logo

QORAQALPOG‘ISTON AMUDARYO BO‘LIMIDA IJTIMOIY-SIYOSIY JARAYONLAR

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123.6953125 KB
QORAQALPOG‘ISTON AMUDARYO BO‘LIMIDA IJTIMOIY-SIYOSIY
JARAYONLAR 
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.   BOB.   XIX-ASR   OXIRI   XX-ASR   BOSHLARIDA
QORAQALPOQLAR …..8
I.1. Q oraqalpoqlarning imperiya tarkibiga qo‘shib olinishi...………………………
8
1.2.   XIX-asr   oxiri   –XX-asr   boshida   Amudaryo   bo‘limida   ijtimoiy   va   iqtisodiy
hayot ………………………………………………………………………………21
II.   BOB.   AMUDARYO   BO‘LIMIDA   SIYOSIY,   IQTISODIY
MUNOSABATLAR...……………………………………………………………27
2.1. Amudaryo bo‘limida siyosiy vaziyat…………………………………………27
2. 2 .   Amudaryo   bo‘limida   sud-huquq
masalalari…………………………………..36  
III.   BOB.   1917-1924-YILLARDA   QORAQOLPOQLAR……..………………
46
3.1.   XX-   asr   boshlarida   Amudaryo   qoraqalpoqlari   ijtimoiy-madaniy
hayoti……...46
3.2.   Amudaryo   bo‘limida   ta’lim
tizimi …………………………………………….52  
III. XULOSA ……………………………………………………………………..60
IV .   FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR
RO‘YHATI……………………...63
V. ILOVALAR
1 2 KIRISH
Jahon   miqyosida   integratsiya   va   globallashuv   jarayoni   yuz   berayotgan   bir
davrda   dunyo   hamjamiyatida   inson   huquqlari   va   erkinliklari   masalasi,
huquqbuzarlik,   uyushgan   jinoyatchilikning   oldini   olish,   xalqaro   huquq
normalarining   implementatsiyasi nihoyatda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Qonun
ustuvorligini   qaror   toptirish,   ularning   to‘la   va   qat’iy   ijrosiga   erishish,   sudlarning
faol   va   ta’sirchan   ishtirokini   ta’minlash,   ijtimoiy - iqtisodiy   va   huquqiy
o‘zgarishlarning   faol   ishtirokchisi   sifatidagi   mavqeini   mustahkamlash   dolzarb
vazifa sanaladi.
Bugungi kunda dunyo miqyosida jadal kechayotgan globallashuv jarayonlari
elatlar   va   xalqlar,   millatlar   va   davlatlar,   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy
jarayonlar   tarixini   yanada   kengroq   o‘rganishni   dolzarb   vazifa   qilib   qo‘ymoqda.
Shu   munosabat   bilan   jahon   xalqlari   tarixiy   taraqqiyotining   uzviy   qismi   bo‘lgan
davlat   arboblari,   ozodlik   uchun   kurashgan   qahramonlar   hayoti   va   faoliyatini
xolisona   o‘rganish,   ularning   jahon   tarixida   tutgan   o‘rnini   yangi   asoslarda   ko‘rib
chiqish va baholash muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston   o‘z   mustaqilligiga   erishgandan   keyin   fuqarolik   jamiyati   va
huquqiy   davlat   barpo   etishga   qaratilgan   yangi   davlatchilik   tizimini   shakllantirish
va   rivojlantirishga   xizmat   qiluvchi   huquqiy   islohotlar   boshlandi.   Sud-huquq
tizimini   liberallashtirish,   inson   huquqlari   va   xalq   manfaatini   qonuniy   asosda
ta’minlash va himoya qilish davlat siyosatiga  aylandi. So‘nggi yillarda bu sohada
davlat   menejmentini   joriy   qilish,   vertikal   boshqaruv   tizimi   va   ijro   hokimiyati
organlari   tizimiga   innovatsion   g‘oyalarni,   texnologiyalarni   joriy   etish   kabi
vazifalar.
Garchi   texnika   taraqqiyoti   natijasida   ko‘plab   zamonaviy   harakatlanish
vositalari   vujudga   kelgan   bo‘lsa   ham   suv   yo‘llari   va   ulardagi   transport   vositalari
dunyo   iqtisodiyotida   o‘z   ahamiyatini   yo‘qotgani   yo‘q.   Ayniqsa,   hozirgi
globallashuv   sharoitida   jahonda   yuz   berayotgan   siyosiy   va   iqtisodiy   o‘zgarishlar
sharoitida   suv   yo‘llari   mavjud   mamlakatlar   taraqqiyotiga   sezilarli   ta’sir
ko‘rsatmoqda.   Bu   esa   integratsiya   jarayonlariga   keng   yo‘l   ochgan   holda   xalqlar
3 o‘rtasida   o‘zaro   iqtisodiy   va   madaniy   yaqinlashuvga   imkon   yaratib,   turli
hududlarda   davlatlarning   o‘ziga   xos   rivojlanishiga   xizmat   qilmoqda.   Dunyo
miqyosida   suv   yo‘llarining   shakllanishi   va   ularning   sivilizatsiyalarni
shakllanishidagi   o‘rni,   suv   yo‘llari   havzasida   joylashgan   hududlarning   ijtimoiy-
iqtisodiy   taraqqiyoti,   fan-texnika   taraqqiyotida   suv   yo‘llarining   ahamiyati,   suv
havzalarida gidrotexnik inshootlarining shakllanishi va takomillashuvi jarayonlari,
suv   yo‘llarining   mintaqa   ekologiyasidagi   o‘zgarishlarga   ta’siri,   Orol   dengizi   va
Amudaryo   havzasida   Rossiya   imperiyasi   va   sovet   davrida   olib   borilgan
ijtimoiyiqtisodiy siyosatning Orolbo‘yi mintaqasi xalqlari turmush tarziga ta’sirini
o‘rganishga qaratilgan ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shu bilan birga transport
sohasi   uchun   zamonaviy   ko‘nikmalarga   ega   malakali   kadrlarni   tayyorlash,   suv
yo‘llari tizimidan foydalanish bo‘yicha me’yoriy-huquqiy hujjatlar va standartlarni
zamon   talabidan   kelib   chiqqan   holda   takomillashtirish,   daryo   transport   tizimiga
ilg’or   tajribalarni   joriy   qilish   orqali   yanada   takomillashtirish,   kadrlar   tayyorlash
jarayoniga   innovatsion   metod   va   vositalarni   keng   joriy   etish,   sohaga   zamonaviy
axborot-kommunikatsion texnologiyalarni qo‘llashni yanada ommalashtirish, iqlim
o‘zgarishi   sharoitida   yangi   chaqiriq   va   xavf-xatarlarga   moslashishga   qaratilgan
ishlar   amalga   oshirilmoqda.   Ayniqsa,   jahon   okeaniga   chiqish   va   eng   arzon
transport   turi   bo lgan   suv   transportini   rivojlantirish   bugungi   kun   uchun   hamʼ
ahamiyatlidir.
Tadqiqot   obyekti   va   predmeti.   XIX   asrning   so‘nggi   va   XX   asrning
birinchi   yarmida  Amudaryo bo‘limida hukm   tarixiy  jarayonlar   ishning ob’ekti   va
predmeti hisoblanadi. 
Tadqiqotning   maqsad   va   vazifalari.   XIX   asrning   so‘nggi   choragi–XX
asrning   birinchi   choragida   Amudaryo   bo‘limida   kechgan   tarixiy   jarayonlarni,
Amudaryo   okrugidagi   (keyinchalik   bo‘limi,   viloyati)   ma’muriy,   siyosiy   va   sud-
huquq   tizimi   tarixini   o‘rganish   ishning   maqsadini   tashkil   qiladi.   Ana   shu
maqsaddan   kelib   chiqqan   holda   mavzuni   yaxlit   o‘rganish   uchun   quyidagi
vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi: 
XIX-XX-asrlarda Amudaryo bo‘limida qoraqalpoqlar tarixi; 
4 Amudaryo bo‘limining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyatini ko‘rsatib
berish;
Amudarayo bo‘limida kechgan iqtisodiy munosabatlar tarixi; 
Amudaryo   bo‘limida   amalga   oshirilgan   sud-huquq   tizimining
mustamlakachilik mohiyatini ochib berish, 
Amudaryo bo‘limidaa ta’lim tizimi holati natijalarini tahlil qilish.
Tadqiqotning   asosiy   masalalari   va   farazlari.   O‘zbekiston   davlatchiligi
tarixining   yaqin   o‘tmishida   uning   tarixiy   bir   bo‘lagi   sifatida   qarab   kelingan
Amudaryo   bo‘limining   tashkil   etilishshi   va   unda   kechgan   tarixiy,   siyosiy
jarayonlar tarixini o‘rganish orqali qoraqalpoq xalqining XIX-asr oxiri va XX-asr
boshlarida   kechgan   tarixi,   uning   o‘ziga   xos   mahalliy   xususiyatlari,   xalq
mustamlaka boshqaruvi tizimi davridagi kechinmalari muhim ahamiyati va boshqa
jihatlarni   yoritishda   o‘quvchilarga   metodlardan   foydalangan   holda   tushuntirib
berish.
Mavzu   bo‘yicha   qisqacha   adabiyotlar   tahlili.   Bugungi   kunga   qadar
tanlangan   mazkur   malakaviy   bitiruv   ishining   mavzusiga   doir   bir   qator   ilmiy
adabiyotlar   yaratilganligini   ko‘rsatib   o‘tish   mumkin.   Mustaqillik   davri
tarixshunosligi  Amudaryo bo‘limi tarixiga ham e’tibor qarata boshladi. Mualliflar
asosan sovet davrida qishloq xo‘jaligi bo‘yicha olib borilgan siyosat, paxtachilikni
rivojlanishining   Orol   dengizi   havzasiga   ta’siri,   mintaqada   yashaydigan   aholining
ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o‘zgarishlar, yuzaga kelgan murakkab ekologik holat
hamda   uni   bartaraf   etish   borasida   O‘zbekiston   Respublikasining   mustaqillik
yillaridagi   sa’y-harakatlari   va   boshqa   mamlakatlar,   xalqaro   tashkilotlar   bilan
o‘zaro   aloqalar   tarixi   masalalarini   obyektiv   yoritib   berganlar.   Ularda   masalaning
qisman   tarixiy,   asosan,   iqtisodiy,   geografik   va   ekologik   jihatlarga   ham   e’tibor
qaratilgan 1
.
1
  Ziyo y ev   H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. – T.: Sharq, 1998. – 479 b.; Xaydarov
M.   Sentralizatorskaya  politika Sovetskoy vlasti  v Turkestane  i  yee  posledstviya (1917–1924 gg.).:  Avtoref.   dis. ...
kand. ist. nauk. – T.: 1998. – 28 s.; Abduraximova N.A., Rustamova G. Kolonialnaya sistema vlasti v   Turkestane vo
vtoroy polovine XIX pervoy chetverti – XX vv.  T.: Universitet, 1999. – 162 s
5 O‘zbekistonning   mustaqilligi   davri   tadqiqotlarida   o‘tmishga,   tarixga   bo‘lgan
munosabat   tubdan   o‘zgarib,   uni   xolislik,   haqqoniylik   tamoyillari   asosida
o‘rganishga, davlatchilik nuqtai-nazaridan yondashuvga katta ahamiyat berildi. Bu
davrga   oid   tadqiqotlarda   mustamlaka   va   sovet   tuzumlari   davrida   o‘lkada   yuz
bergan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy jarayonlar tahliliga alohida e’tibor qaratildi 1
.
1873-yilda   tashkil   topgan   Amudaryo   okrugi   Rossiya   imperiyasiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri   bo‘ysundirilib,   Orol   bo‘yi   va   Xiva   xonligini   mustamlakachilar
izmida   saqlab   turish   maqsadida   harbiylashtirilgan   plasdarmga   aylantirilgan.
Ma’muriy   boshqaruv   hamda   sud-huquq   tizimida   «buyuk   davlatchilik
shovinizmi»ning   hukm   surganligi,   bo‘lim   boshlig‘i   ma’muriy-huquqiy
boshqaruvda   cheksiz   vakolatga   ega   bo‘lib,   zarur   holatlarda   sudya   va   prokuror
vazifasini bajarganligi, harbiy dala sudlarini tashkil qilganligi, 1881-yilda bo‘limda
rus   (uyezd)   sudi   tashkil   etilishi   va   Amudaryo   bo‘limida   an’anaviy   qozi   va   biy
sudlari   saqlab   qolinib,   sud   jarayonida   apellyatsiya   vazifasini   bajarish   uchun   xalq
sudyalari s’ezdi, favqulodda sudyalar s’ezdi kabi yangiliklar kirib kelsa-da, amalda
ularning   vakolati   asosan,   oila-nikoh,   meros   masalalari   bilan   cheklanganligi,   ular
ustidan   Amudaryo   bo‘limi   boshlig‘ining,   1887   yildan   boshlab   esa,   qo‘shimcha
ravishda   prokuraturaning   nazorati   o‘rnatilganligi,   rus   sudlari   va   prokuratura
faoliyatiga asos bo‘lgan «nizom»larda mahalliy aholi huquqiy masalalari aloohida
tadqiqot sifatida o‘rganildi 2
. 
Turkiston   o‘lkasida   mustamlaka   boshqaruv   tizimining   o‘rnatilishi   va   uning
Amudaryo  bo‘limidagi   ko‘rinishlari   va   xususiyatlari   XIX  asrning   ikkinchi   yarmi,
XX   asrning   birinchi   yarmida   o‘lkada   ijtimoiy-siyosiy   ahvolning   darajasi   va   uni
boshqarish tizimiga doir tadqiqotlarni olib borgan N.A.Abduraximova, F.Ergashev,
G.Rustamova, Sh.Gayibnazarovlarning ilmiy ishlaridan o‘rin oldi 3
. 
1
  O‘zbekistonning   yangi   tarixi.   Turkiston   chor   Rossiyasi   mustamlakachiligi   davrida.   Birinchi   kitob.   –   T.:   Sharq,
2000.   –   463   b.;   O‘zbekistonning   yangi   tarixi.   O‘zbekiston   sovet   mustamlakachiligi   davrida.   Ikkinchi   kitob.   –   T.:
Sharq, 2000. – 687 b.
2
  Abdullaev   A.A.   Amudaryo   bo‘limida   siyosiy-ma’muriy   boshqaruv   va   sud-huquq   tizimidagi   o‘zgarishlar   (1873–
1924 yy.). – Toshkent, 2018. 
3
  Abduraximova  N.A., Rustamova G. Kolonialnaya  sistema  vlasti  v Turkestane  vo vtoroy polovine XIX  - pervoy
chetverti   XX   veka.   –   Tashkent:   Universitet,   1999.   -   162   s.;   Abduraximova   N.A.,   Ergashev   F.   Turkistonda   chor
mustamlaka tizimi. – Toshkent: Akademiya, 2002. - 240 s.
6 Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi.  Bitiruv malakaviy
ishini bajarishda tarixiylik, xolislik, davriy izchillik, qiyosiy, tanqidiy, mantiqiy va
xronologik tahlil usullaridan foydalanildi. 
Tadqiqotning   manbalari.   Tadqiqotning   asosiy   manbalari   bo‘lib   tarixiy
adabiyotlar, vaqtli nashrlar materiallari, turli davrlarda mavzu doirasida yaratilgan
monografiyalar, adabiyotlar va ilmiy maqolalar to‘plamlari xizmat qildi.
Tadqiqotning   nazariy   va   uslubiy   asoslari.   Tadqiqotning   metodologik   va
nazariy   asosini   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   asarlari,   O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining  “ 2020–2023 yillarda Qoraqalpog‘iston Respublikasini
kompleks   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida ”   qarori ,
Amudaryo bo‘limi tarixi bilan bog‘liq bog‘liq manbalar, tarixiy ilmiy asarlar tahlili
tashkil   etadi.   Keltirib   o‘tilgan   yirik   dalillarga   asoslangan   ma’lumotlar   shuni
ko‘rsatib   turubdiki,   Amudaryo   bo‘limida   kechgan   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy,
madaniy   tarixini   qiyosiy-tarixiy   usullardan   foydalangan   holda   olingan   nazariy
xulosalar,   uning   jahon   harbiy   tarixida   tutgan   o‘rnini   xolisona   yoritishda   yanada
turtki bergan. 
Tadqiqotning   davriy   chegarasi.   Tadqiqotning   xronologik   chegarasi   XIX-
asrning   oxiri   va   XX-asrning   birinchi   choragida   yuz   bergan   yillar   va   tarixiy
jarayonlarini o‘z ichiga oladi. 
7 I.   BOB.  XIX-ASR OXIRIDA QORAQALPOQLAR
I.1. Q oraqalpoqlarning imperiya tarkibiga qo‘shib olinishi
Tarixan   qoraqalpoqlar   Ural,   so‘ngra   Volga   bo‘ylarida,   Orol   atrofi   hamda
Sirdaryoning   quyi   havzalari   etaklarida   yashab   kelishgan.   Ularning   ko‘chib
yashashlariga ko‘proq tashqi omillar sabab bo‘ldi. Nihoyat ular XIX - asr boshlarida
quyi Amudaryo havzasi, Orolning janub va janubi g‘arb tomonlarida muqim hayot
tarziga   o‘ta  boshlashdi.  Qoraqalpoqlar   goh  qozoqlar,  goh  turkmanlar  hujumlariga
uchrab,   buning   oqibatida   Xiva   xonligi   fuqaroligiga   o‘tishdi.   Quyi   Amudaryoning
katta   cho‘l   va   suv   chiqmagan   cho‘lga   tutash   sho‘rxok   yerlarini   ular   o‘zlarining
mashaqqatli   mehnati   evaziga   o‘zlashtirishdi.   O‘troq   hayotga   o‘ta   boshlagach,
dehqonchilik   bilan   shug‘ullanish   qoraqalpoqlar   hayotida   asosiy   o‘rinni   egallay
boshladi.   Shunday   bo‘lsa-da,   chorvachilik   ham   qoraqalpoqlar   hayotida   yetakchi
sohalardan   biri   bo‘lib   qolaverdi.   XIX - asr   o‘rtalarida   qoraqalpoqlar   Xiva   xonligi
hukmronligi   ostida   bo‘lib,   ular   Amudaryoning   har   ikkala   qirg‘og‘ida   va   Orol
dengiziga quyiladigan yerlarda yashagan. Ularning soni o‘sha vaqtda taxminan 100
ming nafardan oshmagan. Qoraqalpoqlarga berilgan yerlar xonlik mulki sanalgan,
ular bu yerlar uchun soliqlar to‘lashgan 1
. 
Qoraqalpoqlar   XIX   asrning   ikkinchi   yarmiga   kelib   o‘troqlashib,
dehqonchilik   ular   hayotida   asosiy   o‘rinni   egallay   boshladi.   Ammo   chorvachilik
ham   yetakchi   sohalardan   biri   bo‘lib   qolaverdi.   Dehqonchilik   ishlari   qizg‘in
vaqtlarda   qoraqalpoq   oilalari   ekinzor   yerlarning   qulay   bir   joyiga   o‘z   o‘tovlarini
qurib   mehnat   qilishgan.   Ana   shunday   tinch   mehnat   bilan   band   bo‘lgan   paytlarda
bosqinchilik   bilan   boylik   orttirishni   kasb   qilib   olgan   qaroqchi   guruhlar
qoraqalpoqlar o‘tovlariga to‘satdan hujum qilardi. Bu kutilmagan bosqin natijasida
ular   ko‘plab   mol-mulklaridan   ajralardi.   Bunday   paytlarda   yurt   oqsoqollari   Xiva
xonidan   o‘zlarini   himoya   qilishni   so‘rab   choparlar   yo‘llashardi.   Qoraqalpoqlar
hayotida   baliqchilik   va   ovchilik   ham   muhim   o‘rin   egallagan.   Amudaryoning
bo‘ylarida   va  Orol   dengizi   atrofidagi   ko‘llarda   baliqlar   serob   bo‘lib,  ular   ko‘plab
oila hamda urug‘lar uchun asosiy tirikchilik manbayi edi. Hatto sharqdan g‘arbga
1
  Mambetov K. Qaraqalpaqlar tariyxы. Nөkis.  1993.  – B. 23.
8 borayotgan savdo karvonlari tuzlangan baliqni ko‘p miqdorda ana shu baliqchilik
bilan   shug‘ullanuvchi   oilalardan   olib   ketishardi.   Qoraqalpoqlar,   asosan,   ro‘zg‘or
uchun   zarur   buyumlarni   tayyorlash   bilan   shug‘ullanardi.   Ehtiyojdan   ortgan
buyumlar esa bozorga chiqarilgan. Ular o‘tovlarning atrofini o‘rash uchun matolar,
tuya   junidan   guldor   namatlar   to‘qirdilar.   Ularning   xalq   amaliy   san’atida   o‘tovlar
uchun   o‘ymakor   eshiklar,   uy-ro‘zg‘or   buyumlari   yasash,   gilam   to‘qish,
kashtachilik yuqori  darajada rivojlangan. Bu qoraqalpoqlarda xo‘jalik va turmush
talablarini   ta’minlab   turuvchi   hunarmandchilik   sohalarining   ham   rivojlanganini,
ular,   ayniqsa,   yog‘och   va   suyakka   ishlov   berish   borasida   qo‘li   gul   usta
bo‘lishganini ko‘rsatadi.
XVII - XVIII - asrlarda   qoraqalpoqlar   orollik   o‘zbeklar   bilan   birgalikda   Orol
yerlarida o‘z davlatini tuzgan edi. Bu   davlat birlashmasining aholisi -qoraqalpoqlar
va   o‘ zbeklar   qo‘shni   xal ql ar   bilan   ya q in   alo q ada   bo‘lgan.   XVIII - asrdagi
qoraqalpoqlar   ijtimoiy   h ayotiga   uru g‘ - q abilalarga   b o‘ linish   an’anasi   xos   b o‘ lgan.
Butun   h al q   ikki   katta   qav m   (oris)ga   –   o‘n   to‘rt   urug‘   va   qo‘ng‘irot   qa vmlariga
b o‘ lingan.   O‘n   to‘rt   urug‘   q avmining   asosiy   guru h ini   Xitoy,   q ipcho q ,   Kenagas,
Man g‘it  uru g‘ lari tashkil etgan,  qo‘ng‘irot qavmiga  esa Shullu q  va Javun g‘ ir uru g‘
birlashmalari   kirgan.   Barcha   guru hl arni   ypy g‘   taba qa lari   -   biylar   va   botirlar
bosh qa rgan. Ular bilan musulmon ru h oniylari ya q indan alo qada  b o‘ lgan 1
.
Qoraqalpoq   yarim   o‘troq   hayot   kechirib,   sug‘orma   dehqonchilikni
chorvachilik   (ayniqsa,   qoramol)   va   baliq   ovlash   bilan   qo‘shib   olib   borgan lar.
Qoraqalpoqlarning   aksariyat   qismi   XVI—XVIII   asrlar   o‘rtalarida   Sirdaryoning
o‘rta   va   quyi   oqimi   bo‘ylari   (Turkiston,   Jankent,   Chirikrabot)   hamda   bir   qismi
Orol   mintaqasida   (Qo‘ng‘irot,   Shohtemir   shahri)   yashashgan.   Biroq   Yoyiq   va
Emba   daryolari   bo‘ylarida   ham   qoraqalpoqlar   istiqomat   qilganliklari   haqida
ma’lumotlar bor. XVI — XX asr  boshlarida qoraqalpoqlarda xo‘jalik, ijtimoiy va
oilaviy   hayotda   urug‘-qabila   tizimi   va   patriarxal-urug‘chilik   munosabatlari
qoldiqlari saqlanib qolgan 2
.
1
  O‘zbekistonning   yangi   tarixi.   1-kitob.   Turkiston   chor   Rossiyasi   mustamlakachiligi   davrida.   –   Toshkent:   Sharq,
2000. – B. 26-27.
2
  Xodjametova G.I.   Qadimiy va boy tarixga ega qoraqalpoq folklor -lirik va epik asarlarining tashkili.   Oriental Art
and Culture Scientific-Methodical Journal .  2020 . – B. 41.
9 Qoraqalpoqlarni idora etishda , ayni q sa, 1855 - yildan boshlab   yasovulboshilar
katta rol   o‘ ynagan.  Yasovulboshilar   o‘ zbeklarda n   tayinlanar, urush  paytida нecha
minglarcha navkarga capkardalik  q ilar, ularni xon farmoiiga muvofi q  urushga olib
knrar   edilar.   Tinchlnk   davrda   esa   xonning   turli   topshiri q larini   bajargandar.
Qoraqalpoqlar ning   ma’muriy   ishlarnda   dastlab   Maxmud   yasovulboshi ,   1873-
yildan   s o‘ ng   e sa   Yunus   yasovulboshilar   ishtirok   etganlar.   Tadqiqotlarda
qoraqalpoqlar lar  orasnda   k o‘plab ,  maxram,   mnrob,  darra,   chuxrao g‘ asi,   q ozi,  rais
kabi amaldorlar  bahodir,  bek kabi faxriy unvonlar b o‘ lgan .
Qoraqalpoqlar yashaydigan Amudaryoning quyi havzasi va Orol dengizining
janubiy   qirg‘oqlari   ham   Xiva   xonligi   tasarrufida   edi.   Dehqonchilik,   chorvachilik,
baliqchilik,   ovchilik   qoraqalpoqlarning   asosiy   mashg‘uloti   edi.   1873-yаli
qoraqalpoqlarni   ikkиta   beklarbegi   birlashtirib   turardn.   Ulardan   bnri   qo‘ng‘irot
urug‘iga,   ikkinchisi   mang‘itlarga   boshliq   edi.   Qoraqalpoqlarning   barcha   biy   va
otaliqlari   shularga   itoat   qilgan.   1873-yili   qoraqalpoq   qo‘ng‘iroti   terstamg‘ali
qabilasidan Qobnl beklarbegi, O‘n to‘rt urug‘ qoraqalpoq mang‘it urug‘iga mansub
Xudoynazar   beklarbegi   qoraqalpoqlarni   idora   etgani,   undai   oldin   Sohibnazar
beklarbegi   va   XIX   asrning   oxiri   va   XX   asr   boshlarida   Xorazm   xonligiga
bo‘ysungan qoraqalpoqlarni Yusuf va Qutli Murod beklarbegi idora etib kelishgan.
Qoraqalpoq   jamoalarini   idora   etishda   yuzboshining   roli   ham   katta   bo‘lgan.
Ular 1873-yilgacha biylar kabn vazifalarni bajargan va hurmatga sazovor bo‘lgan.
Ularning qo‘l ostidagi navkarlar soni biylar qo‘l ostidagi navkaridan qolishmas edi.
Unda   qoraqalpoqlarnnng   har   bir   urug‘-qabnlasiga   mansub   navkarlar   va   ularning
yuzboshi   boshliqlari   ayrim-ayrim   ko‘rsatilgan.   1873-yildan   keynn   ham
qoraqalpoqlarda   yuzboshilar   bo‘lgan.   Lekin   navkarlari   20   dan   oshmagan.
