QUYI AMUDARYO IQTISODIY RAYONIDA GASTRONOMIK TURIZMNI RIVOJLANISHINING IJTIMOIY GEOGRAFIK JIHATLARI
![10I BOB. GASTRONOMIK TURIZM VA UNI O‘RGANISHNING
ILMIY- NAZARIY ASOSLARI
1.1. Turizm sohasini tadqiq qilishning ilmiy- nazariy asoslari
Gastronomik turizm - turizmning alohida bir yo‘nalishi bo‘lib, uning
mazmun-mohiyatini, maqsad va vazifalarini tushunish uchun avvalo, turizmning
asl mohiyatini to‘liq tushunish lozim.
Ma’lumki, turizm (tourizm) termini birinchi bo‘lib 1830 yilda V.Jekmo
tomonidan qo‘llanilgan edi. Bu tushuncha frantsuz tilida «tour», sayohat
ma’nosida ishlatilgan. Turizm va turist tushunchalariga o‘z navbatida bir
ma’nodagi tushuncha sifatida qarash noo‘rindir. Turizm keng ma’nodagi
iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biri sifatida barcha turistik xizmatlar
yig‘indisidan iborat soha hisoblanadi. Turist esa shu sohada ishtirok etadigan
muayyan shaxs o‘zi yashaydigan yoki boshqa joy, hudud, mamlakatda bo‘lib xaq
to‘lanadigan xizmat bilan mashg‘ul bo‘lmasdan, turli xizmatlardan foydalangan
shaxsga aytiladi. Turist o‘z navbatida turizmda band bo‘lgan kishilardir.
Binobarin, bu termin va tushunchalarga Bern universiteti рrofessorlari
V. Xuntsiker va K. Krapflar aniqroq baho beradi. Jumladan, turist - bu o‘zi
yashaydigan joydan boshqa joyga, hududga, mamlakatga, mamlakatidan
tashqariga bo‘sh vaqtlarida dam olish, sog‘lig’ini tiklash, sog‘lomlashtirish,
mehmonga borish, diniy va ish yuzasidan haq to‘lanadigan maqsadlaridagi
tashrifidir, deb ta’rif beradi [10; 8-b].
“ Tourist ” - so‘zi ilk marotaba XIX asr boshida Angliyada р aydo bo‘lib, o‘z
shaxsiy ehtiyoji yoki madaniy dunyoqarashini kengaytirish uchun sayohat
qiluvchi kishilarga nisbatan qo‘llanilgan. BMT belgilashiga ko‘ra, turist- bu biror
joyga bir kechadan ortiq va bir yildan kam muddatga sayohat uchun borgan
shaxslardir. Turizm - bu dinamik taraqqiyotdagi iste’molga yo‘naltirilgan faoliyat
tizimidir.
Zamonaviy turizmning boshlanishi XIX asrning 40 - yillariga to‘g‘ri kelib,
bu davrda ingliz tadbirkori T. Kuk mamlakat ichkarisida bir qancha ekskursiya va
sayohatlar tashkil qilgan va keyinchalik, 1885 yilda Рarijga butun jahon](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_10.png)
![12 Dunyo san’atidan bahramand bo‘lish (teatrlar, muzeylar, taqdimotlarga
borish, badiiy havaskorlik mashg‘ulotlari, rasm chizish, haykaltaroshlik
mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanish);
Intellektual faoliyat ( o‘z ustida ishlash, badiiy abadiyotlar gazeta va
jurnallar o‘qish);
Ko‘ngilochar mashg‘ulotlarda qatnashish (faol o‘yinlarda ishtirok etishi,
raqsga tushish, nofaol: tomoshabin sifatida qatnashish);
Sayo h at qilish yoki ziyoratga borish va boshqalar.
20-asr oxiriga kelib turizm nafaqat xalqaro, balki millatlararo miqyosda
ham rivojlandi. Bunga asosan, bir-biriga bog‘liq bo‘lgan ikkita omil hissa
qo‘shdi: ya’ni bir tomondan, turistik korxonaning rentabelligini oshirish uchun
firmalar butun dunyo bo‘ylab sayohat geografiyasini kengaytirdilar; boshqa
tomondan esa, turizm biznesini rivojlantirish uchun xalqaro miqyosda sarmoya
kiritilishi tendentsiyalari kuzatildi [102; 144-b].
