Mavzu:Qirg iz xalqining turmush tarzi vaʻ an anaviy xo jaligi, zamonaviy antropologiyasi ʼ ʻ Reja: 1. Qirg iz xalqining tarixi, turmush tarzi va ʻ xo jaligi ʻ 2. Qirg iz xalqining urf-odatlari va ʻ an anaviy marosimlari ʼ 3. Qirg iz xalqining zamonaviy ʻ antropologiyasi

Markaziy Osiyoning eng qadimgi etnoslaridan biri bo‘lgan qirgizlar Tangritog, Po m ir-Oloy, qisman Hi ndiqush tog tizmalari oraligida joylashgan- hududlarda yashaydi. Qirg'iziston Respublikasida Milliy Statistika qo ʼ mitasi ma'lumotlariga ko ʼ ra, 2019- yilda Respublika aholisining umumiy soni 6389500 nafami tashkil etib, shundan 4695646 nafari qirg ʼ izlardir. Shuningdek, qirg ʼ izlar 0 ‘zbekiston, Tojikiston, Rossiya Federatsiyasi, shuningdek, Xitoyda ham yashaydi. yer shari bo ʼ yicha taxminan 6 mln. nafar qir gʻi zlar mavjud. Aksariyati o ʼ z ona tili b oʻl gan qir gʻ izchada s oʻ zlashadi. Ular asosan, islom dinining sunniy mazhabiga e'tiqod qiladi. 1920-yilgacha qir gʻi zlar qoraqir gʻ iz” deb atab kelingan. Qir gʻ iziston - Markaziy Osiyoning shimoliy-sharqida joylashgan davlat bo ʼ lib, sharqdan gʻ arbga tomon Tangritog ʼ va Pomir-Oloy bo‘ylab cho ʼ zilgan. Shimolda Qozog ʼ iston, janub va janubiy-sharqda Xitoy, janubiy- g‘arbda Tojikiston, g ʼ arbda esa O ʼ zbekiston bilan chegardosh. Chegaralarining umumiy uzunligi 4500 kmni tashkil etadi. Hududi 198500 ming kv. km bo ʼ lib, uning katta qismini Tangritog ʼ tog ʼ li hududi (yuqori cho ʼ qqisi - G ʼ alaba 7439 m.) va Xon-Tangri (6995 m) egallaydi. Mamlakatning qariyb 90% hududi dengiz sathidan 1500 m balandlikda joylashgan. Poytaxti Bishkek shahri boiib, 1887-yilda tashkil topgan. Yirik shaharlari: O ʼ sh, Jalolobod, Norin va Qorak oʻl. Qirg ʼ izlar tarixiga oid voqyealar bir necha asrlardan beri Yevropa, Rossiya va Xitoy olimlari e'tiborini o ʼz iga jalb qilib kelmoqda. Qir gʻi zlar tarixini o‘rganishga N. F. Miller, V. Shott, V. V. Radlov, V. V. Bartold, S. V. Kiselev, A. N. Bemshtam, S. M. 150 Abramzon, R. A. Abdumannopov, A. Baytur va boshqa olimlar katta hissa qo‘shgan. v Q irg‘iz xalqi etnogenezi masalasi .miloddan aw algi I asrdan boshlab tarixchilarni qiziqtira bosh lagan. Ushbu masala xususida ilk ma'lumotlami xitoy tarixchisi Sima Syanning (mil. a w . 201) Tan imperiyasi tarixiga oid asarida uchratish mumkin. Shundan so‘ng xitoy tadqiqotchilari qirg‘iz xalqining shakllanishida ishtirok etgan qabilalar to ‘g ‘risida ma'lumot bergan. Shuningdek, bu borada ko‘pgina ma'lumotlami arab va turk manbalarida ham uchratish mumkin: “Hudud ul-olam” Rashiddiddinning “Yilnomalar to ‘plami”da qirg‘izlar mamlakati to ‘g ‘risida so‘z yuritiladi (X II-X III asrlar). XI asrda yashagan Gardiziyning V III-IX asrlar manbalariga asoslab yozilgan “Zayn ul-axbor” Sayftiddin Axsikentning XVI asrda yozilgan “Majmu-

