etadi. Oqil agar so‘z bila so‘zni yopar, Orif o‘shul so‘zda o‘zni top. Ulki bilur so‘z guhari qiymatin, So‘zda topar so‘zlaguvchining otin. Ahli nazar shevasini so‘z bilur, Nuri basar mevasini ko‘z bilur. Zohiru botin xabari so‘zdadur, O‘zgada yo‘q har neki bor o‘zdadur. 16 [20, 213-bet] Bu hikoyalarda o‘rta asr zulumotida odamiylikni targ‘ib etgan, oddiy inson va uning tuyg‘usini kuylagan Haydar Xorazmiy o‘zi yashagan jamiyat voqealarining eng muhim masalalarini dadil ko‘tarib chiqdi. Shu o‘rinda shuni aytib o‘tishimiz o‘rinliki, Haydar Xorazmiy o‘zidan oldingi ustozlarni va keying shoirlarning asarlarini yuksak ehtirom ila hurmat qilgan, va she’r va shoirlik masalasiga doir bir necha o‘rinlarda purma’no fikrlar aytib o‘tganligi diqqatga 15 Муборак Мактублар (тўплам). –Т.; Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1987, 222 -бет 16 Муборак Мактублар (тўплам). –Т.; Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1987, 213 -бет 17 sazovordir. Haydar Xorazmiy so‘zga nisbatan kishilarning tafakkurini va fazilati yoki nuqson, kamchiliklarini aks ettiruvchi asosiy vosita deb qaraydi, so‘zdagi ma’no va shaklni o‘zaro uzviy bog‘liq deb aytib o‘tadi. Buning dalili sifatida quyidagi jumlani ko‘rsata olamiz. « Haydar Xorazmiy ham o‘z salaflari singari badiiy so‘zdagi ma’no haqida gapirib, mazmundorlikni birinchi o‘ringa qo‘yadi va shu bilan Sayfi Saroiy tomonidan tanqid qilingan shaklparastlikka u ham qarshi chiqadi. U yozadi: …Ulki bilur so‘z guhari qiymatin, So‘zda topar so‘zlaguvchining otin. Ahli nazar shevasini so‘z bilur, Nuri basar mevasini so‘z bilur… Umr garonmoya chu bo‘lg‘ay talaf, So‘z duru so‘z dunyoda qolg‘ay xalaf… So‘zda kerak ma’niyu ma’nida zavq, So‘zlaguchida so‘z uchun dardu shavq . Muallifning fikricha, asardagi mazmun shoirning kechinmalari bilan bog‘lanib ketmog‘i kerak, ya’ni u chuqur hissiyot bilan, zavq bilan bayon etilmog‘i lozim.Haqiqatdan, agar shoir o‘zi tasvir etayotgan voqeadan zavqlanmasa, unda u o‘quvchisini ham zavqlantira olmaydi.Shuning uchun tasvirlanayotgan hodisa shoir tomonidan chuqur his etilgan bo‘lishi lozim- deya uqtiradi Haydar Xorazmiy.» 17 [ 7, 198] Haydar Xorazmiy hayoti va uning asarlari xususan “Maxzanul asror” yuzasidan ilmiy tadqiqot va izlanishlar yuritayotgan olimlardan: H. Zarifov, A. Abdug‘ofurov, A. Hayitmetov, B. Valixo‘jayev, E. Rustamov, J.Sharipov, qolaversa sharqshunos olim E. E. Bertels va boshqalar nomlari ma’lum.Shunday qilib, «Gulshan ul-asror» o‘zbek epik she’riyati tarixida muhim hodisa va turkiy tildagi axloqiy-falsafiy dostonchilikning mukammal namunasi sifatida shuhrat 17 Б. Валихўжаев. Сайланма (И- қисм), Ўзбек адабиёцҳунослиги тарихи, - Самарқанд нашриёти, - 2022 й, 198-бет 18 qozondi, asarda ilgari surilgan g‘oyaviy motivlar orqali o‘z zamonasining yirik bilimdoni hisoblanib turk, arab, fors-tojik tillarini chuqur o‘rgandi va o‘zbek tilini ravnaq etishida tilning boyligi, qudratini namoyish etishda cheksiz qahramonlik ko‘rsata oldi. Xorazmiy satirik va didaktik hikoyatlar orqali she’riy hikoyaning rivoji uchun sezilarli hissasini qo‘shdi. Shu bilan birga, o‘zbek va ozarbayjon adabiy aloqalarining yanada yaxshilanishiga yana bir imkoniyat yaratdi. 1 .2. Shoirning « Gul va Navro‘z» dostoni borasidagi bahslariga doi r Asrlar mobaynida adabiy tariximiz xazinasini boyitib kelayotgan shunday noyob, qimmatbaho, shoh asarlarimiz borki, ular haqida minglab maqola-yu risolalar chop etilib, kitoblar yozilsada, ularni bot –bot tilimizda aytib dilimizda saqlasak ham, ularning tub-tubida yashiringan yangicha qirralari, xususiyatlari tug‘ilaveradi. Va yoki o‘ta nodir manbaalarimizning yetarli materiallari bo‘lmaganligi boisdan o‘ziga izohlar, tadqiqotlarni talab etib keladi. Shulardan biri «Gul va Navro‘z» dostonining muallifi masalasi XX asrning 70 yillariga kelib qator bahslar va munozaralarning tug‘ilishiga sabab bo‘ldi. (Aslida besh asrlik tarixga ega bo‘lgan mazkur masalaga bu davr mobaynida ko‘pgina tanqidiy qarashlar va fikrlar berib o‘tilgan) Bu masalani birinchilardan bo‘lib adabiyotshunos olim Y. Is’hoqov ilgari surdi. Olimning «O‘zbek tili va adabiyoti» jurnalida e’lon qilgan «Gul va Navro‘z» ning muallifi Lutfiymi?» nomli maqolasidan so‘ng 1972-yilning 2, 3, 4, sonlarida S. Erkinov, A. Rustamov, E. Fozilovlar ushbu munozaraga fikr bildirdilar. Bu haqida Botirxon Valixo‘jayev ham «Yana «Gul va Navro‘z» bahsiga doir» nomli maqolasida keltirishicha: «Munozaraning borishi bu haqida so‘z yurituvchi olimlarni ikki guruhga ajratadi: (S. Erkinov va E. Fozilov) asarni Lutfiy qalamiga nisbat bersalar (bunday fikr yuritish hozirgacha davom etib kelayotgan aqidaning davomi), ikkinchi guruhdagi olimlar (Y. Ishoqov va A. Rustamov) esa uning Lutfiyga emas, balki Haydar Xorazmiy qalamiga mansubligi masalasini o‘rtaga tashlamoqdalar.» 18 [28, 50-bet] - deyiladi. Har ikki guruh vakillari tomonidan chuqur o‘rganilayotgan mazkur mavzu yuzasidan turli sabablar ko‘rsatilishi bilan birga yangi manbaalar ham 18 Б. Валихўжаев. Яна “Гул ва Наврўз” баҳсига доир”-1979, №1. –Б. 50 19 aytilmoqda. «Gul va Navro‘z» ning tahmin qilinayotgan har ikki muallifi - Haydar Xorazmiy va Lutfiyning hayot va ijodiga oid bo‘lgan biografik asarlar va ijodiy materiallar ko‘p bo‘lmaganligi, Lutfiy ham Xorazmiy adabiy merosining to‘liq yetib kelmaganligi uchun ma’lum bir to‘xtamga kelish va qat’iy bir xulosa chiqarish qiyinchilik tug‘dirmoqda. Lutfiydan bizgacha katta bir meros saqlanib qolgan bo‘lib, u turk xalqining ustozi, sof muhabbat kuychisi, nozik did va yetuk istedod sohibi sifatida e’zozlanib, hozirgacha lutfiyshunos tadqiqotchilar tomonidan shoir ijodi chuqur o‘rganilib, asarlari va biografiyasiga oid materiallar jamlangan bo‘lsada ayrim muhim muammolarni yechimini topishda bularning o‘zi kamlik qiladi. Qolaversa, Haydar Xorazmiy hayoti va ijodi, asarlari bilan bog‘liq izlanishlar aytarlik darajada ko‘p va chuqur o‘rganilgan emas, asarining tanqidiy teksti mavjud emasligi ham muallif kimligi, ularning uslubi, yo‘nalishi orqali aniqlashda chalkashliklar kelib chiqishiga omil bo‘la oladi. Adabiyotshunos, akademik olim Botir Valixo‘jayev monografiyasida munozara obyekti «Gul va Navro‘z» bahsiga doir qarashlarini va bir nechta muhim sabablarini sanab o‘tar ekan, nafaqat Haydar Xorazmiy, balki XV asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan shoirlarning aksariyat qismining ijodiga tanqidiy tekslari yaratilmaganligiga alohida urg‘u berib o‘tadi. Shu jumladan, masalaga to‘g‘ri va asosli yechim topishda avvalo shu asar yaratilgan davr, xususan XV asrning birinchi choragidagi adabiy muhitni, ayniqsa, o‘zbek adabiyotini chuqurroq o‘rganishni va yana bir jihati qadimiy manbalarni ko‘rish yoki qadimiy nusxalarni qo‘lga kiritish zaruriyatini masalani hal etilishida muhim asos bo‘lishini ta’kidlaydi. Asar Lutfiyniki deya hisoblagan «Lutfiyning “Gul va Navro‘z» i haqida» nomli maqolasida Ergash Fozilov Y. Is’hoqov qarashlariga zid tarzida bir nechta tanqidiy jumlalarni keltiradi. «…dalil haqida shuni qayd etish kerakki, mazkur maqola avtori Lutfiyga bag‘ishlangan tadqiqotlar bilan atrioflicha tanishib chiqmagan. Biror shoir va uning asarlari haqida gapirilganda, mavjud faktlar, manbaalarni diqqat bilan o‘rganish lozim. Ayniqsa, Sharqning yirik klassiklaridan bo‘lmish Lutfiydek siymolar asarlarini boshqa biron shoirga nisbat berish chuqur va har tomonlama tadqiqot talab etadigan ishdir. Maqola avtori «Gul va Navro‘z» 20 dan «Abushqa» da keltirilgan parchalar Lutfiyniki emas deydi-yu, biroq uni isbotlaydigan asosli dalil keltirolmaydi. Bunday dalillarni o‘zi ham yo‘q. Qizig‘i shuki, «Gul va Navro‘z»dostonini Lutfiy yozib qoldirganligi to‘g‘risida biror- bir tarixiy yoki adabiy, badiiy manbalarda, aniq qilib aytadigan bo‘lsak, hatto uning zamondoshi va uni eng yaxshi bilgan Navoiy lirikasida ham biror bir ma’lumot uchratmaymiz. Lekin shunday bo‘lsada, asar Lutfiyniki, Lutfiy merosi etib turli darslik yoki qo‘llanmalarda chop etildi. Xo‘sh, «Gul va Navro‘z» ni Lutfiy qalamiga mansub deb hisoblangan taqdirda ham buni isbotlovchi biror tarixiy manbaa va dalil yo‘qligi tepada Y. Is’hoqov tadqiqotlariga berilgan keskin tanqidiy qarashlar behuda so‘zlar ekanligi yaqqol ko‘rinadi. Bunda adabiyotshunos olim Y. Is’hoqov ham diqqat e’tiborini ko‘proq asar uslubiga va matniga qaratadi. Olim Ergash Fozilov ta’kidlaganlaridek, asarni matnshunoslik tomondan o‘rganish ancha mehnat va chuqur mulohaza talab etishini aytib o‘tganidek, Is’hoqov ham ilmiy, adabiy haqiqatni aniqlashtirish maqsadida juda izchil izlanib, katta samara ko‘rsatdi. Har ikki doston ham “Maxzanul asror” va «Gul va Navro‘z»asarlarining muallifi Haydar Xorazmiydir degan mantiqiy xulosani berib o‘tdi. Yoki boshqa bir risoladan misol keltiradigan bo‘lsak,, Otaturk Universiteti Adabiyot fakulteti jurnalining 2018-yil, 60-sonida chop etilgan Sulaymon Efendi o‘g‘luning «Lutfiyning Gul va Navruz» asari va uning yozma nusxalari» nomi ostidagi monografiyasida-«Mavlono Lutfiydan ikki ajoyib asar yetib kelgan, birinchisi «Devon» i «Gul va Navro‘z» masnaviysi bo‘lsa, yana boshqasi «Zafarnoma» dir », 19 [ 34, 6] - deyiladi. Maqolada Lutfiyning «Gul va Navro‘z» i, Lutfiy asari deb boshdan oyoq takrorlansada, Lutfiy zamondoshlari yoki boshqa tarixiy asarlarda unga tegishli ekanligini ko‘rsatuvchi biror misra yoki jumla hatto asar nomini ham ko‘rsatmaydi. Bunday yirik manbashunos, tarix hamda abiyotshunos olimlarimizning qarashlari va bahslarini to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri deb ayta olishga hech qanday haqqimiz yo‘qligi bois faqat asosli va ishonchli faktlarga tayangan holda nazariya yoza olamiz. 19 Sulaymon Efendi o’g’li. Lutfiyning «Gul u Navro’z» asari va uning nusxalari. Otaturk universiteti Adabiyot fakulteti jurnali. 2018, № 60 21 Demak, «Gul va Navro‘z» ning Haydar Xorazmiy qalamiga mansubligini ko‘rsatuvchi dalillarni aytib o‘tadigan bo‘lsak, «Fan olamida «Gul va Navro‘z» ning 9 qo‘lyozmasi mavjud. Ular Britaniya muzeyida, Venada, Oksford Universitetining Bodlyan kutubxonasida, Manchestr kutubxonasida va Qozonlik Z. Maqsudovaning shaxsiy kutubxonasida saqlanmoqda. «Gul va Navro‘z» ning Britaniya muzeyidagi qo‘lyozma nusxasi 7914 raqami bilan ro‘yhatga olingan va Charlis Riel katalogida tasvirlangan jurnalga ham kiritilgan. Ushbu jurnalda 12 ta asar bor: «Bahrul Hudo», «Tuhfat us-salotin», «Gul va Navro‘z», «Maxzan ul- asror», «Latofatnoma», «Devon ul Lutfiy», «Dahnoma», «Taashuqnoma», «Muhabbatnoma», «O‘q va yoy munozarasi», «Asboblar bo‘yicha bahs», «Chog‘ir va Bang munozarasi». Bu yerda « Gul va Navro‘z» va « Maxzan ul-asror» ketma- ket joylashgan. 20 [ 29, 59-bet] Bu alohida ahamiyatga ega. Dastavval ta’kidlab o‘tganimizdek, Shayx Ahmad Taroziyning «Fununul balog‘a» asarining qo‘lyozma nusxasiga asoslanib, «Gul va Navro‘z» ning muallifi xususida taniqli adabiyotshunos A. Hayitmetov quyidagilarni bayon etadi: «Bu asar («Fununul balog‘a») yordamida endi «Gul va Navro‘z» dostonining muallifi masalasi ham hal etilishi mumkin. Qo‘lyozmaning 110-varag‘ida «Gul va Navro‘z» dan quyidagi baytlar keltirilib, ularning Mavlono Haydar, ya’ni Haydar Xorazmiyga tegishli ekanligi aytilgan: O‘shul kunlarki, vaqtim edi darham, Buzulg‘on bu ko‘ngulda ming tuman g‘am. Parishonlig‘ bila holim mushavvash, Tiriklik nomuloyim, umr noxush. Na bir hamrohkim, ul hamroz, bo‘lg‘ay, Na bir hamdamki, ul damsoz bo‘lg‘ay. 21 [14, 187-bet] Zahiriddin Muhammad Bobur «Muxtasar» irida quyidagi fikrlari bilan xulosalarni (asarning Lutfiyniki emas ekanligini ) quvvatnaltiradi: «Mavlono 20 Y. Is’hoqov. «Gul va Navro’z» dostonining muallifi masalasi( Doston Lutfiyniki emas, Haydar Xorazmiyniki.Taxallusi Muhibb ekanligi haqida), -1972.- № -1.- Б . 59 ? 21 Аҳмад Тарозий. Фунунул балоға. – Т.; «Хазина» 1996, 187-бет 22 Abdul Haydar Xorazmiyning «Gul va Navro‘z» i deb o‘tgan edi» 22 [4, 25-26- betlar] ] Sharq adabiyotida shunday an’ana borki, «Masnaviy» yozgan shoir asarning boshida yoki oxirida asarning yozilish sabablari, uning holati va tabiati haqida fikr bildiradi. Shunday ekan «Gul va Navro‘z» masnaviysida Lutfiy ismi bir marta ham tilga olinmagan. Asar oxiridagi «Sulton va kitob xotima» da muhim ma’lumotlar keltirilib unda Xorazmiyga nisbatan «Muhhibi» taxallusi qo‘llanilgan. Sog‘ingaylar muhibbi benavoni, Duo bila sevindirgaylar oni. 23 [29, 59-bet] Ya’ni, ilm va hunar egalari yuqoridagi asarni o‘qib, ilhom olishlarini, baxtsiz Muhibni eslab, ruhini duo bilan shod etishlarini so‘rayotganligi aytilmoqda. «Muhibb» ning Haydar Xorazmiy taxallusi ekanligini ko‘rsatuvchi yana bir fakt sifatida «Maxzanul asror» ning «So‘z ibtidosi» bo‘limida keltirilgan ushbu misralarni ko‘rishimiz mumkin: …. Dard kerak jondaki ko‘rgay safo, Me’da kerak, toki singurgay balo Suvg‘a baliq, o‘tqa samandar kerak, G‘amg‘a Muhib, dardg‘a Haydar kerak. Demak, har ikki asarning avtori Haydar Xorazmiy, ushbu misrada ham “Muhib» shoirning taxallusi o‘rnida qo‘llanilib, shoir ittifoq san’ati vositasida Muhib va Haydar so‘zlaridan baravar foydalangan. «Fununul balog‘a» da zikr etilishicha: «Bu she’riy parcha XV asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan o‘zbek katta shoiri Haydar Xorazmiyning «Gul va Navro‘z» dostonidan keltirilgan bo‘lib, uning tarkibidagi quyidagi ikki bayt hozirgi nashrlarda /qarang:Lutfiy. Sensan sevarim, Toshkent, 1987, 427-bet/ yo‘q: Yasodi tog‘ yang‘lig‘ o‘ngni, so‘lni. Xirovul turg‘uzub, to‘qtotti g‘ulni. 22 А. Ҳайитметов.Темурийлар даври ўзбек адабиёти, Тошкент, 1996, 25-26-бетлар 23 Y. Is’hoqov. «Gul va Navro’z» dostonining muallifi masalasi ( Doston Lutfiyniki emas, Haydar Xorazmiyniki. Taxallusi Muhibb ekanligi haqida), - 1972. - № -1.