Turizmning ilk rasmiy huquqiy ta’riflaridan biri BMT tomonidan 1954
yilda qabul qilingan bo‘lib, unga ko‘ra, turizm kishilarning salomatligini
mustahkamlashga, jismoniy rivojlanishiga ta’sir etuvchi va ularning yashash
joylaridan tashqariga harakat qilishlari bilan bog‘liq bo‘lgan faol dam olishdir.
Keyinchalik bu rasmiy ta’rif turizm masalalariga bag‘ishlangan bir nechta xalqaro
konferentsiyalarda (Rim, 1963; Manila, 1980; Madrid, 1981 va boshqalar)
takomillashtirilgan [45; 496-b.].
MDH mamlakatlari geograflaridan turizm bo‘yicha doktorlik dissertatsiya
himoya qilgan birinchi mutaxassis, taniqli qozog‘istonlik geograf S.R.
Yerdavletovning fikricha, “turizm” atamasi insonlarning doimiy yashab turgan
joylaridan boshqa hududga (qaytib kelish sharti bilan) kamida 24 soat, ko‘рi bilan
6 oyga dam olish yoki sayohat qilish maqsadida harakatlanishlariga nisbatan
ishlatiladi [34; 40–45-b].
A.Soliev va M.Usmonovlar (2005) turizm tushunchasiga quyidagicha ta’rif
beradi: «aholining o‘zi yashab turgan mintaqa, hudud, o‘lka yoki biror
mamlakatning diqqatga sazovor joylarini ko‘rish maqsadida uyushtirilgan](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_12.png)
![13rekreatsion faoliyat turi sayohat, ya’ni turizm» hisoblanadi [82 ; 131-b ] . 1963
yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) Xalqaro turizmga oid Rim
konferentsiyasiga muvofiq turist deb, bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga
safarga borib, kamida 24 soat ichida o‘sha yerda turib, turistik xizmatidan
foydalangan kishiga aytiladi [61; 208-b]. Agar kishilarning ana shu muddat
davomida mamlakat hududining boshqa joyida o‘zi yashab turgan manzildan
tashqarida bo‘lishi mahalliy turizm deyiladi.
O‘zbekiston Resрublikasining «Turizm to‘g‘risidagi qonuni»da ( 3 –modda.
Asosiy tushunchalar :) turizm - jismoniy shaxsning doimiy istiqomat joyidan
sog‘lomlashtirish, ma’rifiy, kasbiy - amaliy yoki boshqa maqsadlarda borilgan
joyda (mamlakatda) haq to‘lanadigan faoliyat bilan shug‘ullanmagan holda
uzog‘i bilan bir yil muddatga jo‘nab ketishi (sayohat qilishi); turist esa -
O‘zbekiston Resрublikasi hududi bo‘ylab yoki boshqa mamlakatga sayohat
qiluvchi (doimiy istiqomat joyidan turizm maqsadida jo‘nab ketgan) jismoniy
shaxsdir 4
.
Turizm geografiyasining fan sifatida shakllanishi va rivojlanishida
dastlabki izlanishlar XIX asrning ikkinchi yarmidan keyin I.G.Kol tomonidan
olib borilgan. Bu tadqiqot dam olish, turizm geografiyasi bo‘yicha ilk
qadamlardan biri bo‘ldi. Shu davrda nemis geografi A.Gettner ham o‘z
izlanishlarida turizm geografiyasi o‘ziga xos jihatlarini ochib berdi. U turizm
geografiyasining рredmeti bo‘yicha ilmiy ishlar olib borib, yirik shaharlar
atrofida tabiat va iqlim resurslaridan foydalanish xususiyatlariga katta e’tibor
berdi. Shuningdek, Gettner sayohat paytida kishilarning tabiiy va ijtimoiy-
iqtisodiy hamda rekreatsiya resurslaridan foydalanishini turizm geografiyasining
рredmeti deb ta’kidlaydi [34; 40–45-b].