attavorix” asarida Tangritog* qirg‘izlari to ‘g ‘risida j ma'lumotlar to‘plangan. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida qirg‘izlar etnogenezmasalasiga qiziqish yana qayta tiklanadi. Qirg‘izlaming kelib chiqishi haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar F. Miller va E. Fisherlar tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, ular qirg‘izlar jung‘orlar tomonidan XVII asrda Yeniseydan hozirgi Qirg‘iziston hududiga ko‘chirilgan, deb ta’kidlaydi. Ushbu fikmi A. I. Levshin ham qo‘llab-quwatlagan. Qirg‘izlar etnogenezining o ‘rganishda xitoyshunos olim N. Ya. Bichurin munosib hissa qo‘shgan bo‘lib, u o‘z ishida qirg'izlaming Tangritog1 va Sharqiy Turkistonda yashaganlar, deb qayd etgan bo‘lsa, N. Aristovning nazariyasiga ko‘ra esa, qirgMzlar Usun nomi bilan tanilgan. V. V. Radlov qirg‘izlar mo‘g‘ul bosqini davrida dastlabki hududlaridan siqib chiqarilgan deb yozgan edi va o‘z navbatida ushbu fik rni Cho'qon Valixonov hamda O. Qoraev, M. Kojobekovlar ham ma'qullagan edi. Akademik V. V. Bartold qirg‘izlami Tangritog‘ga ilk ko‘chishlari to‘g‘risida gap bo‘lishi mumkin emas, deb ta'kidlaydi va u bunday xulosaga kelish uchun xitoy hamda arab manbalariga tayanadi. A. Bemshtam esa qirg‘izlami Tangritog‘ga ko‘chishi sekin-asta sodir bo‘igan deb qayd etgan bo‘lsa, K. Petrov esa ushbu etnos (qirg‘iz)ning Tangritog'da m o‘g‘ullar bosqinidan keyingi davrda uchta etnik komponent asosida shakllanganligi borasidagi g‘oyani ilgari suradi. S. M. Abramzon K. Petrovning fikriga qo‘shilmasdan, ayni paytda Tangritog‘ga qirg‘izlar emas, turkiy qabilalar kelgan edi, degan edi. Yu. Xudyakoy o‘zining “ История енисейских кыргызов ” (Abakan, 2000) asarida qirg‘izlaming Tangritog‘ga ko‘chishi ikki bosqichda bo‘lganligini tasdiqlaydi. Umuman olganda, qirg‘izlaming etnik tarixiga oid muammo fanda o‘z yechimini to‘la-to‘kis topgan, deb bo‘lmaydi. Qirg‘izlaming Yenisey bo‘ylarida yashaganliklari to‘g‘risida qadimgi va o‘rta asrlar manbalarida ham ma’lumotlar uchraydi. Hozirgi qirg‘iz xalqining etnomadaniy kelib chiqish jarayonini tushunishda ushbu manbalar muhim ahamiyat kasb etadi. Qirg‘izlar turkiy tilda so‘zlashuvchi qadimiy xalqlardan biri bo‘lib, ular to‘g‘risida ilk bora miloddan oldingi III asr oxirlarida xitoy tilidagi Xan manbalarida eslatiladi. Qirg‘izlaming etnik guruhlari ko‘pgina turkiy va mo‘g‘ul tillarida so‘zlashuvchi xalqlaming shakllanishiga olib kelgan jarayonlarda ishtirok etgan edi. “Buyuk davlatchilik” davri qirg‘izlaming Sharqiy Turkistonda paydo bo‘lishiga olib keldi va ulaming G ‘arbiy Tangritog1 tomon siljishlarida muhim bosqich