- Б . 59 23 Xama jiylar qo‘ydi, berkitti qunbil. Qaro tog‘dek yasab turdi muqobil. Haydar Xorazmiy Shayx Ahmad bilan zamondosh bo‘lib, Shayx Ahmad uning ijodini juda yaxshi bilgan. Binobarin, uning «Gul va Navro‘z» dostonini Lutfiyga emas, Haydar Xorazmiyga nisbat berishi asosli. Keyingi davr tadqiqotchilarining bu dostonni Lutfiyga nisbat berganliklari, shu paytgacha uning asarlari tarkibida nashr etganliklari bundan buyon takrorlanmasligi kerak.» 24 [14, 207-bet] Guvoh bo‘lganimizdek, ko‘pgina dalillar Gul va Navro‘zning muallifi Muhib taxallusi bilan qalam tebratgan shoirning ijodiy mahsuli ekanligini ko‘rsatmoqda. «Gul va Navro‘z» va «Maxzanul asror» masnaviylari o‘zaro uslub jihatdan bir-biriga juda o‘xshash. Haydar Xorazmiy har ikki dostonda an’anaviylik, xalq og‘zaki ijodiga oid pafos va o‘z davrining muhim ijtimoiy muammolarini katta mahorat ila misralarga joylagan holda ustozlari kabi buyuk vazifani ado etish (beshlik yozishni) istagan. I. Bob yuzasidan xulosa. Xulosaning mazmuni shundan iboratki, XV asrning birinchi choragida ham o‘zbek va turkiy xalqlar bir madaniy hayot va buyuk davlat ostida birlashib, millat rivoji, mahalliy xalq farovonligi va ilm-fan ravnaqi yo‘lida kurashishda o‘z qahramonliklarini ko‘rsata oldilar. XV asrda Balx, Hirot yaqinidagi o‘zbeklarning Movaraunnahr o‘zbeklari bilan siyosiy, iqtisodiy va madaniy yaqinlashuvi o‘zbek xalqi tarixida katta voqea bo‘ldi. Oddiy xalq orasidan shoir va mutafakkirlar, faylasuf va daholar yetishib chiqdi. Shular qatorida Haydar Xorazmiy ham temuriylar davrida ko‘zga ko‘ringan adabiyot ilmiga sezilarli darajada hissa qo‘shgan, shoir, yirik namoyonda sanaladi. Xorazmiy mumtoz she’riyatda dostonchilik, she’riy hikoyanavislik janrining rivojini yuqori pog‘onaga ko‘tardi. Mavlono Haydariy biografiyasiga tegishli materiallar oz bo‘lib, u kishi dunyosi, qarashlari haqida tasavvurlarimiz keng bo‘lmasada, lek u yaratgan san’at asarlarida xalqparvarlik, qiynalgan, ezilgan omma uchun kuyinish, ularni bunday ahvolga solyatgan xon va amaldorlarning 24 Аҳмад Тарозий . Фунунл балоға . – Т . ; “ Хазина ”. 1996, 207-бет. 24 turli zug‘um va bosimlariga qarshi bosh ko‘tarishi hamda insoniylik va uni yuzaga keltiruvchi barcha yaxshi xislatlar, jamiki yaxshilikka eltuvchi motivlar singib ketgan. Temuriylar davrida turkiy she’r aytish an’anasi Fors viloyatida ham mavjud edi. Sulton Iskandar huzurida turkiy she’rlar kuylagan eng mashhur shoir Navoiy aytganidek Haydar Xorazmiydir. Shubha yo‘qki, Sulton Iskandar «Gul va Navro‘z» ni chig‘atoychaga «tarjima» qilishdek ma’sulyatli vazifani Haydar Xorazmiy yelkasiga yukladi. Shoir shunday ulug‘ va sharafli ishni ado etar ekan, xalq og‘zaki ijodi namunalari, binobarin, eski o‘zbek tilining boyliklaridan keng foydalanish, uning qudrati va ko‘rkini namoyon etish bilan o‘z asarlariga muhrladi. Darvoqe, bugungi kunga qadar o‘zbek adabiyotshunoslari tomonidan tarixiy yodgorliklarimiz, ma’naviy boyligimiz bo‘lgan qimmatbaho qo‘lyozma asarlar topilmoqda, ular ustida chuqur o‘rganish ishlari amalga oshirilmoqda. Ko‘p yillar davomida munozaralarga sabab bo‘lib kelayotgan «Gul va Navro‘z» asariga ilmiy yondashish, tanqidiy matnini yaratish ishlari va yuqorida so‘z borganidek anchagina bahslar bo‘lib o‘tsada, oxiri tugallanmasdan xulosa berilgan emas. Demak, ko‘plab xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan adabiyotlarni yangilash, yirik iste’dodli adiblarni tabarruk nomlarini ulug‘lash, ularning mehnat mahsulini asrab avaylash vazifalari oliy vazifamizdir. 25 II. BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA «GUL VA NAVRO‘Z»SYUJETI 2. 1. Mumtoz adabiyotda ramziy dostonnavislik Doston- mumtoz adabiyotimizdagi yirik va mukammal janr. Turkiy yozma adabiyotning hozirga qadar yetib kelgan dastlabki namunalari, ilk yozma dostonlar X – XI asrlarda yaratilgan. Ularni yaratish ijodkordan o‘ziga xos badiiy tayyorgarlikni talab qiladi. Shu sababli nazmda shoirning yetukligi dostonnavislikdagi mahorati bilan belgilangan. Badiiy adabiyotda dostonlarni yaratish usuli jihatidan ikki turga ajratamiz. Birinchi turdagi dostonlar guruhiga she’riy shaklda yaratilgan, ikki bandli, ya’ni masnaviy shaklidagi dostonlar kiradi. Bunga eng qadimgi mukammal ko‘rinishdagi dostonlardan “Qutadg‘u bilig”, Navoiy “Xamsa” sidagi dostonlar va boshqalar misol bo‘la oladi va ular aruz vaznida yoziladi. Keyingi davrlarda mumtoz dostonchilik an’anasi Ahmad Yugnakiy, Qutb Xorazmiy, Sayfi Saroiy, Haydar Xorazmiy va Navoiy singari shoirlar tomonidan davom ettirildi va doston janrining yangi ko‘rinishlari shakllanib bordi. Keyingi ikkinchi turdagi dostonlar tipiga folklor an’analariga bo‘ysungan, ya’ni og‘zaki ijod mahsuli asosida yaratilgan asarlar ko‘rsatiladi. Bu turdagi dostonlarni yaratish va ijro etish katta ma’sulyat talab etib, mazkur janr o‘zbek xalqining ijodiy merosini dunyoga tanitgan janr hisoblanadi. Ma’lumki, o‘zbek dostonchiligi xalq dostonlari va Sharq mumtoz adabiyotidagi dostonnavislik an’analari ta’siri ostida rivojlandi. X asrlardan boshlangan Sharq Uyg‘onishi davri xususiyatlari va o‘sha davr adabiyotshunosligidagi yangi, takrorlanmas asarlar ijod qilish haqidagi nazariy talab «Panj ganj» singari dostonlar turkumini maydonga keltirib, badiiy ijodni janriy rang-baranglikka intilishga rag‘batlantirgan bo‘lsa, «Panj ganj», o‘z navbatida, keyingi asrlarda baynalmilal badiiy hodisaga aylangan Xamsa yozish ma’nosini va uning turli yo‘sinlarda davom etishini belgiladi. Ma’lumki, Nizomiy Ganjaviy Sharq adabiyotida dostonnavislikning shakllaridan biri bo‘lgan “Xamsa” yozish kabi adabiy an’ananing asoschisi sanaladi. Xamsa dostonlaridagi har bir doston mavzusi, qahramonlar va g‘oyaviy aniqligi muhim hisoblanib, undagi har 26 bir doston oldingisining davomi sifatida yaratilib bir butunlikni anglatadi. Nizomiy dostonlarini dunyoga taqdim etib, undan so‘ng xamsa yaratuvchilar uning shaklini saqlagan holda ayrim o‘zgarishlar bilan uning an’anasini davom ettirdilar. Bu kabi ijodkorlardan biri Haydar Xorazmiydir. Alisher Navoiy davriga kelib Xamsa dostonlarini yozish nihoyatda tarqqiy etib, Nizomiy darajasiga yetdi. Hazrat Navoiy dostonlari hozirgi vaqtda o‘zbek adabiy tilining mukammal boyligi va jozibasidir O‘tmish (ba’zan hozir ham) badiiy asar haqida ikki xilda og‘zaki va yozma tarzda fikr bildirishni uchratish mumkin. Badiiy asarning ilk yaratuvchisi xalq bo‘lganidek, bunday asarlarga birinchi bo‘lib o‘z munosabatini bildiruvchi ham xalqning o‘zidir. V. G. Belinskiy aytganidek, folklorda mashhur nomlar yo‘q, uning muallifi hamisha xalqdir. Haqiqatdan ham, jamiki badiiy asarning barchasi xalq hayotidan, ularning mehnat faoliyati-yu ishq-muhabbatidan dunyoga keladi. Xususan, dostonlar xalq ijtimoiy hayotining mahsulidir. Unda kishilar hayotning turli tomonlarini, jumladan, yashash uchun, unda baxtli hayot kechirish, ozodlik uchun qahramonlik ko‘rsatishlari, bunda ular insoniy fazilatlari: do‘stlik, vafoli yor bo‘lishlik, adolatli hukmdor va hokozolar o‘z ifodasini topadi. Dostonlarda qahramonlik ko‘rsatuvchi yoki ijobiy xulosalar tug‘diruvchi, o‘zidan ramziylik timsolini yarata oluvchi obrazlar, doimiy sifatlashlar, an’anaviy qoliplar, turg‘un iboralarning ko‘pligi, erkalovchi, kichraytiruvchi qo‘shimchalarning serobligi, mubolag‘a va sajning behadligi, ramziy obrazlarning bir dostondan boshqasiga ko‘chishi yo bo‘lmasa boshqa variant tug‘ilishi an’anaga aylangan. Doston istilohi forsiy adabiyotda X asrdan janr nomi sifatida qo‘llanila boshlagan bo‘lsa, turkiy adabiyotda esa u XIII-XIV asrlardan boshlab keng tarqalgan. Mumtoz adabiyotimizda ilk turkiy doston deya «Qutadg‘u bilig» maydonga keldi. “Saodatga yo‘llovchi bilim” deya ta’riflanuvchu ushbu doston o‘z davridanoq mashhur bo‘lib, turli mamlakatlarda turlicha nomlanib e’zozlangan. Masalan, Chinliklar “Adab ul-muluk” ya’ni “Hukmdorlar odobi” deyishsalar, eronliklar uni “Shohnoma”i turkiy deb ataganlar . Muallif dostonni yaratar ekan, 27 o‘z oldiga doston yozish an’analariga amal etish bilan birga bir qancha vazifalarni maqsad qilib qo‘yadi. Umumiy qilib aytadigan bo‘lsak, adib o‘z oldiga Qoraxoniylar sulolasining mustahkamlanishi, hokimiyatda yuz berayotgan ixtiloflarga barham berish va xalqning ma’naviy va moddiy hayot tarzini yaxshilashni maqsad qilib olgan. Doston markaziga qo‘yilgan to‘rt masala to‘rtta asosiy, ramziy obraz orqali ochib beriladi. Hukmdorlar nizomnomasi bo‘lgan “Qutadg‘u bilig” Tabg‘ach Bug‘roxonga taqdim etiladi. Keyingi asrlarda Durbekning «Yusuf va Zulayho», Haydar Xorazmiyning «Gul va Navro‘z», «Gulshan ul-asror», Navoiy Xamsasini tashkil etuvchi dostonlar, Majlisiyning «Sayfulmulk», Nishotiy «Husn-u Dil», singari axloqiy- ta’limiy, ishqiy–romantik, falsafiy-didiaktik va qahramonlik dostonlari ham adabiy janrni rivojlantirdi ham adabiyotimiz xazinasini boyitgan holda kishilar qalbidan joy oldi. Bu asarlarda folklor dostonlaridagi kishini boshqa birovning baxti uchun xolis xizmat qilishi, kezi kelsa, o‘zini bu yo‘lda fido etishgacha borib yetish kabi buyuk odamiylik tarannum etildi. XVIII asrning keyingi yarmida ham dostonchilikda, ham masalchilik va munozara asarlar muallifi sifatida elga mashhur bo‘lgan Nishotiy o‘zining “Husnu Dil” dostoni bilan epik poeziyaning go‘zal va yirik namunalaridan birini yarata oldi. Doston katta hajmga egaligi bois Nishotiy uni dunyoga keltirishda ancha zahmat chekkanligi ayon bo‘ladi. “Husnu Dil”da ellikka yaqin majoziy ramziy obrazlar orqali «Gul va Navro‘z»va boshqa ishqiy dostonlar singari muhabbat kuylanadi. Unda Aqlshohning o‘g‘li Dil hamda Ishqshohning qizi bo‘lgan Husn o‘rtalaridagi ishq va unga erishishdagi turli sarguzashtlar hikoya qilinadi. “Husnu Dil” boshqa dostonlardan bir xususiyati bilan farqlanib turuvchi tomoni shuki, ya’ni undagi timsollarning barchasi inson ichki dunyosidagi hissiyot, tuyg‘ular va tashqi qiyofasidagi turli tushunchalar orqali aks ettiriladi. Nishotiy dostonida ham xilma-xil obrazlar orqali insoniy hislatlar, tinchlik, adolatparvarlik, mardlik, sodiqlik va boshqa yaxshi fazilatlar ulug‘lanadi. Undan keyingi XV asr oxiri va XVI asr birinchi yarmlarida faoliyat olib borgan Majlisiy ijodida ham dostonchilikning eng yaxshi namunalari vujudga keldi. Adib to‘rt ming misralik 28 “Qissasi Sayfulmuluk” nomdagi ishqiy-sarguzasht dostonini nazm etib, asarni masnaviyda, hazaj bahrida, qissa ichida qissa keltirish shaklida yozib, tuzilishi jihatidan uni o‘zbek yozma adabiyotiga folklor ko‘rinishida tuhfa etdi. Misr podshohi bo‘lgan Osimning yolg‘iz o‘gli Sayfulmuluk Fatina shohi Shohbol qizi Badeuljamolga g‘oyibdan oshiq bo‘lib, unga yetishish yo‘lidagi sarguzashtlari, sevgisiga yetishish yo‘lida qiyinchiliklarni yengib kamol topishi tasvirlanadi. Asarda “shoirning so‘zga kirgoni” bobida o‘zining holini juda ohangdosh qofiyali so‘zlar ila jilolaydi. Necha kunlar parishon erdi holim Yo‘q erdi hech kimla qilu qolim, …Dedikim: “Majlisiy, holing nechukdur?” Firoq o‘tida ahvoling nechukdur?” Yigitlik vaqti erdi so‘z manda, Bor erdi bir “Gulu Navro‘z” manda. Yuqoridagi misralarni o‘qib anglamoq qiyin emas albatta. Yigitlik chog‘imda ayni navqironligimda menda ham xuddiki, «Gul va Navro‘z»dostonida ta’riflangan sevgi qissasi bor edi deya “Sayfulmuluk” ka nisbat bermoqda. Majlisiy ushbu dostonni yozishda «Gul va Navro‘z»sujetining ayrim mezonlarini yoki g‘oyaviy ko‘rinishlarini chog‘ishtiradi. Sayfulmuluk obrazini gavdalantirishda Navoiy dostonidagi Farhodga, «Gul va Navro‘z»dagi Navro‘zga qiyoslagandek, ularning o‘zaro monand nuqtalari, bir qarashda bir-biriga o‘xshash jihatlari yaqqol ko‘rinadi. Ma’lumki, dostonlarda ramziylik, ramziy obrazlar haqida so‘z borar ekan, avvalo xalqning ilk rivoyatlaridan To‘maris obrazi qadimgi jangovar ayollarning tipik vakili sifatida talqin etiladi. Uning jasurligi, o‘ktamligi, donoligi tarannum qilinadi. Bora bora shu asosda «Oysuluv» dostoni yaratilgan. Ko‘rinadiki, ushbu obrazlar vatan uchun jon fidolik, tinchlik, ozodlik uchun kurashda mardlik, jasorat va qahramonlik g‘oyalarini madh etmoqda. Albatta, mazkur motivlar qadimiy eposga xos an’anaviy motivlardir. Yana biri Rustam-ideal qahramon. Xalq orzu 29 qilgan bemisli kuch-qudratning ramziy ifodasi. U shuningdek ko‘pgina Rustam sujeti qatnashgan ertaklarning yaratilishiga zamin bo‘lgan. Kitobiy dostonlarning bir guruhi mumtoz adabiyot namunalarining baxshilar tomonidan qayta ishlanishi natijasida yuzaga kelgan. Masalan, «Gul va Navro‘z», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Bahrom va Gulandom» Alisher Navoiy dostonlari, «Yusuf va Zulayho», shu sujetdagi forsiy turkiy asarlar, «Rustami Doston», «Varqa bilan Gulshoh», «Vomiq bilan Uzro» forschadan ozarbayjonchaga qilingan tarjimalar asosida yaratilgan. Sharq xalqlari orasida eng keng tarqalgan ishqiy qissa va doston namunasi sifatida “Yusuf va Zulayho” asari ko‘plab yirik ijodkorlar tomonidan qalamga olinadi. Uning asl manbasi Qur’oni karim, Tavrot va Injil hisoblanib, Sharqda uning 150 ga yaqin qissalari yaratildi. “Yusuf va Zulayho”da eng sof insoniy muhabbat tasvirlanadi. XIV asr oxiri va XV asr boshlarida yashab o‘tgan Durbek adabiy merosidan bizga qadar faqat “Yusuf va Zulayho” dostonigina saqlanib qolgan. Durbekning ijodiy mahorati dostondagi muhabbat mavzusini salaflariga nisbatan ancha keng va chuqur talqinda namoyish etadi. Ya’ni shoir uni zamon nafasi, ruhi bilan to‘yintiradi. U o‘zi yashab turgan muhitda ro‘y berayotgan barcha qiyinchiliklar, temuriy shahzodalarning mol-mulk talashuvi jamiki og‘riqli nuqtalarni qalamga ostiga oladi va uni xalqqa taqdim etishga muvaffaq