Navkarlar   esa   politsiya   vazifasinn   o‘tagani   uchun   soqchi   deb   atalgan.   1902-yili
Chumanoy   hoknmlngida   (hokimi   Abdurahimboy)   Saydali   yuzboshiniing   qo‘l
ostida 19 navkar bor edi. Undan boshqa Ollobergan biy yuzboshi, Tohir yuzboshi,
Ko‘chqor biy yuzboshi, Sherjon yuzboshilarning 7нafardan navkari bo‘lgan 1
.
1
  Jalilov O. XIX-XX-asr boshlaridagi qoraqalpoq tarixidan. – Toshkent: Fan, 1986. – B. 114.
10 Tarixdan   ma’lumki,   bir   xal q ning   ikkinchisi   ustidan   h ukmronligi   oson
kechmagan.   Bu   yerda   davlat   va   millatning   siyosiy,   i q tisodiy,   ma’naviy   taqdiri,
uning   kelajagi,   xal q ning   yer   osti   va   yer   usti   boyliklari,   ekologiya   muammolari,
genofond   o‘ zgaruvi   va   bosh q a   masalalarning   ob’ektiv   hamda   sub’ektiv   sabab
o q ibatlarini   ko‘rish   mumkin.   Bos q inchilar   bo‘ysunmagan   xal q ni   qata g‘ on   qilish
y o‘ li   bilan   h ukmronlik   yurgizishi   tabiiy   hol   b o‘ lib,   bundan   birinchi   navbatda,
jamiyatning eng nozik   q atlami bo‘lgan ayollar ko‘prok, zarar k o‘ rishgan. Rossiya
imperiyasining Turkistonni bosib olishi, ma h alliy xal q ni bo‘ysundirishi jarayonida
bularni ya qq ol k o‘ rish mumkin.
Ma’lumki,   insonlar   azaldan   yashash   va   dehqonchilik   uchun   qulay
bo‘lganidan   suv   bo‘ylariga   intilganlar.   Qa’la   va   shaharlarniyam   daryo,   arnalar
bo‘ylariga   barpo   etishgan.   Shu   boisdan   ham   Amudaryo   bo‘ylaridagi   qadimiy
shaharlar   aholisi   azal-azaldan   savdo   sotiq   bilan   shug‘ullanib   kelishgan.   Xitoy,
yunon,   fors   manbalaridagi   Amul   (Chorjo‘y),   Pandu   (Tuproqqa’la),   Yuenji
(Urganch), G‘arabxashna (Sho‘raxon-To‘rtko‘l) shaharlarining tilga olinishi aynan
daryo bo‘ylaridagi taraqqiy etgan savdo-sotiq va kema karvonlari bilan bog‘liqdir. 
1848   yil   18   fevralda   Orenburg   o‘lkasining   general-gubernatori
V.A.Obruchev   imperatorga   1848   yilning   yozida   Orol   dengizini   batafsil   o‘rganish
mo‘ljallanganligi   haqida   yozadi.   Leytenant   A.I.Butakov   Orol   dengizini   suratga
olish   va   o‘lchash   uchun   tashkil   etilgan   ekspeditsiya   rahbari   etib   tayinlanadi.
Butakovning   to‘g‘ri   ta’kidlaganidek,   Orol   dengizini   to‘liq   o‘rganib   undan   foyda
olish uchun « y elkanli qayiqlar emas, balki,   paroxodlar kerak» edi.
O‘rta   Osiyo,   xususan,   Xiva   xonligiga   qiziqishi,   uni   istilo   etish   uchun
o‘rganish jarayoni davom etayotgandi. Ana shu niyatda 1848 yili admiral Butakov
boshchiligidagi   300   nafar   askar   uch   kemada   Orol   dengizi   qirg‘oqlarini   o‘rganish
uchun   Xiva   xonligi   tomon   safarga   chiqdi.   Butakov   ekspeditsiyasi   o‘tgan   joylarni
suratga   olish   maqsadida   rassom   sifatida   Taras   Shevchenkoni   ham   o‘zi   bilan   olib
ketgan   edi.   Ekspeditsiya   Sirdaryo   orqali   Orol   dengiziga,   u   yerdan   Amudaryoga
o‘tib, har ikkala daryo, Orol dengizi atroflarini o‘rgandi, Chimboy, Mang‘ishloqda
bo‘ldi. 1863 yil iyun oyida Xiva xonligiga kelgan mashhur venger sayyohi Herman
11 Vamberi   “kirakash   savdo   kemalarida   Amudaryodan   kechib   o‘tganligini”   yozib
qoldirgandi.   Demak,   Amudaryo   orqali   savdo-sotiq   yuklarini   tashish   xorazmliklar
uchun yangilik emas 1
.
Ushbu   hududlar   esa   Xiva   xonligi   tarkibida   edi.   Tabiyki,   Xiva   xoni   har
qanday   ekspeditsiyaning   ijozatisiz   o‘z   hududiga   kirishiga   qarshi   edi.   Shu   bois
Xorazm   hukmdori   Said   Muhammadxon   Mahmud   Niyoz   yasovulboshi   itoatidagi
qo‘shinni   Qo‘ng‘irot   tomon   jo‘natadi.   Qolaversa,   bu   paytda   aynan   Qo‘ng‘irotda
Xiva   xoniga   nisbatan   Muhammad   Fano   boshchiligida   isyon   ko‘tarilgandi.
Hukmdor   bir   ishdan   hadiksirardi.   Agar   Butakov   qo‘shini   Qo‘ng‘irotga   borib,
isyonkor   Fano   undan   yordam   so‘ragudek   bo‘lsa,   ikki   o‘rtada   jang   kelib   chiqib,
zamonaviy   qurollarga   ega   chor   qo‘shini   xon   navkarlarini   mag‘lub   etardi.   Ammo
Xiva   xoni   ham   anoyi   emas   edi.   U   tezda   chora   ko‘rib,   Qo‘ng‘irotdagi   isyonni
bartaraf   etdi,   Fano   dorga   osildi.   Butakov   qo‘shini   Qo‘ng‘irotga   yetib   kelganida
isyon   bostirilganiga   un   kun   bo‘lgandi.   Daryoda   uch   kemani   ko‘rgan   xon
Shohmurod inoq, Muhammad Mahram, Abdulla mingboshi navkarlarini daryoning
ikki   tarafiga   joylab,   jangga   hozirladi.   Bunday   paytda   xon   mulk   egasi   bilan
kelishgan   holda   yerni   sotib   olgan   holatlar   tarixda   ko‘p   marotaba   sodir   bo‘lgan.
Ammo   yer   egasi   xonning   puli   ko‘p   deb,   og‘ziga   kelgan   narxni   aytib,
savdolashmasdi.   U   hukmdordan   qo‘rqqanidan   emas,   yerdan   qancha   hosil
olayotganidan   kelib   chiqib,   bahoni   aytgan.   Tabiiyki,   lafzga   ishongan   hukmdor
aytilgan   pulni   berib,   o‘sha   yerda   o‘z   istagiga   ko‘ra,   minora,   masjid,   saroy,   qa’la
barpo etavergan.
1873-yildan Xiva xonligi Rossiyaning mustamlakasiga aylangani bois, hatto,
xonlar   ham   chor   amaldorlari   oldida   itoatkor   bo‘lib   qolgan   edi.   Xonlikda
yetishtirilgan   xom-ashyo   to‘g‘ri   Rossiyaga   tashib   ketilardi.   Amudaryo   bo‘limi
boshlig‘ining   1907   yilgi   axborotida   qayd   etilishicha,   1906-1907   xo‘jalik   yilida
Xiva xonligidan 106 ming pud mol terisi, 17 ming pud jun va 130 ming pud beda
urug‘i Rossiyaga olib ketilgan.
1
  O‘ zbekistonning   yangi   tarixi.   Turkiston   chor   Rossiyasi   mustamlakachiligi   davrida.   Birinchi   kitob.   -   Toshkent:
Shar q.  2000.  –  B. 194 .
12 Rossiya   va   Xiva   xonligi   o‘rtasida   sulh   shartnomasi   tuzildi.   Garchi   mazkur
shartnoma   «Tinchlik   shartnomasi»   deb   nomlansa-da,   aslida   u   ikki   teng   huquqli
davlatlar   o‘rtasida   tuzilgan   shartnoma   bo‘lmay,   balki   qurol   kuchi   bilan   g‘olib
kelgan   Rossiya  tomonidan xonlikni mustamlakaga  aylantirish haqidagi   hujjat edi.
Butun   mamlakati   hududi   rus   qo‘shinlari   tomonidan   egallangan,   Said   Muhammad
Rahimxon   II   Kaufmanning   barcha   talablarini   bajarishga,   o‘zini   Rossiya
imperatorining   sodiq   xizmatkori   deb   tan   olishga   majbur   bo‘ldi.   «Tinchlik
shartnomasi»ga   1873   yil   12   avgustda   rus   qo‘shinlarining   Gandimiyon   bog‘idagi
manzilgohida   Rossiya   tomonidan   Kaufman,   Xiva   xonligi   tomonidan   Said
Muhammad   Rahimxon II imzo chekdilar 1
.  
XIX   asrning   so‘nggi   choragida   Rossiya   imperiyasi   Xiva   xonligini   bosib
olgach,   Rossiya   va   Xiva   xonligi   o‘rtasida   tuzilgan   18   moddadan   iborat
shartnomaning   2–3-moddalariga   binoan,   Amudaryoning   o‘ng   sohilidagi   yerlar
Rossiya   imperiyasiga   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   bo‘ysundirilgan   hamda   Amudaryo   okrugi
tashkil etilganidan so‘ng yangi boshqaruv tartiblari joriy etila boshlagan edi.
Rossiya   imperiyasining   mustamlakachilik   siyosati   natijasida   bosib   olingan
hududlarda   yangi   ma’muriy   hududiy   birliklar   tashkil   etila   boshladi.   Turkiston
ma’muriyati   imperiyaning   boshka   ulkalari   boshqaruvidan   o‘zining   keskin
harbiylashgani bilan alohida ajralib turadi. Rossiya hukumatining Turkiston uchun
1865-1916   yillar   davomida   ishlab   chiqqan   va   amalga   tatbik   etilgan   o‘nta   Qonun
loyihasi (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916)ga va uning
moddalariga   adliya,   moliya,   harbiy,   ichki   ishlar   va   boshqa   vazirliklar   kiritgan
o‘zgartirishlarda ana shu holat o‘z aksini topgan.
1873-yil   12-avgustda   tuzilgan   Gandimiyon   shartnomasiga   ko‘ra,   Xiva
xonligiga tegishli bo‘lgan Amudaryoning o‘ng sohilidagi hudud Amudaryo okrugi
nomi   ostida   Rossiya   imperiyasining   Turkiston   general-gubernatorligi   tarkibiga
kiritilgan.   Xiva   xonligi   Rossiya   imperiyasining   vassaliga   aylangan.   Rossiya
imperiyasi   bu   hududda   o‘z   hukmronligini   o‘rnatish,   mustahkamlash   uchun
1
  Qayumov   M.   Xiva   xonligi   siyosiy   mustaqilligining   tugatilishi   va   uning   oqibatlari   //   Dono   Ziyoeva   nomidagi
“O‘zbekiston  tarixining dolzarb masalalari  (XIX asr ikkinchi  yarmi  – XX asr oxiri)”.   1-Umummilliy ilmiy yig‘ini
to‘plami. – Toshkkent: Fan. 2022. – 37 b.
13 boshqaruvning o‘ziga xos shakl va usullarini ishlab chiqqan. Bularni tadqiqotchilar
shartli ravishda ikkiga bo‘lishadi. 1. Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy tadbirlar — Nizom,
qonunlar qabul qilish, uchastkalarga bo‘lib boshqarish hamda boshliqlar tayinlash,
ruscha   sudlov   tizimini   joriy   etish,   saylovlar   olib   borish,   soliq   tizimini
takomillashtirish,   bo‘ysunmaganlarni   katag‘on   qilishgacha   bo‘lgan   siyosatni
amalga   oshirish   va   hokazolar   bilan   mahalliy   aholini   siyosiy,   iqtisodiy,   ma’naviy
qaramlikka   mahkum   etish.   Bular   o‘z   navbatida   mustamlakachilik   sharoitida
mahalliy   aholini   qatag‘on   qilish   siyosatining   birinchi   davri   boshlanganligi   bilan
izohlanadi.   2.   Ijtimoiy-amaliy   tadbirlar   —   rus-tuzem   maktablari,   bilim   yurtlarini
ochish, oila-nikoh munosabatlarini qayta ko‘rib chiqish, xayriya jamiyatlari tuzish,
tibbiyot   punktlari   takil   etish,   gazetalar   chop   etish,   shu   bilan   birga,   saylov
ro‘yxatlariga   aholining   boy   va   ruhoniy   dindor   qatlamini   kiritmaslik   yo‘li   bilan
ularni saylov huquqidan mahrum qilish, tahqirlash va hokazolar.
Amudaryo   okrugini   idora   etish   maxsus   qonun   va   qoidalarda   —"Turkiston
o‘lkasini   boshqarish   to‘g‘risidagi   Nizom",   "Amudaryo   okrugini   boshqarishning
muvaqqat Nizomi" kabi hujjatlarda ifodalangan. O‘lkani boshqarish jarayonida bu
qonunlar,   fikr   mulohazalar   bir   necha   bor   o‘zgartirilgan,   qo‘shimchalar   kiritilib,
boshqarishning   mustamlakachilar   uchun   qulay   va   oson   yo‘llari   izlab   topilib,
to‘ldirilib mustamlaka ma’muriyatining manfaatlariga bo‘ysundirib borilgan.
"Amudaryo   okrugini   boshqarishning   muvaqqat   Nizomi"ni   tayyorlash
jarayoni   1873-yil   26   avgustda   yakuniga   yetgan   va   Rossiya   podshosi   tomonidan
1874   yil   9   martda   tasdiqlangan.   1874   yilga   kelib   Amudaryo   okrugi   Amudaryo
bo‘limi   deb   atala   boshlagan.   1886   yilga   kelib   Amudaryo   bo‘limi   Turkiston
general-gubernatorligiga   qarashli   Sirdaryo   viloyati   tarkibiga   kiritilgan.   Sankt-
Peterburgning   siyosiy   doiralari   o‘lkada   harbiy   mirshablik   tartiblarini   qo‘llash
zarurati   go‘yoki   borligiga   quyidagicha   vaj-korson   ko‘rsatgan:   "Turkiston   tuzem
aholisi   hali   juda   quyi   aqliy   taraqqiyot   bosqichidadir.   Ular   huquq   ma’muriyat,
qonun   nimaligini   bilishmaydi.   Jamiyat   qonun   tomonidan   beriladigan   huquqdan
qanday   foydalanishni   bilmaydi,   bunday   huquq   uning   zarariga   xizmat   qiladi".
Turkiston   general-gubernatorligining   boshqaruv   tizimi   ana   shunday
14 kalondimog‘lik   va   mensimaslik   nuktai   nazaridan   kelib   chiqilgan   holda   yuzaga
kelgan   edi.   O‘lka   idorasi   markaziy,   viloyat,   tuman   (uezd),   uchastka,   qishloq   va
shahar boshqaruvi shaklida tashkil topdi 1
.
Amudaryo   okrugi   ikki   uchastkaga   —   Shuroxon   va   Chimboyga   ajratilgan.
Okrug   boshli g‘ i   uezd   boshli g‘ inikidek   hu q u qq a   ega   b o‘ lgan.   B o‘ limlar   b o‘ lis
(volost)liklarga   ajratilgan.   Ular   esa   q ishlo q   jamoa   va   ovullardan   tashkil   topgan .
Amudaryo   bo‘limi   maydoni   97960   kv.   versta   bo‘lib   (1   kv.   versta-   1,13806
km.kv.ga   teng),   aholisi   194473   kishini   tashkil   etgan.   Bo‘limda   harbiy   ma’muriy
boshqaruv   tizimi   joriy   etilgan.   1874   yildan   Amudaryo   bo‘limida   harbiylashtirish
siyosati  avj   olib ketgan.  Barcha  boshqaruv  organlarini  rus  harbiylari   egallashgan.
Quyi   lavozimlarga   esa   mahalliy   aholi   vakillari   tanlab   olingan,   ular   o‘z   kelgindi
boshliqlariga so‘zsiz itoat qilmoqlari shart bo‘lgan. "Turkiston o‘lkasini boshqarish
to‘g‘risidagi   Nizom   "ga   ko‘ra,   uezdlarni   harbiy   va   fuqarolik   hokimiyatini   o‘zida
mujassamlashtirgan   amaldorlar   boshqarganlar.   Amudaryo   bo‘limi   boshlig‘i   uezd
boshlig‘i maqomiga ega edi. Shu bilan birgalikda, u sud va mahalliy xalq vakilini
lavozimga tasdiqlash, mansabidan bo‘shatish vakolatiga ham ega bo‘lgan. O‘lkada
ruslashtirish siyosati  avj olgani milliy nizolarni keltirib chiqarmog‘i tayin edi. Bu
borada   Rossiya   imperiyasi   ma’murlari   sud   hokimiyatiga   alohida   diqqat-e’tibor
qaratganlar.
Amudaryo   bo‘limida   sud   amaldorlari   alohida   mavqega   ega   bo‘lganlar.
Nizomga   binoan   Chimboy   va   Shuroxonda   bittadan   mirovoy   sudya   b o‘ lib,   ular
Toshkent Sud palatasiga bo‘ysungan.   Ularga ruslar tomonidan sodir etilgan jinoiy
ishlarni   ko‘rib   chiqib,   sudlash   huuqi   berilgan.   Mahalliy   aholi   uchun   biylar   va
qozilar sudi mavjud edi. Qozilar sudiga o‘troq aholi, ko‘chmanchi aholi esa biylar
sudiga   murojaat   qilishi   mumkin   edi.   Ha r   bir   bo‘lislikda   bittadan   biylar   sudi
bo‘lgan.   Biylar   sudi,   odatda,   yirik   boylar   vakillaridan   saylangan.   K o‘ pchilik
h ollarda qozilar   va biylar  o‘ zlariga berilgan vakolatlarni suiiste’mol   qilganlar. Ular
Amudaryo   bo‘limidagi   ma ha lliy   a h oli   ijtimoiy - siyosiy,   iktisodiy   a h oli,   xususan,
yer va suvdan foydalanishi,   daromad olishi va  h okazolar ustidan nazorat qilganlar,
1
  O‘zbekistonning   yangi   tarixi.   Turkiston   chor   Rossiyasi   mustamlakachiligi   davrida.   Birinchi   kitob.   -   Toshkent:
Shar q.  2000.  –  B. 194 .
15 soli q   siyosatini   olib   borgan.   Ba’zi   hollarda   o‘ lkaga   k o‘ chirib   keltirilgan   ruslarga
ma ha lliy   a h oli   yerlarini   tortib   olib   bergan,   bu   esa,   o‘z   navbatida,   mahalliy   xal q
orasida noroziliklar   uyg‘otgan .
Amudaryo   Okrugi   (1874   yildan   boshlab   –   Bo‘lim)   1886   yilgacha   (ya’ni
«Turkiston   o‘lkasini   boshqarish   to‘g‘risidagi   Nizom»   rasman   qabul   qilingunga
qadar)   maxsus   tayyorlangan   «Turkiston   viloyatini   boshqarish   to‘g‘risidagi
Muvaqqat   Nizom»,   «Ettisuv   va   Sirdaryo   viloyatlarini   boshqarish   to‘g‘risidagi
qoidalar   loyihasi»,   «Ettisuv   va   Sirdaryo   viloyatlarini   boshqarish   to‘g‘risidagi
Nizom»   loyihasi»,   «Amudaryo   bo‘limini   boshqarish   to‘g‘risidagi   muvaqqat
Nizom», keyinchalik esa, «Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom»lar
asosida harbiylashtirilgan tizim sharoitida boshqarildi va sud-huquq tizimi amalga
oshirildi.   Imperiya   siyosatiga   qarshi   bo‘lganlar   va   ularning   «o‘lchov»   va
«talablari»ga javob bermagan mahalliy aholi uchun Orol dengizidagi 230 kv.verst
hududda   «Nikolay»   va   130   kv.   Verstlik   25   joyni   egallagan   «Borsakelmas»
orollarida   turmaxona   va   qamoqxonalarning   tashkil   etilishi   Amudaryo   bo‘limida
harbiylashtirilgan mustamlaka  tuzumini  mustahkamlash  va aholini  doimiy itoatda
tutishni   qurol   va   keskin   jazolar   bilan   amalga   oshirganligini   namoyon   qilib   turar
edi.
Bu   davrda   Amudaryo   bo‘limida   qozi   va   biy   sudlari   sud-huquq   tizimida
saqlanib   qoldi.   Ularni   nazorat   qilish   va   boshqarish   esa,   «Turkiston   o‘lkasini
boshqarish   to‘g‘risidagi   Nizom»lar   orqali   amalga   oshirildi   va   uning   tegishli
moddalari   tizimli   ravishda   takomillashtirilib   borildi.   «Nizom»larda   qozi   va   biy
sudlari faoliyatiga tegishli maxsus moddalar ajratilgan bo‘lib, ular chiqargan hukm
va   qarorlar   tekshirilib,   faoliyati   cheklanib   borildi.   Amudaryo   bo‘limi   qozi   va   biy
sudlari   oila-nikoh,   maishiy   va   ayrim   yer   masalalarini   ko‘rib   chiqqan.   Arxiv
hujjatlari   tahlillari   shuni   ko‘rsatadiki,   agar   mahalliy   sudlar   qabul   qilgan   hukm   va
yechimlar   rus   nizomlariga   mos   kelmasa,   ularning   qabul   qilgan   yechim   va
hukmlariga   Amudaryo   bo‘limi   boshlig‘i   prokurorga   taqdimnoma   kiritgan.
Amudaryo  bo‘limi   prokurori   esa,   viloyat   sudiga   e’tiroz   bildirib  borgan.   Oqibatda
16 masala   qayta   va   qayta   ko‘rib   chiqish   uchun   qaytarilgan,   aksariyat   «ish»lar   rus
sudlarida qarab chiqilgan 1
.
Amudaryo   bo‘limidagi   qozi   va   biy   sudlarini   hududiy   faoliyati   jihatidan
shartli ravishda  quyidagi  uchta guruhga bo‘lish mumkin: 1. Sho‘raxon, To‘rtko‘l,
Shayx   Abbos   Vali,   Ishim   va   Chimboy   hududi.   Bu   joylarda   asosan   qozi   sudlari
faoliyat ko‘rsatgan. 2. Mingbuloq, Tomdi, Ko‘kko‘l, Nao‘pir hududlari. Bu yerda
asosan biylar sudi ish olib borgan. 3. Biybozor, Qo‘ng‘irot, Talliq, Davqora, Nukus
va   Kegeyli   hududlari.   Bu   joylarda   qozi   va   biy   sudlari   teng   faoliyat   yuritgan.   Bu
davrda   mahalliy   sudyalarni   saylash,   xalq   sudyalari   s’ezdi,   favqulodda   sudyalar
s’ezdi kabi masalalarni ko‘rib chiqishning yangi bosqichlari amaliyotga kiritildi 2
.
Shartnomaning   uchinchi   bandga   ko‘ra,   xonlik   tarkibidagi   Amudaryoning
o‘ng   tomondagi   yerlari   o‘sha   yerda   yashayotgan   barcha   o‘troq   va   ko‘chmanchi
aholisi   bilan   birga   Rossiya   tarkibiga   o‘tdi.   Bu   bilan   xonlik   umumiy   yer
maydonining   yarmidan   ko‘prog‘idan,   ya’ni   76   ming   kv.km   idan   mahrum   bo‘ldi.
O‘zida   hammasi   bo‘lib   62.237,2   kv.km   yer   maydoni   qoldi .   Bu   tomondagi
yerlarning   avvalgi   egalariga   Amudaryoning   chap   sohilidan   yer   ajratib   berish
majburiyatini xon o‘z zimmasiga oldi. Masalan, Matniyoz devonbegining bog‘i va
uning   atrofidagi   yerlarga   ruslarning   harbiy   istehkomi   qurishga   qaror   qilingandi.
Xon unga o‘sha miqdordagi yerni Amudaryoning chap sohilidan ajratib beradi. 
1873-yilgi   shartnoma   bilan   imperiya   va   rus   xalqining   kuch-qudratini
namoyon   etuvchi   Rossiya   va   Xiva   o‘rtasidagi   o‘zaro   munosabatlar   tartibi
o‘rnatildi.   Xonga   O‘rta   Osiyodagi   rus   hukumati   nazorati   ostida   Xiva   xalqining
faqatgina   ichki   boshqaruv   huquqi   qoldirildi.   Xiva   xonining   faoliyatini   nazorat
qilish   xonlikning   Amudaryo   o‘ng   sohilidagi   Rossiyaga   o‘tgan   hududida   1873-yil
tashkil   etilgan   Amudaryo   okrugi   boshlig‘iga   topshirildi.   Amudaryo   okrugining
markazi  katta harbiy qism, qurol-yaroq omborlari joylashgan PetroAleksandrovsk
istehkomi   (hozirgi   To‘rtko‘l   shahri)   edi.   1874-yildan   “Amudaryo   okrugi”
“Amudaryo   bo‘limi”   deb   nomlandi.   Bo‘lim   boshlig‘i   lavozimiga   nomzod
1
  O‘zbekistonning   yangi   tarixi.   Turkiston   chor   Rossiyasi   mustamlakachiligi   davrida.   Birinchi   kitob.   –   T.:   Sharq,
2000. – S 191-192
2
 Jo‘rayev R.T. O‘zbekiston tarixi. Iste’dod ziyo press. – Namangan, 2022. – B. 43-47.
17 harbiylardan   Turkiston   general-gubernatorining   tavsiyasi   bilan   shaxsan   imperator
tomonidan   tayinlangan.   Unga   fon   Kaufmanning   1873-yil   12-avgustdagi
ko‘rsatmasiga   binoan   keng   huquqlar   berildi.   Mazkur   ko‘rsatmada   shunday
deyiladi:   «Xonlikning   ichki   ishlari   haqida   biz   doimo   xabardor   bo‘lishimiz   va
ishtirok etishimiz lozim. Siz... mahalliy sharoit va vaziyatga qarab ish tuting» 1
.