bo‘ldi. Qirg‘iz xonliklari yettisoyda XVIII asr boshlarigacha, ya'ni qirg‘izlar jung‘orlar tomonidan Jung‘oriyaga olib ketgunga qadar mavjud bo‘ldi. Jung4orlar xonligi manchjurlar tomonidan tor-m or etilgach, qirg‘izlaming bir qismi Manchjuriyaga ko‘chirilgan bo‘Isa, bir qismi esa qalmiqlar bilan birga Volga bo‘ylariga qochgan va hozirgi Ural xalqlari tarkibiga kirgan. Qirg izlar asosan, mongoloid irqiga mansub. Ma'lumki, m o‘g ‘ul irqiga xos alomatlar: tana terisining sarg‘ishligi, qattiq to‘g‘ri soch, badandagi sochning uncha ko‘p bo‘lmasligi, iyagining bo‘rtib chiqqanligi, burunning yassiligi (pachoqroqligi), me’yordagi qalinlikda lab hamda mo‘g‘ul qovoq (epikantus)dan iborat. Odatda, qirg‘izlaming sochi qattiq va to‘g‘ri, badandagi sochi uncha ko‘p emas, yuzi yassi, bumi bo'rtib chiqmagan, yuqori qovog‘i epikantus (o‘g‘il va qiz bolalarda) ko‘rinishda bo‘ladi. Ammo, oltoy, tuva va buryat xalqlari bilan solishtirganda, yuqoridagi hamma belgilar qirg‘izlarda yanada yaqqolroq namoyon bo‘lgan. Shuning uchun qirg‘izlar sof mo‘g ‘ul irqiga xos emas. Yenisey-Irtish daryo oralig‘i (zamonaviy Tangritog4 qirg‘izlarining avlodlari yashagan hudud) aholisi yevropeoid irqiga mansub bo‘lganligiga e'tiborimizni qaratamiz. 0 ‘sha paytda mo‘g‘ul irqiga mansub odamlar Bayko‘lbo‘yi va Sharqiy M o‘g‘ulistonda yashar edi, lekin II-IV asrlarda mo‘g‘ul irqiga mansub qabilalaming Yenisey va Oltoyga ko‘chishi avtoxton aholining qiyofasini o‘zgarishiga olib keldi. M o‘g ‘ul irqiga mansub qabilalaming asta- sekinlik bilan Tangritog‘ga qarab siljishi, II ming yillikning birinchi yarmida Tangritog* aholisi qiyofasining o‘zgarishiga sabab bo‘Idi va pirovardida, zamonaviy qirg‘izlamikiga o‘xshab shakllandi. Ushbu o'zgarishlar qirg‘izlaming Janubiy Sibir irqiga mansub ekanligi so‘z yuritishga asos ЬоЧа oladi. Qirg‘iz tili Oltoy til oilasini turkiy tili guruhining shimoliyg ‘arbiy til shoxobchasiga mansub. Ushbu til bilan bir qatorda xalq dialektikasining ikki guruhi: shimoliy dialekt guruhi va qirg‘iz hamda o ‘zbek tilining o ‘zaro ta'siri natijasidagi aralash dialektlaming janubiy guruhi mavjud. Taniqli tilshunos B. Yunusaliev til tarixidagi uch davmi ajratib ko‘rsatadi: qadimgi davr, ya'ni VU-XII asrlar; o'rta davr - XII-XV asrlaming o‘rtalari (Oltoy davri deb ham ataladi). Ushbu davrda qirg‘iz tilining qipchoq tili bilan o‘zaro ta'siri natijasida asta-sekinlik bilan g ‘arbiy til ko‘rinishiga ega bo‘ladi: yangi davr - XV asming o‘rtalari — XVI asr. Shu davrdan boshlab qirg‘iz tili yagona xalq tili shakllana boshlaydi. Olim qirg‘iz tilini