bo‘ladi. Kitobiy dostonlar orasida yana shunday namunalar borki, ularning yaratilishida asos bo‘lgan manbani topish qiyin. Ammo asarning mavzusi, uslubi, tasvir mohiyati kitobiy manbaga asoslanganligi va yozma adabiyotga yaqin turganligini aniq ko‘rsatadi. «Sanobar», «Zevarxon» kabi dostonlar shunday asarlardan hisoblanadi. O‘zbek dostonchiligida yozma adabiyot ta’siri murakkab ko‘rinishlarga ega. Xuddi shunday ta’sir va aks ta’sir natijasidagina o‘zbek xalq baxshilari repertuarida maxsus janr-kitobiy dostonlar paydo bo‘ldi. Bunday dostonlar («Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Bahrom va Gulandom» va boshqalar) klassik poeziya namunalarining baxshilar tomonidan folklorga xos ravishda qayta ishlanishi natijasidir. O‘zbek folkloridagi ishqiy-romantik dostonlar janrining 30 yuzaga kelishi va taraqqiyotini yozma adabiyot ta’sirisiz tasavvur qilish mumkin emas. Shuning uchun V. M. Jirmuniskiy va X. T. Zarifovlar xalq baxshilarining podsholar saroylari va shaharlarga qatnovi, professional xalq ashulachilari tomonidan klassik lirika namunalarining ijro etilishi, shahar va shahar atrofidagi qishloqlarda maxsus xonaqolarning mavjudligi bunday o‘zaro ta’sirga asosiy shart- sharoitlar yaratdi, busiz og‘zaki folklor janri-romantik dostonlarning rivojlanishi va taraqqiyotiga imkoniyat bo‘lmagan bo‘lar edi, deb ta’kidlagan edilar. Adabiy- tanqidiy qarashlar, she’r va shoirlik haqidagi mulohazalar dostonlar yoki dostonlar turkumi bo‘lmish «Panj Ganj», «Xamsa», «Haft avrang» larda ham ifoda etildi. So‘zning ahmiyati va shoirlar to‘g‘risida so‘z yuritilganlikni Firdavsiyning «Shohnoma» si, Nizomiy Ganjaviy «Panj ganj» i, Yusuf xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» i, Alisher Navoiy «Xamsa» si va «Lison ut-tayr» i, Nishotiyning «Husn va Dil» i, Ochilmurod Miriy dostonlarida kuzatish mumkin. Jumladan, Alisher Navoiy o‘zining «Xamsa» dostonlarida Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Ashraf Mirog‘aviy, Shayxim Suhayliy kabi so‘z san’atkorlari va ularning asarlari haqida asrlardagi, ayrim voqea, timsol talqiniga munosabatlari to‘g‘risida mulohaza yuritadi, she’r va shoirlikning muhim masalalari (she’rdagi mazmun va shakl, rost va yolg‘on, ba’zi janrlar, jumladan an’ana va yangilik yaratish masalalari) qalamga olinib, nihoyatda diqqatga sazovor fikrlar bayon etiladi. 25 [ 7, 151] O‘zbek xalq og‘zaki ijodiyotidagi dostonlar yozma adabiyotdagi doston janrining yuzaga kelishiga katta zamin bo‘ldi. Yozma adabiyotda folklorning bevosita ta’siri ostida muayyan tarixiy davrdagi ijtimoiy-siyosiy hayot bilan uzviy bog‘langan, zamonasining muhim masalalarini dadil ko‘tarib chiqqan ajoyib xilma-xil dostonlar yaratildi. O‘zbek dostonchiligida mavzu, g‘oya, uslub, kompozitsiya va obrazlar o‘zgarib, lirik-epik janr mohiyat-e’tibori bilan yangilandi. Lekin yangi doston an’anaviy dostonchilikning qahramonona hodisalarini kuylash, bosh qahramonni ijobiy fazilatlarda ko‘rsatish, chuqur 25 Б.Валихўжаев. Сайланма (И-қисм) Ўзбек адабиёцҳунослиги. - Самарқанд нашриёти, 2022 й, 151-бет 31 g‘oyaviylik voqelikni to‘la qamrab olish, yuksak badiiylik kabi muhim belgilari saqlanib qoldi va o‘zbek dostonchiligi uchun asos bo‘ldi. 32 2. 2. « Gul va Navro‘z» turkunidagi dostonlar haqida Sharq adabiyoti, ayniqsa forsiy hamda turkiy adabiyotimizda zamonlar osha davom etib kelayotgan bir nechta adabiy an’analarimiz borki, ular serqirra, ijodkor shoir va yozuvchilar e’tiboridan chetda qolmasdan avloddan avlodga o‘tib, go‘yoki adabiy tariximiz ildizlariga sarchashma bo‘lib quyilib bormoqda. Bu an’analarning biri Xamsachilik an’anasi bo‘lsa, yana boshqasi ishqiy-qahramonlik ko‘rinishidagi dostonlar yoki shohnomalar bitishdir. Mazkur dostonlarni sanab ado etolmaganimizdek, ularni eshitmagan, bilmagan kishi bo‘lishiga shubha qilamiz. Ulardan dunyoga dong‘i ketgan «Layli va Majnun», «Farhod va Shirin», «Yusuf va Zulayho» va shular singari «Gul va Navro‘z» ishqiy dostonlardir. Bizga ma’lum bo‘lishicha, fors va turk tillarida bir mavzuda yozilgan « Gul va Navro‘z» dostonining uchta varianti mavjud. Ular mavzu jihatidan bir-biridan farq qilmasada, hajman yoki obrazlar yuzasidan farqlanib turadi. Hijriy 8 (melodiy 14) asrda yozilgan Jalol Tabib, Xoju Kirmoniyning «Gul va Navro‘z» manzum dostonlari va hijriy 9 (melodiy 15) asrning birinchi choragida nazr etilgan Turkiy shoir Mavlono Haydar Xorazmiyning «Gul va Navro‘z» dostonlaridir. Davlatshoh Samarqandiy tazkirasida jamlangan shoirlarning asarlari sharq mumtoz adabiyotining umumiy yo‘nalishi, uning taraqqiyot yo‘llari, Sharq she’riyatida keng qo‘llanilgan ruboiy, qasida, g‘azal, hajv, janrlarining paydo bo‘lishi va takomillashuvi, tarsi, tajnis, tarj’band, murabba singari she’riy shakllarni o‘rganish tadqiq etishda muhim rol o‘ynaydi. Qolaversa, ular orasida Javhariy Zangar, Xoja Kirmoniy, Jalol Tabib, Xoja Ismatillo Buxoriy, Aminiddin Nuzulobodiy singari dostonchilik janrining yetuk nomoyondalarni keltirib, ularning asarlari bilan zikr etib o‘tgan. Shoir ushbu kitobni osmon tabaqalari tariqida yetti tabaqaga bo‘lgan holda, har tabaqada tahminan yigirmata fozilu shuaroning hayot faoliyatiga oid ma’lumotlarni berib boradi. Aynan beshinchi tabaqa vakillariga: «Xoja Imod Faqih Kirmoniy, xoja Salmon Sovajiy, mavlono Muzaffar Hiraviy, mavlono Hasan Mutakallim, Nosir Buxoriy, Amir Yaminuddavla, Tug‘royi Faryumadiy, Ibi Yamin, Ubayd Zakoniy, Sayyid 33 Jaloliddin Azud Yazdiy, Mavlono Hasan Koshiy, Jalol Tabib Sheroziy,………» 26 [17, 15] va boshqa bizgacha ismlari noma’lum bo‘lgan olimu fuzalolar haqida zikr etilgan. Davlatshoh Samarqandiy «Tazkirat ush-shuaro» dan olingan «Shoirlar bo‘stoni» bobida Xoja Kirmoniy hayot faoliyatini quyidagicha ta’riflaydi: - «Asl ismi Abu Ota Mahmud Xojuyi Kirmoniy bo‘lgan xamsachilikda yangi an’ana yaratishga uringan ulkan forsiy shoir (1280-1341) . Uning « Xamsa» si asosan ikki romantik doston - « Humoy va Humoyun» hamda « Gul va Navro‘z» dan iborat. «Shoir bu asarni yaratishda xalq og‘zaki ijodidan barakali foydalangan ekan. Kirmon buzurgzodalaridan, fozil va xushsuxan kishidur. Davrining fozilu mo‘tabarlari uni fasohat va balog‘atda tengi yo‘q, shoirlar nahbandi, deb ataganlar. U Kirmonda turg‘un bo‘lib qolmay, doimo sayohat qilar edi. Toki men Bog‘dodni qilmay yuz vatan, O‘zga joy kelmas ko‘zimga, Dajladan. 27 [ 17,94-95-bet] Kirmoniy o‘sha vaqtda donishmand shayx, muhaqqiqlar yetakchisi, vosillar sultoni, millatu din suyanchig‘i Alouddin Simnoniy suhbatidan bahra topib, murid bo‘lib qoldi ham bir muncha yil So‘fiyobodda so‘fiylik bilan mashg‘ul erkan, shayx Alouddin Simnoniy janoblarining she’rlarini ja’m qiladi….Xojuning devoni yigirma ming baytdan iborat. Vafoti 1341 (742 hijriy) yili sodir bo‘lgan, deb qayd qilinadi «Shoirlar bo‘stoni» da. Shuni aytish o‘rinliki, Xusrav Dehlaviydan so‘ng Navoiygacha bo‘lgan davr orasida (1302-1483-yillar) ham dostonlar turkumidan iborat beshliklar yaratish davom etdi. Jumladan, Xoju Kirmoniyning 1332-1348-yillar orasida yaratgan beshligi, Salmon Sovajiyning, XV asrda esa Jamoliy Tabriziy, Kotibiy, Kavkabiy, Ashraf kabi shoirlar qo‘l urgan bo‘lsa, bular orasida Xoju Kirmoniyning «Xamsa» si o‘ziga xos xarakterga ega. Zero, o‘zbek adabiyoti tarixida xamsanavislikka ilk qadam qo‘ygan Haydar Xorazmiyning «Maxzan ul-asror» hamda “Gul va 26 Давла тш оҳ Самарқанди. Шоирлар бўстони.Тошкент, Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981, 15-бет 27 Давлатшоҳ Самарқанди. Шоирлар бўстони.Тошкент, Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981, 94-бет 34 Navro‘z» dostonlari yaratilishida boshqa fors tojik klassiklari qatorida Xoju Kirmoniy asarlarining ham sezilarli ta’siri bor. Qolaversa, Alisher Navoiyning o‘z e’tirofiga ko‘ra «Layli va Majnun» dostoni Xojuning «Gavharnoma» si ta’sirida yaratilgan. Binobarin, Xoju Kirmoniy adabiy merosi va uning o‘zbek adabiyotida ta’siri masalasini tadqiq etish adabiyotshunoslikning muhim vazifalaridandir. Shoirning ilk masnaviysi «Humoy va Humoyun» bo‘lsa, ikkinchi dostoni «Gul va Navro‘z» dir. O‘n yildan keyin hijriy 742 (1341) yilda yozilgan. Asar aruzning hazaji musaddasi mahzuf va maqsur (mafo‘iylun mafo‘iylun fa’uvlun yoki mafo‘iyl) vaznida yaratilgan. Binobarin, u «Xamsa» ga «Xusrav va Shirin» dostonining muqobili sifatida kiritilgan. Doston muqaddimasida qayd etilishicha, uning yozilishida do‘sti tomonidan taqdim etilgan etilgan hind tilidagi nasriy qissa asos vazifasini bajargan. Asarning asosiy qismi 50 bobni o‘z ichiga olgan bo‘lib, unda Xuroson shohi Firuzshohning o‘g‘li Navro‘z va Rum Qaysarining qizi Gul o‘rtasidagi ishqiy sarguzashtlar bayon etilgan. Hofiz Sheroziyning Xoju Kirmoniyni g‘azal sohasida o‘zining ustodi deb bilganligidan ul zotning shu qadar katta istedod egasi va so‘z gavharining sohibi ekanligini anglash qiyin emas. Muzaffariylar zamonining tabibi va shoiri bo‘lgan Mavlono Jaloluddin Ahmad b. Yusuf b. Ilyos Tabib Xuvofiy Shiroziy, hijriy 8 asr (XV) da « Gul va Navro‘z» dostonini ilk bor forsda hukmronlik qilgan Fors mamlakati hukmdori Shoh Shujo hukmdori Muzaffariy podshohligining mashhur olimi, fozili, shoir va yozuvchisi , tabibi bo‘lgan. Shoir Shirozda shahrida tug‘ilgan deyilib, tavallud tarixi VII asrning so‘ngida deb tasavvur qilinadi, uning vafoti esa 795 yilda ro‘y bergani qayd etilgan. «Pokiza kishi bo‘lib muzaffariylar hukmronligi zamonida Forsda hakimlik va tabiblik qilgan. Hakim va tabib bo‘la turib, she’rni yaxshi aytgan, balki she’r ilmini yaxshi bilgan. U 1334-yili «Gul va Navro‘z» dostonini bitgan. O‘sha doston zo‘r shuhrat topib, yoshlar orasida sevib o‘qilmoqda. Garchand masnaviylari nuqsondan xolis bo‘lmasa ham, lekin ravo va pokizadir. Hikoyat qiladilarki, Mavlono Nasimiy Nishopuriy bir oy mobaynida «Gul va Navro‘z» dan yigirma 35 nusxa ko‘chirgan. Lekin uning bu qudratiga ajablanmay bo‘lmaydi…, 28 [16,124] - deydi Davlatshoh Samarqandiy. Jalol Tabibning she’rlari devoni, aruz haqida forscha va arabcha risolalari, «Nazhat-ul-Arvoh» nomli asari va albatta «Gul va Navro‘z» manzum dostoni zamonlar osha bizgacha yetib kelgan. Ushbu manzum doston aruzning hazaji musaddasi mahzuf vaznida yozilgan. Tahminlarga ko‘ra, baytlar soni 1400 dan ortiqroq. Jalol Tabibning manzum dostoni an’anaviy Alloh Ta’olo sanosi, Payg‘ambarning na’ti va munojot bilan boshlanadi. So‘ngra muallif dostonini nazm rishtasiga tortish sababi unvoni ostida, ushbu kitobni yozishga hukm etgan Shiroz hukmroni Sulton G‘iyosuddin Kayxusrav va uning ukasi Amir Shayx Abul – Is’hoq madhida atab bir nechta bayt yozadi. Bularni ng hammasi 65 baytni o‘z ichiga oladi, so‘ngra doston boshlanadi. Dostonning bosh qahramonlari-Navshod o‘lkasi podshohi Farruhshohning o‘g‘li «Navro‘z» va Farxor podshohi Mushkinshohning qizi «Gul» dan iborat. Farruxshoh xonadonida Navro‘z ayyomida o‘g‘il farzand dunyoga kelib, uning ismini Navro‘z qo‘ydilar. Falak zin moh xurshide barovard Jahon zon shoh Jamshide barovard Muborak tala’te, Farxunda shohe Xujasta toli’e, Zebanda mohe ba soli xurra m on mohi dil-afro‘z zi modar dar vujud omad ba Navro‘z. Navro‘z tezda ulg‘ayadi, ta’lim olib ilm o‘rganishda yuqori cho‘qqilarni zabt etadi. Barcha hunarlarni o‘rganadi, jumladan, ov bilan shug‘illanadi, qurol-aslahani yaxshi ishlatishni bilgan mohir ovchi bo‘ladi. Navro‘z navqiron o‘g‘lon bo‘lib ulg‘ayadi. U bir kecha tush ko‘radi.Tushida sohibjamol malikani ko‘rib, unga g‘oyibona oshiq bo‘lib, hushidan ayriladi. Shabe dar xob did on olam afro‘z Ki bude bomdodi ro‘zi Navro‘zzi Dar boz omadash sarve xiromon Ba dastash sog‘are dode ki biston 28 Давлатшоҳ Самарқанди. Шоирлар бўстони.Тошкент, Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981, 124-бет 36 Bipursidash ki ay gulrux kudomi Begu to az kujoe-yu chu nomi? Javobash dod on sarv az sari noz Ki ay shohi javonbaxti sarafroz Gulam xonandu dar Farxor bosham Dar in buston guli bixor bosham. Navro‘z Gulning ishqida yonib uni axtarib cho‘l-u biyobon kezib yurarkan, bir karvonga duch kelib unda Bulbul ismli bir chiroyli yigit bilan tanishib uning Gulning yurtidan ekanligini bilgach, undan Gul to‘g‘risida u shoh Mushkinning qizi ekanligini bilib oladi. So‘ng ma’shuqasiga bir noma yo‘llaydi. Bulbul ham Navro‘zning bunday iztirobdaligini ko‘rgach, Navro‘zning holidan Gulni xabardor etish maqsadida Farxor mamalakatiga ravona bo‘ladi. Bulbul Gul o‘tiradigan ko‘shk yoniga to‘xtalib Navro‘z haqidagi arzi-yu- nolasini kuyga solib butun xalqqa ovoza qilib turganda, saharlab uyg‘ongan malika Gulning ham bunday voqealardan holi parishon bo‘ladi, vujudida bir tug‘yon bilan bezotalanadi. Bu holatni engasiga “dasturxon” etgach Navro‘z sifatlarini undan bilib oladi. Gul ham doyasi Susan orqali xat yuborib Navro‘z bilan shu orqali bir- biridan ogoh bo‘lishadi. Otasi Farxor o‘g‘liga qo‘shib yollangan Bahman otli keksa qo‘mondon yo‘lda Navro‘zga xiyonat qilib uni hech vaqosiz yolg‘iz qoldirib tashlab qochadi. Ko‘pgina mashaqqatlarni yengib o‘tgan Navro‘z Gul bilan bir- birini topadi. Ikkisi bir bo‘lib yo‘lga tushar ekan, shu yerdan birin- ketin talofatlar, mashaqqatlar, aldovlar va ayriliq ularga raxna soladi. Qattiq bo‘ron, qoratanli Yaldo, Xitoy xoqoni, Shayx Najdiy, Javhar, Adan podshohi Rabishoh, Shurta, Badi’shoh va boshqa obrazlar ishtirok etgan kulminatsion voqealar ro‘y berar ekan, bu sinovlarda ikki oshiq sevgisi yengilmadi balki, yuksak cho‘qqilarda sof, otashin muhabbat alangasini yoqdilar. Shu bilan Gul va Navro‘z ota onalaridan rozi rizolik olib, to‘rt podsholikni birlashtirdi va baxt qasriga birgalikda qadam qo‘ydilar. Gulu Navro‘z bo ham aqd bastand Ba Navro‘zi miyoni Gul nishastand Vaz on jo shodu xurram boz gashtand 37 Ham bo yak digar damsoz gashtand Ba yak sol in hama zahmat kashidand Ba vaqti gul ba joi xud rasidand…. Jalol Tabib va Xoju Kirmoniylarning «Gul va Navro‘z» laridan tashqari yana boshqa masalan, Mulla Soqiyning «Gul-u Navro‘z» ini ko‘rsatish mumkin, - deydi Ergash Fozilov «Lutfiyning «Gul va Navro‘z» i haqida “nomli maqolasida. 