1873   yil   may   oyidagi   chorizm   istilosi   va   12   avgustda   imzolangan
Gandimiyon   sulhiga   ko‘ra,   daryoning   chap   sohilidagi   yerlar   Turkiston   general
gubernatorligining   Amudaryo   bo‘limi   ixtiyoriga   o‘tkazilgandi.   Gubernator   fon
Kaufman   shahzoda   Leyxtenberg   maslahati   bilan   aynan   daryo   bo‘yidagi
Sho‘raxonda   chor   podsholari   sharafiga   Petro-Aleksandrovsk   shahrini   barpo
qilishadi.   Shahar   barpo   etish   uchun   tanlangan   3227   tanob   yer   maydonlari   daryo
sohilidan   12   chaqirim   naridagi   Matniyoz   devonbegiga   qarashli   dalalar   edi.   Fon
Kaufman   yangi   port   shahrining   birinchi   “qozig‘ini”   qoqdi   va   Toshkentga   qaytib
ketadi.   Rus   askarlari   va   mahalliy   aholidan   yollangan   quruvchilar   yer   osti
omborlari,   qurol   aslaha   xonalari,   kasalxona,   maktab,   ma’muriy   binolar,   istirohat
bog‘i,   zamonaviy   ko‘chalar,   univermag,   pochta,   telegraf,   bosmaxona,   sanoat
korxonalari   qurishga   kirishib   ketishadi.   Oldiniga   gubernatorlikka   qarashli
Amudaryo   okrugi   deya   nomlangan   bu   hudud,   1874   yil   9   martdan   Sirdaryo
viloyatining   Amudaryo   bo‘limi   deya   atala   boshlaydi.   1886   yilda   Amudaryo
bo‘limi   oltita   volostga   ajratiladi.   Petro-Aleksandrovsk,   Sho‘raxon,   Shayx-Abbos,
Saribiy, Biybozor, Nukus Amudaryo bo‘limining volostlari edi.
Bu   volostlar   ichida   eng   taraqqiy   etgani   va   yevropalashgani   Petro-
Aleksandrovsk   shahri   edi.   Biroq   daryo   bo‘yidagi   ushbu   shahar   va   atrofdagi
volostlar Amudaryoda kechgan toshqinlar sabab bir necha bora katta zarar ko‘radi.
Masalan, 1881, 1890, 1892, 1904, 1907 yillardagi daryo toshqini ba’zi binolar va
dehqonchilikga zarar keltiradi.
Amudaryoning   so‘l   qirg‘og‘ida   yashovchi   qoraqalpoqlar   xonlik   tarkibida
qoldi,   o‘ng   qirg‘og‘idagilar   esa   rus   davlatiga   tobe   qilindi.   Bu   joyda   1873-yilda
Turkiston   general-gubernatorligi   tarkibida   Amudaryo   okrugi,   1874-yildan
1
  Abduraximova N.A., Ergashev F.R. Turkistonda chor mustamlaka tizimi. –  Toshkent, Akademiya. 2002. – V. 43-
44.
18 Amudaryo   bo‘limi   tashkil   etiddi.   1886-yilga   kelib,   Amudaryo   bo‘limi   Sirdaryo
viloyatiga   kiritildi.   Bo‘lim   hududida   95   ming   qoraqalpoq,   55   ming   o‘zbek,   40
ming   qozoq   va   16   ming   turkman   istiqomat   qilgan.   Amudaryo   bo‘limi   Sho‘roxon
va   Chimboy   degan ikki qismdan iborat bo‘lib, Biybozor, To‘rtko‘l, Tomdi,   Shay x
Abbos   Vali,   Mingbuloq,   Soriboy,   Chimboy,   Nukus,   Davqaron,   Ishim,   Naupir,
Ko‘kko‘l, Qo‘ng‘irot, Toldi va Kegayli ( bo‘lis )larni o‘z ichiga olgan 1
.
Turkiston   o‘lkasini   boshqarish   to‘g‘risidagi   nizomga   binoan   Amudaryo
bo‘limi   boshlig‘i   ma’muriy   boshqaruv   ishlari   bo‘yicha   Sirdaryo   viloyati   harbiy
gubernatoriga   bo‘ysunsa-da,   boshqa   uezd   boshliqlariga   nisbatan   katta   huquqlarga
ega edi. U bo‘limdagi harbiy qo‘shin qo‘mondoni bo‘lib, harbiy sohada to‘g‘ridan-
to‘g‘ri   Turkiston   general-gubernatoriga   bo‘ysungan.   Shuningdek,   Amudaryo
bo‘limi   boshlig‘i   Rossiyaning   Xiva   xonligidagi   diplomatik   vakili   hisoblangan.
Xiva   xoni   Rossiya   bilan   aloqalarni   faqat   Amudaryo   bo‘limi   boshlig‘i   orqali   olib
borgan.   Xiva   xonligining   Rossiya   manfaati   bilan   bog‘langan   ichki   ishlariga   oid
biron-bir masala Amudaryo bo‘limi boshlig‘ining ruxsatisiz hal etilmagan.
XIX   asrning   oxiri   XX   asr   boshlarida   Amudaryo   bo‘limining   boshqaruv
tizimida   o‘zgarishlar   yuz   bera   boshladi.   Amudaryo   bo‘limi   tashkil   etilgan   paytda
«Turkiston general gubernator»ligi tarkibiga kiritilgan bo‘lsa, keyinchalik Sirdaryo
viloyati   tarkibiga   kiritildi.   Sirdaryo   viloyatining   darajasi,   Rossiya   imperiyasining
guberniyalari maqomiga tenglashtirildi va unga o‘ziga xos ravishda ramziy belgi –
gerb berildi. Sirdaryo viloyatining gerbi, Amudaryo bo‘limining ham  gerbi bo‘lib
hisoblangan.   Gerbni   tasdiqlash   bilan   viloyat   va   bo‘limning   Rossiyaga   qaramligi
yana bir bor tasdiqlangan. 1878-yil 5- iyulda podsho saroyida shaxsan Aleksandr II
tomonidan   tasdiqlangan.   Amudaryo   bo‘limi   uchastkalarga,   bo‘lislikka,   ovul   va
qishloq   jamoalarga   bo‘linib   boshqarildi.   Soliq   tizimiga   o‘zgartirishlar   kiritildi.
Bo‘lim 2 uchastkaga bo‘lindi: Sho‘roxon – bo‘limining janubiy qismidagi yerlarni,
Chimboy – Amudaryoning quyi qismidan g‘arbda Talliqqacha bo‘lgan hududni o‘z
ichiga   oldi.   Ko‘chmanchilik   yillar   davomida   davom   etib   kelayotgan   qoraqalpoq,
qirg‘iz va qozoq xalqlariga xos bo‘lgan hodisa edi. O‘lkadagi rus ma`muriyati buni
1
 O‘zbekistonning yangi tarixi. – T: Sharq. 2000. – B. 192-193.
19 «daydilik»   deb   atadi   va   unga   qarshi   kurash   olib   bordi.   Odamlarning   bir   joydan
ikkinchi   joyga   ko‘chib   yurishi,   shuningdek,   o‘z   bo‘lisidan   tashqarida,   boshqa
joylarda ko‘chib yurish huquqi bekor qilindi 1
.
Rus   ma`muriyati   muqimlikni,   ya`ni   muqim   bir   joyda   yashashni   joriy   qildi.
Bu esa o‘z navbatida aholini siyosiy tomondan nazorat qilishni, soliq tizimini to‘liq
amalga oshirishni, bo‘lis, ovul va qishloqlarni boshqarishni, muntazam nazorat qila
olishni   ta`minladi.   Ayrim   ovul   va   hududlar   shu   yerga   xos   saqlanib   kelinayotgan
nomlar   bilan   atalgan   bo‘lsa,   imperiya   bosqinidan   keyin   ayrim   ovullar   raqamlar
bilan   belgilandi.   1886-yilga   kelganda,   Sho‘roxon   uchastkasi   6   ta   bo‘lislikdan:
Sho‘roxon,   To‘rtko‘l,   Shabbaz,   Biybazar,   Mingbuloq,   Tamdidan   iborat   bo‘lgan.
Sho‘roxon bo‘lisi – Aq-qamish – Aq bashli, Sho‘roxon va Kaltaminor ovullaridan,
To‘rtko‘l  bo‘lisi  Xuzlinirek, To‘rtko‘l, Ulli-yab, Saribiy, Shabbaz,  Shimam, Xan-
yabdan ovulidan, Biybazar bo‘lisi Biybazar, Qalandarxona ovulidan iborat bo‘lgan.
Mingbuloq   bo‘lisi   birinchi,   ikkinchi,   uchinchi   ya`ni   –   1,   2,   3;   Tamdi   bo‘lisi
birinchi, ikkinchi, uchinchi ya`ni – 1, 2, 3, raqamlari bilan belgilana boshlangan 2
.
Chimboy uchastkasidagi  bir qator  bo‘lisliklardagi  ovullar  nomlari  e`tiborga
olinmagan va har bir ovul raqamlar bilan belgilangan. Chimboy uchastkasi hududi
asosan Nukus, Qo‘ng‘irot, Talliq, Nao‘pir, Chimboy, Kegeyli, Ishim, Ko‘k-ko‘l va
Dao‘kara   bo‘lisliklaridan   iborat   bo‘lgan.   Nukus   bo‘lisligi   birinchi,   ikkinchi,
uchinchi to‘rtinchi ya`ni – 1, 2, 3, 4 deb raqamlangan 4 ta ovuldan; Qo‘ng‘irot esa
shu yuqorida aytib o‘tilgandek birinchi, ikkinchi ya`ni – 1, 2 deb raqamlangan 2 ta
ovuldan; Talliq bo‘lisi birinchi, ikkinchi, uchinchi ya`ni – 1, 2, 3 deb raqamlangan
3 ta ovuldan; Nao‘pir birinchi, ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi, beshinchi ya`ni – 1, 2,
3, 4, 5 deb raqamlangan 5 ta ovuldan; Chimboy bo‘lisi birinchi, ikkinchi, uchinchi,
to‘rtinchi, beshinchi, oltinchi, yettinchi ya`ni – 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 deb raqamlangan 7
ta   ovuldan;   Kegeyli   bo‘lisi   birinchi   ya`ni   1   deb   raqamlangan   1   ta   ovuldan;
Chimboy shahri birinchi, ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi, beshinchi, oltinchi ya`ni –
1,   2,   3,   4,   5,   6   deb   raqamlangan   6   ta   ovuldan;   Ishim   bo‘lisi   birinchi,   ikkinchi,
1
  Abdullayev   A.   Amudaryo   bo‘limida   ijtimoiy-siyosiy   va   huquq-tartibot   sohasida   yuz   bergan   o‘zgarishlar   (XIX
asrning oxiri XX asr boshlari). SamDU ilmiy axborotnomasi. 2016. 2-son. – B. 8-12.
2
  Tao‘muratov N. Qaraqalpaqstanda tәrtib qorg‘ao‘ o‘yыmlarыnың tariyxы.  (1873-2010 jj.) – Nukus: Ilim, 2011. –
S. 13-14.
20 uchinchi, to‘rtinchi beshinchi, oltinchi ya`ni – 1, 2, 3, 4, 5, 6 deb raqamlangan 6 ta
ovuldan;   Ko‘k-ko‘l   bo‘lisi   birinchi,   ikkinchi   ya`ni   –   1,   2   deb   raqamlangan   2   ta
ovuldan; Dao‘kara bo‘lisi birinchi, ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi ya`ni – 1, 2, 3, 4
deb  raqamlangan  4  ta  ovuldan  iborat   bo‘lgan.  Imperiya  bosqini  davri   hisobotlari,
ma`lumotlari   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   o‘lkadagi   uchastka   boshliqlari   va
yordamchilari   harbiylardan   tashkil   etilgan.   Har   bir   uchastkaga   harbiy   askarlar
joylashtirilgan.   Petro-Aleksandrovskdan   alohida,   maxsus   harbiy   bo‘lim,   ichki
qamoqxona,   undan   tashqari   turmaxona,   qamoqqa   olish   bo‘linmasi   bo‘limlari
tashkil   etilgan.   Xususan,   Rossiya   imperiyasi   harbiy   boshqarmasi   va   idorasining
harbiy   qismidan   Petro   –   Aleksandrovskka   6-Turkiston   o‘qchi   polki,   4-Orenburg
kazak polki, Petro-Aleksandrovsk uyezd harbiy boshqarmasi, Nukusda 4-Orenburg
kazak polkining yuz askari muqim joylashtirilgan. 
1.2.   XIX-asr   oxiri   –XX-asr   boshida   Amudaryo   bo‘limida   ijtimoiy   va
iqtisodiy hayot
Mustamlaka   sarmoyadorlari   o‘z   iqtisodiy   manfaatlaridan   kelib   chiqib
zavodlar   qurdirishgan,   qishloq   xo‘jaligining   paxtachilik,   chorvachilik,   pillachilik,
baliqchilik   sohalariga   ahamiyat   berishgan.   Paxta   ekiladigan   maydonlar   yildan-
yilga   kengayib   borgan.   Bu   iqtisodiy   o‘zgarishlar   ko‘p   miqdordagi   ishchi   kuchini
talab   qilar   edi.   Mustamlakachi   amaldorlar   asosan   xotin-qizlar   va   bolalar
mehnatidan   unumli   foydalanishni   ma’qul   ko‘rishgan.   Chunki   aholining  bu   toifasi
juda   oz   ish   haqiga   ham   qanoat   qilib   ketavergan.   Paxta   tozalash   zavodlari   ishiga
ayollar yoppasiga jalb etilgan. Buning achinarli tomoni shundaki, ayol ishchilarga
erkaklarga   nisbatan   40-50   foiz   kam   maosh   to‘langan.   Bolalar   mehnati   esa
ayollarnikiga   qaraganda   15   -   20   foiz   arzon   edi.   Aslini   olganda,   ularning   bundan
boshqa chorasi ham, tanlash huquqi ham yo‘k edi.   Ustiga-ustak, soli q   mi q dori —
o‘tov   va   yer   sol ig‘ i   yil   sayin   oshirib   borilgan.   O q ibatda   ayollar   va   bolalar
me h natiga oilada  h am kuchli e h tiyoj tu g‘ ilgan.  O‘ lka xalqi shu   tari q a ta hq irlangan,
x o‘ rlangan.
21 Shu bilan birga, Turkistonga Rossiyadan rus aholisining ko‘chirib keltirilishi
tub aholiga ma’lum darajada ta’sir qilgan. 1885 yil aprelda Sirdaryo viloyati bilim
yurtlari   inspektori   Petroaleksandrovskka   kelib,   bu   yerda   20   nafar   rus   qizlari
borligini aniqlagan. Turkiston o‘lka xalq bilim yurtlari bosh inspektori zimmasiga
Petroaleksandrovsk   shahri   byudjeti   hisobidan   qizlar   uchun   bilim   yurti   ochish
vazifasi   yuklatilgan.   1885   yil   16   mayda   Turkiston   general-gubernatorligi   bilim
yurtlari bosh inspektori ma’ruzasidan keyin ukuv boshkarmasi tomonidan 1885 yil
1 avgustdan boshlab Petroaleksandrovskda qizlar bilim  yurti ochishga 41-raqamli
buyruq berilgan. Ammo bu buyruq o‘z vaqtida bajarilmagan. 1886 yil 28 yanvarda
bilim   yurti   inspektorlarining   Turkiston   general   gubernatorligi   bilim   yurtlari   bosh
inspektoriga   jo‘natgan   54-raqamli   xatida   ko‘rsatilishicha,   bir   sinfli   qizlar   bilim
yurti   1885   yil   22   oktyabrda   ochilgan   va   bilim   yurti   pedagogik   kengashi   qaroriga
binoan o‘qishga 7 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan qizlar qabul qilingan. 
Orol flotiliyasi faoliyatining tarixiy tajribasini o‘rganish bugungi kunda ham
muhim   ahamiyatga   ega.   Shunki   O‘zbekiston   Markaziy   Osiyo   davlatlari   bilan
birgalikda tranzit transport koridorini yaratishni ko‘zlamoqda, bu esa ularga dengiz
portlariga   chiqish   va   qadimiy   Buyuk   Ipak   yo‘lini   qayta   tiklash   imkonini   beradi.
Janubiy   Orol   bo‘ylarini   o‘rganish   maqsadida   XVIII-XIX   asrlarda   Xiva   hududiga
ko‘p   elchi,   sayohatchilar   kelib   xonlikdagi   ahvol   haqida,   ularning   kasbi,   iqtisodiy
sharoiti   to‘g’risida   ko‘plab   ma’lumotlar   yig’ishga   muvaffaq   bo‘lganlar.   Ular
orasida Gladishev, Muravin, Richkov, Danilevskiy, Maksheev, Butakov, Zalesov,
Mayer, Galkin, Kun, Veselovskiy  alohida o‘rin tutadi. Tadqiqot  bo‘yicha ko‘plab
arxiv   manbalari   mavjudki,   ularni   ham   manbaviy   tahlili   muhim   sanaladi.   O‘rta
Osiyo   kemachiligining   Orol   agentligi   tarkibidagi   kemalarning   nomlarini
o‘zgartirish   to‘g’risida   buyruq   berilganligini   ko‘rish   mumkin.   Unga   ko‘ra
“Shernyaev”   motorli   qayig’i   ”Vodnik”   deb,   “Kutuzov”   kemasi
“Jeleznodorojnik”ka,   “Skobelev”   yelkanli   qayig’i   “Qoraqalpoq”   deb
o‘zgartirilganligi ma’lum qilinadi 1
.
1
  Sulaymanov S.A.   Orol dengizi va Amudaryo suv yo‘llari tarixi (XIX asrning 70 yillari XX asrning 80 yillarning
birinchi yarmi). – Nukus. 2023. – B. 13.
22 Janubiy   Orol   bo‘yida   Rossiya   imperiyasining   harbiy   flotining   shakllanishi
va   undan   ko‘zlangan   maqsad,   Orol   va   Amudaryo   flotiliyasining   faoliyatiga
bag’ishlangan.   1848-yil   18-fevralda   Orenburg   o‘lkasining   general-gubernatori
V.A.Obruchev   imperatorga   1848-yilning   yozida   Orol   dengizini   batafsil   o‘rganish
mo‘ljallangan.
1873-yil   27-aprelda   Xiva   yurishida   ishtirok   etgan   Orol   flotiliyasi   tarkibida
ikkita:   “Samarqand”   va   “Perovskiy”   paroxodlari   va   uchta   barja   bor   edi.   Ekipaj
tarkibida   8   nafar   ofitser,   1   ta   shifokor,   259   ta   matros,   jumladan,   ikkita   topograf
ham   bo‘lgan.   Amudaryo   suv   yo‘lida   esa   asosan   xivalik   qayiqchilar   harakatlandi.
Shuningdek,   Shorjo‘ydan   yuqoriga   qarab   buxorolik   qayiqlar   suzdi.   O‘rtacha
qayiqning hajmi uzunligi 40-60 pud eniga 7-10 pud, salmog’i 300-400 pud atrofida
bo‘lgan. Buxoro qayiqlari ikki hajmli bo‘lib kattasi 1500 pud yuk tashish imkoniga
ega edi. 1876-yilning o‘zida Amudaryoda taxminan 50 ta Buxoro qayiqlari va 220
ta   Xiva   qayiqlari   suzdi.   Orol   dengizi   qirg’oqlarida   yuzlab   baliqchilik   xo‘jaliklari
paydo   bo‘lib,   ularda   Rossiya,   Ukraina,   Moldova,   Xarkovning   ko‘plab
shaharlaridan   kelgan   ishchilar,   Qora   va   Boltiq   dengizidan   kelgan   mehmonlar
ishladilar. Ular orasida mahalliy ishchilar bilan muloqotda bo‘lgan inqilobiy fikrli
ishchilar ham bor edi 1
.
Tarixchi   A.   Tureevning   tadqiqotlariga   ko‘ra,   1913-yilda   Orol   dengizining
janubiy   qirg’og’ida   2636   nafar   baliqchi   mehnat   qilgan.   Amudaryo   sohilidagi
mustamlakaga   aylantirilgan   tumanlarda   Rossiya   ta’sirini   ta’minlash   uchun   1880-
1888   yillarda   Kaspiyorti   temir   yo‘li   (Kaspiy   dengizining   sharqiy   sohillaridan
Samarqandgacha)   qurildi.   Mazkur   harbiy   temir   yo‘l   qurilishi,   daryodagi   harbiy
garnizonlarning temir yo‘l liniyasi bilan aloqasini ta’minlash, harbiy va tijorat yuk
tashishlarni amalga oshirish uchun Rossiya transport-kommunikatsiya tarmoqlarini
qurishga   kirishildi.   1887-yili   Amudaryo   harbiy   flotiliyasiga   asos   solinib,
Amudaryo kemachiligining rivojlanishiga ta’sir o‘tkazdi. 1887-yilda Peterburgdagi
“Buts   va   Pompey”   nomli   ingliz   firmasiga   ikkita   paroxod   va   ikkita   barjaga
buyurtma   berildi.   Paroxodlarga   “Sar’”   va   “Saritsa”,   barjalarga   —   “Peterburg”   va
1
  Sulaymonov   S.A.   Amudaryo   flotiliyasining   tashkil   topishi   va   faoliyati   //   “O‘zbekistonda   ijtimoiyiqtisodiy   va
etnomadaniy hayot: tarix va tahlil” resp. ilm. anj. mat-. – Termiz, 2014 - B.350.
23 “Moskva”   degan   nom   berildi.   75   sm.   Gacha   suvga   botadigan   bu   paroxodlar
korpusining uzunligi 45 metr edi. 
Amudaryo flotiliyasi boshqarmasi va asosiy porti  Shorjo‘yda joylashgan edi.
Amudaryo   flotiliyasining   ochilishi   bilan   daryoda   katta   kemalar   va   paroxodlar
qatnovi yo‘lga qo‘yildi. Bu holat Amudaryo suv yo‘liga Rossiya  harbiy – siyosiy
guruhlari   e’tiborining   katta   bo‘lganligini   ko‘rsatadi.   “1887-yilda   Amudaryoda
dastlab   Shorjo‘ydan   Karkigacha,   so‘ngra   Termizgacha   kema   qatnovi   yo‘lga
qo‘yildi. 1888-yilda “Sar”, “Saritsa” kemalari va “Moskva”,   “Peterburg” barjalari
(10   ming   pud   yuk   tashish   quvvati   bilan)   PetroAleksandrovskdan   Karkigacha
bo‘lgan uchastkada suza boshladi” 1
.
Amudaryo   flotiliyasining   1907-yili   mavsumdagi   faoliyati   yuk   tashish
bo‘yicha   quyidagicha   bo‘ldi:   Transport   kontoralari   tomonidan   Xiva   xonligi   va
Amudaryo bo‘limidan Shorjo‘yga mahalliy qayiqlarda 691233 pud yuk, tuyalarda
79.120   pud   yuk   jo‘natildi.   Jo‘natilgan   yukning   asosiy   qismi   paxta,   beda   tuxumi,
teri, gazlama,  qorako‘l  terisi  va jun mahsulotlari  edi54. 1905-1908-yillar  holatiga
ko‘ra   Amudaryo   flotiliyasida   yiliga   o‘rtacha   77   ta   reys   amalga   oshirilgan   bo‘lsa,
ularda   17   ming   yo‘lovchi   va   530   ming   pud   yuk   tashildi.   1907-yilgi   navigatsiya
davrida   Amudaryo   flotiliyasi   kemalari   bilan   850   ming   pud,   jumladan,   250   ming
pud mazut,  138 ming  pud davlat   yuklari  va  462 ming  pud xususiy  tijorat  yuklari
tashildi.   2,5   mln   pud   atrofidagi   yuklar   mahalliy   qayiqlar   va   tuyalar   yordamida
tashildi.   Bundan   kelib   chiqadiki,   Amudaryo   flotiliyasi   kemalari   tomonidan
tashilgan xususiy tijorat yuklari Amudaryoning umumiy yuk aylanmasining 15 %
ini tashkil qiladi 2
.
Amudaryo   rus   flotiliyasining   tashkil   etilishi   Xorazm   vohasiga   temir
yo‘lgacha yo‘l ochdi va shu tariqa uni Markaziy Rossiya bilan bog’ladi. Amudaryo
bo‘limi   shaharlari   o‘rtasida   to‘g’ridan-to‘g’ri   yo‘llar   ishga   tushirilib,   ulardan   eng
yaxshilaridan   biri   Petro-Aleksandrovskiy   va   Shimboy   o‘rtasidagi   o‘ris   yo‘l   (rus
yo‘li)   deb   ataladigan   yo‘l   edi.   Suv   yo‘llari   shakllanishi   jarayonida   1877-yildan
1
  Tao‘muratov N. Qaraqalpaqstanda t ә rtib qorg‘ao‘ o‘y ы mlar ы n ың  tariyx ы . (1873-2010 jj.) – Nukus: Ilim, 2011. –
S. 13-14.
2
  Sulaymanov S.A.   Orol dengizi va Amudaryo suv yo‘llari tarixi (XIX asrning 70 yillari XX asrning 80 yillarning
birinchi yarmi). – Nukus. 2023. – B. 19.
24 1882-yilgacha   muhandis   Valuev   Amudaryoni   kuzatish   va   qirg’oq   eroziyasiga
qarshi choralar ko‘rish bilan shug’ullangan. Amudaryo suv yo‘li 3 qismga bo‘lindi,
birinchisi   yuqori   oqim   Fayzabod   qal’adan   Patta-Hisor   (Termiz)gacha   100   ming
pud yuk aylanmasiga ega, ikkinchi qism o‘rta oqim Patta Hisordan Shorjo‘ygacha
1.200.000 pud yuk aylanmasiga ega va uchinchi quyi oqim Shorjo‘ydan Amudaryo
bo‘limigacha   2   mln   yuk   aylanmasiga   ega   1907-yil   navigatsiya   davrida   tashilgan
yukning   umumiy   hajmi   3.300.000   pud   bo‘lgan   bo‘lsa,   shundan   850.000   pud   yuk
Amudaryo flotiliyasi kemalarida qolgan 2.500.000 pud yuk xususiy qayiqlarda va
tuyalarda tashildi.
Orol   dengizi   va   Amudaryo   suv   yo‘lida   Amudaryo   flotiliyasi   va   “Xiva”
aksiyadorlik jamiyatining flotiliyasi yuk tashidi. Bundan tashqari Aralskda xususiy
kemasozlik   korxonasi,   “Xiva”   aksiyadorlik   jamiyati   paydo   bo‘lib,   uning   maqsadi
Shorjo‘y, Xiva xonligi va Aralsk oralig’ida aloqani ta’minlash bo‘ldi. Bu jamiyat
Aralsk  stantsiyasi   bilan   Mo‘ynoq  orasida   aloqani  ta’minladi.  “Bunda  25-30  ming
pud   yuk   ko‘tarish   quvvatiga   ega   yog’och   dengiz   barjalari,   “Ministr   Raxlov”
paroxodi   va   “Xiva   xoni”   kemasi,   yuk   ko‘tarish   quvvati   45-50   ming   pudlik   yuk
teploxodidan   foydalanildi.   Ikki   kemada   ham   passajirlar   uchun   uncha   ulkan
bo‘lmagan   hujralar   bo‘ldi”57.   Petro-Aleksandrovskdan   Shorjo‘ygacha   va
Shorjo‘ydan Termizgacha Amudaryo flotiliyasining paraxodi va Xiva jamiyatining
3   paroxodi:   “General   Samsonov”   (Yangi   Urganch   va   Shorjo‘y   oralig’ida)
“Xivinets”   va   “Buxarets”   (Yangi   Urganch   va   To‘qmoq   Ota   oroli   oralig’ida)
muntazam reyslarni amalga oshirdi.