zamonaviy Qirg‘iziston hududida emas, balki undan shimoliy-sharqda, ya'ni Sharqiy Turkistonda paydo bo‘lgan, deb hisoblaydi. Zamonaviy qirg‘iz tilining paydo boMishi so‘nggi davrga taalluqli, holbuki, milodiy I asrda Yenisey da yashagan qadimgi qirg‘iz qabilalarining tili uning shakllanishida asos bo‘lib xizmat qilgan. So‘nggi davrlarda qirg‘iz tili qipchoq tili bilan assimiliyasiyalashgan, shu bilan birga, boshqa til va til guruhlari, xususan, m o‘g ʼ ul tili ham uning shakllanishida muhim rol o ‘ynagan, degan qarashlar ham ilgari surilmoqda. Qirg‘iz tili leksikasi m o‘g‘ul elementlari bilan birga arab va eron tillaridan so‘zlaming kam o‘zlashtirilganligi bilan farqlanadi. “Qirg‘iz” nomi ilk bor geegun shaklida xitoycha “Xanshu” (Xan sulolasi tarixi) yilnomasida.mil. a w . 203-yilda gi voqyealar bayonida tilga olingan. Qirg‘izlaming eng qadimgi ajdodlari gun, shak, usun va dinlin qabilalari ittifoqiga borib taqaladi. “Qirg‘iz” etnonimining kelib chiqishi to‘g‘risida bir qancha qarashlar mavjud. Jumladan, “qirg‘iz” nomi haqida keng tarqalgan talqinlaming birida ushbu atama “qirq urug‘li xalq” degan ma'noni bildiradi, deyiladi. Boshqa bir taxminga ko‘ra, qirg‘iz etnonimi “qirilgis” - “yengilmas”, “qo‘rqmas” degan ma'nolami bildiradi, deb qayd etilsa, taniqli tilshunos olim K. Petrovning fikricha, “Q irg‘iz” atamasi etimologiyasi qadimgi turk sifat so‘zi “qirig” - “qizil”dan kelib chiqqan. “Qirg‘iz” atamasi shu so‘zning ko‘plikdagi ma'nosi bo‘lib, mazkur so‘z xalq yashagan hudud bilan bog‘liq, xalqning nomi esa shu so‘zdan olingan. Yenisey bo‘yidagi Qirgun mamlakati (“Qizil mamlakat”) mil. aw . 1 ming yillikdayoq mavjud edi. O lsha paytda “Qirgut” atamasi paydo bo‘lgan, keyinchalik esa “qirg‘iz” atamasiga o‘zgargan. Abulg‘oziy Bahordirxonning “ Шажарайи турк ” asarida qirg‘izlaming kelib chiqishi haqida ma'lumot berilgan bo‘lib, ushbu manbada qayd qilinishicha, 0 ‘g‘uzxonning Qirg‘iz degan nabirasi bo‘lgan. Aynan mana shu nabirasidan qirg‘izlar tarqalgan ekan. Xullas, qirg‘izlaming kelib chiqishi to‘g‘risida turlicha qarashlar mavjud. Xususan, ulaming Yenisey qirg‘izlaridan tarqalganligi biroz bahsli masala hisoblanadi. Qirg‘izlaming ilk etnik tarixi va qadimgi qabila ittifoqlari (xunnlar, dinlinlar, saklar va usunlai) bilan bog‘liq. VI—X asrlarda Sayan-Oltoy va Tangritog‘ etaklarida yashovchi turkiy qabilalar qirg‘izlar yerlariga ko'chib kelib, mahalliy aholi bilan qo‘shilib, Qirg‘iz davlatini tuzadi. Turk xoqonligi va ko‘chmanchi davlat uyushmalari davri (VI-X asrlar)da keyinchalik qirg‘izlar tarkibiga kirgan qabilalar