29 [ 28, 42-bet] Biroq bu asar bizga yaqindan tanish emas. «Gul va Navro‘z» turkumidagi boshqa e’tiborga molik dostonlardan Durbekning «Yusuf va Zulayho», Abdulla Ansoriyning «Xizr va Robi’a», Nizomiy Ganjaviyning «Shirin va Farhod», Qutbning “Xisrav va Shirin” dostonlari bor. Yuqoridagi dostonlarning har qaysisi «Gul va Navro‘z» mavzusining o‘ziga xos ko‘rinishlarini, ham g‘oyaviy ham shakliy talqinini taqdim etib, u yozilgan davrning madaniy, ma’rifiy, ijtimoiy va adabiy an’analarini o‘zida namoyon etadi. Bu jihatlarni birgina Qutbning asari misolida ko‘rib o‘tadigan bo‘lsak, “Xisrav va Shirin” ham ma’lum jihatlari, kompozitsion ko‘rinishlari, voqeaviy ketma-ketligi va asar qahramonlarining ramziylik tomonlari bilan bir-biriga o‘xshash. Qutbning ushbu dostonida turkiy xalqlarning hayotidagi ma’lum bir qirralar aks etadi. Xuddi «Gul va Navro‘z»asaridagi Navro‘zning dunyoga kelishi va unib o‘sishi, u yashagan muhit ham Xisrav obrazidagi ko‘rinishlar bilan bir xil. “Xisrav va Shirin” dagi asosiy voqealar Xisrav va Shirin obrazi sarguzashtlari bayoni bilan hikoya qilinadi. Xisrav tug‘ilgan kun katta shodiyonali kunga aylanib, u Yusuf kabi chiroyli bir go‘dak bo‘lib, havas qilsa arziydigan ham aqlan ham jismonan yetuk bo‘lib ulg‘ayadi. Navro‘z kabi u ham Shiringa g‘oyibdan oshiq bo‘ladi. Asarning yana bir afsonaviy qahramoni Farhoddir.U xalq orasidan chiqqan oddiy bir tosh yo‘nuvchi usta bo‘lib, Shirin yashayotgan hudud aholisi uchun sut arig‘ining qazilishi jarayonida ishtirok etadi. Farhod ham Shiringa oshiq edi. Shu tarzda voqealar davom etadi. Qutbning mazkur tarjima dostoni “Xamsachilik” dostonining ilk ko‘rinishlarini dunyoga kelishiga zamin yarata oldi. 29 Ergash Fozilov. Lutfiyning “Gulu Navro’z” I haqida (Doston Lutfiyniki. Y. Ishoqov bu asar Haydar Xorazmiyniki deb bekorga shov-shuv ko’tarib yurganligi haqida. - 1972. - № 4. 42-b 38 II.Bob yuzasidan xulosa. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, «Gul va Navro‘z» turkumi fors adabiyoti va madaniyati rivojida katta rol o‘ynagan doston va boshqa asarlarning boy va rang-barang to‘plamidir. Bu asarlar o‘zining yorqin personajlari, murakkab syujetlari va adabiy mavzulari orqali asrlar davomida kitobxonlar hayolini o‘ziga singdirib, bugungi kunda ham e’zozlanib kelmoqda. Qolaversa, «Gul va Navro‘z» turkum dostonlarida ham ular yozilgan ijtimoiy- tarixiy sharoit o‘z aksini topgan. O‘sha davrlardagi fors va turkiy jamiyatning qadriyatlari, e’tiqodlari-yu an’analari bilan sug‘orilgan bo‘lib, davrning siyosiy va madaniy dinamikasi haqida tushuncha berib boradi. «Gul va Navro‘z»va uning mavzuviy ham janriy safiga kiruvchi shu xildagi dostonlar ham bir umumiy xulosani berishda xizmat qiladi. Ya’niki, ma’lum bir sevgisini uchratgan insonning muhabbati uchun kurash yo‘lidagi turli afsonaviy qissasi, sarguzashtlarga duch kelishi-yu dahshtli sinovlardan o‘tishi hikoya ostiga olinadi. Binobarin, asar mazmuni bilan muallifning asar yozishdagi maqsadi bir butunlikda kitobxonning asar to‘g‘risidagi xayolot manbaini boyitib, to‘ldirib boradi. Xususan, “Gul va Navro‘z”da balki yuqorida qayd etilgan asarlar va Xamsa dostonlarining g‘oyaviy hamohangligi bir –biriga monand turadi. Ular qalam ostiga olgan mavzuda odil hukmdorlarning qanday markazlashgan davlat tuzib adolatli siyosat olib borishlari, barcha ziddiyatlarni yechimini topib xalqqa farovon yashash g‘oyalarini ilgari suradi. III. BOB HAYDAR XORAZMIYNING «GUL VA NAVRO‘Z» DOSTONI: MAVZU, G‘OYA, POETIKA MASALALARI 39 3. 1. Dostonning sujeti, timsollar olami, kompozitsiyasi, mavzu va g‘oyasi «Gul va Navro‘z» XV asr o‘zbek dunyoviy adabiyoti taraqqiyotida muhim o‘rin tutgan katta va qimmatli adabiy yodgorlik hisoblanib, Movarounnahr va Xurosonda temuriy shahzodalarning o‘zaro toj-u taxt talashlari avjiga chiqqan, feodal urushlar davom etayotgan bir paytda, ikkinchi tomondan insoniy sevgi, muhabbat oyoq osti qilinib, ayollarning haq-huquqlari nazarga ilinmaydigan, ularni xo‘rlab zo‘rlash, qul qilib sotish zamonining hukm surayotgan bir pallasida shu va shunga o‘xshash qator asarlar orqali bo‘lib o‘tayotgan turli jarayonlar qattiq tanqid ostiga olindi, hatto oz muncha bo‘lsada buni cheklashga erishildi ham. «Gul va Navro‘z» ishqiy- qahramonlik dostonida sevgi temasini feodal urushlarga xotima berish, ma’rifatparvar hukmdor boshchiligida markazlashgan hokimiyat vujudga keltirish uchun kurash bilan bog‘laydi, mardona kurashi bilan turlicha dahshatlarni, hatto o‘limni ham yengib murod -maqsadiga erishgan, el- yurtni be’mani urushlar girdobidan qutqarib, osoyishtalikni barqaror etgan Gul va Navro‘zning murakkab sarguzashtlari hikoya qilinadi, 30 [3, 336] - deb uqtirib o‘tadi doston haqida N. Mallayev. «Gul va Navro‘z» murakkab syujetli dostondir. U uzoq yillar davomida turli o‘lkalarda sodir bo‘lgan xilma-xil voqealarni, oddiy hayot lavhalaridan tortib kishini fantaziya olamiga olib kirib xayratda qoldiruvchi voqealargacha hikoya qiladi. Asosiy voqea Navshod shohi Farruhning o‘g‘il ko‘rishi - Navro‘zning tug‘ilishidan boshlanadi. Voqea asta-sekin rivojlanib, uning doirasi kengayadi, turli-turli personajlar va ularning faoliyati bilan bog‘lanib boradi. Biroq dostondagi voqealarning barchasi, har bir epizod, har bir lavha Gul va Navro‘zning ishqiy qahramonlik sarguzashtini yoritishga xizmat qiladi, shu sarguzashtning ma’lum halqasini tashkil qiladi yoki uni to‘ldiradi, takomillashtiradi. Bu narsa dostonning izchil va mukammal kompozitsiyasini vujudga keltiradi. Dostonning mavzusi voqealarning rivojlanishi, turli konflektlarning paydo bo‘lishi va yechilishi bilan yoritilib boradi. Yaxshilik bilan yomonlik, ijobiy obrazlar bilan salbiy obrazlar o‘rtasidagi kurash tobora murakkablashib boradi. 30 Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи ( 1-китоб).«Ўқитувчи » нашриёти, 1965-й, 336-бет 40 Asar o‘quvchini ma’naviy va ramziy sarguzashtga olib boradigan sayohat sifatida tuzilgan. Bu tasavvuf va islom ma’naviyatiga chuqur singib ketgan asardir. Doston mavzulari umumbashariy xususiyatga ega bo‘lib, insonning ahvolidan so‘zlaydi. «Gul va Navro‘z» dostonida tadqiq etilgan asosiy g‘oyalardan biri muhabbat g‘oyasidir. Sevgi nafaqat insoniy tuyg‘u, balki koinotni harakatga keltiruvchi kuch sifatida ham tasvirlangan. Sevgi butun ijodni jonlantiradigan kuchdir va izlovchining ilohiy bilan ruhiy birlikka erishishi uchun vositadir. Doston mazmunidan ko‘rinib turibdiki, xalq dostonlaridagi motivlar- farzandsizlik, tush va safar motivlari mazkur dostonning asosiy syujetini tashkil qiladi. XVII asrdan keyin yaratilgan romantik dostonlarning deyarli hammasida « Gul va Navro‘z» dostonidagi motivlar bor. Jumladan, Nishotiyning «Husnu Dil» dostonidagi safar motivi bilan «Sanobar» xalq kitobidagi va ko‘plab xalq dostonlaridagi safar motivi yoki «Gul va Navro‘z», Sayqaliyning «Bahrom va Gulandom» dostonidagi farzandsizlik motivi bilan «Oshiq G‘arib va Shohsanam» dostonidagi farzandsizlik motivi uyg‘unligini misol qilib keltirish mumkin. Dalil sifatida Sharq xalqlari dostonlarining ko‘pida uchraydigan farzandsizlik motiviga e’tibor qarataylik: «Qissasi Sayfulmuluk» da shoh Osim farzand ko‘rmay, oxiri Xudodan farzand so‘rab o‘g‘il ko‘radi, o‘g‘lining ismini Sayfulmuluk qo‘yadi; «Bahrom va Gulandom» dostonida Rum mamlakati podshohi farzand ko‘rmay, oxiri xudoning marhamati bilan farzandli bo‘ladi va o‘g‘lining ismini Bahrom qo‘yadi. Bu voqealar har ikkiala dostonning boshida beriladi, har ikkiala dostonda safar motiviga zamin tayyorlanadi. Shuningdek, mazkur dostonlar « Gul va Navro‘z» dostoniga bu jihatdan hamohang. Sayfulmuluk otasi hadya qilgan to‘nda qizning suratini ko‘rib oshiq bo‘lib qoladi. Bahrom ham Gulandomning suratini ko‘rib oshiq bo‘ladi va hokazo… 31 [ 13, 452] Shubhasiz, bunday uyg‘unliklar romantik dostonlarning xalq dostonlari zaminida shakllanganini ko‘rsatadi. Shu bilan birga Sharq adabiyotida, jumladan, turkiy xalqlar dostonlarida bu motivlar asosida shakllangan dostonlar bir-biridan 31 Rahmonov N.O’zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning birinchi yarmigacha). «Sano-standart» nashriyoti . – T .; 2017, 452 -bet. 41 oziqlangan va bir tizimni hosil qilgan. O‘zbek adabiyoti tarixida bu tizim aynan «Gul va Navro‘z» dostonidan boshlanganini ham e’tirof etish kerak. Shunday qilib, «Gul va Navro‘z» dostonida ushbu bayt keltiriladi: Tarix sekkiz yuz o‘n to‘rt erdi hijrat Ki naqsh ettim bu manzuri muhabbat. Uning hijriy 814 yilda, melodiy 1411 yilda yozib tugatiganini ko‘rsatadi. Temuriylar imperiyasi parchalanib ketib, Movarounnahr va Xuroson taxti uchun shahzoda va amir-amaldorlar o‘rtasida qonli kurashlar avj olgan bir pallada, davrining iste’dodli shoiri va ma’rifatparvar qalam sohibi Haydar Xorazmiy ommaviy urushlarni qoralab, tinchlik uchun birlashish maqsadida xalqqa mazkur asarlari orqali murojaat etdi. O‘shul kunlarki vaqtim erdi noxush, Tiriklik nomuloyim umre noxush, Parishonlik bila aqlim mushavvash, Buzulg‘on bu ko‘ngulda ming tuman g‘ash. Na bir hamdamki ul hamsoz bo‘lg‘ay, Na bir mahramki ul hamroz bo‘lg‘ay, Musohib nozaninlarning firoqi, Muosir, hamnishinlar ishtiyoqi, Ayoq tutquchi bandu hamdamim oh, Ayoqlik qon yutar shomu sahargoh Ushbu misralarning tug‘ilishi bejiz emas aslida, ya’ni adib yashayotgan zomonda bo‘layotgan ko‘ngilsizliklar, siyosiy bosimlar, oddiy xalqning azoblanishi-yu begunohlarning qon to‘kishi, achinarlisi shuki, bularning hammasi o‘z manfaatlarini o‘ylagan holda molu-mulk uchun talashdir, yozuvchining bularga munosabati va iztirob-u armonlari asar davomida yanada to‘laroq va ravon anglashiladi. Dostonning «Sababi nazmi kitob» ida aytilishicha, Lutfiy - , (Lutfiy deb aytib o‘tilgan N. Mallayevning O‘zbek adabiyoti tarixi kitobida) dostonini Temurning nabiralaridan bo‘lgan Iskandar mirzoning topshirig‘i bilan yozgan. 42 Iskandar Mirzo u vaqtlarda Fors va Isfahonning hokimi bo‘lgan, Temuriy shahzodalardan birmuncha farq qilgan hamda qobiliyatli shoir bo‘lgan. 32 [ 3, 337] Temur va uning avlodlari adabiyot va san’atga, ilm-fanga yaqin kishilar edi. Ba’zilari ijodkor shoir bo‘lib, ular o‘zlari she’rlar yozish bilan birga ijodkorlarga homiylik ham qilgan. Temuriy shohlar o‘sha davrlarda (XV asrdan oldin ham) o‘zlariga atab bag‘ishlov, biografik asarlarni buyurishgan. Jumladan, ta’kidlaganimizdek, bu an’ana Iskandar Mirzo zamonida ham davom etib, bunday ulug‘ ishga Haydar Xorazmiy ham qo‘l urgan. Buyurdikim: «Bu gul faslda darhol «Gulu Navro‘z» ning afsonasin sol» Dostonda sevgining to‘siqlarni yengib o‘tish va o‘zgarishlarga olib keladigan kuch xarakterlanadi. Ikki bosh qahramon, yosh yigit va qiz, dastlab ijtimoiy va madaniy to‘siqlar bilan ajralib turadi, ammo ularning bir-biriga bo‘lgan sevgisi oxir oqibat bu to‘siqlarni yengib chiqadi. Ushbu mavzu qahramonlarning his- tuyg‘ularining chuqurligini va ular duch keladigan qiyinchiliklarni ko‘rsatadigan bir qator yorqin va ta’sirli sahnalar orqali o‘rganiladi. «Gul va Navro‘z» mavzusi turkiy va forsiy adabiyotda an’anaviy mavzu - yigit va qiz o‘rtasidagi muhabbat qissasidir. Biroq, Haydar Xorazmiy o‘zining ramziy til va obrazlar yordamida bu tanish mavzuni yuksaklarga ko‘tardi. Dostondagi timsollar olami boy va rang-barang bo‘lib, har bir personaj va predmet o‘zining lug‘aviy ma’nosidan tashqari biror narsani ifodalaydi. Asarning ramziy timsollari: Navro‘z -yangi kun, yangi yil boshlanishidagi dastlabki kun. Gul- go‘zallik ramzi, bahor faslining darakchisi, chiroyi. Farruh -go‘zal, qutlug‘, muborak, qutlug‘ yuzli. Navshod -xalqining go‘zalligi va chiroyi bilan mashhur bo‘lgan shahar nomi. Farhor -orasta, chiroyli, shinam joy (uning Gul tug‘ilgan mamlakat sifatida talqin qilinishi bejiz emas) Mushkin -mushk hidli. 32 Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи ( 1-китоб).«Ўқитувчи » нашриёти, 1965-й, 346-бет 43 Rafi’- oliy, baland. Yaldo- qish faslidagi eng izg‘irin, qahraton, uzun va qorong‘u kecha. Bahman- qish faslidagi eng ayozli kunlar. Najd- to‘siq, yerning ma’lum bir baland joylashgan qismi. Demak, asardagi obrazlar tizimi haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak, avvalo, bosh qahrmon « Navro‘z» syujetiga chuqurroq to‘xtalmoqchimiz. Navro‘zning asl genezisi qanday?, Navro‘z nimaning ramzi-yu qanday qilib asarlarda ramziylik yaratib kelmoqda? - kabi savollarga javob qidiramiz. Navro‘z obrazining ramziyligi . Navro‘z- Sharq xalqlarining jumladan, O‘rta Osiyo xalqlarining qadimiy, an’anaviy bayrami. Besh ming yillik tarixga ega bu bayram inson ichki olamining yosharish yangilanishi va tabiat uyg‘unligi ramzidir. Afsonalarning aksariyati Navro‘zni vujudga kelishini afsonaviy Jamshid nomi bilan bog‘laydi. Qadimgi Eron afsonalarining birida hikoya qilinishicha, Navro‘z Jamshid podsho bo‘lib taxtga o‘tirgan kundir. U o‘ziga shohona taxt yasatdi, har xil qimmatbaho toshlar bilan jilo berilgan necha turli dur javohirlar qadalgan qimmatbaho tojini kiyib, tong mahali taxtga o‘tiribdi. Shu payt quyosh chiqib oftobning zarrin nurlari Jamshidning toj-u taxtini yoritibdi. Butun tevarak atrof munavvar bo‘lib ketibdi. Bu g‘aroyibotni ko‘rgan ulus ajablanib Jamshid taxtga o‘tirgan kunni «Navro‘z» ya’ni «yangi kun» deya e’tirof qilishgan ekan. Shunga o‘xshash ma’lumotlar qadimgi yodgorliklarimiz Avestoda shuningdek, xalq qo‘shiqlari, bahor madhiyasi Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asaridan qolaversa, Abu Rayhon Beruniy ham «xalqlardan qolgan yodgorliklar» kitobidan joy olgan. Beruniy mazkur asarida Quyosh yili hisobida yilning birinchi oyi deb sanalgan Farvardin oyi to‘g‘risida so‘zlab : «Bu oyning birinchi kuni Navro‘zdir, -deydi, -Navro‘z olamning boshlanishi va yaratilishiga dalil qilingan» deya izoh berib o‘tgan. Navro‘z bayramiga bag‘ishlangan dastlabki yozma badiiy asar fors tojik adabiyotining yetuk namoyondasi Umar Xayyom ijodiga mansub bo‘lgan 44 «Navro‘znoma» deb qaraladi. Bu haqida Hamidjon Homidiyning «Daholar davrasi» da berilgan quyidagi ma’lumotga ko‘zimiz tushadi. «Navro‘znoma» asari juda katta tarixiy, ma’rifiy ahamiyatga ega. Zeroki, unda muallif Sharq xalqlarining qadimiy udumlarini, xususan, Navro‘zning xalq bayrami sifatida rasm bo‘lishi tarixini batafsil yoritgan, u bilan bog‘liq naql-u rivoyatlarni keltirgan. «Navro‘znoma» omiyona til –xalq jonli tiliga yaqin bir ibora ifodalarda yozilgani uchun yengil o‘qiladi. U XII asr forsiy tildagi nasrning eng yaxshi namunasi hisoblanadi. 