Amudaryo   bo‘limida   ichki   suv   yo‘llarini   Amudaryo   va   boshqa   yo‘llar
tashkil   qilgan.   Bunda   kemalar,   qayiqlar   va   mayda   sudnalar   suzib   yurdi.   Ular
shamol bo‘lmagan paytida saldovchilari tomonidan harakatga keltirildi. Amudaryo
va   uning   tarmoqlari   bo‘ylab   paraxodlar   suzib   yurdi.   Yuklarni   tashish   uchun   xalq
rus   kemalaridan   foydalandi.   1914-yili   Xorazm   oazisining   suv   transporti   barcha
yuklarning   58%   tashidi,   masalan   paxtaning   55%   qayiqlarda   va   faqat   3%
paroxodlarda   tashildi.   Amudaryoning   daryo   flotiliyasining   birinchi   jahon
urushining   avvalgi   ishi   haqida   quyidagi   ma’lumotlar   guvohlik   beradi.   “1909-yili
25 535   ming   pud   yuk   va   20   ming   passajirlar,   1911-yili   573   ming   pud   va   22   ming
passajirlar tashildi” 1
.
Orol   dengizi   va   Amudaryoda   yuk   tashish   bilan   harbiy   flotiliyadan   tashqari
shaxsiy   kemalarning   egalari   ham   shug’ullandi.   Xo‘jayinlari   Volgabo‘yi
savdogarlari Sirotkin va Lapshin bo‘lgan “Xiva” jamiyati Orol dengizida 5 ta o‘zi
yurar   kema,   5   ta   yelkanli   va   4   ta   yog’ochli   barjalarga   ega   bo‘ldi.   Uning   floti
Amudaryoda   3   ta   paroxod,   1   ta   o‘ziyurar   va   4   ta   boshqariladigan   barjani   tashkil
qiladi. Birinchi jahon urushi paytida Amudaryo harbiy flotiliyasi sezilarli darajada
talofatga   uchradi.   Flotiliyaning   aksariyat   qismi   ta’mirlash   ishlarini   talab   qilardi.
1918-yilning   iyulida   Kaspiyorti   frontining   harbiy-siyosiy   shtabi   harbiy
harakatlarga,   jumladan,   Amudaryo   flotiliyasiga   bevosita   rahbarlik   qilishni   o‘z
qo‘llariga oldi.
1
  Sulaymanov S.A.   Orol dengizi va Amudaryo suv yo‘llari tarixi (XIX asrning 70 yillari XX asrning 80 yillarning
birinchi yarmi). – Nukus. 2023. – B. 21.
26 II   BOB.   AMUDARYO   BO‘LIMIDA   SIYOSIY,   IQTISODIY
MUNOSABATLAR
2.1. Amudaryo bo‘limida siyosiy vaziyat 
1917 - yil   fevralda   Rossiyada   samoderjaviening   a g‘ darilishi   imperiya
h ududida   yashovchi   barcha   xal q lar   q atori   q ora q alpo q lar   o‘rtasida   ham   milliy
ozodlik   harakatining   yangi   kuch   bilan   boshlanishiga   olib   keldi.   Bu   va q tga   kelib
Turkiston   o‘ lkasining   Amudaryo   b o‘ limida   yashovchi   a h oli   ( o‘ zbeklar,
q ora q alpo q lar,  q ozo q lar va b.) siyosiy kurashlarda ma’lum bir tajriba   t o‘ plagan edi.
A h olining   deyarli   barcha   q atlamlari   (de hq onlar,   chorvadorlar,   savdogarlar,
bali q chilar,   ulamolar,   jadidlar   va   b.)   milliy-ozodlik   h arakatiga   jalb   etildi.   1913-
1917   yillarda   Amudaryo   b o‘ limida   mahalliy   ma’murlarning   o‘ tkazgan   qata g‘ on
siyosati   natijasida   a h oli   38   626   kishiga   kamaydi .   Q urg‘okchilik   oqibatida   hosil
bo‘lmaganligi  va g‘alla tashib kelishning kamayishi  natijasida ozik-ovqat  tangligi
boshlandi.   Amudaryo   bo‘limining   asosiy   aholisi   ocharchilik   girdobida   qoldi.
Amudaryo  bo‘limi   hududida  1917-1918  yil  kishi   va  bahorida   ocharchilik  va   turli
kasalliklar natijasida 30 000 kishi halok bo‘ldi.
1917-yil   fevralda   chorizmning   ag‘darilishi   qoraqalpoq   xalqining   hayotiga
ham   kuchli   ta'sir   ko‘rsatdi.   Qoraqalpoqlar   bu   paytda   asosan   Turkiston   general-
gubernatorligiga   qarashli   Amudaryo   bo‘limi   -   okrugi   (markazi   Petro-
Aleksandrovsk-hozirgi   To'rtko'1   shahri)   va   Xiva   xonligining   ayrim   bekliklarida
istiqomat qilishgan.  Mart oyida To‘rtko‘lda soldat deputatlari soveti tashkil qilindi.
1917-yil   oktabrdan   to   1918-yil   boshlariga   qadar   Amudaryo   bo‘limi   komissari
vazifasini   gidrotexnik   V.Palishev   egallab   turdi.   Bu   davrda   hokitniyat   tizimida
keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Amudaryo bo‘limi tasarrufidagi ovul va qishloqlar
aholisi  To'rtko'1  ma'murlaridan hech  qanday harbiy va moddiy ko‘mak olmasdan
o‘z-o‘zini mudofaa qilish otryadlarini tashkil etdi, ularga nufuzli urug‘ boshliqlari
hisoblangan   Xon   Maxsum   -   Ubaydulla   Bohautdinov   (1887-1956),   Bola   biy   va
boshqalar   yetakchilik   qilishdi.   Qoraqalpoq   xalqi   urug‘   yo‘lboshchilari   tevaragiga
qiyinchilik   bilan   bo‘lsa   ham   birlasha   boshladi,   chunki   ocharchilik,   qurg‘oqchilik,
tartibsizlik va qaroqchilik hujumlari xavf solayotgan edi.
27 Rus   a h olisi,   asosan,   b o‘ limning   ma’muriy   markazi   Petro-Aleksandrovsk
sha h rida   h amda   Ural   kazak   posyolkalari   (Nukus,   Zair   kabilar)da   qo‘ nim   topgan.
Petro-Aleksandrovsk   a h olisi   savdo-soti q   bali q   ovlash,   Amudaryodan   yuk   olib
o‘ tish   va   de hq onchilik   bilan   shu g‘ ullangan.   U   yerda   4   ta   paxta   tozalash   va   yo g‘
zavodlari   b o‘ lgan.   Bo‘o‘lim   aholisi   asosan   ovullarda   (95   foiz)   yashab,
dehqonchilik   va   chorvachilik   bilan   mashg‘ul   bo‘lgan.   1913-yilga   kelib   Petro-
Aleksandrovskda   2578   nafar   harbiy   mavjud   edi.   Petro-Aleksandrovsk   Amudaryo
bo‘limining ma’muriy markazi edi. 
U   yerda   «paxta   tozalash   va   pivo   pishirish   zavodlari   hamda   limonad   ishlab
chiqaruvchi   korxona»   bo‘lib,   «ishchi   va   xizmatchilar,   davlat   idoralarining
amaldorlari,   hunarmandlar   va   ishbilarmonlar   yashagan.   Sha h ar   amaldorlar,
politsiyachilar,   savdogarlar,   mayda   mulk   -   h unarmandchilik   ustaxonalari   va
rastalarining   egalaridan   iborat   edi» 1
.   Bu   yerda   Petro-Aleksandrovsk   garnizoni
soldatlari   xam   joylashgan.   1917   yilga   kelib   Birinchi   ja h on   urushida   va   Rossiya
hukumatining   ma g‘ lubiyati   tufayli   ularning   a h voli   ancha   yomonlashgan.   Bunga
yana   o‘z   ona   yurtlaridan   uzilib   q olganliklari,   no q ulay   ob- h avo   sharoiti,
ofitserlarning   hech   narsa   bilan   o q lab   b o‘ lmaydigan   o‘zboshimchaligi   h am
qo‘ shildi.
Voqealar guvo h i b o‘ lgan F. Shlyapinning ma’lumotiga k o‘ ra, 1917 - yil   fevral
in q ilobi   kunlarida   T o‘ rtk o‘l   sha h ridagi   Rossiya   imperiya si   armiyasi   q oldi q lari   va
ikki-uch   nafar   ofitserlar   o‘ zlarining   s o‘ nggi   yi g‘ inlarining   birida   fu q arolarga   10
kundan   s o‘ ng   To‘rtk o‘ l   sha h ridan   chi q ib   ketishlarini   ma’lum   q ilishgan.   A h oliga
barcha   mol-mulkni:   yegulik   zahiralarni,   anjomlarni,   q urol-asla h alarni,
pulyometlarni,   otlarni   va   porox   omborini   q abul   q ilish   uchun   o‘ z   vakillarini
ajratishni   taklif   q ilishgan.   Sha h ar   fu q arolari   barcha   mavjud   qurollarni   qabul
q ilishga  q aror  q ilib,  o‘z - o‘ zini mudofaa  q ilish otryadlarini tashkil qilganlar.  «Ulug’
Turkiston»   gazetasida   1917-yil   12-avgustda   e’lon   qilingan   «Mustaqil   Xivadagi
holat» sarlavhali maqolada «Yer yuzida xivaliklar kabi mazlum xalq va yana ular
kabi qashshoqlar ham bo‘lmasa kerak», deb yozilgan edi. 1917 yilning mart oyida
1
  O‘ zbekiston tarixi (1917-1991 yillar) .  K. 1.  O‘ zbekiston 1917-1939 yillarda .   –  Toshkent :  O‘zbekiston, 2019.  –   B.
365 .
28 Amudaryo   bo‘limi   (Petro-Aleksandrovsk   shahri)   da   bo‘lib   o‘tgan   voqealar,
avvalambor,   soldatlar   va   shahardagi   rus   aholisining   ishi   edi.   Tub   aholi   garchi
Rossiya   imperiyasi   hukumatining   qulaganligini   va   yangi   hokimiyatni   qo‘llab-
quvvatlagan   bo‘lsa-da,   uning   ishida   faol   ishtirok   etmadi.   Oddiy   xalq   hayotida
biror-bir o‘zgarish ruy bermadi. Avvalgi mahalliy hokimiyat organlari nomigagina
yangi   zamon   ruhiga   moslashdi,   xolos,   aslida   esa   Amudaryo   bo‘limida   Petro-
Aleksandrovsk   komiteti   siyosiy   yurig‘iga   moslashtirilgan   eski   siyosat   davom
ettirildi 1
.
Petro-Aleksandrovsk   komiteti   bo‘limni   ancha   uzoq,   ya’ni   bir   necha   oy
yolg‘iz   boshqarib   turdi.   Bu   1917   yil   13   aprelda   komitet   raisining:   «komitet   to
Muvaqqat   hukumatning   qonuniy   hokimiyati   o‘rnatilmagunicha   bo‘limda   tinch   va
osoyishta hayotni ta’minlashni o‘z oldiga bosh vazifa qilib qo‘ydi», deb yuborilgan
telegrammasida   ham   o‘z   tasdig‘ini   topadi.   Demak,   komitet   o‘zini   bo‘limda
muvaqqat   hukumat   deb   hisoblab,   to   qonuniy   hokimiyat   o‘rnatilgunga   qadar
bo‘limni   boshqarishni   maqsad   qilib   qo‘ygan.   Shundan   xulosa   qilish   mumkinki,
Petro-Aleksandrovsk   komiteti   to   komissar   tayinlanguncha   bo‘limning   to‘laqonli
xo‘jayini   hisoblangan.   U   boshqa   jamoat   tashkilotlari   bo‘lgan   sovetlar,   soldat
komitetlari qatorida mavjud bo‘lgan.
H okimiyatning bu organi Muva qq at hukumatning ma h alliy organi sanalgan.
1917-yil   10-martdagi   ma’lumotga   ko‘ra,   komitetga   asosan   soldatlar   va   shahar
aholisining   ayrim   vakillari   kirgan.   Shahar   aholisi   vakillari   qatorida   Samborskiy,
Shaposhnikov   (keyinchalik,   uning   o‘rnini   Pamshev   egallagan)   va   Bersudskiyni
keltirib o‘tish mumkin. Kasb-kori bo‘yicha Samborskiy sudya, Shaposhnikov - yer
o‘lchovchi   (tanobchi),   Pamshev   -   gidrotexnik   injener,   Bersudskiy   -   dorixona
mudiri   bo‘lgan.   Bu   odamlar   oddiy   ziyolilar   –   xizmatchilar   bo‘lib,   Rossiya   va
Turkistondagi   ijtimoiy-siyosiy   harakatlarning   umumiy   to‘lqini   ostida   hokimiyat
organlariga ko‘tarilib olishgan edi.
Garchi   volostlarda   komissarlar   boshchiligida   volost   komitetlari   tashkil
etilgan   bo‘lsa-da,   ular   avvalgi   boshqaruvchilarning   o‘rnini   egallashgan   edi.   Bu
1
 Istoriya Karakalpakskoy ASSR. – T: Fan, 1974. Tom I. –  S. 227.
29 komissarlar   avvalgi   boshqaruvchilar   kabi   faoliyat   olib   borib,   volost   komitetlari
bilan   kamdan-kam   yoki   umuman   hisoblashmasdilar.   Katta   ovullar   yoki
qishloqlarda   komissarlar   boshchiligida   mahalliy   komitetlar   tashkil   etilgan   bo‘lsa-
da,   ular   ham   avvalgi   oqsoqol   (starshina)lar   o‘rnini   egallagan   edi.   Chimboy
uchastkasidagi  bu  kabi  o‘ziga  xos   ovullar  va  qishloqlarni  alohida  ko‘rsatib  o‘tish
joiz   bo‘ladi.   Shu   o‘rinda   Toshkent   okrug   sudi   prokurorining   «qishloq   komitetlari
faoliyatiga   rahbarlik   qilayotgan   komitetlardagi   o‘zaro   hamda   aholi   bilan   shaxsiy
hisob-kitoblari   to‘g‘risidagi   ma’lumotlarda   keltirilgan,   shuningdek,   volost   tuzem
komitetlarida esa guruh-guruh bo‘lib kurashishlar hamda komitet tomonidan qaxr-
g‘azabni kuzgatuvchi yo‘l bilan hech bir tortinishsiz aholidan oldindan belgilangan
tartibda pul yig‘ishlar, tamagirlik, poraxo‘rlik va hokazolar  bu tizimga xos bo‘lib
qoldi 1
, deb aytgan hakli e’tirozini tushunsa bo‘ladi.
Petro-Aleksandrovskdagi   soldat   deputatlari   Sovetining   tarkibi   1917   yilning
mart-noyabr oylarida quyidagicha edi: praporshik Kirshevskiy - rais ( 1917 yilning
7 marti), Aleksey Konoplev - 738-Simbirsk piyoda drujinasi 3-rotasi soldati (1917
yilning noyabri), Andrey Surkov - 738-Simbirsk piyoda drujinasi 3-rotasi  soldati,
Dmitriy   Kondratev   -   738-Simbirsk   piyoda   drujinasi   4-rotasi   soldati,   Nikolay
Markilov - 738-Simbirsk  piyoda drujinasi  4-rotasi  soldati  (1917 yilning noyabri),
Ivan   Permyakov   -   738-Simbirsk   piyoda   drujinasi   4-rotasi   soldati,   Aleksandr
Ponyatov   –   kurollanish   komandasidan.   Yuqorida   keltirib   o‘tilgan   tashkilotlardan
tashqari  Amudaryo bo‘limining jamoat  xavfsizligi  komiteti ham mavjud bo‘lib, u
quyidagi   tarkibdan   iborat   bo‘lgan:   rais   Samborskiy   -   kelishtiruvchi   sudya,
Shaposhnikov   -   komitetning   ma’muriy   shu’basi   raisi,   Pamshev   -   komitetning
ma’muriy shu’basi   raisi  urinbosari, Bersudskiy   -  komitetning ozik-ovkat  shu’basi
raisi.
1917-yilning   31-oktabridan   to   1918   yil   oktabrigacha   Amudaryo   bo‘limi
komissari   vazifasini   gidrotexnik   V.N.   Pamshev   bajarib   turdi.   Komitet
ko‘rinishidagi   yangi   hokimiyat   organi   o‘zini   Muvaqqat   hukumat   va   uning
Turkiston   komiteti   siyosatini   davom   ettiruvchi   hokimiyat   deb   hisoblardi.
1
 O‘zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). K. 1. O‘zbekiston 1917-1939 yillarda. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. – B.
366.
30 Amudaryo   bo‘limidagi   barcha   o‘zgarishlar   uning   rahbarligi   ostida   bo‘lib   o‘tdi.
Toshkentda   bolsheviklar   hokimiyat   tepasiga   kelib,   sovet   hokimiyati   o‘rnatilgach,
1917   yilning   noyabrida   Turkiston   o‘lkasi   XKS   telegraf   orqali   Amudaryo   bo‘limi
bilan   aloqa   o‘rnatishga   harakat   qilib   ko‘rdi.   Xususan,   Petro-Aleksandrovsk
deputatlar   Sovetiga,   Xiva   xoni   Asfandiyorxonga,   Xiva   garnizoni   boshlig‘i
Zaysevga   yuborilgan   telegrammada   Petro-Aleksandrovskda   xibsga   olingan
Muvaqqat   komitetning   olti   a’zosi:   Xusaynbek   Muhammad   Muratov,   Yusup
Ahmadjonov, Eshchonqori Jabborqulov, Sodiq Yusupov, Madamin Eshchonov va
Muhammad Pano Abdullayevlarni zudlik bilan ozod qilish taklif qilingan. 
1917   yil   10   dekabrda   Petro-Aleksandrovsk   rahbariyati   Turkiston   o‘lkasi
XKSdan   joylarda   sovet   hokimiyati   o‘rnatilganligi   to‘g‘risida   telegramma   oldi.
Petro-Aleksandrovsk   deputatlar   Soveti   uchun   ancha   zaif   bo‘lgan.   Rossiya
hukumatining   bu   umumiy   ishi   mamlakatdagi   barcha   jonli   kuchlarni   birlashtirish
asosiga   qurilishi   zarur.   Faqat   shunday   hukumatgina   boshboshdoqlikni   bostira
oladigan   va   mamlakatni,   xalqning   yagona   inon   ixtiyorini   ifoda   etuvchi   Ta’sis
Majlisi sari olib bora oladigan kuchli hokimiyat tuza oladi» 1
. 
1918   yilning   28   martida   shahar   Dumasi   saylovlar   o‘tkazish   tartibini   ishlab
chiqish maqsadida Ta’sis Majlisiga saylov uchun tuzilgan saylovchilar ro‘yxatidan
foydalanish   kerakligi;   saylovlarni   o‘tkazish   uchun   saylov   komissiyasi   tayinlanib,
uning   tarkibiga   to‘la   tartibda   shahar   boshqarmasi   va   Dumaning   3   nafar   a’zosi
kiritilishi   to‘g‘risida   qaror   qabul   qildi.   Bu   qaror   nafaqat   Petro-Aleksandrovskda,
balki Amudaryo bo‘limida ham uch hokimiyat bo‘lganligidan dalolat beradi. Petro-
Aleksandrovsk   shahar   Dumasi   faqatgina   1918   yilning   13   oktabrida   tarqatib
yuborildi.   Bolsheviklar   qiyofasidagi   yangi   hokimiyat,   sodda   qilib   aytganda,   tub
aholi qizikishlariga bepisandlik bilan qaragan va u bilan hisoblashmagan ham, shu
boisdan,   bolsheviklar   hukumati   tub   aholi   o‘rtasida   hech   bir   nufuzga   ega
bo‘lmagan. Shuning uchun ham, bolsheviklarning asosiy vazifasi qanday yo‘l bilan
bo‘lmasin hokimiyatni ushlab qolish bo‘lgan. Xech qanday yordam olmagan ovul
1
 Istoriya Karakalpakskoy ASSR. – T: Fan, 1974. Tom I. –  S. 231.
31 va   qishloqlarning   aholisi   o‘z-o‘zini   mudofaa   otryadlarini   tuza   boshladi.   Xalq   o‘z
urug‘i sardorlarining atrofiga birlashdi. 
1918-yil   aprelda   Amudaryo   bo‘limi   Turkiston   respublikasi   tarkibiga
kiritilganligi   e'lon   qilindi.   1918-yilning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   Amudaryo
bo‘limida   vaziyat   keskin   o‘zgardi.   Bu   eng   awalo   bolsheviklar   faoliyati   va   qizil
gvardiyachilar   otryadlarining   xattiharakatlari   bilan   bog‘liqdir.   Bolsheviklar
Amudaryo   bo‘limiga   Chorjo‘y   va   Toshkentdan   qizil   gvardiyachilar   otryadlarini
jo‘natishdi.   To'rtko'1   shahri   bolsheviklar   hokimiyatining   tayanchi,   uning   harbiy
bazasiga aylantirildi. Ular Amudaryo bo‘limi hududida turib, Xiva xonligiga qarshi
harbiy harakatlarga puxta tayyorlandilar.
Bolsheviklar qizil gvardiyachi otryadlarga tayanib, 24 ta hunarmandchilik va
baliq   korxonalari,   paxta   tozalash   zavodlari,   bog‘lar,   dorixonalar,   kasalxonalar   va
badavlat   kishilarning   uylari   va   yerlarini   musodara   qildi.   Yangi   hokimiyat
komissarlari mahalliy kengashlarga saylov o‘tkazdilar, biroq saylovda savdogarlar,
ruhoniylar,   mulkdorlar   ishtirok   qilishiga   yo'l   qo‘yilmadi.   Bolsheviklarning   sinfiy
prinsip   asosida   mahalliy   kengashlarga   o‘tkazgan   saylovlari   milliy   va   mahalliy
xususiyatni   e'tiborga   olmadi,   qoraqalpoq   jamoalari   urug‘chilik   asosida
tuzilganligiga amal qilinmadi. Saylovlar jarayonida poraxo‘rlik va zo‘ravonlik avj
oldi.   Yangi   hokimiyat   asrlar   davomida   shakllangan   an'anaviy   sharqona   hayotni,
qoraqalpoq   xalqi   turmushida   faol   rol   o‘ynab   kelayotgan   biylik   boshqaruv   usulini
barbod qilishga kirishdi.
Shunday   q ilib,   1917   yilning   31   oktabridan   1918   yilning   oktabrigacha
Amudaryo   b o‘ limi   komissari   vazifasini   V.N.Pamshev   bajargan.   Bu   davrda
ma h alliy   h okimiyat   tuzilishida   qat’iy   o‘zgarishlar   r o‘ y   bermagan:   Chimboy   va
Shuraxon   u y ezdi   komissarlari,   Petro-Aleksandrovsk   shahar   Dumasi,   jamoat
xavfsizligi komiteti o‘z majburiyatlarini davom  ettirgan. Deputatlar Soveti shahar
tash q arisida   hokimiyat   tuzilmalarini   tashkil   qila   olmagan.   Amudaryo   b o‘ limining
siyosiy hayoti ijtimoiy  h ayot bilan uzviy bog‘li q  edi. 1917 yil oxirida  q ur g‘ o q chilik
oqibatida   kelib   chi qq an   ocharchilikka   q arshi   kurashish   ma q sadida   jamoat
tashkilotlari   va   badavlat   shaxslar   tomonidan   Petro-Aleksandrovsk,   Shuraxon,
32 Nukus, Chimboyda bepul ov q atlanish punktlari ochilgan edi. Petro-Aleksandrovsk
deputatlar   Soveti,   sha h ar   Dumasi,   komissarliklar   beva-bechoralarga,   q ashsho q
oilalarga un, guruch va bosh q a ma h sulotlar berib turgan. Chimboy uchastkasining
yirik   savdogarlari   Xolmurat   boy   va   As q ar   boylar   o‘ z   h isoblaridan   Orenburgga
karvon j o‘ natib, un sotib olishgan va och-na h or a h oliga taom tayyorlatib berishgan.
Petro-Aleksandrovsk deputatlar Soveti   g‘ alla ustidan monopoliya o‘rnatib, har jon
boshiga   bir   yil   uchun   10   pud   donni   norma   q ilib   belgilab   qo‘ yadi.   Don   sotish
chog‘ida   de hq onlar   ochlar   h isobiga   donning   muayyan   q ismini   ajratib   qo‘ yishlari
zarur edi. Deputatlar Sovetining ozik-ov q at b o‘ limi bozorlarda g‘allakorlar  o‘ z non
ma h sulotlarini fa q atgina kamba g‘ al de hq onlar foydasiga -   h ar desyatinadan 10-14
puddan   don   ajratganliklari   t o‘g‘ risidagi   kvitansiyani   k o‘ rsatganlaridan   s o‘ ng
sotishlari   mumkinligi   borasidagi   tartibni   o‘rnatdilar.   Amudaryo   b o‘ limi   a h olisi
1918   yil   boshiga   kelib   246   200   kishi   b o‘ lib,   shularning   39,1   foizi   q ora q alpo q lar,
30,4 foizi o‘zbeklar, 22,1 foizi  q ozo q lar, 8,4 foizi esa turkman, rus, eroniy, tatar va
boshqalardan   iborat   edi.   A h olining   95   foizdan   ziyodi   ovullarda   yashab,
de hq onchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan.
Amudaryo b o‘ limining fav q ulodda harbiy komissari sifatida N.A.Shaydakov
1500 kishini   q izil armiyaga safarbar  qilib, Petro-Aleksandrovsk  va   uning atrofida
harbiy   h olat   e’lon   q ildi.   Urganchning   rus   millatiga   mansub   fu q arolari   Petro-
Aleksandrovskka   evakuatsiya   q ilindi.   N.A.   Shaydakovning   missiyasi   Amudaryo
b o‘ limidan   Chorjuyga   515   pud   g‘ alla,   1000   pud   grechka   yormasi,   22   taxlam
chopon (xalat), 11 kop mayizni olib ketish bilan yakunlandi. Shu   va q tdan boshlab
Turkiston   ASSR   ra h bariyati   o‘ z   h okimiyatini   musta h kamlash   ma q sadida
Amudaryo b o‘ limi   h ududiga  o‘ z vakillarini yubora boshladi. Shu   asnoda, 1918 yil
oktyabrda Toshkentdan Petro-Aleksandrovskka Turkiston   ASSR   h arbiy komissari
nomidan   «Amudaryo   bo‘limi   qo‘ shinlari   bosh   qo‘ mondoni   va   Turkiston
Respublikasining   Xivadagi   ishlar   b o‘ yicha   fav q ulodda   vakili»   vakolatiga   ega
bo‘lgan   V.P.   Konopleev   yetib   keldi.   Bu   davrda   Amudaryo   bo‘limi   hududida
bolsheviklar   maqeini   mustahkamlash   maqsadida   quyidagi   harbiy   qismlar:
Toshkent   rotasi,   Marv   razvedka   drujinasi,   1-   va   2-Petro-Aleksandrovsk   rotalari,
33 Nukus rotasi, uchta kazak yuzligi, batareya majmuasi, pulemyotchilar komandasi,
sapyorlar   komandasi  (jami   1200  jangchi)   mavjud  edi.  Harbiy  qismlarda,   ayniqsa,
kazaklar   yuzligida   umuman   tartib-intizom   yo‘q   bo‘lib,   bosqqinchilik   va
talonchilik, qaroqchilik va ichkilikbozlik hukm surardi. 