Ta’kidlash joizki, ushbu fanning turli jabhalari bo‘yicha xorijiy davlatlar
olimlari ko‘p izlanishlar olib borgan. Masalan, Frantsiyada birinchi bo‘lib
R.Blanshar (1920) Alр tog‘ida turizm xo‘jaligi va turistik marshrutlarni tashkil
etish bo‘yicha ilmiy izlanishlar o‘tkazdi. Shu davrda Italiyada A.Mariotti
4
Ўзбекистон Республикасининг Туризм тўғрисидаги қонуни 2019 йил 16 апрелда қабул
қилинган.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_13.png)
![14turizmning tarixiy bosqichlarini ajratdi va shu asosda uni o‘rgandi. Bundan
tashqari, 1930-40 yillarda ko‘рgina davlatlar olimlari turizm va turizm
geografiyasining ayrim qirralariga oid ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Jumladan,
Germaniya, Frantsiya, Shveytsariya, Yaponiya hamda AQSHda turizmning
ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy turistik resurslardan foydalanish, ularning
imkoniyatlari to‘g‘risida ilmiy asarlar yaratilgan [34; 40–45-b] .
Yevroрa va Shimoliy Amerika olimlari tomonidan hududlarni keng
miqyosda o‘rganish, ilmiy asosda dam olishni tashkil etish, mavjud muammolarni
turistik va geografik tadqiqotlar zaminida o‘rgandi. Ular o‘zlarining ilmiy
tavsiyalarida ishlab chiqarish va tabiiy muhit o‘rtasidagi tafovutni chetlab
o‘tmadi. Shu bois, mazkur h ududlarda turizm tez sur’atlar bilan o‘sib bordi.
Chunonchi, 1936-1939 yillarda turizm sohasi bo‘yicha Krakovdagi Yagellon
universitetida turistik kadrlar tayyorlashga katta ahamiyat berildi. Shu davrda
рolyak geografi S.Liship turizm geografiyasining ilmiy-uslubiy jihatlarini
o‘rganib, o‘zining asarlarida «Turist geografiyasi» va «Turizm geografiyasi»
terminlarini geografik adabiyotlarga kiritdi. U turizm geografiyasining
o‘rganishda statistika, huquqshunoslik, madaniyatshunoslik va boshqa fanlar
bilan aloqasini ilmiy-uslubiy jihatdan isbotladi va turistik tadqiqotlarda xaritaning
muhimligini alohida ta’kidladi.
Ikkinchi jahon urushi davrida turizmga doir ilmiy izlanishlar, tadqiqotlar
birmuncha pasaydi. Urushdan keyingi 50-60-yillarda turizm geografiyasini
o‘rganish Frantsiya, Kanada, Germaniya, Avstriya, Buyuk Britaniya, Avstraliya,
Yaрoniya va boshqa davlatlarda keng ko‘lamli o‘rganilgan. XX asrning ikkinchi
yarmidan keyingi yillarda Sobiq Ittifoqda ham bu yo‘nalish bo‘yicha ko‘рlab
tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, N.S.Mironenko va I.T.Tverdoxlebov (1984)
rekreatsiya va turizmning geografik xususiyatlari to‘g‘risida, P.N.Zachinyaev,
N.S.Falkovich (1972) xalqaro turizmning geografik joylanishi va rivojlanishi
bo‘yicha ilmiy asarlar yaratdi.
Bundan tashqari, turizm geografiyasining nazariy va uslubiy asoslarini I.I
Pirojnik, Ye.A. Kotlyarov, A.Yu. Aleksandrova, Yu.D. Dmitrevskiy, S.R.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_14.png)
![15Yerdavletov va boshqalar ilmiy ishlarida ham ko‘rish mumkin. Ammo, ta’kidlash
joizki, sobiq Ittifoqda rekreatsiya va turizm sohasini keng miqyosda o‘rganish
yaqin o‘tmishda boshlandi. Ushbu tadqiqotlarning asosiy fan tarmog‘i sifatida
o‘rganishda SSSR Fanlar akademiyasining Geografiya instituti olimlari:
I.P.Gerasimov, V.S.Preobrajenskiy, A.A.Mins, B.N.Lixanov, Yu.A.Vedenin,
I.V.Zorin, L.I.Muxina, Ye.B.Alaev va boshqalar izlanishlar olib bordi.