33 [23, 102] Yetuk mutafakkir, ulug‘ zot Alisher Navoiy ijodida ham Navro‘z ta’rifini ko‘p o‘rinlarda uchratamiz . Jumladan, «Tarixi mulki Ajam», «Mahbub ul qulb», «Holoti Pahlavon Muhammad», «Munshoat» kabi nasriy asarlarida ham Navro‘z bilan bog‘liq fikr-mulohazalar, ta’rif-u tavsiflar, obrazli iboralar, betakror qofiyalarga duch kelamiz. Navoiyning nasrda yozgan ma’lumotlari Firdavsiyning «Shohnoma» sida bitgan quyidagi baytlarni yodga soladi. Yil boshi Xurmuzu edi farvardin, Dilda na g‘am qoldi, na adovatkin Bu baxtiyor kunni o‘shandan buyon Shohlardan yodgor deb bilurlar hamon. 34 [24, 30] Hazrat Alisher Navoiy o‘z asarlarida bahor fasli bilan bog‘liq tasvirlarni ham maroq bilan yozar ekan, Navro‘zni ham tilga olgan va buning yorqin misoli «Layli va Majnun» dostonida bitgan bahor vasfi nomli bobidir. Uni qaysidir ma’noda ulug‘ shoirning bahor va Navro‘z haqidagi hayratlari deyish mumkin. Bu damki esib nasimi Navro‘z, Gul atrini qildi majlisafro‘z. Bog‘ o‘ldi bahordin gulafshon Sunbul bu gul uzra kokulafshon, Bu faslda azmi gulshan etgay, Bo‘ston haramini maskan etgay. 35 [9, 59] 33 H. Homidiy. Daholar Davrasi. «O’qituvchi» nashriyot – matbaa ijodiy uyi. Toshkent: 2011, 102-bet. 34 Абулқосим Фирдавсий.Шоҳнома.Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти.- Т.; 1984, 30-бет. 35 Alisher Navoiy. 20 tomlik, MAT. Xamsa. Layli va Majnun.T; «Fan», 1992, 59-bet. 45 Navro‘z nasimi esib turgan shu damda Majnun o‘zining va jismoniy holatini birma-bir sharhlaydi. «Saddi Iskandar» dostoning 19-bobida shoir Navro‘zni butun borliqni birdek saxiylik bilan yashnatuvchi bahor fasli hamda tog‘-u toshga yog‘uvchi bahorning serob qut yomg‘irlari va butun xalq umid-u shukrona bilan orziqib kutadigan yilboshi bayrami ma’nolarida san’atkorona qo‘llagan adolat barchaning tengligidir degan ijtimoiy fikrlariga tamsil qilib keltirgan va ulug‘ shoir Navro‘z so‘zini qofiyaga chiqarib «navro‘zdek» «jahonso‘zdek» kabi qofiyalar yaratgan. Adolat aro fasli Navro‘zdek Siyosatda balki jahonso‘zdek. 36 [ 10, 81] Bunday go‘zal o‘xshatish va betakror poetik mahorat faqat Navoiy ijodida uchraydi. Yana bir o‘rinda Navoiyning eng yetuk, go‘zal g‘azallaridan. U navro‘z bayrami munosabati bilan hayotsevarlik, yaxshilik, shodlik, quvnoqlik, go‘zallik targ‘ibiga bag‘ishlab yozilgan. Muvofiq kiydilar, bo‘lmish magar Navro‘z ila bayram, Chaman sarvi yoshil xil’at, mening sarvi ravonim ham. Mazkur g‘azal 20 jildlik Mukammal asarlar to‘plami 6-jildidan o‘rin olgan «Favoid ul-kibar» devoniga kiritilgan 420-g‘azal. U 7 baytdan iborat. Asar Navoiyning musajja g‘azallaridan biri. U yuksak mahorat bilan, betakror badiiyat namunasi sifatida yaratilgan. 37 [8, 261-, 262-b] Musaffo nafosat va dilkash go‘zallik shaydosi Atoyi «Navro‘zi olam» tashrifini quyidagi g‘azalda tarannum etadi. Soqiyo, ketur mayi gulgunki xush damdur bukun Olami farxundayi Navro‘zi olamdir bukun 38 [6, 175] Soqiyga murojaat bilan boshlangan mazkur to‘qqiz baytli g‘azalda gulgun may talab qilinib, bugun qutlug‘ Navro‘z olam ekanligi e’tirof etiladi. 36 Navoiy. 20 tomlik, MAT. Xamsa. Saddi Iskandar. – T .; «Fan», 1992, 81-bet 37 Nusratillo Ataullo o’g’li Jumaxo’ja, I. I. Adizova. O’zbek adabiyoti tarixi. - T. ; «NOSHIR» -2019, 261-262-bet 38 Vohidov R. , Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi. - T. ; O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, 2006-yil, 175-bet 46 Shu bois bu xush kunni ishqsiz tasavvur etish mumkin emas. Shoir Iso Masihning jon baxsh etish amolini Navro‘zi olam kelgan kundagi tong shamoliga ko‘chirib, tabiatning uyg‘onishini go‘zal lavhalarda tasvirlaydi. Navro‘z obrazi . Endi esa «Gul va Navro‘z» dostonida Navro‘z qanday xususiyatlarni o‘zida jamlagan va aynan qaysi xislatlari bilan kitobxonga o‘rnak bo‘la oladi kabi savollarga javob qidiradigan bo‘lsak, darhaqiqat, Navro‘z- dostonning bosh qahramoni. Hazrat Alisher Navoiy «Farhod va Shirin» dostonida Farhod obrazi orqali har tomonlama ideal, komil inson haqidagi gumanistik qarashlarini ifoda etib, unda eng yuksak insoniy fazilatlarni madh etgan bo‘lsa, Haydar Xorazmiy ham xuddi shuningdek, Navro‘zning mukammal epik obrazini Farhodga muqoyasa qiladi. Farhod bilan Navro‘z obrazlari o‘rtasida judayam ko‘p ko‘rinishlarda o‘xshashliklar kuzatilsada, dostonda Navro‘z ham chin sevgisi uchun ajdarho va devni yenggan bo‘lsada, ammo Navro‘z Farhodchalik afsonaviy kuch-qudratga ega emas. Farhod qadimgi mif va afsonalarda ko‘rsatilgan kuchli pahlavon va tog‘-u toshlarni qalqon qilguchi qahramon. Dostondagi asosiy voqea Navro‘zning tug‘ilishidan boshlanadi va u bilan birga o‘sadi, rivojlanadi. Navro‘z yosh bolalik chog‘idanoq yaxshi sifat va fazilatlar orttira boradi, u turli bilimlarni egallab oladi, ov, sipohiylik ishi va boshqalar bilan shug‘ullanadi: Kichik yoshdan qamuq fanlarni bildi, Ko‘pin o‘z aqli birla fahm qildi. Ne turdi bir nafas, ne urdi bir dam, Tamom o‘rgandi, bildi barcha irdam, Gahe qush qushlamoq, gah ovlamoqda, Kiyik nemlamoq, arslon quvlamoqda…. 39 [18, 4] Ammo jahondagi barcha bilimlarni egallash, hunarlardan xabardor bo‘lish hali yetuk inson bo‘lish degani emas. Navro‘z o‘zini o‘rab turgan muhit ta’siriga 39 Лутфий.Гул ва Наврўз. «Ўқитувчи» нашриёти. Тошкент- 1974, 4-бет 47 beriladi va aysh-ishratga, xudbinlik kayfiyatlariga o‘ralashib qoladi. Bu o‘ziga xos “o‘tish» davri edi. U may kosada o‘z husn-jamolini ko‘rib o‘ziga oshiq bo‘ladi. Uni bu xoldan chiqarish va ulug‘ maqsadlar sari yo‘naltirish lozim edi. Xorazmiy shu o‘rinda sevgi qudratidan foydalanadi. Otashin muhabbatgina Navro‘zni xudbinlik botqog‘idan qutqarishi mumkin edi, shunday bo‘ldi ham. Shundan so‘ng u ko‘plab mashaqqatlarni boshidan kechiradi, qiyinchiliklarga mardonavor bardosh beradi. Bora-bora u shoh saltanatidan muhabbatni ustun qo‘yish darajasiga yetadi, sevgi va sadoqat uning e’tiqodiga aylanadi. Navro‘zning o‘zi bu holni quyidagicha sharhlaydi: «Sabotek bu chaman farroshidurmen, Ne yerga borsa, gul yo‘ldoshidurmen. Qilib yakruya dunyodin ishimni, Qo‘yubdurmen oyog‘ina boshimni. Meni man etmangiz, kirmang qonimga, Gar o‘lsam yo‘lidaminnat jonima. Tilosun, gar tilomosun meni Gul, Qulidurmen bulincha tuprog‘im kul. Men ul menkim, ayog‘ining izimen, Agar o‘lsam, busog‘osi tuzimen…» 40 [18, 44] Samimiy sevgi uni jasoratga, kurashga undaydi, kurashlar uni har tomonlama chiniqtiradi, nihoyat u adolatparvar, xalqparvar inson bo‘lib yetishadi. Ezgulik va odamiylik uning eng a’lo sifati bo‘lib qoladi. Navro‘z miskinlarga mushfiq, dardmanlarga malham bo‘ladi. Asar so‘ngida g‘amxo‘r va ma’rifatparvar shoh sifatida saltanat tepasiga ko‘tariladi va el-yurtni shod-xurram qiladi. Navro‘z- muborak « yangi kun » , bahorning ko‘rkiga ko‘rk qo‘shuvchi fusunkor kun bo‘lganligi bois, Navshod hukmdoriga baxtli va qutlug‘ kunni baxsh etadi.Dostonda ham kulminatsion va tadrijiy voqealar ortida turuvchi bosh qahramon. 40 Лутфий.Гул ва Наврўз. «Ўқитувчи» нашриёти. Тошкент- 1974, 44-бет 48 Gul obrazi. Gul aql-farosatda yetuk, husnu malohatda barkamol qiz. U ma’naviy jihatdan ham taxsinga sazovor. U Farxor mamlakatining malikasi bo‘lishiga qaramay, aksariyat saroy xonimlari singari axloqan tuban, oqbilak va tantiq emas. Gul o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ya oladigan va unga erishish yo‘lida g‘ovlardan hayiqmaydigan jasorat egasi. Gul obrazi nozik did va go‘zal hilqat egasi bo‘lsada: Bute, ne but, magar huri parizod, Tani nozik, bo‘yi, chun sarvi ozod Parishon sochlari gul yaprog‘inda, Tuman ming shivalar har boqmog‘inda, 41 [18,6-bet] mardlik bobida hech qaysi o‘g‘londan qolishmasdi. Demak, “Mehrobdan chayon» dagi Ra’no jasorati yangilik emas ekan-da. Gul ham o‘z maqsadlariga erishish yo‘lida Navro‘zdan kam azob-uqubat chekmaydi. U janglarda mardlik ko‘rsatadi, dushmanga shafqatsiz, o‘z baxt-u saodati uchun kurashuvchi inson sifatida namoyon bo‘ladi. Xuddi shu fazilatlari tufayli u murod-maqsadiga yetadi. Navro‘z va Gul shunday ilohiy ishqning asiri ediki, unga erishish yo‘lida hech qanday to‘siqlarga qaramay o‘z maqsadi sari kurashishdan to‘xtamadi. Yaldo ismli qonxo‘r zindoniga tushdilar, devlar manziliga duch keldilar, turli daryo to‘fonlarida bir birlaridan ayro bo‘ldilar, ammo har ikkisi ham segilisi visoliga yetmoqlik uchun jonini fido qilgudek tavakkal ish tutdilar. Vafo va sadoqat, mardlik va jasorat, elparvar va oliyjanoblik kabi xislatlarni o‘zida ja’m qilgan bu muhabbat ikki sevishganni har qanday dahshatli kuchlardan qutqara oldi. Kishi kim ishq birla oshnodur, Anga har dam falakdin ming jafodur…, Balodur sarbasar ishqi jahonso‘z, Kim o‘rtar mubtalolarni shabu ro‘z. Er o‘g‘likim qadam qo‘ysa bu yo‘lda, Qadam boshdin kerakdur, joni qo‘lda. 41 Лутфий.Гул ва Наврўз. «Ўқитувчи» нашриёти. Тошкент- 1974, 6-бет 49 Dostonda qo‘llangan barcha timsollar nomlari «Navro‘z», «Gul», «Farruh», «Mushkin», «Bahman», Man xoni «Rafi», Adan xoni «Badi», «Yaldo», «Bulbul», «Savsan», «Shayx Najdi» va boshqalar ramziylik anglatadi. Ularning har biri dostondagi asosiy voqea yoki ma’lum epizodning rivojida, konfliktlarning tug‘ilishi yoki hal etilishida ma’lum o‘rin tutadi, ijobiy yoki salbiy xislatlari bilan namoyon bo‘ladi. Asarning o‘ziga xos xarakterli jihatlaridan biri shuki, har bir qahramonga qisqa bo‘lsada xarakteristika berib o‘tiladi, hatto u salbiy obraz bo‘lsa-da. Bore di anda bir zangiyi xunxor, Zuxaldin naxsroq, Mirrixi kirdor. O‘rininda ichib qon qonmaguvchi Yonar o‘tdin yuzu rib yonmaguvchi. Oti Yaldo, yuzi yaldo tunidek, Ko‘zi do‘zax, bo‘yi mashxar kunitek. 42 [18, 48] Shoir shu kabi betakror tashbehlarni qo‘llab o‘tadi. Yoki shayx Najdi haqida shunday yozadi: Eshikdin utru chiqdi bir azozil, Muxaqqah loyiqi tayran abobil. 43 [18, 52] Bundan tashqari, dostonda to‘rt hukmdor obraz ishtirok etgan bo‘lib, ulardan Navshod shohi Farruh o‘zining adolatparvarligi, ma’rifat yo‘lini ko‘zlovchi mehribon ota, farzandi uchun har nega tayyorligi kabi qator xususiyatlarga egaligi bilan ajralib turadi. Farruh qanchalik «adlu dodi mashhur», «cheriki benihoyat» bo‘lmasin keksaygan chog‘ida bir farzandga, merosxo‘rga zor edi. Oti Farruh, o‘zi farxunda axtar, Aning hukminda ul iqlimu kishvar. Qamuq olamda adlu dodi mashhur, Cheriki benihoyat, mulki ma’mur. 42 Лутфий.Гул ва Наврўз. «Ўқитувчи» нашриёти. Тошкент- 1974, 48-бет 43 Лутфий.Гул ва Наврўз. «Ўқитувчи» нашриёти. Тошкент- 1974, 52-бет 50 Jahondin bir o‘g‘ulg‘a orzumand, Mungi yo‘q hech nimadin g‘ayri farzand. [18, 3] Tun-u kun Allohga qilgan iltijolari va aytgan hamdlari natijasida xudo xonga bir o‘gil farzand ato etdi, farzand ko‘rgan keksa podsho sevinib, el-yurtni shod-u xurram qilish maqsadida butun xazinasini sochdi, ehson qildi, bandilarni zindondan xalos etdi. Sevungandin otosi ganjni ochdi, Nekim qozg‘ong‘anin olamga sochdi. Uluq to‘ylar qilib, ishratlar etti, Yarotqon birla ko‘p niyatlar etti. Ulusta mustahiqlarni qilib shod, Ham ul dam bandilarni qildi ozod. [18, 4] E’tibor beradigan bo‘lsak, dostonining badiiy ko‘lamdorligi va necha asrlar mobaynida o‘zining mohiyatini yo‘qotmay kelishi xalq og‘zaki ijodining bitmas tuganmas sarchashmalaridan sug‘orilganligidan dalolat. «Dostonda mavzu va g‘oya, obrazlarga xos xususiyatlar boshqa dostonlardagi kabi an’anaviylik hamda xalq og‘zaki ijodining ta’siri yaqqol namoyon bo‘ladi. Gul va Navro‘z» dostonining kirish qismidan boshlanib asar yakuniga qadar xalq ertak va dostonlari bilan hamohang bir motivga duch kelamiz. Misol uchun, boy-u badavlat bo‘lgan Navshod elining shohi Farruhning bir farzandga zorligi, Navro‘z dunyoga kelib tug‘ma istedod va zehnli bo‘lishi, u ham o‘zini ko‘zguda ko‘rgach o‘ziga oshiq bo‘lgani yoki sevgi o‘tida yonib hushidan ayrilishi-yu Gulning visoliga yetishish uchun o‘zini har qanday to‘siqlarga fido qilganini ishqiy qahramonlik dostonlaridagi voqealar rivojiga muqoyasa qilamiz. Yuqorida fikr bildirilgan personajlardan tashqari yana boshqa Farxor hukmdori Mushkin syujeti ham alohida e’tiborga ega timsoldir. U adolatpesha deb aytilsa-da, biroq o‘z qizining taqdiri uchun zolim va befarqlarcha ish ko‘rgani-johil ota, u qizi Gulni «yetti parda» ichida saqlaydi va uning istak va orzusi bilan hisoblashmay Chin xoqoniga tortiq qiladi. 