Amudaryo bo‘limi Inqilobiy komiteti raisi N. Soldatov 1917-1919 yillardagi
ahvolni   tahlil   qilib,   quyidagilarni   ta’kidlagan   edi:   «Revkom   Toshkentdan
Amudaryo   bo‘limiga   yetib   kelgan   1919   yil   dekabrdagi   holatiga   ko‘ra,   sovet
hokimiyati   faqat   Shuraxon   uchastkasiga   yaqin   bo‘lgan   besh   volostdagina   o‘z
ta’siriga ega edi. Bo‘limning katta hududida sovet hokimiyatining faoliyat yuritishi
uchun   imkoniyat   bo‘lmagan.   O‘ zida   13   ta   volostni   (taxminan   200   000   kishini)
jamlagan Chimboy uchastkasi xal q   qo‘ z g‘ oloni bilan egallab   olingan edi. 
Bosh q a   bir   q ator   sovet   xodimlari   q atorida   Xiva   xonligida   muxtor   vakil
b o‘ lgan   Xristoforov   ham   o‘ ldirilgandi.   Aholini   tinchlantirish   yoki   q urol   kuchisiz
o‘ z   h ududini   kengaytirish   uchun   q andaydir   choralar   qo‘ llash   borasida   ma h alliy
h okimiyat   ojiz   q olgandi.   Albatta,   sovet   organlarining   ishi   nafa q at   Petro-
Aleksandrovsk   sha h rining   o‘zida,   balki   volostlarda   h am   besamar   b o‘ lgan» 1
.
Amudaryo   bo‘limi   mhalliy   hokimiyat   organlaridagi   «bolshevikcha
yangilanish»ning   ilk   bosqichida   Markazning   kadrlar   siyosati   ochiqchasiga
imperiyaga   xos   his-tuyg‘ularni   namoyon   qilgan   siyosiy   muhojirlardan   iborat
kommunistlarning   shovinistik   siyosatini   yanada   chuqurlashtirdi.   Ular   o‘z
faoliyatlarida,   ayniqsa,   Rossiya   imperiyasi   mustamlakachilari   va   sovet
Rossiyasidagi   bolsheviklar   tutgan   yo‘lning   mohiyatan   bir-biriga   aloqadorligini
yorqin   namoyish   etdilar.   Amudaryo   bo‘limidagi   bolsheviklar   rahbariyati   ilk
qadamlardan boshlab, o‘z amaliy faoliyatlarida ongli ravishda o‘lkaning o‘ziga xos
milliy-turmush   tarziga   bepisandlik   bilan   qarab,   tub   aholi   vakillarining   davlat
boshqaruvi ishlariga jalb qilinishiga to‘sqinlik qildi. 1918-1919-yillarda Amudaryo
bo‘limidagi   hokimiyat   ishchi   va   soldat   tashkilotlari   qo‘lida   mujassam   topgan
bo‘lsa-da,   qoida   bo‘yicha   ular   o‘z   taqdirini   faqatgina   Rossiya   bilan   bog‘lagan   va
aksariyati shovinizm bilan zararlangan avvalgi odamlar edi.
1
 O‘zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). K. 1. O‘zbekiston 1917-1939 yillarda. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. – B.
371.
34 Bolshevik   komissarlar   ulamolar,   shuningdek,   madrasalar,   masjidlar   va   eski
maktablarni xalqning tafakkuri uchun kurashda o‘zining asosiy raqobatchilari deb
hisoblab, Amudaryo bo‘limidagi diniy arboblarga «salib yurishi»ni o‘tkazdi. Qizil
askarlar   o‘rtasida   ichkilikbozlik,   o‘g‘rilik,   poraxo‘rlik,   talonchilik,   ayollarni
zo‘rlash   avj   oldi.   Aholining   aksariyat   qismi   yangi   hokimiyatning   bunday
siyosatidan norozi bo‘lib, unga qarshi kurashga chog‘landi. Mahalliy aholining bu
kurashini Ural kazaklari (ular 1874-yili Amudaryo bo‘limiga ko‘chirilgan edi) ham
qo‘llab-quwatlashdi.
Chimboyda   sovet   hokimiyatiga   qarshi   isyon .   1919-yil   iyun   oyining   oxirida
Chimboy   uchastkasining   Zair   posyolkasiga   maxsus   komissiya   jo‘natildi.   Ularga
berilgan   farmoyishda   «3-Zair   kazaklar   harbiy   bo‘linmasidagi   burjua   unsurlarini
qurolsizlantirish»   kerakligi   ko‘rsatilgan   edi.   Biroq,   3-Zair   kazaklar   harbiy
bo‘linmasi maxsus komissiyaga bo‘ysunmasdan, Chimboyga ketib qoldi.
Bolsheviklarning   Amudaryo   soveti   29-iyulda   maxsus   qarorqabulqilib,
Chimboyga   RSFSRning   Xivaxonligidagi   favqulodda   vakili   A.Xristoforov
boshchiligidagi   maxsus   komissiyani   yubordi.   Komissiya   raisiga   favqulodda
huquqlar   berilgan   edi.   Biroq   komissiyaning   urallik   kazaklar   atamani   MFilchyev
bilan   olib   borgan   muzokaralari   muvaffaqiyat   keltirmadi.   Shunda   komissiya
Chimboy   ijroiya   qo‘mitasini   tarqatib   yuborib,   uning   o‘rniga   Chimboy   uchastkasi
inqilobiy   qo‘mitasi   (peBKOM)ni   tuzdi.   Bu   holat   Chimboyda   sovet   hokimiyatiga
qarshi   isyon   ko‘tarilishiga   olib   keldi.   10-avgust   kuni   favqulodda   komissiya
To‘rtko‘ldan   harbiy   yordam   so‘radi.   Chimboyga   bu   yerdan   qizil   askar   otryadlari
jo‘natilgan bo‘lsa ham, ular qamalga tushib qoldi. 14- avgustda maxsus komissiya
a'zolari   qamoqqa   olindi.   Tez   orada   qo‘zg‘olonchilar   Nukus   qal'asini   ishg‘ol
qildilar.   17-avgustga   kelib   Chimboy   uchastkasi   va   Mo‘ynoq   tumani   hududi
butunlay bolsheviklardan ozod qilindi. Shu tariqa, Amudaryo bo‘limining shimoliy
qismida   bolsheviklarsiz   xalq   hokimiyati   o‘rnatildi.   Xalq   hokimiyatining   boshlig‘i
qilib urallik kazak   Mixail Filchyevsaylandi. Uning tarkibiga qoraqalpoqbiylaridan
Xon Maxsum (U. Bohautdinov), Ibrohim Odilov, Bola biy, Seytnazar Pirnazarov,
35 Inoyat   Niyozov   va   boshqalar   kirishdi.   Ular   faoliyati   qoraqalpoqlar   tomonidan
qo‘llab - qu вв atlandi.
2. 2 .  Amudaryo bo‘limida sud-huquq masalalari
Bu   davrda   Amudaryo   bo‘limida   qozi   va   biy   sudlari   sud-huquq   tizimida
saqlanib   qoldi.   Ularni   nazorat   qilish   va   boshqarish   esa,   «Turkiston   o‘lkasini
boshqarish   to‘g‘risidagi   Nizom»lar   orqali   amalga   oshirildi   va   uning   tegishli
moddalari   tizimli   ravishda   takomillashtirilib   borildi.   «Nizom»larda   qozi   va   biy
sudlari faoliyatiga tegishli maxsus moddalar ajratilgan bo‘lib, ular chiqargan hukm
va   qarorlar   tekshirilib,   faoliyati   cheklanib   borildi.   Amudaryo   bo‘limi   qozi   va   biy
sudlari   oila-nikoh,   maishiy   va   ayrim   yer   masalalarini   ko‘rib   chiqqan.   Arxiv
hujjatlari   tahlillari   shuni   ko‘rsatadiki,   agar   mahalliy   sudlar   qabul   qilgan   hukm   va
yechimlar   rus   nizomlariga   mos   kelmasa,   ularning   qabul   qilgan   yechim   va
hukmlariga   Amudaryo   bo‘limi   boshlig‘i   prokurorga   taqdimnoma   kiritgan.
Amudaryo  bo‘limi   prokurori   esa,   viloyat   sudiga   e’tiroz   bildirib  borgan.   Oqibatda
masala   qayta   va   qayta   ko‘rib   chiqish   uchun   qaytarilgan,   aksariyat   «ish»lar   rus
sudlarida qarab chiqilgan.
Amudaryo   bo‘limidagi   qozi   va   biy   sudlarini   hududiy   faoliyati   jihatidan
shartli ravishda  quyidagi  uchta guruhga bo‘lish mumkin: 1. Sho‘raxon, To‘rtko‘l,
Shayx   Abbos   Vali,   Ishim   va   Chimboy   hududi.   Bu   joylarda   asosan   qozi   sudlari
faoliyat ko‘rsatgan. 2. Mingbuloq, Tomdi, Ko‘kko‘l, Nao‘pir hududlari. Bu yerda
asosan biylar sudi ish olib borgan. 3. Biybozor, Qo‘ng‘irot, Talliq, Davqora, Nukus
va   Kegeyli   hududlari.   Bu   joylarda   qozi   va   biy   sudlari   teng   faoliyat   yuritgan.   Bu
davrda   mahalliy   sudyalarni   saylash,   xalq   sudyalari   s’ezdi,   favqulodda   sudyalar
s’ezdi kabi masalalarni ko‘rib chiqishning yangi bosqichlari amaliyotga kiritildi 1
.
«Amudaryo   bo‘limini   boshqarish   to‘g‘risidagi   muvaqqat   Nizom»ning   18-
moddasida   mahalliy   aholi   bilan   ruslar   orasida   kelishmovchilik   yuzaga   chiqsa,
Amudaryo bo‘limi boshlig‘i o‘z yordamchilaridan biriga sudya vazifasini yuklashi
mumkinligi   belgilab   qo‘yilgan   edi.   Aksariyat   hollarda   Amudaryo   bo‘limi
1
  Abdullaev   A.A.   Amudaryo   bo‘limida   siyosiy-ma’muriy   boshqaruv   va   sud-huquq   tizimidagi   o‘zgarishlar   (1873–
1924 yy.). – Toshkent, 2018. – B. 11. 
36 boshlig‘ining   o‘zi   sudya   vazifasini   bajarar,   harbiy   dala   sudlarini   tashkil   etardi.
Shuningdek,   sud   ishi   bilan   Amudaryo   bo‘limi   aksiz   nazoratchisi,   Sho‘raxon
uchastkasi  boshqarma boshlig‘i, sud tergovchisi vazifasini bajaruvchi va uchastka
noziri   ham   shug‘ullangan.   Amudaryo   bo‘limida   rasmiy   ravishda   1881   yildan   rus
uezd   (bo‘lim)   sudi,   1887   yildan   boshlab   «mirovoy»   sud   faoliyat   yuritgan.   Sudda
sudya,   prokuror,   himoyachi   va   sud   maslahatchilari   ishtiroki   keng   qo‘llanila
boshlangan.   1886 yilda chop etilgan «Turkiston o‘lkasini  boshqarish  to‘g‘risidagi
Nizom»dan keyin sud ishiga e’tibor yana ham ortdi. Shu bilan birga, uning 1892,
1901,   1903,   1911,   1916   yillardagi   nashrlarida   sud   tizimiga   oid   bir   qator
o‘zgartirish   va   tuzatishlar   kiritilgan.   Chimboy   va   Sho‘raxon   uchastkalaridagi
«mirovoy»   sudlar   Samarqand   okrug   sudiga   va   Toshkent   Sud   palatasiga
bo‘ysungan.   Toshkent   sud   palatasi   Amudaryo   bo‘limidagi   sud   tizimini   ham
nazoratda ushlab turgan. Uchastkalardagi devonxonaning harbiy va fuqarolik qismi
bo‘lim ma’muriyati faoliyatidagi hujjatlar aylanishini ham qayd etib borgan 1
. 
B о ‘lim boshlig‘i b о ‘limni fuqaroviy boshqaruvida uyezd boshlig‘i huquqlari
bilan   tenglashtirilgan,   lekin   mahalliy   ma`muriyat   va   xalq   sudiga   nisbatan   ancha
kengaytirilgan   huquqlarga   ega   b о ‘lgan.   Bо‘lim   boshlig‘iga   bо‘limdagi   muqim
joylashib   olgan   harbiy   qismlarni   boshqarishda   diviziya   boshlig‘i   huquqlari
berilgan.   Bо‘limdagi   barcha   harbiy   qismlarning   harakatlarini   ham   nazorat   qilish
borasida   esa,   Garnizon   boshlig‘i   vazifasi,   majburiyatlari   va   huquqlari   berilgan.
О‘lkada   dunyoviy   sudlar   tashkil   etildi.   Sud   jarayonining   olib   borilishini   tartibga
keltirish   masalasida   Rossiya   imperiyasi   Adliya   vaziri   kotibi,   keyinchalik   Rossiya
imperiyasining   bosh   prokurori,   Rossiya   podshosining   haqiqiy   yashirin
maslahatchisi N.V. Muravyov bir qator takliflar kiritgan.
Sudda   sudya,   prokuror,   himoyachi   va   sud   maslahatchilari   ishtiroki
ta`minlanishi   shartligini   k о ‘rsatgan.   Sud   raisi   sud   jarayonini   boshqarishi,   sudda
tartibni   saqlashi,   ishni   qonun   tantanasi   va   haqiqatni   ochish   uchun   y о ‘naltirishi,
suddagi   barcha   jarayonlarga   nisbatan   k о ‘proq   javob   beradigan   shaxs   ekanligini
ta`kidlagan.   Himoyachi – sudning adolatli qaror qabul qilishi uchun xalaqit emas,
1
  O‘zbekistonning   yangi   tarixi.   Turkiston   chor   Rossiyasi   mustamlakachiligi   davrida.   Birinchi   kitob.   –   T.:   Sharq,
2000. – S 191-192 .
37 yordam   berishi,   shu   bilan   birga   sudlanuvchining   shaxsiy   vakiligina   bо‘lib
qolmasdan,   balki,   sudning   ijtimoiy   jamoatchi   arbobi   sifatida   ishtirok   etishi,
ayblanuvchini   jazodan   «oqlash»   yoki   ozod   etish   uchun   harakat   qilishi,   nima
bо‘lishidan   qat`iy   nazar,   hech   qanaqa   mablag‘ga   ahamiyat   bermasdan,   ortiqcha
harakatlarsiz,   о‘z   bilimini   namoyish   etishi   kerakligini   ta`kidlagan.   Sud
maslahatchilari   –   о‘zining   aktiga   muvofiq   sud   jarayonida   aybdorni   oqlamasdan,
aybsizni sababsiz qoralamasdan о‘ziga xos ravishda «sudyalar bо‘lib» maslahatda
qatnashish kо‘rsatilgan.
1897 yil Amudaryo bo‘limi «mirovoy» sudi 234 ta fuqarolik, 188 ta rus va
mahalliy   aholi   tomonidan   sodir   etilgan   jinoiy   ishlarni   ko‘rib   chiqqan,   11   turdagi
fuqarolik ishlari, 12 turdagi jinoiy ishlar bo‘yicha qaror va hukmlar qabul etilgan.
Hujjatlar   tahlilining   ko‘rsatishicha,   bo‘limda   mahalliy   aholi   orasida   yildan-yilga
siyosiy mahbuslar soni ortib borgan. Ayniqsa, 1916 yilda Amudaryo bo‘limida yuz
bergan   qo‘zg‘olondan   keyin   100   dan   ortiq   qamoqqa   olingan   ozodlik   harakati
ishtirokchilari og‘ir jazoga tortilganlar 1
. 
Shu   bilan   birga,   Amudaryo   bo‘limida   prokuraturaning   tashkil   topishi
masalasi   tahlilining   ko‘rsatishicha,   dastlabki   yillari   o‘lkada   prokuratura   faoliyati
uchun   nizomlar   mavjud   bo‘lsa   ham   amalda   ushbu   vazifani   Amudaryo   bo‘limi
boshlig‘i   bajargan.   Prokuratura   alohida,   mustaqil   rasmiy   organ   sifatida   faoliyat
yuritmagan.   Bu   holat   1886   yilgacha   davom   etgan.   1886   yil   qabul   qilingan
«Turkiston   o‘lkasini   boshqarish   to‘g‘risidagi   Nizom»da   prokuraturaga   tegishli
modda va ko‘rsatmalar mavjud edi. 1887 yil 9 martda Sirdaryo viloyati prokurori
etib   tayinlangan   P.F.Karpov   bir   vaqtning   o‘zida   Amudaryo   bo‘limining   ham
prokurori   vazifasini   bajardi   va   o‘lkada   yuz   berayotgan   voqea-hodisalarni   o‘z
nazoratiga oldi. 
1898-yil   yozilgan   Turkiston   general-gubernatorligininng   ma`ruzasida,   sud
b о ‘limi   muammolariga   1886-yil   nashr   etilgan   «Turkiston   о ‘lkasini   boshqarish
haqidagi   Nizom»da   asosiy   e`tibor   qaratilgan.   Ma`muriyatning   о ‘lkada   y о ‘l
q о ‘ygan   eng   katta   kamchiligi   sifatida,   «rus   sudi   va   qonunlaridan   mahalliy
1
  Abdullaev   A.A.   Amudaryo   bo‘limida   siyosiy-ma’muriy   boshqaruv   va   sud-huquq   tizimidagi   o‘zgarishlar   (1873–
1924 yy.). – Toshkent, 2018. – B. 14.
38 aholining   t о ‘liq   ajratib   q о ‘yilganligi,   shu   bilan   birga   aholining   xalq   sudlariga
b о ‘ysunganligi,   о ‘lkada tashkil  etilgan rus sudlarining mahalliy sharoitga yetarsiz
darajada   k о ‘nikayotganligi»   k о ‘rsatilgan.   О‘lkada   rus   ma`muriyati   1886-yilgi
nizomga kо‘ra tashkil  etilgan dunyoviy sudlar mahalliy aholining xalq sudlaridan
ustunligini   kо‘rsatishga   harakat   qilgan.   Joylarda   sudlarning   va   ularga   tegishli
organlarning   alohida   ish   olib   borishi,   sud   hokimiyatining   bо‘linganligi,   sud
palatasi darajasidagi apellatsiya, oliy apellatsiyalar instansiyasining yо‘qligi, okrug
sudlarining yetishmaganligiga e`tibor qaratilgan.
Rus sudlariga mahalliy aholi vakillarining murojaati uchun imkoniyat berish
kerakligi,   rus   sudiga   nisbatan   mahalliy   aholining   hurmatini   oshirishga   erishishi
zarurligi   tavsiya   etilgan.   О‘lkani   zabt   etish   jarayonida   о‘lkada   olib   borilgan
siyosat,   huquq   tartibot   ishlari   natijasida   xalqni   bо‘ysundirishning   har   xil   siyosiy
psixologik   usullari   qо‘llanilgan.   Rossiya   imperiyasining   о‘lkada   olib   borgan
siyosatiga   qarshi   bо‘lganlar   uchun,   ularning   «о‘lchov»   va   «talabi»ga   javob
bermagan   mahalliy   aholi   uchun   turmaxona   va   qamoqxona   tashkil   etilgan.   XIX
asrning   80-yillarida   Petro-Aleksandrovskda   turmaxona   qurilgan.   1908-yil   9-
yanvarda   Petro-Aleksandrovsk   turmaxonasini   komissiya   tekshirib,   uning
mahbuslarni   saqlashga   tо‘g‘ri   kelishini   aytadi.   Turmaxona   tashqaridan   harbiy
qorovullar   bilan   kecha-yu   kunduz   qorovullangan.   Tartibni   nazorat   qiluvchi
nazoratchilar   6   ta   bо‘lib   bittasi   katta,   qolgan   beshtasining   mansabi   kichkina
bо‘lgan. 
Turmaxona  sig‘imliligi   50  odamga  rejalashtirilgan   bо‘lsa   ham,  1906-yil  51
odam, 1907-yil 72 odam, 1908-yil 81 odam qamoqda saqlangan bo‘lib, mahbuslar
tomonidan  1905-yil   197   rubl,   60  kopeek,   1906-yil   536  rubl,  50   kopeek,   1907-yil
219 rubl, 20 kopeek, 1908-yil 366 rubl, 10 kopeek ishlab topilgan.  Ammo hamma
vaqt ham mahbuslarga shaxsiy narsalarini va pullarini berish va olish   vaqtida tilxat
olinmagan. Turmaxona devonxonasi uchun yiliga 100 rubl ajratilgan. Yildan yilga
mahbuslar   soni   k о ‘payib   borgan.   Barcha   mahbuslar   bir   joyda   saqlangan.   Ayol
mahbuslarga joy   yetishmaganligi uchun yorug‘roq bir kishilik (kartser) xonada bir
nechta   ayollar   saqlangan.   Vafot   etgan   mahbuslar   turma   nazoratchisining
39 ishtirokisiz   turmaxonadan   8   verst`   uzoqlikdagi   joyga   k о ‘milgan.   Janjal   chiqargan
mahbuslarni   qorong‘i   xonaga   (1   kishilik   kartser)ga   qamab   q о ‘ygan.
PetroAleksandrovsk qamoqxonasi 30 odamga rejalashtirilgan b о ‘lsa ham, 1906-yil
36 kishi, 1907-yil 52,   1908-yil 41 kishi qamoqda saqlangan 1
.
1887   yil   9   martdan   boshlab,   Amudaryo   bo‘limida   prokuratura   nazorati
o‘rnatildi.   Amudaryo   viloyati   prokurorlari   o‘z   e’tirozlari   bilan   «mirovoy»   sudlar,
qozi va biy sudlarining qarorlari va hukmlarining ijrosini to‘xtatish vakolatiga ega
edi.   O‘lkani   zabt   etish   jarayonida   olib   borilgan   siyosiy,   huquq-tartibot   ishlari
davomida   xalqni   bo‘ysundirishning   har   xil   (mafkuraviy,   siyosiy,   ruhiy   ta’sir
o‘tkazish)   usullarini   qo‘llagan.   Shu   tariqa,   o‘lka   ijtimoiy-siyosiy   hayotida,
mahalliy aholi turmushida avval bo‘lmagan huquqiy boshqaruv tartiblari o‘rnatildi.
Bir tomondan, aholi hayotiga, yashash tarziga, mentalitetiga yot huquqiy g‘oya va
mafkura,   ikkinchi   tomondan,   dunyoviy   qonunchilikka   asoslangan   sud   va
prokuratura   tizimi   kirib   kela   boshladi.   Biroq,   ularning   huquqiy   mezonlari   va
faoliyati mustabid tuzum manfaatlariga xizmat qildi. O‘lkada huquq   tartibot ishlari
Amudaryo   bo‘limi   boshlig‘i,   viloyat   sudi   va   viloyat   prokurori   tomonidan   uchlik
shaklida   amalga   oshirildi.   Ilgari   bu   hududga   xos   bo‘lmagan   jinoyat   turlari   paydo
bo‘la boshladi.
XX   asr   boshlariga   kelib   imperiyada   yuz   berayotgan   siyosiy   ijtimoiy
jarayonlar   ta’siri   Amudaryo   bo‘limiga   ham   yetib   bordi.   1917   yil   31   oktabrdan
1918 yil oktabrga qadar Amudaryo bo‘limi komissari lavozimini gidrotexnik V.N.
Pamshev   egallab   turdi.   Bu   davrda   hokimiyat   tizimida   keskin   o‘zgarishlar   sodir
bo‘lmadi:   Amudaryo   bo‘limining   komissari,   Chimboy   va   Shuraxon   uezdlarining
komissarlari,   Petro-Aleksandrovsk   shahar   dumasi,   jamoat   qo‘mitasi   o‘z
vazifalarini   davom   ettirib   turdilar.   1917   yil   mart   oyida   tashkil   etilgan   Petro-
Aleksandrovsk   shahar   soldat   deputatlari   kengashi   faollik   ko‘rsata   olmadi,
shahardan   tashqarida   o‘z   hokimiyatini   tashkil   qila   olmadi.   Amudaryo   bo‘limi
tasarrufidagi   ovul   va   qishloqlar   aholisi   Petro-Aleksandrovsk   ma’murlaridan   hech
1
  Jdanko   T.A.   Ocherki   istoricheskoy   etnografii   karakalpakov.   Rodoplemennaya   struktura   i   rasselenie   v   XIX   –
nachale XX veka. – M.: Izd-vo Akadem Nauk SSSR,   1950. –S.154.
40 qanday   harbiy   va   moddiy   ko‘mak   olmasdan   uz-uzini   mudofaa   qilish   otryadlarini
tashkil etdi.
Turkiston   general-gubernatorligi   viloyati   maqomidagi   Amudaryo   bulimi
hududida   yashovchi   qoraqalpoqlar   san’ati   ham   mustamlaka   sharoitida
yashovchanligini   ko‘rsatdi.   Qoraqalpoqlarning   eng   mashhuri   «Alpomish»,
«Koblan»,   «Edige»,   «Shariyor»,   «Ershuro»,   «Qirq   Qiz»   dostonlari   bo‘lgan.
Ularning   ijrochilari   jirovlar,   baxshilar   va   qissaxonlar   favqulodda   shoirona
qobiliyatga   ega   bo‘lishgan.   Ular   tufayli   uzoq   o‘tmishdagi   xalq   og‘zaki   ijodi
namunalari avloddan-avlodga o‘tib kelgan.
Oktabr   to‘ntarishidan   (1917   y.)   keyingi   dastlabki   davrlarda   Amudaryo
bo‘limi   hokimiyat   tizimida   keskin   tub   o‘zgarishlar   sodir   bo‘lmadi.   Muvaqqat
hukumat   davrida   tashkil   etilgan   Duma   1918   yilning   oxirlarigacha   mavjud   edi.
1917   yil   mart   oyida   tashkil   etilgan   Petro-Aleksandrovsk   shahri   ishchi   va   soldat
deputatlari kengashi esa keng qamrovli faoliyat yurita olmadi. Butun o‘lkada, shu
jumladan,   qo‘shni   Xiva   xonligidagi   siyosiy   boshboshdoqlikning   Amudaryo
bo‘limiga   ta’siridan   cho‘chigan   bolsheviklar   Petro-Aleksandrovskni   Rossiyaning
haqiqiy   harbiy   bazasiga   aylantirishga   kirishdi.   Bu   davrda   Amudaryo   bo‘limida
ma’muriy   boshqaruv   tizimi   murakkab   tuzilmaga   ega   bo‘lib,   ko‘p   pog‘onali
bo‘ysunishga ega edi: maorif va sud ishlari bo‘yicha Samarqand viloyatiga, sovet,
harbiy  va   xo‘jalik  ishlari  bo‘yicha  Sirdaryo  viloyatiga,  ayrim   favqulodda  holatlar
bo‘yicha Turkiston ASSR MIQ va XKKga bo‘ysunar edi. 