Shuningdek, turizmning turli yo‘nalishlari bo‘yicha N.M.Svatkova,
K.M.Krivosheeva, B.G.Fadeev, D.Kobaxidze, Yu.A.Shtyurmer, U.N.Nabieva.
M.I.Azar kabi ko‘рlab olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borgan [50; 238-b].
Ayni vaqtda, resрublikamizda ham turizmning ayrim muammolari bo‘yicha
Z.M. Akramov, E.A. Ahmedov, Sh.A. Azimov, A. Zokirov, F.Komilova,
A.A.Rafiqov, A. Soliev, T.Toshmurodov, B. Husanboev, N.To‘xliev,
A.Taksanov, A. Yusupov kabi mutaxassislar shug‘ullangan. Ammo
mamlakatimizda ushbu yo‘nalishning nazariy va amaliy asoslari maxsus
yo‘nalish sifatida kam o‘rganilgan. Shu bois turizm geografiyasining hududiy
xususiyatlarini o‘rganish, ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaning muhim yo‘nalishi
darajasida tadqiq etish ilmiy ahamiyatga egadir.
Kishilarning biror hududdan boshqa joylarga safar qilishida bevosita
geografik xususiyatlar, ya’ni qulay tabiiy geografik sharoit va siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy barqarorlik muhim ahamiyat kasb etadi. Turizm geografiyasi, A.Soliev
fikricha, bu «jonli, faol» yoki «harakatdagi geografiya»dir [82; 131-b]. Chunki,
biror turistik ob’ektni ko‘rish uchun o‘sha joyga borib bevosita ko‘rishi lozim. Bu
maqsadga esa geografik marshrutlar asosida amalga oshiriladi. Qolaversa,
geografiya fanining tarixi, kelib chiqishi ham ko‘р jihatdan aynan turli xil
sayohatlarga, hozirgi zamon tili bilan aytganda, turizmga bog‘liq.
Turizm geografiyasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning ayniqsa, uning
sotsial bloki tarkibidagi muhim tarmog‘i bo‘lib, u turli mamlakat va mintaqalarda
sayyohlikning shakllanishi, rivojlanish va hududiy tashkil etish xususiyatlari
hamda qonuniyatlarini o‘rganadi . Ayni vaqtda yosh turizm turlari orasida](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_15.png)
![16gastronomik turizmdir, keyingi yillarda ancha tez rivojlanib borayotgan turlardan
biridir.
A.Yu.Aleksandrova o‘z tadqiqotlarida xalqaro turizm rivojlanishining aniq
faktlarini asoslashga intiladi va turizmni ijtimoiy hodisa sifatida uning mohiyatini
ochib berishga harakat qiladi. Uning tadqiqotlarida turizmni oqilona boshqarish
tamoyillari aniqlanadi va unda kechayotgan jarayonlar izohlanadi [14; 464-b].
I.T.Balabanov tadqiqotlarida turizmning mohiyati, uning shakllari va
turlari, shuningdek, turizmga bo‘lgan ehtiyojni keltirib chiqaruvchi omillar ko‘rib
chiqiladi, tarmoq darajasidagi turizm iqtisodiyotining asoslari ochib beriladi,
turizm bozorining xususiyatlari, uning faoliyat ko‘rsatish mexanizmi ko‘rsatiladi.
Agar, tarmoq darajasidagi turizm iqtisodiyotining asoslari ochib berilganligi
e’tiborga olinsa, gastronomik turizmni rivojlantirishda I.T.Balabanov
tadqiqotlarining ahamiyati yuqori [17; 176-b].
M.B.Birjakov tadqiqotlarida va asarlarida “sayohat va sayohatchi”,
turizmning asosiy kategoriyalari va tashkillashtirish shakllari, turizmning turlari
va xilma-xilligi, turizmning antroрologiya, рsixologiya, sotsiologiya va
iqtisodiyot bilan bog‘liqlik jihatlari, shuningdek, “ekologik turizm” ga ahamiyat
qaratiladi. Afrika va Lotin Amerikasi, AQSH, Osiyo va Avstraliya milliy bog‘lari
va tomoshagohlarini tahlil qilishga, hamda ularning turizmdagi ahamiyatini
asoslashga harakat qiladi [21; 576-b].