51 Bulbul do‘stlik timsoli bo‘lib, u Navro‘z bilan tanishib uning sevgi dardidan xabardor bo‘lganidan boshlab murod-maqsadlariga yetguniga qadar qahramonlik ko‘rsatgan timsoldir. Savsan Gulni yoshligidan katta qilgan enagasi bo‘lib, saroy muhiti va feodal urushlar ta’sirida Gulga o‘rinsiz malomatlar qilib, uni taqdirga ko‘nishga va otasining hukmiga rozi bo‘lib xoqonga erga tegishga undasa-da, ammo Gulning dard-alamlariga sherik bo‘lib uni baxtli-saodatli bo‘lishini istovchi obraz. Dostonning qisqacha mazmuni. Navshod mamlakatining shohi Farruh befarzand edi. Nihoyat, shoh navro‘z kuni bir o‘g‘il ko‘radi. Bola navro‘z kuni tug‘ilganlidi uchun uning ismini Navro‘z qo‘yadilar. Navro‘z aqilli, ko‘p hunar egasi, ilmga chanqoq bo‘lib o‘sadi. Kunlardan bir kun Navro‘z do‘stlari davrasida dunyo go‘zallari haqida suhbatlashib o‘tirgan edi, qadahdagi mayga qarab, o‘zining aksini ko‘rib, o‘z go‘zalligiga mahliyo bo‘lib qoladi. Navro‘z do‘stlaridan ko‘zgu so‘raydi. Uning qo‘liga bir ko‘zgu tutqazishadi. Navro‘z oynadagi o‘z aksini ko‘rib, hushidan ketib yiqiladi. Shundan keyin Navro‘z tush ko‘radi. Tushida Farxor mamlakatining malikasi Gulni ko‘rib unga oshiq-u beqaror, ishqda o‘zligini yo‘qotgan kishiga aylanadi. Gul haqida ma’lumot to‘plab uni topish – ko‘nglidagi eng xayrli va xatarli ishni ado etish uchun otasidan rizolik so‘raydi. Otasi Farruh ham yakka-yu yolg‘iz o‘g‘lini bunday xatarli safarga jo‘natgisi kelmasada, ammo shahzodaning ko‘ngliga qarshi bora olmasligini ham anglagach unga hamroh etib Bahmanni qo‘shib yuboradi. Bahmanni shahzodaning xavfsizligi emas, balki uning mol-dunyo, xazinalari qiziqtirib Navro‘z o‘ziga “sodiq” deb bilgan Bahman yarim yo‘lda razil niyatini ishga solib unga erishishga muvaffaq bo‘ladi. Bahman Navro‘zni chuqur uyqudaligi vaqtida yonidagi bor mol-mulkini sheriklari bilan olib qochib ketadi. Shunday bo‘lsada Navro‘z Farxorga yetib borib Bulbul va Savsanning ko‘rsatgan sa’y-harakatlari natijasida sevishganlar ilk bora uchrashishadi. Navro‘z Gulni nihoyat qidirib topdi. Ammo Bu paytda Gul Chin xoqoniga unashtirilib qo‘yilgan va uzatilayotgan edi. Navro‘z Gul bilan ahdlashib qochish rejasini tuzib, birgalikda yashirincha qochishadilar. Lekin qochish paytida ikkovlari Yaldo Zangi qo‘liga tushib, qaytadan xoqon saroyiga yuboriladilar. U 52 yerda qamoqda saqlanadi. Ammo ikkinchi marta qochishga muvaffaq bo‘ladilar. G‘urbat va musofirlik yo‘lida azob va mashaqqat chekib, qandaydir bir daryoga yetib boradilar. Ular kemada ketayotganlarida dengizda bo‘ron ko‘tarilib, kema halokatga uchraydi-kemalari ikkiga bo‘linib ketadi. Dengiz to‘lqini Navro‘zni Yaman mamlakatiga olib ketadi. Gulni esa to‘lqinlar Adan mamlakati tomonga oqizib ketadi. Gul to‘fondan xalos bo‘lib sog‘-omon sohilga chiqadi. Gul dengizdan qutilib chiqqandan keyin Adan mamlakati chegarasiga borib qoladi. Uni odamlar, Adan mamalakatiga boradigan yo‘llar xatarli deb ogohlantiradilar. U yo‘lda arslonlar uya qurgan yerdan chiqib qoladi va yirtqich arslonlarni yengadi. Adan va Yaman mamlakatlari bir-biriga azaldan dushman edilar. Gul nihoyatda tadbirli, jasur qiz bo‘lganligi uchun Adan g‘avvoslarini vahshiy hayvonlar hujumidan qutqarib qoladi. Gulning ko‘rsatgan jasoratlariga guvoh bo‘lgan Adan shohi Badi’ qoyil qolib, uni o‘z qo‘shiniga bosh qilib tayinlaydi va yaman davlatiga qarshi urushda foydalanmoqchi bo‘ladi. Yaman shohi Rafi’ ham Navro‘zni qo‘shiniga lashkarboshi qilib tayinlaydi va Yaman davlati qo‘shinlariga qarshi jangga otlantiradi. Ikki davlat o‘rtasida jang boshlanadi. Gul jang oldidan Yaman tomonga choparlar yuboradi. Yaman shohining Bahrom degan lashkarboshisi bor edi. Bahrom «qonxo‘r» va «zolim» laqablari bor edi. U Navro‘zga hasad qilib yurardi. Shuning uchun u jang maydoniga birinchilardan bo‘lib chiqadi. Jang maydonida Gul Bahromga qilich tortib chopib tashlaydi. Shu payt Navro‘z na’ra tortib maydonga otiladi va ikki sarkarda yakkama-yakka olishuvga tayyorlanadilar. olishuv avjiga chiqqan paytda Gul Navro‘zni ovozidan tanib qoladi va hushidan ketib yerga yiqiladi. Niqobdagi lashkarboshi Gul ekanini Navro‘z sezib qoladi va qilichini uloqtirib, o‘zini Gulning bag‘riga otadi. Bu voqeadan keyin Yaman va Adan podshohlari urushni to‘xtadilar. Har ikkiala mamlakat shohlari Gul bilan Navro‘zga qattiq bog‘lanib, ularga suyanib qoladilar. Shu orada farzandlarini sarson-sargardon, yurtma-yurt izlab yurgan Navro‘z bilan Gulning otalari kelib qoladilar. Har ikkiala sevishgan yoshlar qayerda yashashlari kerakligi to‘g‘risida hammalari o‘zaro bahslashadilar. Shunda 53 Navro‘zning otasi Farruh bahslashayotgan shohlarga mamlakatlarni birlashtirib, hamjihat bo‘lib yashashni taklif qiladi. Hukmdorlar Farruhning maslahatini qabul qiladilar. So‘ngra hukmdorlar o‘zaro yarashishadi va barcha adovatlar unitiladi. Adan va Yaman podshohligidagi hukmdorlar Gul va Navro‘z bilan birgalikda haj safariga borishadi. Farxor, Adan, Yaman va Navshod davlatlari birlashadi va Navro‘z birlashtirligan davlatlarning yagona shohiga aylanadi. Barchalari baxt- saodatga erishib Navro‘z birlashgan mamlakatni adolat bilan idora qila boshlaydi. Shu bilan doston voqealariga yakun yasaladi. «Gul va Navro‘z»dostonining so‘ngida “Podshoh madhi bilan kitob xotimasi” nomidagi yakuniy bobida avtor Iskandar Mirzoni madh etib, uning hislatlari va davlat boshqaruvidagi ko‘rsatayotgan karomatlari, yaxshiliklarini tilga oladi. Mavlono Haydar Xorazmiyning qalamiga tegishli bo‘lgan mazkur «Gul va Navro‘z» asl doston hamd va na’t, dostonning yozilish sababi bilan birgalikda 1307 baytni tashkil etadi. Asardagi hodisalar matnda berilgan kichik sarlavhalar ostida hikoya qilinadi; sarlavhalar soni yuzdan ortiqroq. Shunday qilib, aruzning hazaj bahrida bitilgan «Gul va Navro‘z”» dostoni tilining soddaligi, xalq jonli tilidagi so‘zlar bilan boyitilganligi va ravon uslubda yozilganligi, timsollar olamining o‘ziga xosligi, tasviriy ifodalarning o‘zgacha qolipda o‘z o‘rnini topganligi va badiiy salohiyatining kengligi bilan o‘zbek adabiy tilining rivoji uchun yangi bir tuhfa bo‘ldi. «Gul va Navro‘z» mavzuiy boyligidan tashqari, she’riy masalalari bilan ham e’tiborga molik. Haydar Xorazmiyning til va shakl mahorati butun dostonda yaqqol namoyon bo‘ladi, uning qofiya, o‘lchov, tasvir vositalaridan foydalanishi asarning hissiy ta’sirchanligiga xizmat qiladi. Uning yozuvi ham go‘zal, ham tushunarli, dostonni o‘qish kishini zavqlantiradi. Shuningdek, ijodkorning markazlashgan davlat va adolatli shoh haqidagi qarashlari ham o‘z ifodasini dostonning «Podshoh madhi bila kitob xotimasi» nomli so‘nggi bobida doston muallifi Sulton Iskandarning kuch qudrati-yu adolatini o‘zgacha badiiy tasvirlar orqali ta’riflagan. Asar yakunida to‘rt: Navshod, Farxor, Adan, Yaman 54 mamlakatining birlashuvi orqali Temur saltanatining inqirozga yuz tutganligini va uning kelajagini saqlash, temuriy shahzodalarni birlashtirishga da’vat etadi. «Navro‘z va Gulning sevgi sarguzashtlari orqali O‘rta Osiyo va Xurosonning XV asrdagi hayoti uchun nihoyatda muhim bo‘lgan markazlashgan davlat tuzish g‘oyasi ilgari suriladi. Mamlakatni xarobaga aylantiruvchi g‘oyalar qoralanadi. Adolatparvarlik, ilm-hunar, ma’rifatparvarlik, do‘stlik ulug‘lanadi. Dostonda Navro‘z bilan Gul yuksak insoniy fazilatlarga ega bo‘lgan qahramonlar sifatida gavdalanadilar. Ular butun hikoya davomida johillik, munofiqlik, riyokorlikka qarshi kurashadilar. Doston xalq og‘zaki ijodiyoti asarlariga xos optimistik xotima bilan tugaydi. » 44 [19, 8-bet] «Gul va Navro‘z» dostoni aruzning hazaj bahrida yozilib, asar sodda va o‘quvchiga tushunarli uslubda yozilgan. Hamda istiora, tashbeh, mubolag‘a va jonlantirish san’atlarining ishtiroki dostonni yanada adabiy qiymatini oshirgan . Doston kompozitsiyasi bir necha qismlarga bo‘lingan bo‘lib, ularning har biri bosh qahramon sayohatining turli bosqichini ifodalaydi. Birinchi qism qahramonni tanishtiradi va uning sayohati uchun zamin yaratadi, o‘rta qismda uning personajlar va to‘siqlar bilan uchrashishi batafsil bayon qilinadi. Dostonning yakuniy qismi asarning barcha turli mavzularini birlashtirib, dramatik yakun bilan yakunlanadi. Dostondagi timsollar olami keng va murakkabdir. Shoir Doston boshidan yakuniy qismiga qadar so‘z qo‘llashi, so‘zni ma’no mohiyatiga etibor berishi katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Chunki har bir asardan o‘rin olayotgan qahramonlar va ularning sifatlari, qolaversa joy nomlari ham izchil va muhim tarkibga ega. Gullar hayot, go‘zallik va poklik ramzi sifatida ishlatilganligi boisdan Navro‘z bahorning ilk kuni go‘zallikning shaydosi misolida, borliqdan go‘zallikni qidirayotganga, yo‘lida uchrovchi barcha xunuk yovuzliklarga barham berayotganiga o‘xshaydi go‘yo. Bunda tikanlar esa qiyinchilik va azob-uqubatlarni ifodalaydi. Doston zulm va zulmdan xoli ideal dunyoni tasvirlashi bilan mashhur. Asar shohga xos olijanob fazilatlarni ifodalovchi Navro‘z obrazi atrofida yotadi. U adolatli mehribon bo‘lib, uning hukmronligi tinchlik, farovonlik bilan ajralib 44 Лутфий. Сенсан севарим.Т. ; Адабиёт ва санъат н.1987, 8-бет. 55 turadi. Boshqa bosh qahramon-hayotning go‘zalligi va nozikligini ifodalovchi shaxs Guldir. 3.2. Badiiy tasvir vositalarining doston g‘oyasini ifoda etishdagi o‘rni U yoki bu shoir ijodiga, yoki ma’lum bir badiiy asarga baho berilar ekan, uning nimani emas qanday tasvirlaganiga e’tibor qaratilgan holda, ijodkor ifodalayotgan o‘z aksini topgan ijtimoiy-siyosiy, falsafiy-axloqiy, ma’rifiy- tarbiyaviy muammolar mohiyati va ko‘lami, badiiy timsollar jilosi bilan bir vaqtda badiiy tasvir vositalarning rang-barangligi, asar mazmunini ochishdagi ahamiyati alohida ahamiyat kasb etadi. «Gul va Navro‘z» - muhabbat dostoni. Asarning nomi ham ramziy ma’noni ifoda etadi. Zero, Navro‘z bahorning, Gul esa tabiatning ramzi sifatida qadim- qadimdan kuylanib kelgan. Shoir har bir obrazni tasvirlashda o‘ziga xos badiiy vositalardan foydalanishga harakat qiladi. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodi na’munalarini ko‘proq qo‘llash, voqealar bayonidagi xayoliy yoki fantastik unsurlar, tush ko‘rish, qahramonlar sarguzashtlaridagi g‘ayritabiiylik, bayonda mubolag‘aning ustunligi kabilar buning yorqin ifodasi sanaladi. Dostonda mubolag‘a, ta’did, jonlantirish, istiora, tashxis, tashbeh kabilarning katta o‘rin egallaydi. Shoir bu kabi she’riy san’atlardan foydalanib, asarning yanada hayotiyligi, ta’sirchanligi, badiiy asarda ishtirok etayotgan lirik va epik timsollarning yanada yorqin gavdalanishi, baytlardagi ohangdorlik va musiqiylikni ta’minlashga harakat qilgan. Dostonda asosan ta’did san’ati ko‘p marotaba qo‘llangan. Ta’did fikr rivoji, ketma-ketlik, tadrijiylikni anglatadi. U Grammatik qurilmalarning bir xil shaklidan uzviy foydalanish orqali ham yuzaga chiqishi mumkin bo‘ladi. Haydar Xorazmiy ta’rificha: Ki Navshod elida bor erdi bir shoh, Kelurdin voqif-u ketgandin ogoh. Oti Farruh, o‘zi farxunda axtar, Aning hukminda ul iqlim-u kishvar Qamuq olamda adl-u dodi mashhur, benihoyat, mulki ma’mur. ( ta’did san’ati ) 56 Parchada Farruhga xos bo‘lgan sifatlar go‘yoki «sanab» o‘tilmoqda, uning yaxshi hislatlari ketma-ket, izchillikda yoritilib berilyapti. Yoki bo‘lmasa: Tugandi sabri, oromi, qarori, Yig‘i ko‘p bo‘ldi, haddin oshdi zori. Ushbu baytda esa ta’did Navro‘zning ruhiy holatidagi o‘zgarishlarni jonli ko‘rsatish uchun qo‘l kelgan. Bundan tashqari, tashbehlar ham asarda kechayotgan muayyan voqealar, ayniqsa, personajlar ruhiyatini, shaxsiyatini aniqroq, ta’sirliroq qilib gavdalantirishda o‘z samarasini ko‘rsatgan. Agar jonsen, neteg tandin yiroqsen, Qorong‘u ko‘nglimiz ichra chiroqsen. Bu o‘rinda tashbeh yordamida Gul zulmat aro qolgan ko‘ngil ichidagi chiroqqa o‘xshatilmoqda. Chu Farxor otini shah go‘sh qildi, Ichi qaynar qozondek jo‘sh qildi. Oshiq Navro‘z Gulni tushida bir bora ko‘rgach uning ishtiyoqi bilan hushidan ayrilib kuyib- yonib yurgan edi. Bulbul orqali yetib kelgan xabar tufayli uning ruhiyatidagi o‘zgarish shu o‘xshatish orqali tasvirlanmoqda. Yuqorida kuyib- yongan kishi vujudining qaynar qozonga nisbat berilishi muallifning so‘z tanlash mahorati nihoyatda kuchliligidan dalolat beradi va shu kabi «tesha tegmagan» badiiy topilmalar doston badiiy jozibasini boyitadi. Go‘sh, jo‘sh so‘zlarinign qofiyalanishi, qildi so‘zning radifda takrorlanishi she’riy misralar ohangdorligini yanada kuchaytirmoqda. Quyidagi bayt ham mumtoz adabiyotimizda «ipga marjon tizish» ya’ni tarse’ san’ati bilan ziynatlangan. Gahe eltub ayyog‘ini o‘ziga, Gahe surtub iligini ko‘ziga. Avtor asarda she’riy ohangdorlikka ham e’tiborini qaratadi. Masalan. bir misrada besh yoki oltitadan so‘z keltiradi, ular o‘zaro ham qofiyadosh ham ohangdoshlardir. 57 Shular bilan bir qatorda, dostonda qo‘llangan asosiy obraz vositalaridan biri simvolizmdir. Muallif o‘z fikrini ifodalash uchun gullar, darxtlar va boshqa tabiiy elementlardan ramz sifatida foydalanadi. Shubha yo‘qki, Haydar Xorazmiy o‘z zamonasining zabardast san’atkorlaridan biri edi. Uning tuyuq janrini takomillashtirishdagi xizmatlari ma’lum. «Gul va Navro‘z» dostonida ham tajnisli qofiyalarga murojaat qiladi. Masalan, Navro‘z Gul ishqida telbanamo bo‘lib chiqib ketganda otasi uni qaytarib keladi. Bu ish birla olib, yondurdi o‘g‘lin, Yonar o‘tqa solib yondirdi o‘g‘lin. Mazkur baytning birinchi misrasidagi «yondurdi» so‘zi orqali ota o‘g‘liga nasihatlar qilib bu ishdan «qaytarganligi», keyingisida esa «yondirdi» ya’ni o‘tda yondirdi, kuydirdi singari ma’nolar anglashilmoqda. Tangridan tilab olgan yakka- yu yagona farzandidan ayro bo‘lish ota uchun og‘ir musibat bo‘lsa-da, shahzodaning ko‘ngliga qarshi bormoq ham tahlikali ekanligini hukmdor Farruh yaxshi anglardi: Otasi yig‘lay-yig‘lay uyga yondi, O‘g‘ul o‘ynay-o‘ynay yo‘lg‘a uzandi ( tazod ) Gul Savsanni Navro‘z qoshiga yuborayotib deydi: Qabul etsang tobuqchiman kamina, Tarahhum qil tobuqchilar kamina. Bu o‘rinda «kamina» o‘zim, men, ikkinchi misrada tobuqchiman «kamiga» degan tajnisli qofiyalar ifodalangan. Yarog‘ uldir, ki otlansaq bu shabgir, Qilib boshdin-oyoq tunlarni tayg‘ir, Qochib Farxor iqlimidin oshsaq, Borib Navshod Mulkini toloshsaq Rizo berdi Guli Mushkin bu so‘zg‘a, Burunqi ahdini qilmadi o‘zga…. 