1918   yil   8   oktyabr   kuni   o‘lkada   hukm   surayotgan   harbiy-siyosiy   vaziyatda
Amudaryo   deputatlari   Soveti   qayta   tashkil   etilib,   ularning   ijroiya   qo‘mitalari
alohida   muhim,   favqulodda   xarakterga   ega   bo‘lgan   barcha   masalalarni   ko‘rib
chiqish huquqiga ega bo‘ldi. O‘lkada sovet hokimiyatining dekretlari ijrosi harbiy
holatlar   e’lon   qilish   orqali   zo‘ravonlik,   tahdid,   qo‘rqitish,   majburlash   yo‘li   bilan
amalga oshirildi. Bo‘limning avvalgi  hududiy chegaralari o‘zgarishsiz qoldirilgan
holda, 1920 yil oktyabrdan boshlab u Amudaryo viloyatiga aylantirilib, Turkiston
tarkibida   qoldirildi.   Viloyat   markazi   etib,  To‘rtko‘l   (avvalgi   PetroAleksandrovsk)
belgilandi.   Amudaryo   viloyati   2   uezdga   –   Sho‘raxon   (markazi   To‘rtko‘l)   va
41 Chimboy   (markazi   Chimboy)ga   ajratildi.   Viloyatni   boshqarish   uchun   Turkiston
MIQ tomonidan 5 kishidan iborat inqilobiy qo‘mita tashkil etildi 1
.
Uezdlarda ham Inqilobiy qo‘mitalar tashkil etildi. Ammo Amudaryo viloyati
Inqilobiy   qo‘mitasi   Xorazm   xalq   sovet   respublikasi   bilan   o‘zaro   mustaqil
munosabatlar   va   turli   aloqalarga   kirishish   huquqiga   ega   bo‘lmadi,   agar   zaruriyat
bo‘lsa,   RSFSR   vakiliga   murojaat   qilishi   shart   bo‘ldi.   Shunday   qilib,   Amudaryo
viloyati   mustaqil   tashqi   siyosat   olib   borish   huquqidan   mahrum   etildi.   Arxiv
hujjatlari   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   Amudaryo   bo‘limida   harbiylashtirilgan
boshqaruv  tizimi   hukm   surishda  davom  etdi.  Sovet  davrida  sud-huquq  tizimining
boshlang‘ich   davrini   shartli   ravishda   ikkiga   bo‘lib   o‘rganish   mumkin.   Birinchi
davr – 1917–1922 yillar. Bu davrda endi shakllanayotgan sovet sudlari o‘lkada yuz
berayotgan   ijtimoiy-siyosiy,   huquqiy,   iqtisodiy   o‘zgarishlar   sharoitida   o‘z
vakolatlarini  ishga  sololmadi,  chunki  ular  bilan  parallel   ravishda  boshqa   organlar
tashkil etildi va bu sud tizimi ishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. «Markaz»da sudga oid
qator dekretlar qabul qilindi. 1918 yil 3 apreldagi Turkiston XKS dekretiga asosan,
eski   sud   tartiblari   vaqtincha   saqlandi,   prokuratura   va   tergov   bo‘limi   mahalliy
deputatlar   soveti   tomonidan   to‘ldirildi44   .   Turkiston   Sovetlarining   V   s’ezdida
(1918   yil,   aprel)   sud   ishiga   yanada   aniqlik   kiritildi.   Turkiston   Adliya
komissarligining buyruq-yo‘riqnomasida 1919 yil 25 yanvardan boshlab, amaldagi
okrug   va   «mirovoy»   sudlarning   o‘rniga   sovet   xalq   sudlari   faoliyat   yuritishi   qayd
etildi. 
Amudaryo   bo‘limida   1919   yilning   may   oyidan   boshlab,   Sho‘raxon
uchastkasi   va   Petro-Aleksandrovskda   xalq   sudlari   o‘z   ishini   boshladi.   1920   yil
mart   oyidan   boshlab   esa,   «Yagona   xalq   sudi   to‘g‘risida»gi   dekretning   45-
moddasiga   asosan,   hay’at   a’zolaridan   sudga   himoyachi   va   ayblovchi   taklif   etildi.
1920   yilda   Petro-Aleksandrovskda   bor-yo‘g‘i   2   nafar   xalq   sudyalari,   2   nafar
tergovchilar bor edi. Ikkinchi davr – 1922 yilning ikkinchi yarmidan boshlab, 1924
yilgacha   bo‘lgan   davrda   sud   tuzilishi,   sud   tartiblari   o‘rnatilishi   bo‘yicha   ishlar
hukumat   tomonidan   nazoratga   olinib,   ularning   faoliyati   tartibga   tusha   boshladi.
1
 Komolov D.P.   Turkiston ASSRda sud tizimi tarixi (1917–1924 yillar). Tar. fan. nomz. diss. … avtoref. – T.: 2008.
–  B. 17 .
42 1922   yil   1   iyundan   boshlab   Xalq   sudlari   soveti   vaqtincha   davlat   ta’minotida
qoldirildi. Ayrim boshqa tashkilotlarning fuqarolik va jinoiy ishlari sud organlariga
o‘tkazildi. 
1923   yil   14   apreldagi   Turkiston   MIQ   qarori   va   «TASSR   da   sud   tuzilishi
to‘g‘risidagi   Nizom»ga   asosan   xalq   sudi,   viloyat   sudi,   TASSRda   RSFSR   oliy
sudining   bo‘limi   tashkil   etildi.   1923   yil   1   iyundan   boshlab   «tribunalga   tegishli
barcha   hujjatlar» Amudaryo viloyati sudiga o‘tkazildi va Y.P.Voyvod viloyat sudi
raisi   etib   tayinlandi.   1923   yilning   oxiri   –   1924   yilning   boshlariga   kelganda
Amudaryo   viloyatining   7   ta   uchastkasida   19   ta   sudya,   2   nafar   katta   tergovchi
faoliyat ko‘rsatdi. Shu bilan birga, o‘lkada sovet hokimiyatini o‘rnatish uchun turli
idoralar   tashkil   etilganligi   va   ular   xalqni   bo‘ysundirish   hamda   mustamlaka
hududlarni   saqlash   uchun   qatag‘on   siyosatini   ochiqdan-ochiq   qo‘llaganligi   tahlil
etildi.   «Markaz»ning   dekret   va   qarorlari   asosida   Amudaryo   viloyatida   sovet
hokimiyati   tomonidan   aholini   bo‘ysundirish,   unga   yot   bo‘lgan   sovet   turmush
tarzini   qaror   toptirishda   –   Favqulodda   komissiyalar   (ChK),   Davlat   siyosiy
boshqarmasi (GPU), Inqilobiy tribunallar, Adliya bo‘limi qoshida Jazo otryadlari,
kommunistik   partiya   sudlari   tashkil   etilib,   ommaviy   qatag‘on   siyosati   amalga
oshirildi 1
. 
O‘lkadagi   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   vaziyat   og‘ir   bo‘lishiga   qaramasdan,
sovet   tuzumiga   xos   bo‘lgan   yuqoridan   boshqarish,   nima   bo‘lishidan   qat’i   nazar,
«kommunistik   g‘oya»ni   amalga   oshirish   maqsadida   buyruqlar   ko‘r-ko‘rona   va
«tez»   bajarilishi   zarurligi   talab   etildi.   Butunrossiya   markaziy   ijroiy   qo‘mitasi   va
Xalq   komissarlari   soveti   tomonidan   o‘lim   jazosini   bekor   qilish   haqida   qaror
chiqqaniga   qaramasdan,   o‘lim   jazosi   Turkiston   hududida   umuman   bekor
qilinmasligi   haqida   alohida   ko‘rsatma   berilgan   edi.   1921–1922   yillarda   viloyat
inqilobiy   tribunalining   50   ta   buyrug‘i   chiqarildi   va   ular   asosida   yuzlab   odamlar
jazolandi.   Amudaryo   viloyatida   noqonuniy   qamoqqa   olishlar,   tintuvlar,
bosqinchilikka o‘xshash  shakldagi  odamlarning narsalarini  musodara qilishlar  har
1
 Komolov D.P.   Turkiston ASSRda sud tizimi tarixi (1917–1924 yillar). Tar. fan. nomz. diss. … avtoref. – T.: 2008.
–  B. 19 .
43 kungi   odatiy   holga,   zaruriyatga   o‘xshab   qoldi.   Inson   shaxsi   va   qadrining
beg‘arazligi   haqidagi   tasavvurlar   qog‘ozlarda   qolib   ketdi,   amalda   o‘z   kuchini
yo‘qotdi.   XX   asrning   20-yillarida   o‘lka   siyosiy-ijtimoiy   hayotida,   sud-huquq
tizimida yagona huquqiy asos zarurligi sezila boshlanganligi, mazkur soha yanada
hukumat   tomonidan   aniq   nazoratga   olinganligi   masalasi   tahlil   etildi.   Chunonchi,
1922 yil may oyidan boshlab, Turkiston Respublikasining har bir viloyati, shahrida
sovet xalq sudlari qoshida viloyat davlat prokurori lavozimi tashkil etildi. 1922 yil
29 oktyabrda yangi nizom qabul qilindi va u 31 oktyabrda Turkiston MIQ dekreti
bilan tasdiqlandi. 
Turkiston   Adliya   xalq   komissarligining   1922   yil   10   maydagi   62-sonli
buyrug‘ining   5-bandiga   binoan   1   maydan   boshlab,   Amudaryo   viloyati   prokurori,
uning   yordamchisi,   1922   yil   1   noyabrdan   boshlab,   viloyat   prokurorining   alohida
muhim ishlari bo‘yicha prokurori tayinlandi60 . Turkiston prokuraturasi tomonidan
1923 yilning birinchi yarmida olib borilgan 4308 ta surishtiruv ishlaridan 369 tasi
(8,5   foiz)   Amudaryo   viloyatiga   tegishli   bo‘lgan.   Surishtiruv   ishlarining   natijalari
bo‘yicha   Amudaryo   viloyati   Turkistonda   birinchi   o‘rinda   turgan,   ya’ni   123   ta
ishdan 48 tasi (39,2%) ayblov xulosasi bilan sudga oshirilgan. Turkiston bo‘yicha
877 nafar amaldor shaxs faoliyati ustidan tushgan shikoyatlarning 440 tasi (50,1%)
Amudaryo viloyati bo‘yicha 25 tadan 12 tasi (48%) asosli hisoblangan. Amudaryo
viloyati prokurori va prokuror yordamchisi sud majlisida 21 marotaba ayblov nutqi
bilan ishtirok etib, prokuror nazoratini o‘rnatgan. 32 marotaba ishlarni Taqsimlash
komissiyasi   majlisida,   28   marotaba   ma’muriyat   majlislarida   qatnashgan.
Amudaryo viloyati bo‘yicha noqonuniy qamalganlardan 9 nafar odam prokuratura
tomonidan ozod etilgan 1
. 
1923   yilning   oxiri   –   1924   yilning   boshlarida   Amudaryo   viloyati   shtat
komissiyasining   tasdig‘iga   binoan,   viloyatda   8   nafar   viloyat   prokurori,   2   nafar
uezd   prokurori   va   texnik   xodimlar   faoliyat   ko‘rsatgan64   .   Shunday   qilib,   sud-
huquq   tizimida   qonuniylikni   nazorat   qiladigan   huquqiy   tomondan   asoslangan
nazorat   organi   –   prokuratura   tashkil   etildi.   Viloyat   prokuratura   organlari   o‘z
1
 Komolov D.P.   Turkiston ASSRda sud tizimi tarixi (1917–1924 yillar). Tar. fan. nomz. diss. … avtoref. – T.: 2008.
–  B. 20 .
44 faoliyatining   dastlabki   davrlarida   qonuniylikka   amal   qilgan,   aholi   ularga   qonun
himoyachisi sifatida munosabatda bo‘lgan. Biroq amalda prokuratura o‘lkada sovet
qonunqoidalari va tartiblarining o‘rnatilishida, o‘lka xalqlarini itoat ettirishda katta
rol   o‘ynagan.   Ijroiya   qo‘mitalar   sud-huquq   tizimi   faoliyatiga   to‘g‘ridan-to‘g‘ri
aralashgan.   Sovet   hokimiyati   xalqni   ezish,   ularni   so‘zsiz   va   tezroq
bo‘ysundirishning   yo‘llarini   ko‘paytirish   uchun   har   xil   qo‘shimcha   bo‘limlar,
kengashlar,   komissiyalar   ham   tashkil   etgan.   O‘lka   aholisi   yanada   kuchliroq   har
tomonlama   siyosiy,   huquqiy,   iqtisodiy   «o‘yin»lar   va   «tebranish»lar   qurboniga
aylana   boshlagan.   O‘lkada   yuz   berayotgan   ijtimoiy-siyosiy,   huquqiy   o‘zgarishlar
oqibatida   paydo   bo‘lgan   ob’ektiv   va   sub’ektiv   jarayonlar   sovet   sudlari   va
prokuraturasi tomonidan to‘liq nazoratga olingan. Sud-huquq tizimi mustaqil bo‘la
olmadi. Aksincha, hokimiyat tizimidagi jazo organiga aylanib bordi.
45 III. BOB. 1917-1924-YILLARDA QORAQOLPOQLAR
3.1. XX- asr boshlarida Amudaryo qoraqalpoqlari ijtimoiy-madaniy hayoti
Amudaryo   bo‘limining   xomashyo   bazasi   sifatida   asosiy   o‘ringa
chiqqanining   asl   sababi   daryo   bilan   chambarchas   bog‘liqdir.   Ishlab   chiqarilgan,
mahalliy   aholidan   talangan   mahsulotlarning   bir   qismi   aynan   daryo   orqali
Rossiyaga tashib ketilgan.   Masalan, 1913   yil yalpi mahsulotning 58 foizi paroxod
va   q ayi q larda   Rossiyaga   tashilgan.   O‘lkadan   paxta   tashib   ketish   miqdori   1895   -
1904 yillarda dastlabki davrga nisbatan olti marotaba o‘sgan, ustiga-ustak qishloq
xo‘jaligi texnikasi oddiygina bo‘lib, plug va omoch, yog‘och borona bilan ishlash
og‘ir jismoniy mehnatga asoslangan. Sug‘orish ishlari faqat chig‘rir orqali amalga
oshirilgan.   Rossiya   imperiyasi   metropoliya   manfaatlarini   ko‘zlab,   ba’zi   ijobiy
o‘zgarishlarni   ham   amalga   oshirgan.   Mustamlakachilar   qaram   o‘lkada   muayyan
darajada   fan,   madaniyat,   texnikaning   ba’zi   bir   sohalarini   rivojlantirishga   majbur
bo‘lganlar 1
.
Rossiya   imperiyasi   ma’murlari   tomonidan   o‘lkani   boshqarishni
osonlashtirish maqsadida ba’zi yangi usul va shakllar ishlab chiqilgan. Bularni ular
o‘zlari   xohlaganlari   uchun   emas,   balki   qaram   o‘lkani   muvaffaqiyatli   idora   qilish
maqsadida amalda joriy etganlar. Xususan,  o‘lkada mahalliy aholini ruslashtirish,
ulardan   rus   ma’muriyati   uchun   xizmatchilar   tayyorlash   maqsadida   rus-tuzem
maktablari ochilgan, Rossiyadan o‘qituvchilar, vrachlar taklif etilgan.
Mustamlakachilar   shu   bilan   qanoatlanib   qolmay,   xonlik   hududidagi   turli
yerlarni   ham   sotib   olishga   kirishadi.   Xususan,   1913-yilning   aprelida   Yangi
Urganch   pochta-telegraf   idorasi   boshlig‘i   P.Podobed   to‘liq   mulk   egasi   bo‘lish
huquqi   bilan   Yangi   Urganch   bekligidan   45   tanob   yer   maydonini   sotib   oldi.
Shuningdek, injener-texnolog Rudinskiy 1913 yilning oktyabrida o‘z nomiga mulk
qilib   o‘tkazish   uchun   Ko‘hna   Urganch   bilan   Oqtepa   oralig‘idagi   Gandimkalla
ovulidan   10-15   desyatina   (bir   gektarga   yaqin   yer   o‘lchovi)   yer   maydonini   xarid
qiladi.
1
 Jalilov O. XIX-XX-asr boshlaridagi qoraqalpoq tarixidan (Xiva davlat xujjatlari asosida). – Toshkent: Fan, 1986. –
B. 111. 
46 Ye r   sotib   olib   boyish   va   bu   yerlarda   paxta   yetishtirib   sotishni   ko‘zlagan,
nafsi  hakalak otganlardan yana  biri  knyaz K.Andronikov edi. U Ko‘hna Urganch
hokimi   Nurmuhammaddevon,   Qo‘ng‘irot   hokimi   Qutlug‘murodboy,   Urganch
hokimi   Ollaberganbek,   Ilonli   hokimi   Bobodevon   bilan   muzokaralar   olib   borib,
ko‘plab   yer   maydonlarini   sotib   oldi.   Tabiiyki,   hokimlar   va   hatto,   Isfandiyorxon
ham Chor Rossiyasi mustamlakasi bo‘lgani bois, knyaz va boshqa dvoryanlarning
talabini   bajarishga   majbur   edi.   Shu   sababli,   hokimlar   va   Isfandiyorxon   vatani,
qolaversa, xonlik foydasiga biroz “shumlik” ishlatdi. Ya’ni, ular xonlikdagi har bir
ekin   ekiladigan   yer   o‘z   egasiga   tegishliligi,   bu   yerlarni   sotsa,   xalq   g‘alayon
boshlashini   aytdi.   Xalq   isyon   boshlagudek   bo‘lsa,   mustamlakachilik   barham
topishi mumkinligidan qo‘rqqan, ammo yer sotib olib boyish orzusidan qaytmagan
knyazu   dvoryanlar   Isfandyorxonning   talabiga   rozi   bo‘lishdi.   Xon   knyazga   faqat
o‘zlashtirilmagan   yerlarnigina   sotib   olish   mumkinligini   aytgandi.   Boshqa   chora
yo‘qligidan,   hokimlar   ko‘rsatib   bergan   joylardagi   yerlarni   knyaz   va   dvoryanlar
sotib ola boshladi.
Shu   taxlit   1913   yilning   17   iyunida   knyaz   Andronikov   Xo‘jayli   shahridan
quyiroqda   merosxo‘rlariga   mulk   qilib   qoldirish   huquqi   bilan   25   ming   tanob   yer
maydonini   egalladi.   Shuningdek,   knyaz   o‘z   yoniga   sheriklar   topib,   o‘sha   yili
dekabrda   harbiy   muhandis   A.Putilov,   polkovnik   Yermolaev   va   Rus-Osiyo
bankining   Yangi   Urganchdagi   bo‘limi   boshqaruvchisi   I.Fryulinglar   bilan   Lavzan
kanali   bo‘yidan   20   ming   desyatina   yer   maydonini   meros   qoldirish   huquqi   bilan
650   ming   so‘mga   sotib   oldilar.   Yer   olishda   knyaz   Andronikovning   nafsi   shu
darajada   hakalak   otgan   ediki,   Turkiston   general-gubernatorining   1914   yil   13
martdagi axborotida qayd qilinishicha, u Lavzan bo‘yidan yana 20 ming desyatina
va   Ko‘hna   Urganch   bekligidan   300   ming   tanob   yer   maydonini,   Xiva   temir   yo‘l
qurilishini   loyihalashtiruvchi   korxonalarning   Ko‘hna   Urganch   bilan   Oqtepa
oralig‘idagi   yerlardan   500  ming  tanob  yer  maydonini  hokim   Nurmuhammadevon
orqali xondan sotib olganligi qayd qilindi. Knyaz shu yerlar bilangina qanoatlanib
qolmay,   yil   oxiriga   borib,   yana   yer   sotib   olgan.   Amudaryo   bo‘limi   boshlig‘ining
Sirdaryo   viloyat   harbiy   gubernatoiga   1914   yil   12   dekabrda   yozgan   xatida   knyaz
47 Andronikovning   xondan   hokim   orqali   yana   23   ming   desyatina   yer   sotib   olgani
yozilgan.
Knyaz   Andronikovning   yerga   to‘ymasligini   ko‘rgan   yana   bir   knyaz
P.Golitsin ham 1914 yilda 40 ming tanob yerni 99 yil muddatga ijaraga sotib oldi.
Shuningdek,   Petros   Baxtamyans   va   Arsen   Alvonyans   kabi   Rossiya   fuqarolari
bo‘lgan   dvoryanlar   ham   Qipchoq   bekligining   Ilonqir   degan   joyidan   1   ming   54
tanob yer maydonini ijaraga oldilar. Tabiiyki, knyaz Andronikov va boshqalarning
sotib olgan yerlari o‘zlashtirilmagan bo‘lib, unga birinchi navbatda suv olib borish
zarur   edi.   Shu   niyatda   knyaz   muhandis   Grjegeogrjevskiy   va   Mastiskiylarga
Xo‘jayli,   Ko‘hna   Urganch   va   Oqtepa   hududlaridan   sotib   olgan   yerlariga   suv
chiqarish   yo‘llarini   izlashni   topshiradi.   Negaki,   yer   sotgan   hokimlar   va
Isfandiyorxon ishlatgan shumlikka ko‘ra, knyaz va boshqalarga suv chiqishi qiyin
bo‘lgan   yerlar   sotilgan   edi.   Shu   tufayli   knyaz   yana   chiqim   qilib,   yerlarga   neft
yordamida ishlaydigan suv nasoslari o‘rnatishga majbur bo‘ldi.
XX-asr   boshlarida   qoraqalpoqlar   ijtimoiy   siyossiy   hayotida   1916-yilgi
tarixiy jarayonlar ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Qo‘zg‘olonda qoraqalpoqlar
ham   faol   ishtirok   etdilar.   1916-yil   24-iyulda   Sho‘raxon   jabhasi   To‘rtkul   bo‘limi
Saxtian jamoasi ayollari bo‘lis boshqaruvchisi Qozoqboy Abdikarimboevdan front
orqasi  ishchilarining ro‘yxatini va o‘z erlarini va o‘g‘illarini mardikorlikdan ozod
qilishni   talab   qilib   chiqdilar.   Bunday   chiqish   26-iyulda   Xo‘jayor   jamoasida   ham
yuz   berdi.   Bo‘lisning   barcha   qishloqlaridan   200-300   ayol   o‘z   bolalari   bilan
To‘rtko‘lga   kelib,   soldatlarga   tashlandilar.   Kazak   soqchi   komandasi   ayollarni
tarqatib yubordi va ulardan bir nechtasini qamoqqa oldi.
1916-yil   29-iyulda   Saribiy   bo‘lisi   aholisi   (1   ming   odam   chamasi,   ichida
ko‘pgina   ayollar   bor)   bolta,   pichoq,   kaltaklar   bilan   qurollanib,   Sho‘raxon
uchastkasi   Saribiy   bo‘lislik   boshqarmasiga   yo‘l   oldi.   Aholining   talablariga   bo‘lis
boshqaruvchisi   qo‘rs   javob   beradi.   G‘azablangan   xalq   Saribiy   bo‘lis
boshqaruvchisi   Sodiq   Boyakov   va   unga   qarashli   uchta   oqsoqolni   o‘ldiradi.
Shundan   so‘ng   ular   Amudaryo   bo‘limi   boshlig‘iga   o‘z   talablarini   bildirish
maqsadida   Petroaleksandrovskga   yo‘l   oladi,   lekin   isyonni   bostirish   uchun
48 soldatlarning   kelib   yetganini   eshitgan   qo‘zg‘olonchilar   uylariga   tarqalib   ketadi.
Buriboy Salmanov, Olloniyoz Xudoynazarov, Davlet Eshimbetov, Jabbor Qo‘shiq,
Sulton   Jabborberganovlar   qo‘zg‘olonning   faol   qatnashchilari   edi.   Avez   To‘ti
Orazbeygamovaning nomi hanuz xalq xotirasida 1
. 
Sho‘raxon   jabhasi   boshqa   bo‘limlarida   ham   g‘alayonlar   bo‘lib   o‘tdi.   1916-
yil   29-iyulda   To‘rtkul   bo‘lisi   Saxtian,   Xo‘jayor   va   To‘rtko‘l   jamoalari   aholisi
bo‘lis   yig‘iniga   qatnashishdan   bosh   tortib,   bo‘lis   boshqaruvchisiga   vakillarini
jo‘natishadi.   O‘zlarining   talablarini   qondirishga   erisholmagan   isyonchilar   bo‘lis
boshqaruvchisi   idorasini   ag‘dar-to‘ntar   qiladi   va   otliq   askarlar   kazarmasidan
soldatlar   yetib   kelgandan   so‘nggina   orqaga   qaytadi.   Chimboy   jabhasi   Beshyab
bo‘lisi   aholisi   ham   qo‘g‘olon   domiga   tortildi.   1916-yil   27-iyulda   ularga   Eshim
volostining birinchi va ikkinchi ovullari, keyin Yangibozor va Nukus bo‘lislari, 29-
iyulda   esa   Chimboy   shahri   ham   qo‘shildi.   1916-yil   29-iyul   kuni   Chimboy
isyonchilari   qo‘liga   tushgan   narsa   bilan   qurollanib,   pristav   idorasiga   yo‘l   oladi.
Politsiya   pristavi   xal q   arzlariga   rad   javobini   beradi   va   vakillardan   birini   yarador
qiladi.   Darg‘azab   chimboyliklar   pristav   idorasiga   h ujum   qilib,   podsho   portretini
yo q adilar,   pristav   Makeljanyasni   o‘ldiradilar   va   uning   ya q inlarini   kaltaklaydilar.
Ammo isyonchilar kazaklar tomonidan tarqatib yuboriladi. Bu kuzgolonda Jumon
Mametkulov,   Salima   mullo   Shalimova,   Gulzoda   Tongirbergenova,   Oygul
Mambetova, Shamurod Sagatbaev va boshqa ko‘plab kishilar faol ishtirok etdi 2
.
Chimboy   qo‘zg‘oloni   baliqchilar   orasida   ham   kuchli   g‘alayonlarga   sabab
bo‘ldi. 1916-yil 4-avgustda Mo‘ynoqda g‘alayonlar boshlandi. Baliqchilar ovchilik
xo‘jayiniga   hujum   qildi,   uning   mol-mulkini   yakson   qilib,   gidrometrik   postni
egalladi.   Mo‘ynoq   baliqchilari   ketidan   O‘rga   ovchiligi   baliqchilari   ko‘tarildi.
Mo‘ynok   va   O‘rga   baliq   ovchiliklarini   qo‘riqlash   uchun   4-Sibir   o‘qchi   polki
jo‘natildi.   Chor   ma’murlari   harbiy   kuch   ishlatibgina   qo‘zg‘olonni   bostirishga
erishdilar. 103 nafar qo‘zg‘olon ishtirokchisi, shu jumladan, 18 ayol qamoqxonaga
tashlandi.   Harbiy   tribunal   qo‘zg‘olon   rahbarlarining   bir   qismini   osib   o‘ldirishga,
1
  O‘ zbekistonning   yangi   tarixi.   Turkiston   chor   Rossiyasi   mustamlakachiligi   davrida.   Birinchi   kitob.   -   Toshkent:
Shar q.  2000.  –  B. 4 25.
2
  Tureev A.  XIX-asr oxiri-XX-asr boshida Qoraqalpoq o‘lkasida dehqonlar harakati. Nukus, 1991, – B. 131.
49 qolganlarini esa Sibirga surgun qilish bilan turli muddatlarga qamoq jazosiga hukm
qildi 1
.
Bolsheviklarga   qarshi   harakat   tobora   keng   ko‘lam   kasb   etib   bordi.   Sovet
rejimi Amudaryo bo‘limiga o‘zining yangi harbiy qismlar ini jo‘natdi. 11-noyabrda
N.Shaydakov boshchiligidagi  qizil  askarlar  Nukus  qal’asini  bosib olishdi. Oradan
ko‘p   o‘tmay   Xiva   xonligi   tugatildi.   1920-yil   18-fevralda   Turkkomissiya   vakili
G.Skalov   bilan   muxolifatdagi   kuchlar   yo‘lboshchisi   o‘rtasida   sulh   bitimi
tmzolandi. Unga ko‘ra, Chimboy uchastkasida muvaqqat inqilobiy qo‘mita tuzildi.
Kazaklarning   urf-odatlari   va   turmush   xususiyatlaridan   kelib   chiqib,   ularning   o‘z-
o‘zini   boshqaruviga   ruxsat   etildi.   Qo‘zg‘olonchilarga   amnistiya   berildi.   Mazkur
bitimning   asosiy   qoidalari   20-mayda   Zakaspiy   fronti   qo‘shinlari   Amudaryo
gruppasi   qo‘mondonligi   bilan   qoraqalpoqlar   va   kazaklar   o‘rtasida   tuzilgan   sulh
shartnomasi bilan tasdiqlandi.
Biroq   oradan   ko‘p   o‘tmay   bolshevik   komissarlar   o‘z   va'dalarini   unutdilar.
1921-yil   fevralda   Chimboy   uchastkasida   isyonning   sobiq   ishtirokchilaridan   24
kishi   hibsga   olindi.   Xon   Maxsum   va   boshqalar   Sibirga   surgun   qilindi.   Yirik   yer
egalari va savdogarlar -75 kishidan 10.000 Rossiya chervon rubli miqdorida tovon
puli   undirib   olindi.   Amudaryo   bo‘limida   bolsheviklar   amalga   oshirgan   to‘ntarish
va   sovet   rejimi   mahalliy   aholiga   katta   zarar   va   azob-uqubatlar   keltirdi.   Agar
to‘ntarishga qadar bu yerda 232700 kishi yashagan bo‘lsa, 1920-yilga kelib ulardan
atigi   113440   kishi   qolgan   edi,   xolos.   Chorvador   aholining   ko‘pchilik   qismi
ocharchilik   natijasida   ham   nobud   bo‘ldi.   Amudaryo   bo‘limida   qoraqalpoqlardan
tashqari   o‘zbeklar   va   qozoqlar   ham   yashashgan.   Bo‘limning   janubi-sharqiy
hududida asosan o‘zbeklar istiqomat qilgan.
Amudaryo   viloyatida   iqtisodiy   o‘zgarishlar.   Ma'muriy   jihatdan   Amudaryo
bo‘litni   ko‘p   pog‘onali   boshqaruv   tizimiga   ega   bo'1gan:   u   maorif   va   sud   ishlari
bo‘yicha   Samarqand   viloyatiga,   harbiy   xo‘jalik   va   sovet   qurilishi   bo‘yicha
Sirdaryo   viloyatiga,   ayrim   favqulodda   holatlarda   bevosita   Turkiston   respublikasi
MIK   va   XKSga   bo‘ysunar   edi.   Bolsheviklar   hokimiyati   tomonidan   Amudaryo
1
  Kamolov S., Sariboev K.  Qoraqalpoqlar. Qo‘lyozma. – Nukus, 1999, – B. 25-27.
50 bo‘limini   boshqarish   shu   tariqa   murakkablashtirilgan   edi.   1920-yil   oktabr   oyida
Turkiston MIK Amudaryo bo‘limining 1917-yildagi hududi doirasida unga viloyat
maqomini   berdi.   Sho‘raxon   va   Chimboy   uchastkalari   shu   nomli   uyezdlarga
aylantirildi.   Viloyat   markazi   sifatida   To'rtko'1   shahri   e'lon   qilindi.   Amudaryo
viloyatining inqilobiy qo‘mitasini Turkiston MIK tayinladi.
Bolsheviklar hukmronligi Amudaryo viloyatining iqtisodiyotiga salbiy ta'sir
ko‘rsatdi.   Harbiy   kommunizm   davrida   ekin   ekiladigan   umumiy   maydon   1917-
yildagi 57950 desyatinadan 1920-yilda 47000 desyatinaga, olinadigan yalpi paxta
hosili  1917-yildagi   433000  puddan  1920-yilda  zo‘rg‘a  88000  pudga   yetdi.  G‘alla
ekinlari   deyarli   3   baravar   kamayib,   chorva   mollar   soni   500000   boshdan   201000
boshga tushib qoldi.
Amudaryo   viloyatida   yangi   iqtisodiy   siyosatning   joriye   tilishi   dastlabki
yillarda   bir   qadar   ijobiy   siljishlarga   olib   keldi.   Viloyatdagi   chorva   mollar   soni
1921-yildagi  201000 boshdan  1922-yilda  233000 boshga yetdi. Bu  paytda 200 ta
mayda   xususiy   savdo   korxonalari   faoliyat   ko‘rsatardi.   Ariqlarning   kengaytirilishi
va uzaytirilishi, yangi dambalar qurilishi va eskilarining mustahkamlanishi qishloq
xo‘jalik ekinlari ekiladigan maydonlarni ancha ko‘paytirish imkonini berdi. Biroq
yetishtirilgan   mahsulotlarning   aksariyat   qismi   Rossiyaga   tashib   ketilardi.   1921-
1924-yillarda viloyatdan jami 339521 pud baliq Markazga olib ketildi.
Amudaryo viloyatida yangi iqtisodiy siyosat va yer islohotining o‘tkazilishi
iqtisodiy ahamiyatdan ham  ko‘ra ko‘proq siyosiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Yer-suv
islohoti   natijasida   qishloq   aholisining   oz   qismiga   yer   berildi,   xolos.   Oradan   ko‘p
o‘tmay   yangi   iqtisodiy   siyosat   tugatildi   va   dehqonlar   qo‘lidagi   yerlar   davlat
tomonidan   tortib   olindi.   1917-1924-yillarda   Qoraqalpog‘iston   hayotiga
bolsheviklar   tomonidan   tiqishtirilgan   mustabid   sovet   rejimi   va   uning   siyosati
qoraqalpoq xalqining asriy orzu-umidlariga javob bermadi.
51 3.2. Amudaryo  bo‘limida ta’lim tizimi  
Qoraqalpoq   xalqi   azaldan   o‘zining   boy   madaniyati,   urf-odat   va   an’analari
bilan   o‘ziga   xos   o‘rin   tutib   kelgan.   Shu   bilan   birga   qoraqalpoq   xalqi   orasidan
ko‘plab   ilm-fan   namoyondalari   ham   yetishib   chiqqan.   Ular   qoraqalpoq   xalqining
ijtimoiy-iqtisodiy,   madaniy   va   jamiyatning   turli   sohalari   taraqqiyotiga   katta   hissa
qo‘shib   kelganlar.   Qadimiy   madaniyatlar   chorrahasida   joylashgan
Qoraqalpog‘iston   Respublikasining   ko‘plab   shaharlari   savdo-sotiq   va   madaniyat
markazlari sifatida nom chiqargan. Asrlar mobaynida ushbu hudud   turli davlatlari
ta’sirida bo‘lib kelgan bo‘lsa-da ta’lim tizimi o‘ziga xos rivojlanish yo‘lida davom
etgan.
Qoraqalpoqlar   yashaydigan   hududlar   Rossiya   imperiyasi   tarkibiga   1873
yildagi   RossiyaXiva   shartnomasiga   binoan   Qoraqalpoqlar   yashaydigan   Xorazm
vohasi hududi ikki qismga bo‘lingan: Amudaryoning chap qirg‘og‘i Xiva xonining
orqasida  qoldirilgan, o‘ng qirg‘oq esa  Turkiston gubernatorligi tarkibida Sirdaryo
viloyati   Amudaryo   bo‘limining   maxsus   ma’muriy   bo‘linmasi   sifatida   Rossiya
imperiyasiga qo‘shilgan. XIX asrning oxirgi choragi - XX asrning boshlarida O‘rta
Osiyo xalqlari, shu jumladan qoraqalpoqlarda bir necha turdagi maktablar mavjud
edi: maktablar, karikan, madrasa. Boshlang‘ich ta’lim maktabi maktab bo‘lib, unda
o‘quvchilar boshlang‘ich savodxonlik-o‘qish va yozish qobiliyatlarini egallashgan.
Q oraqalpog‘istondagi   maktablar   O‘rta   Osiyoning   boshqa   joylarida,
masjidlarda   ochilgan.   Ularni   ushbu   kvartalning   bolalari   ushbu   maktabda   o‘qigan
xayriya   mablag‘lari   bilan   qo‘llabquvvatladilar.   Har   bir   qishloq,   yoki   ovulda   o‘z
maktablari   bor   edi,   agar   ular   qishloq   va   masjidlarda,   ba’zan   xususiy   uylarda
ochilgan   bo‘lsa,   ko‘chmanchi   ovullarda   mekteplar   uylarga   joylashtirilib,   aholi
bilan   aylanib   yurar   edi.   Bolalarni   yarim   qazish   maktablarida   o‘rgatish   holatlari
bo‘lgan. "Haqiqiy ko‘chmanchilarda maktablar kamroq bo‘lgan, ammo bu ularning
farzandlariga   ta’lim   berishni   istamaganliklarini   anglatmaydi,   bu   ko‘chmanchi
hayotning   taniqli   noqulayliklari   bilan   izohlanadi.   Ammo   bunday   noqulayliklarga
qaramay,   ko‘chmanchilar   maktablarga   ega   bo‘lishlari   mumkin   edi,   ularning
ba’zilari   ko‘chma,   ovulda   ayrimlari   vaqtinchalik,   qishki   lagerlarda   ochilgan,
52 boshqalari   doimiy,   ya’ni   yil   bo‘yi   ishlagan.   Ularning   har   birida   kamida   10-15   ta
bola tahsil  olgan. Bu muassasalar  oldingi  adabiyotlarda faqat diniy aqidaparastlik
va   johillik   ekilgan   maktablar   hisoblanar   edi.   Olimlar,   mektablar   jaholatning
tarqalishining   o‘chog‘i   bo‘lib,   odamlarni   qo‘rqitgan   eshonlar   va   mullalarning
asosiy quroli bo‘lib xizmat qildi 1
.
Maktablarda o‘ziga xos "qo‘rqinchli" choralarni rus olimi  N.P. Ostroumov,
agar   talaba   darsga   kelmasa,   o‘qituvchi   boshqa   talabani   yuboradi,   agar   birinchi
talaba   kelmasa,   o‘qituvchi   bolaning   otasini   ogohlantiradi.   Agar   talaba   bu   safar
maktabga kelmagan bo‘lsa, u holda o‘qituvchi unga yana ikkita yoki uchta talabani
yuborib,   uni   maktabga   majburan   olib   kelgan.   Alisher   Navoiy,   So‘fi   Olloyor,
Maxtumquli,   Berdaq,   Ajiniyoz   va   boshqalar   kabi   mutafakkirlarining   ko‘plab
asarlari   kelgusi   avlod   uchun   ko‘rsatma   va   ko‘rsatmalar   shaklida   yozilgan.   Mulla
domla   o‘z   shogirdlariga   dars   berib,   ularning   asarlarini   tez-tez   eslab   turar,   ba’zi
talabalarning   yaxshi   xulq-atvori   boshqalarga   o‘rnak   bo‘lgan.   N.P.   Ostroumov
musulmon   maktablarining   yaxshi   tomonlarini   ham   ta’kidlab   o‘tgan:   "Musulmon
maktablari   o‘z  shogirdlarida   tarbiyalashni   yaxshi   tomoni   -   tashqi   tomondan  odob
va kamtarlik va hurmat bilan amalga oshiradilar" 2
. 
Maktabning   yana   bir   yaxshi   tomoni   shundaki,   u   talabalardagi   oilaviy
an’analarni   buzmaydi,   ularga   yangi   odatlar   va   ehtiyojlarni   singdirmaydi.   "   1893
yilda   Amudaryo   bo‘limi   hududida   7801   o‘quvchi   bo‘lgan   878   ta   maktab   va   240
o‘quvchi bo‘lgan 4 ta madrasa mavjud edi. Bir necha yil o‘tgach, vaziyat butunlay
o‘zgardi.   1907   yilda   xuddi   shu   hududda   maktablar   soni   990   taga   yetdi,   10677
talaba   bilan   birga,   70   ta   talabadan   iborat   ikkita   madrasa   bor   edi.   Shunday   qilib,
1893   yildan   1907   yilgacha   maktablar   soni   112   taga,   talabalar   soni   2966   taga,
madrasalar  soni  esa  ikki  baravarga, ularda talabalar  soni  esa  70 kishiga kamaydi.
Amudaryo bo‘limi maktab va o‘quvchilar soni bo‘yicha butun Sirdaryo viloyatida
birinchi o‘rinni egalladi. 1910 yilda 562 ta, 1914 yilda 434 ta maktab bor edi, shu
yillar   davomida   5   ta   savodli   kishi   o‘qidi,   1900-1914   yillarda   bitiruvchilarning
1
  Ye lmuratov   I.G   XX asr boshida Qoraqalpog‘istonda ta’lim tizimining holati va tarixi. O‘tmishga nazar. Elektron
jurnali. – Toshkent. 2022. №SI-1 | 2022. – B. 284-285. 
2
  Nurmuxamedov M. K.  i dr.   Karakalpaki. (Kratkiy ocherk istorii   s   drevneyshix vremen do nashix dney).  –  T.   Fan,
1971 . – S. 63.
53 umumiy   soni   22920   tani   tashkil   etdi.   Rossiya   mustamlakachilik   ma’muriyati
mahalliy   konfessiya   maktablari   tizimini   saqlab   qoldi.   Chor   Rossiyasining   eng
orqasida   joylashgan   Qoraqalpog‘istonda   madaniyat   va   ta’limning   rivojlanishi
muayyan qiyinchiliklarga duch keldi.
Mashhur shoir Berdax va boshqa bir qator savodli shaxslar o‘z ona tillarida
she’rlar   va   hujjatlar   yozish   uchun   arab   alifbosidan   foydalanganlar.
Qoraqalpog‘istonda   XX   asr   boshlarida   faqat   Chimboy   hududida   20   dan   ortiq
madrasalar,   Amudaryo   bo‘limida   58   ta   madrasalar   mavjud   edi.   Maktablar
devorlarida   yosh   avlodga   ajdodlar   tomonidan   yaratilgan   ma’naviy   qadriyatlarni,
odamlarning   ijtimoiymadaniy   va   axloqiy   me’yorlarini   o‘zlashtirish   jarayoni   sodir
bo‘ldi.   Markaziy   Osiyoning   ijtimoiy-madaniy   rivojlanishini   yangi   yo‘nalishda
jadidlar   ("jadid"   atamasi   arabcha   "jadid"   -   "yangi"   so‘zidan   kelib   chiqqan)
rahbarlari   bir   qator   islohotlarni   taklif   qilishdi.   Ular   axloqni,   e’tiqodni,   adolatni,
sog‘liqni saqlashni, ayollarning holatini, hayotning barcha jabhalarini yaxshilashni
qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish g‘oyalarini taklif qilishdi. XIX asr oxiri -
XX   asr   boshlarida   maktablar   jamiyatning   zamonaviy   ehtiyojlari   tufayli   ma’lum
yaxshilanishlarga intila boshladilar 1
. 
Ular   uchun   maktabni   isloh   qilish   masalasi   zamonning   ilg‘or   va   dolzarb
masalasi deb hisoblandi. Ushbu harakat yangi uslubli maktablar tarixida nom olgan
yangi   turdagi   musulmon   maktablarining   ochilishida   o‘z   aksini   topdi.   Bunday
maktablarning   asosini   quyidagi   vazifa   tashkil   etdi:   "Maktab   kelajakda   yagona
davlatni   yaratish   uchun   asosdir."   Ularda   an’anaviy   maktablardan   farqli   o‘laroq,
o‘quv dasturiga o‘quvchilarning ona tilida o‘qish va yozish, arifmetik, geografiya,
tabiiy   tarix   va   tarixdan   asosiy   ma’lumotlar   kabi   bir   qator   dunyoviy   fanlar
kiritilgan.   Qoraqalpog‘istonda   birinchi   yangi   uslub   maktab   1907   yilda
Petroaleksandrovskda   tatarlar   tomonidan   ochilgan.   Undagi   talabalar   soni   30-40
o‘quvchiga yetdi 2
.
1
  Karamanova G .  Istoriya agrarn ы x otnosheniy v Karakalpakstane.: Avtoref. dis. kand. ist. nauk. – Nukus, 2012.  – S.
14.
2
  Kamolov S., Sariboev K.  Qoraqalpoqlar. Qo‘lyozma. – Nukus, 1999, – B. 42.
54 Bu   davrda   Xo‘jayli   va   Qo‘ng‘irotda   xuddi   shu   maktablar   paydo   bo‘ldi.
Ushbu maktablarning tarixi J.A.Urumbayev, U. Aleuov va boshqalar kabi bir qator
tadqiqotchilarning   asarlarida   batafsil   tavsiflangan.Bundan   tashqari,   ba’zi
masjidlarda   yangi   usulli   maktablar   ochilgan,   masalan,   A.   Panabergenov
Chimboyda   Qozi   Eshon   kabi   masjidlarni   eslatib   o‘tgan.   Qodirboy   Chimboydan
uncha uzoq bo‘lmagan joyda va boshqa joylarda. 
1909 - yilda   Turkiston   o‘lkasidagi   musulmon   maktablari   to‘g‘risidagi
qoidalarning   yangi   loyihasi   nashr   etildi,   unda   yangi   uslubiy   maktablar   bilan
bog‘liq   fikrlar   mavjud   edi.   Bunday   maktablarning   kashfiyotchilari   Qismatulla
Latipov,   Zaki   Shokirov   va   Yusup   Ahmedov   edilar.   Qo‘ng‘irotdagi   ana   shunday
maktablardan   biri   1909 - yilda   ochilgan   bo‘lib,   unga   taniqli   o‘zbek   shoiri-
o‘qituvchisi  Muhammad Sharif So‘fizoda rahbarlik qilgan. U bilan birga bo‘lajak
yozuvchilar   O.   Suyirbek,   K.Yermanov   va   S.Majitov   tahsil   olishgan.   Muhammad
Sharif   So‘fizoda   1909-1912 - yillarda   ma’rifiy   she’rlar   yaratdi,   aholi   o‘rtasida
tushuntirish ishlarini olib bordi, jadid maktablarida dinshunoslik bilan bir qatorda,
dunyoviy   bilimlar   va   rus   tili   o‘qitildi.   Keng   qamrovli   madaniy-ma’rifiy   harakat
o‘sha  davrning  qoraqalpoq   shoirlari  va  mutafakkirlarining  asarlarida  ulug‘langan.
1917 - yil   arafasida   Qoraqalpog‘istonda   ko‘plab   yangi   uslubiy   maktablar,   ya’ni
"o‘qi okyu" deb nomlangan maktablar ochildi (yangi uslub maktablar xalq orasida
shunday   nomlanadi).   Tatarlar   "tot   okyu"   ning   kashfiyotchilari   edilar.   1915 - yilda
Imanqulov   bilan   birga,   Qozog‘istondan   besh   tatar   keldi.   Usuli   jadid   maktablari
1916 - yilda ochilgan 1
. 
1 916 - yilda   Hamid   Majitov   Qorao‘zakda   "tote   okyu"   ni   ochdi.   U   o‘zi   bilan
kitoblarga   to‘la   chamadonni   olib   keldi.   U   ishonchli   odamlarga   "usul   jadid"   ning
ma’nosini tushuntirib, ushbu kitoblarni aholi orasida tarqatdi. Shunday qilib, XX -
asrning   boshlarida,   ayniqsa,   1917 - yil   arafasida   an’anaviy   uslubdagi   maktablar
an’anaviy musulmon maktablari  bilan bir  qatorda yangi  usulli  maktablar  ham  ish
olib bordi. Ular "Hisob masalari" (arifmetika), "Jo‘g‘rafiyani ko‘rish" (geografiya),
Ilmi   ahlak,   to‘g‘ri   xulq-atvorni   o‘rgatish   va   boshqa   kitoblarni   o‘qidilar.
1
  Nurmuxamedov M. K.  i dr.   Karakalpaki. (Kratkiy ocherk istorii   s   drevneyshix vremen do nashix dney).  –  T.   Fan,
1971 . – S. 81.
55 Shuningdek,   madrasalar   mavjud   bo‘lib,   ular   xalq   ta’limi   tarixi   va   xalqning
ma’naviy   madaniyatida   muhim   iz   qoldirdi.   Xo‘jayli   yangi   metodika   maktabida
qizlar   uchun   mashg‘ulotlar   o‘tkazildi,   uy   iqtisodiyoti   va   qo‘l   mehnati   asoslari
o‘qitildi.   Qizlar   kesish,   tikish,   kashta   tikish   va   ovqat   pishirishni   o‘rgandilar.   Bu
borada   Xo‘jayli   yangi   usulli   maktablar   boshqalaridan   farq   qilar   edi.   Xo‘jayli
maktabining ko‘plab bitiruvchilari faol davlat arboblari bo‘lishdi. 
1916   yilda   5   sinfni   tugatgan   U.   Axmedov   qoraqalpoq   huquqni   muhofaza
qilish   organlarida   yuqori   lavozimlarni   egallagan,   S.   Asfandiyarov
Qoraqalpog‘iston   adliya   tizimining   dastlabki   ishchilaridan   biri   bo‘lgan,   I.
Nurullaev,   I.   Bobojonov,   A.   Ermanov   yuqori   davlat   lavozimlarini   egallagan,   H.
Ramazanov   birinchilardan   bo‘lib   Qoraqalpoq   moliyachilari,   M.   Burnashev
Kishinyov universiteti professori, N. Asfandiyarov Qoraqalpoq davlat pedagogika
institutida   o‘qituvchi,   N.   Sagitov   Qoraqalpog‘iston   xalq   ta’limi   tizimidagi   buyuk
arboblardan   bo‘lgan.   Masalan,   Abdiqodir   Bekimbet   o‘g‘li   (1860-1930),   umrining
ko‘p   qismini   bolalarni   o‘qitishga   bag‘ishlagan.   U   Rossiya   mustamlakasiga   qarshi
1916   yildagi   Chimboy   ozodlik   qo‘zg‘olonining   mafkurachilaridan   biri
hisoblangan.   Shoir   o‘zining   pedagogik   asarlarida   yoshlarni   ozodlikka   intilishga,
tenglikka erishishga va bilim olishga chorlagan.
Aytgancha,   Abdikodir   aholini   o‘z   bolalarini   sovet   maktabiga   yuborishga
ko‘ndirishga   urinishlariga   qarshi,   ba’zi   dindorlarning   harakatlariga   qarshi   faol
ravishda   tushuntirish   ishlarini   olib   borgan.   Uning   fikricha,   bu   imkoniyatdan   xalq
ta’limi   umumiy   taraqqiyoti   uchun   ham   foydalanish   kerak.   Eski   uslubdagi   diniy
maktablarni yangi tipdagi maktablarga aylantirishda qiyinchiliklarni hisobga olgan
holda,   davlat   hokimiyati   idoralari   ularni   avvaliga   yangi   usul   maktab   kabi   qayta
qurib,   keyin   ularni   sovet   maktablariga   aylantirish   mumkin   deb   hisobladi.   Bu
Amudaryo   viloyat   Ijroiya   qo‘mitasining   1920   yilda   qabul   qilingan   eski   usul
maktablarini   yangi   usul   bo‘yicha   vaqtincha   qayta   qurish   va   keyinchalik   Sovet
maktabiga aylantirish to‘g‘risidagi qarori bilan izohlanadi. 
Yuqoridagilarni   tasdiqlagan   holda,   1923-yil   18-yanvarda   Turkiston
Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi "yangi usul maktabini bosqichmabosqich o‘zlashtirish
56 va eski usul maktabini qisman isloh qilish yo‘lidan borish" ning to‘g‘ri yo‘nalishini
tan olgan qaror qabul qildi. Biroq, Sovet maktabini tashkil etishning bunday usuli,
uni yaratishni oxirgi bosqichga qoldirib, xalq ta’limi rivojlanishini kechiktirdi. Shu
sababli Turkiston respublikalarining, shu jumladan, Qoraqalpog‘istonning direktiv
tashkilotlari eski maktablarni yangi usulga aylantirish bilan bir qatorda yangi sovet
maktablarini   tashkil   etish   to‘g‘risida   qaror   qabul   qildilar.   Qoraqalpog‘istonning
ko‘pgina   aholi   punktlarida   savodli   odamni   topish   qiyin   edi.   1897 - yildagi   aholini
ro‘yxatga olish ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston aholisining savodxonlik darajasi
3 foizni tashkil qilgan, Amudaryo bo‘limida u bor-yo‘g‘i 1,6 foizni tashkil etgan. 
To‘g‘ri,   aholini   ro‘yxatga   olish   aholining   savodxonligining   asosiy   mezoni
sifatida   rus   savodxonligini   bilishini   anglatadi   va   musulmon   ta’limini   hisobga
olmadi. 1920-1921 - yillarda mintaqada "Tote-okyu" deb nomlangan xususiy yangi
uslubiy   maktablar   ham   mavjud   bo‘lib,   unda   o‘qituvchilar   tatar   va   qozoqlar
edi.O‘qituvchilar   tarkibi   etishmasligi   sababli   arab   tilida   o‘qiy   oladigan   va
vaqtincha yozadigan odamlar vaqtincha ishlaydilar. shu jumladan, diniy musulmon
maktablarining mullalari. Ushbu o‘qituvchilardan biri Qozi Madit Bekmuhammed
o‘g‘li   edi.   Kaza   Maulikning   hayoti   va   ijodi   qoraqalpoq   madaniyati   tarixida   juda
kam  o‘rganilgan sahifalardan biridir. U Chimboy  shahrida 1887 - yilda Jana  Bazar
mintaqasida,   Aktuba   qishlog‘ida   tug‘ilgan.   Otasi   Bekmuxammed   Qorum   Eshon
madrasasini va Buxoro Ko‘kaldosh madrasasini tugatgan. Kazaning otasi vafotidan
keyin   Maulik   Chimboy   Xon   masjidida   bosh   imom   bo‘lib   ishlagan.   1908-1910 -
yillarda u hikoyachilar va shoirlar maktabini tashkil qildi 1
. 