58 Shoir Gul va Navro‘zning go‘zal tashqi qiyofasini tasvirlash bilan ularning ma’naviy dunyosini boyitsa, Baxmanning beo‘xshov qiyofasi, Shayx Najdining do‘zaxga o‘xshash ko‘zi tasviri va boshqalar bilan salbiy obrazlarning razilligini yanada chuqurroq ochadi. U iztirob chekayotgan kishini chala so‘yib tashlangan parrandaga, jangni qora bulut yoki dahshatli quyunga o‘xshatish kabi soda va go‘zal badiiy vositalar yaratadi. 45 [ 3, 346-bet ] Xorazmiy ijodkorligining yana bir qirrasi shundaki, u inson psixologiyasini, ruhiy holatini tasvirlashga urinadi. Misol uchun, u Gul va Navro‘zning ilk uchrashuvini shunday tasvirlaydi: Ular bir-birlariga ko‘zi tushgach: Hamul yerda yiqildiyiqildi zoru madxush, Yana ondin batar mohi qasabpo‘sh. Bo‘yi tuproq ichinda bo‘lgashib zor, Ne og‘zinda, ne ko‘ksinda dami bor. Ko‘rib qizlar bu ishdan bo‘ldilar mot, Gulobu royha kelturdilar bot. Biri navha qilib boshqa sochib xok, Biri faryot etib ko‘ksin qilib chok. Shoir qahramonlarning ruhiy kechinmalarini tasvirlashda peyzajdan, qarshilantirish, jonlantirish, mubolag‘a, tashbeh kabi turli badiiy usullardan foydalaniladi.Bir vaqtlar Navro‘zni saroy bazmlari ovutgan bo‘lsa, u Gulga oshiq bo‘lgandan keyin bunday bazmlar ko‘ngil xushi bo‘la olmaydi. Shoir oshiq Navro‘zning ichki kechinmalarini tasvirlab, jumladan bunday deydi: …Nigorinomen ul bechoradurmen, Ki hajring javridin ovoradurmen. Yonar o‘t ichra o‘rtab xonlig‘imni, Qulung bo‘ldim, qo‘yib sultonlig‘imni. Agarchi shoh edim, emdi gadomen, G‘ariblik dardi birla mubtalomen, G‘aribu bekasu miskinman, ey jon! 45 Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи ( 1-китоб).«Ўқитувчи » нашриёти, 1965-й, 346-бет 59 G‘aribu oshiqu g‘amginman, ey jon ! .. Tarahhum vaqtidur, ey yor, ey yor ! .. G‘aribqa rahm qil, zinhor, zinhor ! .. Hijron azobi bilan bag‘ri ezilgan Gul Bulbuldan Navro‘zning hol ahvolini so‘raydi: Anga so‘rdi: nechukdur ul g‘aribim, Muhibdin yod etarmu ul habibim. Sezibmudur bu darmonsiz baloni, Sog‘inurmu bu miskin mubtaloni. Falakning javridin holi nechundur? Bu motam ichra ahvoli nechundur? Rafiqi bormudur mehnatdin o‘zga? Ko‘rarmu hech nima zahmatdi o‘zga ?... ( nido ) Bu misralar Gulning Navro‘zga munosabatini ifodalash bilan birga Gulning ham, Navro‘zning ham ruhiy kechinmalarini tasvirlaydi. Gul majburan Chinga jo‘natiladi. Jo‘nash paytida tun zulmati chekinib, tong yorisha boshlagan edi: …Jahon erdi aningtek tirau tor Ki ne yulduz, ne oy erdi padidor Bulut ko‘krab, yashin yoshnab, esib yel, Buratib qor, yog‘ib yomg‘ur, etib sel… Kuzatishimiz mumkinki, dostonda qanchadan – qancha badiiy tasvir vositalarining yashiringanligi ma’lum, ular ta’sirida asarning mazmunini ochish, asar emotsionalligini oshirish, fikrni go‘zal va mazmunli ifodalash hamda asar orqali kitobxon qalbiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib borish ko‘zlangan bo‘lsa ajab emas. Labim nuqli shakardek otashangiz, Solur yuz ming ko‘ngulda otashin tez. ( o‘xshatish ) Gahe sarvini o‘xshatur qadina, Saanni mengzatur gohi hadina. ( o‘xshatish ) 60 Gahe lola bila boshlar hikoyat, Gahe gulni ko‘rib so‘zlar shikoyat. ( tazod ) Uzori naksidin kun xira bo‘lur, Yuzi o‘trusida oy tiyra bo‘lur. ( mubolag‘a ) Bo‘yi boshdin ayoq ruhi mujassam, Dami jon baxsh chun Isoyi Maryam. ( husni ta’lil, talmeh ) Agarchi shoh edim, emdi gado men, G‘ariblik dardi birla mubtalomen. ( tazod ) Bulut ko‘krab, yoshin yoshob, esib el, Burotib qor yog‘ib, yomg‘ur etib sel. ( tanosub ) Bor erdi anda bir zangiyi xunxor, Zuhaldin nahsroq, Murrixi kirdor. ( talmeh ) Oti Yaldo, yuzi yaldo tunitek, Ko‘zi do‘zax, bo‘yi maxshar kunitek. ( tashbeh ) Salobat birla ul berahmi kofir, Alarning sharhi holin so‘rdi bir- bir. ( husni ta’lil ) Butu butgar nedur, butxona kimdur? Agar but ul mening sevgan butumdur. ( takrir ) Tong otqanda qiyomatning tongitek, Kelib ko‘rmadilar Gulni paritek. ( tashbeh ) 61 Bu kez Chin zulfi chinitek topib chin, Eshildi halqasi, sachradi parchin. ( tasdir ) Bulut ko‘krab, yashin andoq chaqildi, Ki daryo nafrattek o‘tqa yoqildi. ( tashxis ) Bor erdi ul tengizda bir ulug‘ tog‘, Ko‘rarga Qof tog‘indin ulug‘roq. ( talmeh, tashbeh ) Ne Gul Navro‘z ahvolindin ogoh, Ne Navro‘z erdi Gul holindin ogoh. ( tardi aks ) Kumush inju qilib gul yaprog‘ini resh, Asal ustinda ori tashladi nesh… Tong otquncha ayoq tutmoq, bosh urmoq, Uzuk o‘ynamoqu bormoq yoshurmoq, Boliq bo‘g‘zindin oqti durri g‘alton, Sadaf qursog‘idin sachradi marjon. Parchada boshdan-oxirigacha tashbeh asosiga qurilgan. Tashbehning tashbeh ul-kinoyat turida vositalar (go‘yo, xuddi, -dek) ochiq bayon qilinmaganligi uchun to‘y tasviri go‘zal chiqqan. Guvohi bo‘lyotganimizdek, baytlarda she’riy san’atlarning o‘zgacha mahorat bilan qo‘llanilayotganligi ijodkor badiiy qobiliyatini, doston mohiyatini yanada chuqurroq boyitishga xizmat qilmoqda. Demak, bunday she’riy san’atlar orqali shoir asar voqeligini hayotiyroq, ta’sirchanroq ifodalanishiga, lirik epik timsollarning yorqinroq gavdalanishiga, misralar, baytlar, bandlarning lafziy nazokati, musiqiy hamda jozibadorligini ta’minlashni ko‘zda tutgan. Shuningdek, 62 turkiy va o‘zbek tillarining so‘zga boyligi, tilimizning badiiy ko‘rkini, milliy qadriyatlarini namoyish qildi. III. Bob yuzasidan xulosa. Asar g‘oyasining yorqinligi va unda insoniy fazilatlarning ulug‘lanishi va aksincha, salbiy xarakterning qoralanishi, timsollar tasvirining betakrorligi va ayrim detallar, obrazlarning ramziyligi, voqealar rivojining interaktivligi va jadallashuvi ularga an’anaviy urf-odatlarning singdirilishi-yu axiyri yaxshilik va muhabbatning g‘alaba qozonishining tasvirlanishi kishida doston mutolaasi jarayonida doston temasi, badiiyatini g‘oyatda aniqlik bilan fahmlashi va asar tilini tushunishiga ko‘maklashadi.Ko‘rinib turganidek, asar kompozitsiyasi va qurilishi murakkab emas.Muallif har bir personaj uchun obrazli ifodalar bilan sayqal beradi. «Gul va Navro‘z» hajmi, mavzusi, obrazlari, g‘oyaviy motivlari va badiiy qimmati jihatidan mukammal va boshqa dostonlardan ajralib turuvchi asardir. Shoir nafaqat « Gul va Navro‘z», balki boshqa asarlarni ham dunyoga taqdim etishi bilan ko‘pgina janrlar rivoji uchun hissa qo‘sha oldi. Jumladan, tuyuq janrining go‘zal namunalarini yaratganligi ko‘pgina manbalarda o‘z tasdig‘ini topgan.Bundan tashqari tashbeh, tashxis, tazod, tanosub, husni ta’lil, mubolag‘a va boshqa tasvir vostilalariga takrorlanmas miniaturalar chizdi, ulardan asarning asl mohiyatini ochishda mahorat bilan foydalandi. Xulosaning mazmuni shuki, «Gul va Navro‘z» o‘zbek adabiyotining durdona asari bo‘lib, O‘rta Osiyo tarixida qimmatli asardir. Muhim mavzu va g‘oyalarni yorqin tasvirlar, timsollar va kuchli metaforalardan foydalangan holda o‘rganadi. Dostonda davlat boshqaruvida adolat mehr-oqibat muhim ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlanib, hayotning abadiyligi, atrofimizdagi go‘zallikni eslatib turadi. 63 U M U M I Y X U L O S A L A R Xulosa o‘rnida shuni ayta olamizki, davrlar o‘tsa-da, zamonlar o‘zgarsa-da insonlar qalbidan muqim joy egallagan, ularni ezgu ishlarga ilhomlantira olgan, adib va uning asariga hurmati baland insonlar qalbini zabt etgan mukammal, qimmatli asarlarimizning nomi qalbimizdan hamda tariximizdan hech qachon o‘chmaydi.Ular asrlar mobaynida qanchadan qancha ko‘rgilik, uqubatlarni ko‘rdi, kim-kimlar qo‘lida hatto oyoq ostida toptaldi, sahifalari o‘chib, qog‘ozlari nuradi, ammo ular hamon yashamoqda, yashayveradi ham. Buyuk tariximizni, sarhadlarimizni, bobokalonlarimizni, ular boshdan kechirgan muhitni guvohi bo‘lgan bu asarlar hali necha kelajak avlodga bilim berib, tarbiyat etsa neajab. Aslida ularni o‘qimoq, tadqiq etmoq biz uchun sharaf. Shunday ming minglab asarlar qatoridan yetuk ijodkor adib mavlono Haydar Xorazmiy va uning asarlari o‘rin olar ekan, shoirning adabiyotimizni ravnaqiga qo‘shgan hissasini takror aytsak o‘rinlidir. Binobarin, Xorazmiyning o‘zbek tilini rivojlantirishdagi xizmatlari ham katta. U turkiy tilning chig‘atoy shevasidan foydalanish orqali tilni me’yorlashtirish va asrlar davomida saqlanib qolgan adabiy an’anani yaratishga yordam berdi.Uning she’riyati va nasri hozirgi zamon adiblari uchun namuna bo‘lib qolmoqda, uning ta’sirini ko‘plab zamonaviy o‘zbek yozuvchi va shoirlari ijodida ko‘rish mumkin. Uning bizgacha yetib kelgan, ko‘plab taxminlarga asoslangan fikrlarga ko‘ra Lutfiyning asari deb kelingan, ammo Haydar Xorazmiy ijodining mahsuli bo‘lgan «Gul va Navro‘z» til va adabiyotning bardavom qudratidan dalolat berib, buyuk san’at asarlarining zamon va makondan oshib o‘tish yo‘llarini eslatib turadi. Bir so‘z bilan aytilganda, mumtoz adabiyotimizda doston janri ravnaqiga muhim hissa bo‘lib qo‘shilgan «Gul va Navro‘z» ishq-muhabbat haqidagi doston bo‘lsa-da doston tubida boshqa hikmatlar ham yashiringan masalan, temur saltanati ostidagi hukmdorlar va merosxo‘rlarni bir taxt ostida birlashtirish, hukumatni adolatli boshqarishga, bo‘lib o‘tayotgan feodal urushlarga qarshi keskin munosabatlar bildirilgan. Markazlashgan davlat tuzish g‘oyasi, o‘zaro urushlarga barham berish istagi, osoyishtalik va farovon hayot orzusi shoirga bitmas-tuganmas ilhom 64 berganligi tabiiy. «Navro‘z» madhiga yoki navro‘z obraziga bag‘ishlangan asarlar salmoqli bo‘lib, ular orasida Haydar Xorazmiyning «Gul va Navro‘z» ida Navro‘zni ideal qahramon, chin oshiq obrazga ko‘targan, syujetlarning professional tasvirini chiza olgan, kulminatsion nuqtaning inson emotsiyasiga katta taa’ssurot bera oladigan darajada yetuk san’at asarini tuhfa etdi. «Gul va Navro‘z» asari to‘g‘risida juda ko‘plab izlanishlar olib borilishi bilan birga tanqidiy hamda munozarali bahslar bir muddat davom etdi. Umuman olganda, Ulug‘ Oktyabr sotsialistik revolutsiyasigacha bo‘lgan davrdagi o‘zbek adabiy, tarixiy yodgorliklarini nashr ettirish, tadqiqotchilik jarayoniga olib chiqish va ilmiy o‘rganishda ancha –muncha samarasini ko‘rsatgan bo‘lsa-da, biroq aksariyat hollarda ma’lum bir asarlarning tanqidiy tekstlari hali hamon yaratilmagan.Bu asosan XV asrda faoliyat olib brogan shoirlar misolida namoyon bo‘ladi. Bu davr mobaynida, ya’ni XX asrning 70 yillaridan keyin munozaraning davom etishi Haydar Xorazmiy va uning asariga oid bir qator yangi faktlar va isbotlovchi dalillarning topilishi juda katta va samarali ish bo‘ldi. Hozirda ko‘plab adabiyotshunos olimlarimiz uning tanqidiy matni ustida ish olib bormoqda. Xalqimiz ma’naviyatining shakllanishida tariximizning uzoq o‘tmishda yaratilgan badiiy adabiyot alohida qadr-qimmatga ega. Darhaqiqat, har bir asar zamirida muallif ichki kechinmalarini ifoda etuvchi ilmiy-falsafiy, ma’naviy axloqiy, ishqiy yoki qahramonlikning in’ikosi yashiringan bo‘ladi. Ba’zilari razolat yoki jaholatni, adolatsizlik yoki qonxo‘rlikni qoralasa, boshqalari esa dunyoning go‘zalligini, ilohiy ishqni yoki ma’rifatparvarlik tuyg‘ulari bilan komil insonni tarbiyalaydi. Shuni ta’kidlash joizki, shunday og‘ir va qiyinchilik, feodal urushlar kechayotgan bir zamonda o‘zlarining hur fikrliligi, el-yurt qayg‘usiga hamdardlik bildirib, bunday g‘oyaviy-mistik urushlarga qarshi kurashishga undadi. XIV asrda va XV asrning birinchi yarmida yetishgan Xorazmiy, Xo‘jandiy, Sayfi Saroiy, Durbek, Haydar Xorazmiy, Amiriy, Yaqiniy, Ahmadiy, Atoiy, Tug‘ilxo‘ja, Mavlono Imod Mavlaviy, Mavlono Qozi Muhsin, Mavlono Ishoq, Sakkokiy, Lutfiy va boshqa yetuk adiblar dunyoviy adabiyotning taraqqiyotida mana shunday 65 muhim rol o‘ynagan edilar. Bu shoirlar lirikada insonning insonga bo‘lgan sof va samimiy sevgisini kuyladilar, badbin va tarkidunyochi shayx-zodihlarni achchiq tanqid qildilar, jannatga qarshi hayot gulshani, hurga qarshi yor, kavsarga qarshi sharob obrazlarini yaratdilar, Xizr va Masih kabi diniy-afsonaviy obrazlarning sifatlarini hayot mahbubasiga ko‘chirib, uni Xizr Masihlardan qudratliroq qilib tasvirladilar, xalq og‘zaki ijodiyoti, xalq qo‘shiqlari, uning maqol va ta’birlaridan foydalandilar. Shu bilan birga, ular alohida bayt yoki misralarda bo‘lsa ham yashagan muhitlarning ayrim illatlarini tanqid qilib, insof va adolat g‘oyasini ilgari surdilar, vafo, sadoqat, himmat, saxovat, marhamat va muhabbat kabi olijanob insoniy fazilatlarni targ‘ib etdilar. O‘zbek adabiyotining iste’dodli namoyondalaridan, o‘zbek adabiy tilining o‘sishi, rivojlanishi va mustahkamlanishi uchun katta hissa qo‘shgan shoirlardan biri Haydar Xorazmiy yuqorida zikr etilganidek Nizomiy Ganjaviyga ixlosmandligi, uning asarlaridan hayratlanib, ilhomlangan holda «Xamsa» yozishni maqsad qilgan, ammo ba’zi sabablarga ko‘ra tugallanmay qolgan. Shunday bo‘lsa- da Xorazmiy yaratgan ikki doston xamsanavislar dostonlari orasida yuqori saviyaga egaligi, mazmun-mohiyatining izchil va mukammalligi bilan ajralib turadi. Haydar Xorazmiy axloq-odob haqida taraqqiyparvarlik fikr-mulohazalarini ilgari suradi, olijanob insoniy fazilatlarni targ‘ib qiladi. U kishilarni yaxshi xulq- odobga ega bo‘lishga, jamiyatga foyda keltirish, muruvvatli va himmatli bo‘lishga chaqiradi, himmatsiz va saxovatsiz kishilarni qattiq qoralaydi. Bugun mustaqillik sharofati bilan adabiyotshunoslikdagi yuzaga chiqayotgan teranlikdan, bevosita badiiylik mezonlaridan turib talqin etish tamoyillaridan kelib chiqib, mazkur asarlar o‘zgacha yondashuvni taqozo etadi.Shu sababli, ularning har tomonlama: ham mazmun, ham mahorat jihatidan mumtoz adabiyotdagi o‘rnini belgilash, teran tahlil va talqin etish bugunning nihoyatda dolzarb muammolaridandir. Dostonchiligimiz tarixiy merosining rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan «Gul va Navro‘z» masnaviyi o‘zbek mumtoz adabiyotining qimmatli yodgorligidir. 