1910-1914 - yillarda   Qozi   Maulik   Chimboy   shahrining   asosiy   masjidlarida
mahalliy   aholi   bolalari   bilan   ishlagan.   1913-1915 - yillarda   u   o‘z   atrofiga   olijanob
shoir va hikoyachilarni to‘plashni boshladi. Ayniqsa arab ertaklarini targ‘ib qilgan,
Firdavsi,   Nizomiy,   Navoiyning   fors   tilidagi   asarlarini,   Maxtumqulining   asarlarini
turkman   tilidan   qoraqalpoq   tiliga   tarjima   qilgan.   1922-1924 - yillarda   Qosim
Avezov va Sayfulgabit Majitov bilan birgalikda ular yangi maktab tashkil qildilar
va yangi darsliklar yaratishni boshladilar, ular maktab o‘quvchilariga arab yozuvini
1
  Nurmuxamedov M. K.  i dr.   Karakalpaki. (Kratkiy ocherk istorii   s   drevneyshix vremen do nashix dney).  –  T.   Fan,
1971 . – S. 77.
57 o‘rgatishni,   xalqqa   tushunarli   bo‘lgan   tilda   darsliklar   yaratishni   boshladilar.   1928
yilda   u   Turkmanistondagi   qatag‘ondan   qochgan.   Uning   buyumlari,   kitoblari   va
qo‘lyozmalari   majburiy  ravishda  yoqib  yuborilgan.  Urushdan  keyin Kazy  Maulik
vataniga   qaytib,   Nukusda   yashab,   ijodini   davom   ettirdi.   Qozi   Maulikning
qoraqalpoq   jadidlari   va   ularning   sheriklari   Qosim   Avezov   va   Sayfulgabit
Majitovlar   xalq   xotirasida   abadiy   qoladi.   Qosim   Avezov,   Sayfulgabit   Majitov   A.
Utepov,   Abbos   Dabilov   madrasada   tahsil   olishgan.   Aynan   ular   Xiva,   Buxoro   va
Turkiston   jadidlari   g‘oyalarini   tarqatuvchilar   edilar,   ular   jadidlar   harakatini   XIX
asr   oxiri   -   XX   asr   boshlarida   yaxshi   bilishar   edi.   Qoraqalpog‘iston   jadidlari
Turkiston   xalqlarini   Rossiya   imperiyasining   mustamlakachilik   siyosatidan   ozod
qilish   g‘oyalarini   tarqatdilar   va   o‘z   xalqlarining   ozodligi   uchun   kurashda
qatnashdilar.   Keyinchalik   Qozi   Maulik,   Qosim   Avezov,   Sayfulgabit   Majitov
"millatchilar"   va   "panturkistlar"   sifatida   qatag‘on   qilindi.   Qoraqalpog‘istonning
boshqa ko‘plab taniqli o‘qituvchilari ham qatag‘onga uchradilar.
1918   yil   29   martda   Turkiston   Xalq   Komissarlari   Kengashining   "Turkiston
Respublikasida   xalq   maorifini   tashkil   etish   to‘g‘risida"   buyrug‘i   chiqarildi.   1919
yil 29 martda TurkSNK "Xalq ta’limi kengashini tashkil etish to‘g‘risida" farmon
chiqardi.   1918   yil   30   iyun   Amudaryo   xalq   ta’limi   bo‘limi   tashkil   yetilgan.
TurkCEC   Prezidiumining   1920   yil   14   oktyabrdagi   Farmoniga   binoan
Turkistonning   Amudaryo   bo‘limi   Amudaryo   viloyatiga   aylantirildi.   Amudaryo
viloyati   huzuridagi   Xalq   Komissarlari   Kengashining   1920   yil   11   dekabrdagi
“Aholi   o‘rtasida   savodsizlikni   yo‘q   qilish   to‘g‘risida”gi   Nizomini   bajarish   uchun
Amudaryo   viloyatining   16   ming   kishini   tashkil   yetgan   barcha   savodsiz   aholini
o‘qitishga   jalb   qilish   maqsadida   “Savodsizlikni   yo‘q   qilish   bo‘yicha   viloyat
favqulodda   komissiyasi”   tashkil   etildi.   Maktab   yoshidagi   bolalar,   o‘qitish   uchun
kamida   300   o‘qituvchi   talab   qilingan.   O‘qituvchilar   tarkibining   yetishmasligi
sababli   arab   va   turkiy   (arab   yozuvida)   o‘qish   va   yozishni   biladigan   shaxs
(mulla)larga ham vaqtincha o‘qituvchilar vazifalarini bajarishga ruxsat berildi.
1921   yil   25   iyunda   To rtko lda   birinchi   viloyat   partiya   konferensiyasiʻ ʻ
ochildi. Bu vaqtga kelib Turkiston Kompartiyasi viloyat partiya tashkiloti tarkibida
58 860   nafar   a’zo   va   partiya   a’zoligiga   nomzodlardan   iborat   20   yacheyka   bor   edi.
Konferensiya   Qoraqalpog‘iston   partiya   tashkiloti   tarixida   katta   ahamiyatga   ega
bo‘ldi, chunki unda birinchi marta viloyat partiya markazi bo‘lgan KPT Amudaryo
viloyat qo‘mitasi saylangan edi. Konferensiya viloyatda paxtachilikni yuksaltirish
va 1922 yilda paxta maydonlarini 1921 yilga nisbatan 50 foizga oshirish, mahalliy
millat   mehnatkashlarini   partiya   va   sovet   qurilishiga   kengroq   jalb  etish   to g risidaʻ ʻ
qaror qabul qildi 1
. 
1
  Nurmuxamedov M. K.  i dr.   Karakalpaki. (Kratkiy ocherk istorii   s   drevneyshix vremen do nashix dney).  –  T.   Fan,
1971 . – S. 78-79.
59 XULOSA
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixi fanida yuz bergan ijobiy o‘zgarishlar
natijasida   tariximizning   turli   bosqichlarida   kechgan   tarixiy   jarayonlarni   ilmiy
o‘rganish   va   xulosalar   chiqarish   imkoni   yuzaga   keldi.   Shu   bilan   birga
mamlakatimiz   tarixining   yaqin   o‘tmishida   sodir   bo‘lgan   voqealarni   ma’lum   bir
hudud   miqyosida   o‘rganish   uning   tarixiy   ahamiyatini   ko‘rsatib   berish   bilan   birga
alohida   ma’muriy   birlik   sifatida   boshqa   hududlar   bilan   birga   qiyosiy   o‘rganish
imkonini beradi. 
Shu nuqtai nazardan Amudaryo bo‘limi tarixini o‘rganish va tadqiq etish eng
avvalo   qoraqalpoq   xalqining   XIX-asr   oxiri   va   XX-asr   boshlaridagi   tarixini
o‘rganish, mustamlaka boshqaruvining Orolbo‘yi xalqlari ijtimoiy-siyosiy hayotiga
ko‘rsatgan ta’siri va uning oqibatlarini yanada kengroq o‘rganish va targ‘ib qilish
imkonini beradi.
Xiva   xonligi   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   bosib   olingach,   1873   yilda
Amudaryoning   o‘ng   sohilida   tashkil   etilgan   Amudaryo   okrugi   to‘g‘ridan-to‘g‘ri
Rossiya   imperiyasi   tarkibiga   kiritilib,   ushbu   hududni   imperiya   tayanch   punktiga
aylantirish   maqsadida   bo‘limda   joylashtirilgan   harbiy   korpus   nafaqat   Amudaryo
bo‘limini,   balki   Orol   bo‘yi   va   Xiva   xonligi   hududini   o‘z   nazoratiga   oldi.
Amudaryo   okrugini   idora   etish   uchun   alohida   «Nizom»   qabul   etilib,   u   ma’muriy
hududiy   jihatdan   uchastkalarga,   bo‘lisliklarga,   oqsoqolliklarga,   ovullarga
bo‘lingan.   Harbiylashtirilgan   mustamlaka   boshqaruvi   tizimi   tashkil   etilib,   unda
asosiy   lavozimlarni   harbiylar   egalladi.   Amudaryo   bo‘limida   mahalliy   aholiga
asrlar   davomida   xizmat   qilib   kelgan   an’anaviy   sud   tizimi   –   qozi   va   biy   sudlari
saqlab   qolingan   bo‘lsada,   ularning   vakolatlari   cheklanib,   Amudaryo   bo‘limi
boshlig‘i,   uchastka   nozirlari,   rus   sudlari,   prokuratura   tomonidan   to‘liq   nazoratga
olingan,   mahalliy   sudyalarni   saylash,   apellyatsiya   (xalq   sudyalari   s’ezdi,
favqulodda sudyalar s’ezdi) kabi ayrim yangi tartiblar kiritilgan.
Amudaryo   bo‘limidagi   ijtimoiy-siyosiy   holat,   aholining   og‘ir   iqtisodiy
ahvoli,   sovet   mustabid   tuzumiga   xos   bo‘lgan   ma’muriy   buyruqbozlik   siyosati,
uning   har   qanday   direktiva   va   buyruqlarini   majburiy   bajarishga   qaratilgan
60 zo‘ravonlik   siyosati   ko‘plab   muammolarni   keltirib   chiqardi.   Sudlar   mahalliy
hokimiyatga   to‘la   qaram   bo‘lgan   bo‘lib,   sud   ishlarida   tergovgacha   surishtiruv,
tergov,   sud   va   sud   hukmi   masalalari   aksariyat   hollarda   huquqiy   ma’lumot   va
tajribaga   ega   bo‘lmagan   ma’muriyat   vakillari   tomonidan   olib   borildi.   Amudaryo
bo‘limida   noqonuniy   qamoqqa   olishlar,   tintuvlar,   musodaralar   odatiy   holga
aylandi.   Inson   huquqlari,   teng   huquqlilik   amalda   o‘z   kuchini   yo‘qotdi.   Sudlarda
ko‘rilgan   jinoiy   va   fuqarolik   ishlari   bo‘yicha   adolatli   hukm   chiqarilmay,   siyosiy,
mafkuraviy, g‘oyaviy omillarga ustuvor ahamiyat berildi.
Amudaryo   viloyatida   «Markaz»dan   oldinroq   tashkil   qilindi.   Prokuratura
nafaqat   ayblov,   balki   himoya   vositasi   sifatida   ham   faoliyat   yuritdi.   Sud-huquq
tizimi ishiga sovet hokimiyati rahbariyati, partiya tashkilotlari, ma’muriy organlari
to‘g‘ridan-to‘g‘ri   aralashdi,   uning   mustaqilligi   ta’minlanmadi,   hatto   sovet   sudi
hamda prokuratura organi ham o‘lka xalqini mahv etishda, mahalliy aholini itoatda
ushlab turishda faol ishtirok etdi. Nafakat ma’muriy boshqaruv tizimi, balki huquq
tartibot   organlari   ham   xalqni   bo‘ysundirishda   har   xil   siyosiy   va   ruhiy   tazyiq
o‘tkazish usullarini muntazam qo‘llab keldi.
Rus   sud   tizimi   ishini   amalga   oshirishda   Amudaryo   bo‘limi   boshlig‘idan
tashqari,   uchastka   boshliqlari,   sud   tergovchisi,   aksiz   nazoratchilar,   uchastka
nozirlari   jiddiy   faoliyat   olib   borganlar.   1881   yil   Amudaryo   bo‘limida   rus   uyezd
(bo‘lim) sudi (sudya ishini bajaruvchi, sudya lavozimi) tashkil etildi va ular 1886
yildan   boshlab,   «Turkiston   o‘lkasini   boshqarish   to‘g‘risidagi   Nizom»ga   asosan,
«mirovoy»   sudlar   deb   nomlanadigan   bo‘ldi.   Ularga   rus   aholisining   fuqarolik   va
jinoyat ishlarini hamda mahalliy aholi o‘rtasidagi nizolarni ko‘rib chiqish vakolati
yuklatilgan.   1873-1886   yillar   oralig‘ida   Amudaryo   bo‘limida   rasmiy   ravishda
prokuratura  faoliyati   kuzatilmaydi.   1886  yildan   keyin   prokuror   nazoratiga  e’tibor
ortdi va 1887 yildan boshlab, Amudaryo bo‘limida ilk bor prokuror lavozimi joriy
etildi.
Amudaryo   bo‘limi   faoliyatining tarixiy tajribasini   o‘rganish bugungi kunda
ham muhim ahamiyatga ega. Chunki O‘zbekiston   Markaziy Osiyo davlatlari bilan
birgalikda tranzit transport koridorini   yaratishni ko‘zlamoqda, bu esa ularga dengiz
61 portlariga   chiqish   va   qadimiy   Buyuk   Ipak   yo‘lini   qayta   tiklash   imkonini   beradi.
Ushbu maqsadda O‘rta   Osiyo davlatlari, Iqtisodiy hamkorlik tashkilotining boshqa
davlatlari   bilan   hukumatlararo   shartnoma   imzolandi   va   Tedjen-Seraxs-Meshxed
temir   yo‘l liniyasining qurilishi amalga oshirilmoqda . 
62 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.   Abdullayev   A.A.   Amudaryo   bo‘limida   siyosiy-ma’muriy   boshqaruv   va   sud-
huquq tizimidagi o‘zgarishlar (1873–1924 yy.). – Toshkent, 2018. 
2. Abdullayev A. Amudaryo bo‘limida ijtimoiy-siyosiy va huquq-tartibot sohasida
yuz   bergan   o‘zgarishlar   (XIX   asrning   oxiri   XX   asr   boshlari).   SamDU   ilmiy
axborotnomasi. 2016. 2-son. – B. 8-12.
3.   Abduraximova   N.A.,   Ergashev   F.R.   Turkistonda   chor   mustamlaka   tizimi.   –
Toshkent, Akademiya. 2002. – V. 43-44.
4.   Abduraximova   N.A.,   Rustamova   G.   Kolonialnaya   sistema   vlasti   v   Turkestane
vo   vtoroy   polovine   XIX   -   pervoy   chetverti   XX   veka.   –   Tashkent:   Universitet,
1999. - 162 s.
5.   Abduraximova   N.A.,   Ergashev   F.   Turkistonda   chor   mustamlaka   tizimi.   –
Toshkent: Akademiya, 2002. - 240 s.
6.  Istoriya Karakalpakskoy ASSR. – T: Fan, 1974. Tom I. – S. 227.
7. Jalilov O. XIX-XX-asr boshlaridagi qoraqalpoq tarixidan (Xiva davlat xujjatlari
asosida). – Toshkent: Fan, 1986. – B. 111. 
8.   Jdanko   T.A.   Ocherki   istoricheskoy   etnografii   karakalpakov.   Rodoplemennaya
struktura i rasselenie v XIX – nachale XX veka. – M.: Izd-vo Akadem Nauk SSSR,
1950. –S.154.
9.   Jo‘rayev R.T. O‘zbekiston  tarixi. Iste’dod ziyo press.  – Namangan, 2022. – B.
43-47.
10.   Kamolov S., Sariboev K.   Qoraqalpoqlar. Qo‘lyozma. – Nukus, 1999, – B. 25-
27.
11. Karamanova G .  Istoriya agrarnыx otnosheniy v Karakalpakstane.: Avtoref. dis.
kand. ist. nauk. – Nukus, 2012. – S. 14.
12.   Komolov   D.P.   Turkiston   ASSRda   sud   tizimi   tarixi   (1917–1924   yillar).   Tar.
fan. nomz. diss. … avtoref. – T.: 2008. – B. 17.
13.  Mambetov K. Qaraqalpaqlar tariyxы. Nөkis.  1993.  – B. 23.
14.  Nurmuxamedov M. K.  i dr.   Karakalpaki. (Kratkiy ocherk istorii   s   drevneyshix
vremen do nashix dney).  –  T.   Fan, 1971 . – S. 63.
63 15.  O‘ zbekiston tarixi (1917-1991 yillar) .  K. 1.  O‘ zbekiston 1917-1939 yillarda .   –
Toshkent :  O‘zbekiston, 2019.  –   B. 365 .
16.  O‘zbekistonning yangi tarixi. – T: Sharq. 2000. – B. 192-193.
17.   O‘zbekistonning   yangi   tarixi.   1-kitob.   Turkiston   chor   Rossiyasi
mustamlakachiligi davrida. – Toshkent: Sharq, 2000. – B. 26-27.
18.   Qayumov   M.   Xiva   xonligi   siyosiy   mustaqilligining   tugatilishi   va   uning
oqibatlari   //   Dono   Ziyoeva   nomidagi   “O‘zbekiston   tarixining   dolzarb   masalalari
(XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr oxiri)”.  1-Umummilliy ilmiy yig‘ini to‘plami. –
Toshkkent: Fan. 2022. – 37 b.
19.   Sulaymanov S.A.   Orol   dengizi   va Amudaryo suv  yo‘llari  tarixi  (XIX  asrning
70 yillari XX asrning 80 yillarning birinchi yarmi). – Nukus. 2023. – B. 13.
20.   Sulaymonov   S.A.   Amudaryo   flotiliyasining   tashkil   topishi   va   faoliyati   //
“O‘zbekistonda ijtimoiyiqtisodiy va etnomadaniy hayot: tarix va tahlil” resp. ilm.
anj. mat-. – Termiz, 2014 - B.350.
21.   Tao‘muratov   N.   Qaraqalpaqstanda   tәrtib   qorg‘ao‘   o‘yыmlarыnың   tariyxы.
(1873-2010 jj.) – Nukus: Ilim, 2011. – S. 13-14.
22.   Tureev   A.   XIX-asr   oxiri-XX-asr   boshida   Qoraqalpoq   o‘lkasida   dehqonlar
harakati. Nukus, 1991, – B. 131.
23.  Xodjametova G.I.  Qadimiy va boy tarixga ega qoraqalpoq folklor -lirik va epik
asarlarining tashkili.  Oriental Art and Culture Scientific-Methodical Journal .  2020 .
– B. 41.
24.  Ye lmuratov   I.G  XX asr boshida Qoraqalpog‘istonda ta’lim tizimining holati va
tarixi.   O‘tmishga   nazar.   Elektron   jurnali.   –   Toshkent.   2022.   №SI-1   |   2022.   –   B.
284-285. 
25.  Ziyoyev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. – T.:
Sharq, 1998. – 479 b.
26.   Xaydarov   M.   Sentralizatorskaya   politika   Sovetskoy   vlasti   v   Turkestane   i   yee
posledstviya (1917–1924 gg.).: Avtoref. dis. ... kand. ist. nauk. – T.: 1998. – 28 s.; 
64

QORAQALPOG‘ISTON AMUDARYO BO‘LIMIDA IJTIMOIY-SIYOSIY JARAYONLAR MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I. BOB. XIX-ASR OXIRI XX-ASR BOSHLARIDA QORAQALPOQLAR …..8 I.1. Q oraqalpoqlarning imperiya tarkibiga qo‘shib olinishi...……………………… 8 1.2. XIX-asr oxiri –XX-asr boshida Amudaryo bo‘limida ijtimoiy va iqtisodiy hayot ………………………………………………………………………………21 II. BOB. AMUDARYO BO‘LIMIDA SIYOSIY, IQTISODIY MUNOSABATLAR...……………………………………………………………27 2.1. Amudaryo bo‘limida siyosiy vaziyat…………………………………………27 2. 2 . Amudaryo bo‘limida sud-huquq masalalari…………………………………..36 III. BOB. 1917-1924-YILLARDA QORAQOLPOQLAR……..……………… 46 3.1. XX- asr boshlarida Amudaryo qoraqalpoqlari ijtimoiy-madaniy hayoti……...46 3.2. Amudaryo bo‘limida ta’lim tizimi …………………………………………….52 III. XULOSA ……………………………………………………………………..60 IV . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI……………………...63 V. ILOVALAR 1

2

KIRISH Jahon miqyosida integratsiya va globallashuv jarayoni yuz berayotgan bir davrda dunyo hamjamiyatida inson huquqlari va erkinliklari masalasi, huquqbuzarlik, uyushgan jinoyatchilikning oldini olish, xalqaro huquq normalarining implementatsiyasi nihoyatda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Qonun ustuvorligini qaror toptirish, ularning to‘la va qat’iy ijrosiga erishish, sudlarning faol va ta’sirchan ishtirokini ta’minlash, ijtimoiy - iqtisodiy va huquqiy o‘zgarishlarning faol ishtirokchisi sifatidagi mavqeini mustahkamlash dolzarb vazifa sanaladi. Bugungi kunda dunyo miqyosida jadal kechayotgan globallashuv jarayonlari elatlar va xalqlar, millatlar va davlatlar, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar tarixini yanada kengroq o‘rganishni dolzarb vazifa qilib qo‘ymoqda. Shu munosabat bilan jahon xalqlari tarixiy taraqqiyotining uzviy qismi bo‘lgan davlat arboblari, ozodlik uchun kurashgan qahramonlar hayoti va faoliyatini xolisona o‘rganish, ularning jahon tarixida tutgan o‘rnini yangi asoslarda ko‘rib chiqish va baholash muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgandan keyin fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etishga qaratilgan yangi davlatchilik tizimini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi huquqiy islohotlar boshlandi. Sud-huquq tizimini liberallashtirish, inson huquqlari va xalq manfaatini qonuniy asosda ta’minlash va himoya qilish davlat siyosatiga aylandi. So‘nggi yillarda bu sohada davlat menejmentini joriy qilish, vertikal boshqaruv tizimi va ijro hokimiyati organlari tizimiga innovatsion g‘oyalarni, texnologiyalarni joriy etish kabi vazifalar. Garchi texnika taraqqiyoti natijasida ko‘plab zamonaviy harakatlanish vositalari vujudga kelgan bo‘lsa ham suv yo‘llari va ulardagi transport vositalari dunyo iqtisodiyotida o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Ayniqsa, hozirgi globallashuv sharoitida jahonda yuz berayotgan siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar sharoitida suv yo‘llari mavjud mamlakatlar taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa integratsiya jarayonlariga keng yo‘l ochgan holda xalqlar 3

o‘rtasida o‘zaro iqtisodiy va madaniy yaqinlashuvga imkon yaratib, turli hududlarda davlatlarning o‘ziga xos rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Dunyo miqyosida suv yo‘llarining shakllanishi va ularning sivilizatsiyalarni shakllanishidagi o‘rni, suv yo‘llari havzasida joylashgan hududlarning ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti, fan-texnika taraqqiyotida suv yo‘llarining ahamiyati, suv havzalarida gidrotexnik inshootlarining shakllanishi va takomillashuvi jarayonlari, suv yo‘llarining mintaqa ekologiyasidagi o‘zgarishlarga ta’siri, Orol dengizi va Amudaryo havzasida Rossiya imperiyasi va sovet davrida olib borilgan ijtimoiyiqtisodiy siyosatning Orolbo‘yi mintaqasi xalqlari turmush tarziga ta’sirini o‘rganishga qaratilgan ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shu bilan birga transport sohasi uchun zamonaviy ko‘nikmalarga ega malakali kadrlarni tayyorlash, suv yo‘llari tizimidan foydalanish bo‘yicha me’yoriy-huquqiy hujjatlar va standartlarni zamon talabidan kelib chiqqan holda takomillashtirish, daryo transport tizimiga ilg’or tajribalarni joriy qilish orqali yanada takomillashtirish, kadrlar tayyorlash jarayoniga innovatsion metod va vositalarni keng joriy etish, sohaga zamonaviy axborot-kommunikatsion texnologiyalarni qo‘llashni yanada ommalashtirish, iqlim o‘zgarishi sharoitida yangi chaqiriq va xavf-xatarlarga moslashishga qaratilgan ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, jahon okeaniga chiqish va eng arzon transport turi bo lgan suv transportini rivojlantirish bugungi kun uchun hamʼ ahamiyatlidir. Tadqiqot obyekti va predmeti. XIX asrning so‘nggi va XX asrning birinchi yarmida Amudaryo bo‘limida hukm tarixiy jarayonlar ishning ob’ekti va predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. XIX asrning so‘nggi choragi–XX asrning birinchi choragida Amudaryo bo‘limida kechgan tarixiy jarayonlarni, Amudaryo okrugidagi (keyinchalik bo‘limi, viloyati) ma’muriy, siyosiy va sud- huquq tizimi tarixini o‘rganish ishning maqsadini tashkil qiladi. Ana shu maqsaddan kelib chiqqan holda mavzuni yaxlit o‘rganish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi: XIX-XX-asrlarda Amudaryo bo‘limida qoraqalpoqlar tarixi; 4

Amudaryo bo‘limining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyatini ko‘rsatib berish; Amudarayo bo‘limida kechgan iqtisodiy munosabatlar tarixi; Amudaryo bo‘limida amalga oshirilgan sud-huquq tizimining mustamlakachilik mohiyatini ochib berish, Amudaryo bo‘limidaa ta’lim tizimi holati natijalarini tahlil qilish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. O‘zbekiston davlatchiligi tarixining yaqin o‘tmishida uning tarixiy bir bo‘lagi sifatida qarab kelingan Amudaryo bo‘limining tashkil etilishshi va unda kechgan tarixiy, siyosiy jarayonlar tarixini o‘rganish orqali qoraqalpoq xalqining XIX-asr oxiri va XX-asr boshlarida kechgan tarixi, uning o‘ziga xos mahalliy xususiyatlari, xalq mustamlaka boshqaruvi tizimi davridagi kechinmalari muhim ahamiyati va boshqa jihatlarni yoritishda o‘quvchilarga metodlardan foydalangan holda tushuntirib berish. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Bugungi kunga qadar tanlangan mazkur malakaviy bitiruv ishining mavzusiga doir bir qator ilmiy adabiyotlar yaratilganligini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Mustaqillik davri tarixshunosligi Amudaryo bo‘limi tarixiga ham e’tibor qarata boshladi. Mualliflar asosan sovet davrida qishloq xo‘jaligi bo‘yicha olib borilgan siyosat, paxtachilikni rivojlanishining Orol dengizi havzasiga ta’siri, mintaqada yashaydigan aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o‘zgarishlar, yuzaga kelgan murakkab ekologik holat hamda uni bartaraf etish borasida O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik yillaridagi sa’y-harakatlari va boshqa mamlakatlar, xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro aloqalar tarixi masalalarini obyektiv yoritib berganlar. Ularda masalaning qisman tarixiy, asosan, iqtisodiy, geografik va ekologik jihatlarga ham e’tibor qaratilgan 1 . 1 Ziyo y ev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. – T.: Sharq, 1998. – 479 b.; Xaydarov M. Sentralizatorskaya politika Sovetskoy vlasti v Turkestane i yee posledstviya (1917–1924 gg.).: Avtoref. dis. ... kand. ist. nauk. – T.: 1998. – 28 s.; Abduraximova N.A., Rustamova G. Kolonialnaya sistema vlasti v Turkestane vo vtoroy polovine XIX pervoy chetverti – XX vv. T.: Universitet, 1999. – 162 s 5