66 67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI: Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.; O‘zbekiston, 2017 2. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - T. ; O‘zbekiston, 2017 Ilmiy va nazariy adabiyotlar: 3. Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи (1-китоб). «Ўқитувчи » нашриёти, 1965-йил 4. Абдуқодир Ҳайитметов. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. - Т.; «Фан», 1996-йил 5. Rahmonqul Orzibekov. O‘zbek adabiyoti tarixi (XVII-XIX asrlar I yarmi). O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti. - T.; 2006- yil 6. Vohidov R. , Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. - T.; O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006-yil 7. Б. Валихўжаев. Сайланма (И-қисм) Ўзбек адабиёцҳунослиги тарихи. - Самарқанд: СамДУ нашриёти, 2022 й 8. Jumaxo‘ja N., Adizova I. O‘zbek adabiyoti tarixi XVI-XIX asrlar I yarmi. NOSHIR, 2019-yil 9. A. Navoiy. 20 tomlik, MAT. Layli va Majnun. - T.; «Fan», 1992 10. Navoiy.20 tomlik, MAT. Xamsa. Saddi Iskandar. - T.; «Fan», 1992 11. Navoiy 20 tomlik, MAT. – T.; «Fan», 1997, 13-jild 12. Navoiy 20 tomlik, MAT. – T.; «Fan», 2000, 16-jild 13. Rahmonov N. O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning birinchi yarmigacha ). «Sano-standart» nashriyoti . - T.; 2017 14. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari ( XIV-XV asrning boshlari) 11-jild, - T.; O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi «Fan» nashriyoti, 2007-yil Badiiy adabiyotlar: 15. Шайх Аҳмад Тарозий. «Фунунул балоға». - Т.; Хазина, 1996 68 16. Давла тш оҳ Самарқандий. «Тазкират ут-шуаро». – Т.; Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981 17. Давла тш оҳ Самарқандий. «Шоирлар бўстони». - Т.; Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981 18. Лутфий. «Гул ва Наврўз» .Ўқитувчи нашриёти. - Т.; 1974 19. Лутфий. «Сенсан Севарим» (Девон) - Т.; Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987 20. У Ч БУЛБУЛ ГУЛ Ш АНИ. - Т.; Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986 21. «Муборак Мактублар» тўплам. - Т.; Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987 22. Бобур. «Мухтасар» ( нашрга тайёрловчи С. Ҳасанов) - Т.; «Фан», 1971 23. H. Homidiy. «Daholar davrasi». O‘qituvchi, - T.; 2011 24. Abulqosim Firdavsiy. «Shohnoma». G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1984 25. Navoiyning nigohi tushgan. - T.; G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986 26. А. Ҳайитметов. Алишер Навоийнинг адабий-танқидий қарашлари. Ўзбекистон CC П Фанлар Академияси нашроиёти, -Т.; 1959-йил Maqolalar: 27. Рустамов Алибек . «Гулу Наврўз» нинг муаллифи тўғрисида. (Достон Лутфийники эмас, Ҳайдар Хоразмийники деган Ё. Исҳоқов фикри тўғри эканлиги ҳақида). -1972. -№ 3. -Б. 33; 28. Фозилов Эргаш. Лутфийнинг «Гулу Наврўз» и ҳақида (Достон Лутфийники. Ё. Исҳақов бу достон Ҳайдар Хоразмийники деб бекорга шов- шув кўтариб юрганлги ҳақида). -1972. -№ 4. -Б. 40; 29. Валихўжаев Ботир. Яна «Гул ва Наврўз» баҳсига доир. -1979. -№ 1.-Б. 50; 30. Исҳоқов Ёқубжон. «Гул ва Наврўз» достонининг муаллифи масаласи. (Достон Лутфийники эмас, Ҳайдар Хоразмийники. Тахаллуси Муҳибб эканлиги ҳақида). -1972. -№ 1. -Б.59; 69 31. Эркинов Содир. Яна «Гул ва Наврўз» нинг муаллифи ҳақида. (Достон Лутфийники эканлиги ҳақида).- 1972.-№ 1.- Б. 54. 32. Abdurasul Eshonboboyev. Igna bilan quduq qazib. «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, 2014- y. - № 46 33. «Gul va Navro‘z» dostonlar misolida forsiy va turkiy adabiyotlar aloqasi haqida bir tadqiq. 34. Sulaymon Efendi o‘g‘li. Lutfiyning «Gul u Navro‘z» asari va uning nusxalari.Otaturk universiteti Adabiyot fakulteti jurnali. 2018, № 60 35. M. Tirkasheva, N. O‘ralova. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodi. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2022- y, - № 5.947 Internet ma’lumotlari: 36. ziyouz.com 37. natlib.uz 38. https://arxiv.uz 39. https://moluc h.ru 70

HAYDAR XORAZMIYNING « GUL VA NAVRO‘Z » DOSTONI ANNOTATSIYASI Turkigo‘y Mavlono Haydar Xorazmiy o‘zbek mumtoz adabiyotining zabardast vakili bo‘lib, o‘z asarlari bilan adabiyotimiz tarixini boyitib kelmoqda. Shoir bu ikki merosi - «Gul va Navro‘z» va «Maxzan ul-asror» asari bilan mumtoz adabiyotimizda dostonda hikoyanavislikni go‘zal ko‘rinishlarini qo‘llash orqali dostonchilik janrining rivoji uchun o‘z hissasini qo‘shish bilan birgalikda, o‘zidan keyingi adiblar, xamsanavislar uchun betakror namuna bo‘lishiga zamin yaratdi. Muallifning «Maxzan ul-asror»ida falsafiy-didaktiklik, axloq-odob haqida taraqqiyparvarlik mulohazalarini va olijanob insoniy fazilatlari ilgari surilganligi bilan ajralib tursa, «Gul va Navro‘z» masnaviyida esa ikki oshiq va ma’shuqa o‘rtasidagi vafo, sadoqat, mehr-muhabbat tuyg‘ularining mujassam etganligi, «ishq» deb atalmish tuyg‘uning mavj urishi va bu ilohiy kuchning ikki sevishgan qalbni birlashtira olishi, ularning sevgi sarguzashtlari, shuningdek, XIV-XV asrda yuz berayotgan feodal urushlar, Temur saltanatining bu urushlar oqibatida darz ketayotganligi yuzasidan tanqidiy fikrlar va mulohazalar o‘z aksini topgan. «Gul va Navro‘z» o‘zining badiiy salohiyatining izchilligi hamda mualliflik masalasi bilan qator o‘zbek va chet el adabiyotshunoslar e’tiborini tortdi. Mazkur magistrlik dissertatsiyasida «Gul va Navro‘z» dostonining badiiylik xususiyatlari, adabiyotimiz olamida tutgan o‘rni, personajlar va ularning ramziyligi, xalq og‘zaki ijodi mahsulidagi va yozma adabiyot namunalari bilan hamohangligi, asar qanday tasviriy ifodalar bilan shakllantirilganligi, yillar davomida bahslarga sabab bo‘lib kelayotgan asar muallifiga oid munozaralar o‘rganildi, shuningdek, boshqa dostonlar bilan tarixiy-qiyosiy, analitik va statistik metodlar asosida tadqiq etildi. 1

HIGHER EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN, MINISTRY OF SCIENCE AND INNOVATION SHARAF RASHIDOV SAMARKAND STATE UNIVERSITY Master's dissertation on the topic "Epic of Haydar Khorezmi's " Gul va Navruz". ANNOTATION A master of the Turkish language Mavlano Heydar Khorazmiy is an outstanding representative of Uzbek classic literature, enriching the history of our literature with his works. The poet made his contribution to the development of the genre of epic by using the beautiful forms of story-writing in our classic literature with these two legacies- “Gul va Navruz” and “Makhzan ul-asror” laid the groundwork for becoming a unique example for subsequent writers. The author’s “Makhzan-ul asror” is distinguished by its philosophical- didacticism, progressive comments on morals and noble human qualities, while in “Gul va Navruz” masnavi loyalty, affection between two lovers and a lover the embodiment of their feelings, “the surge of the feeling called love and the ability of this divine force to unite the hearts of two lovers, their love adventures, as well as the feudal wars that took play in the 14 th and 15 th centuries, the collapse of the Timur kingdom as a result of these wars and opinions reflected. “Gul va Navruz” attracted the attention of Uzbek and foreign literary critics along with the consistency of its artistic potential and the issue of authorship. In this master’s thesis, the artistic features of the “ Gul va Navruz” epic its place in the world of our literature , charakters and their symbolism, their harmony with the axamples of folk art and written literature, what visual expressions the work is formed with , which has been the cause of debate for years discussions about the author of the upcoming work were studied, as well as research with others epics based on historical-comparative, analytical and statistical methods.

M U N D A R I J A : I. KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) …………… … ……….. … …….. 3 II Asosiy qism: I. BOB: XV ASR BIRINCHI YARMI ADABIYOTI VA HAYDAR XORAZMIY IJODI…… . . ……………………………………………………...7 1. 1. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodi…………………………………… . . . … ….7 1. 2. Shoirning «Gul va Navro‘z» dostoni borasidagi bahslarga doir . . . . . . . . . . 18 Bob yuzasidan xulosa……………………………………………………. . . . . . . 23 II. BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA «GUL VA NAVRO‘Z» SUJETI……. .25 2. 1. Mumtoz adabiyotda ramziy dostonnavislik…………………………………25 2. 2. «Gul va Navro‘z» turkumidagi dostonlar haqida…………………………...31 Bob yuzasidan xulosa……………………………………………. . . . . . . . . . . ...37 III. BOB: HAYDAR XORAZMIYNING «GUL VA NAVRO‘Z» DOSTONI: MAVZU, G‘OYA, POETIKA MASALALARI………………………………..38 3. 1. Dostonning sujeti, timsollar olami, kompozitsiyasi, mavzu va g‘oyasi. . . …38 3. 2. Badiiy tasvir vositalarining doston g‘oyasini ifoda etishdagi o‘rni……. . … .54 Bob yuzasidan xolasa………………………………………………………. . . . . 61 III. UMUMIY XULOSALAR…………………………………………………. 63 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………….… 6 6

KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati. Muhtaram prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzalarini, - «Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish-xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir» -degan mazmunga boy so‘zlari bilan boshlab berishlari adabiyotga bo‘lgan e’tiborning oshishi milliy adabiy merosimizni qadrlashga va kelajagini yuksaltirishga bo‘lgan ishonchning isbotidir. Adabiyot xalqning yuragi, elning ma’naviyatini ko‘rsatadi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularning ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak. Ajdodlar merosini o‘rganish buyuk madaniyatimizga munosib buyuk adabiyot yaratish uchun hamma sharoitni yaratamiz, - deya katta bir motivatsiya berdi. Bugungi kunda shu qadar jadal tarzda rivojlanib borayotgan fan, texnika va texnologiyalar asrida yashayotgan ekanmiz, xalqimizning boy intellektual merosi, umumbashariy qadriyatlarimiz hamda milliy o‘zligimizni anglatuvchi tariximizni, adabiyotimizni chuqur isloh qilish, targ'ib etish, yangilash va boyitib borish biz yosh kadrlarning oliy maqsadimizdir. Shuni eslatib o‘tish o‘rinliki, ona tilimizning bugungi kundagi ma’naviy qiyofasini ko‘rsatishda, go‘zal va milliy qadriyatlarimizning o‘z ahamiyatini yo‘qotmasdan aksincha, yangilanib davom etib kelishida va insonning ruhiy, ichki dunyosini, kechinmalarini ifodalab, ma’naviy ongini boyitib turuvchi adabiyotimizning bugunga qadar ravnaq topib borishida ko‘hna tarixda qahramonlik ko‘rsatgan so‘z gavharining sohiblari, shoir-u ulamolarimiz, bobokalonlarimizning nihoyatda o‘rni beqiyos. O‘tmishda yaratilgan mo‘tabar og‘zaki va yozma adabiyotimiz namunalarini chuqur o‘rganish va bilish har bir insonning shu yurtda istiqomat qiluvchi shaxslarning ulug‘ burchidir. Adabiyotimizning asrlar osha davom etib kelayotgan mukammal asarlarini keng xalq ommasiga yetkazishda muhim yutuqlarga erishilmoqda. Shuningdek, hozirgacha ayrim noma’lum bo‘lib kelayotgan qo‘lyozmalarni aniqlab ularni nashr 3

etish borasida bir qancha ikkilanishlarga sabab bo‘layotgan ma’lum bir masalalar diqqatimizni tortadi. Jumladan, «Gul va Navro‘z» masnaviyi muallifi masalasi jiddiyroq o‘rganishga muhtoj muammolardan biri sanaladi. Bugunga kelib ham ba’zi bir adabiyot yoxud uslubiy qo‘llanmalarda Lutfiy asari deb nashr qilingan, aslida Haydar Xorazmiy ijodiy mahsuli hisoblangan «Gul va Navro‘z» dostoni qator adabiyotshunos professor olimlar tomonidan mushohada ostiga olinsa-da, to‘liq ilmiy asosda tasdiqlanmasdan qolmoqda. Mavlono Haydar Xorazmiy davrining zamondosh shoirlari kabi o‘zining ko‘p qirrali va sermahsul ijodi orqali dunyoga tanildi, ikki merosi - biri falsafiy – didaktik ruhda bo‘lsa, biri ishqiy- romantik dostoni bilan “Xamsachilik” ning yangi kurtaklarini namoyish etdi ham dostonnavislik janrining shakllanishiga o‘zining katta bir ulushini qo‘sha oldi. Asarlarida muhim bir mavzular ko‘tarilib, ular tubida qanchadan-qancha dolzarb muammolar hayqirig‘i yangradi. U bo‘lib o‘tayotgan adolatsizliklar, gunohkorlar uchun qon to‘kayotgan begunohlar va feodal urushlarga indamasdan ko‘z yuma olmadi, hech bo‘lganda ijodiy asarlari, lirikasi orqali xalqqa va hukumat egalariga murojaat qildi, shu orqali ma’lum bir natijaga erisha oldi. Turkigo‘y Haydar Xorazmiyning adabiy merosi izchil, tadqiqiy izlanishlar talab etishi va o‘rganilishi mazkur dissertatsiya mavzusining asosiy dolzarbligini belgilab beruvchi omillardan biridir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi: O‘zbek adabiyoti tarixini o‘rganishda keng ko‘lamli ishlar olib borish natijasida nafaqat o‘zbek, balki rus, turk adabiyotshunos olimlari ham o‘zining qator monografiya va risolalarini taqdim etmoqda. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar kam bo‘lsada, ayrimlari «Abushqa», Ahmad taroziyning «Funun ul balog‘a», Alisher Navoiyning «Majolis un- nafois», «Muhokamat ul- lug‘atayn», Boburning «Muxtasar» va boshqalarning asarlarida shoir va uning ijodi haqida ma’lumotlar mavjud. Filologiya fanlar doktori professor, adabiyotshunos olim R. Vohidov, N. Rahmonov, A. Hayitmetov, N. Mallayev o‘zbek adabiyotshunosligida nazariy 4

O'xshashlar

NAVOIY NIGOHI TUSHGAN” SHOIRLAR IJODIDA YOR TIMSOLI
“Xamsa”lardagi basmala boblarining qiyosiy tahlili
SAMARQAND SHAHRINING MANZARALI DARAXTLARI VA ULARNING FENOLOGIYASI VA GUL CHANGLARINING TASNIFI
8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI
Alisher Navoiy Saddi Iskandariy dostoni g'oyaviy xusisiyatlari