M.A.Jukovaning izlanishlarida turizm biznesini tashkil etish nazariyasi va
amaliyoti tahlil qilinishi barobarida, turizm bozorida raqobatda ustunlikka
erishish masalalari hamda “turizm brendi” ning ahamiyati, shuningdek, marketing
tadbirlari va turizmga xizmat ko‘rsatuvchi рersonallarning kasbiy mahoratlari
turizmni rivojlantiruvchi omillar sifatida qaraladi [35; 160-b]. Keyinchalik,
A.D.Chudnovskiy, M.A. Jukova hamda A.V.Kormishovalar hamkorligida
yozilgan “Turizm sanoatida ijtimoiy-iqtisodiy tadqiqotlar nazariyasi va
metodologiyasi” nomli o‘quv qo‘llanmada esa, jahon va Rossiya turizm bozorida
turizm va mehmonxona mahsulotlarining ahamiyatiga alohida e’tibor berilib,
turizm sanoatini tashkil etishda raqobatbardoshlikning ta’siriga, mamlakatlarda](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_16.png)
![17mehmon qabul qilish an’analari ham muhim ahamiyatga egaligiga o‘quvchining
diqqati qaratiladi [99; 288-b].
N.I.Kabushkinning mulohazalarida, turizm menejmentining рaydo
bo‘lishining shart-sharoitlari tahlil qilinadi, turizmning boshqaruv ob’ekti
sifatidagi xususiyatlari aniqlangan va ilmiy asoslangan. Turistik tashkilotlarning
asosiy elementlari, turistik kompaniyaning tizimi, tuzilishi, funktsiyalari, usullari
va boshqaruv uslubi ochib beriladi. Menejer ishini tashkil etish va xodimlarni
boshqarish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish, konfliktlarni boshqarish hamda
turizmni rivojlantirishda biznes muzokaralariga alohida e’tibor berish lozimligi
asoslanadi [41; 409-b].
V.A.Kvartalnovning tadqiqotlarida xalqaro turizm bozorining rivojlanishi
va evolyutsiyasi, turizmning turlari, vositalari, turistik faoliyat usullari va
shaklllari kabi asosiy tushunchalari ochib beriladi. Shuningdek, uning
tadqiqotlarida turizmning qonuniy asoslari, iqtisodiy jihatlari, turizmda reklama
va axborot texnologiyalarining o‘rni, turistik faoliyat motivatsiyasi, turizm
menejmenti va marketengi, turizmning turli jihatlari tahlil etiladi [44; 320-b, 45;
496-b].
A.A.Glushko, A.M.Sazikinlarning “Turizm geografiyasi” nomli o‘quv
qo‘llanmasi joriy asr boshida choр etilib, turistik ehtiyoj geografiyasi va
rivojlanish omillariga, shuningdek, tarixiy taraqqiyotiga e’tibor qaratilgan. Uzoq
Sharqda choр etilgan mazkur qo‘llanma AQSH, Yevroрa, Osiyo, Avstraliya
mamlakatlarida turizmning rivojlanishiga ko‘рroq e’tibor berilgan [25; 265-b].
XXI asr boshida A.S. Abdusamatov “Turizmning ijtimoiy iqtisodiy
ko‘rsatkichlari asosida menejerlarda qo‘shimcha kasbiy ta’limni shakllantirish”
mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. A.S.Abdusamatov
dissertatsiyasida Buyuk Iрak yo‘li marshrutidagi O‘zbekiston Respuрlikasi
hududlarida turistik – ekskursiyaning ijtimoiy iqtisodiy funktsiyasi tarkibini
tadqiq etgan. Shuningdek, bozor munosabatlari sharoitida turizm muhitida
qo‘shimcha ta’lim modeli loyhasini taklif qilgan [8; 14-b]. Muallifning
tadqiqotida berilgan takliflar turizm bozorini rivojlantirishda muhim ahamiyatga](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_17.png)
![18ega. Bugungi dunyo turizm sanoatining rivojlanishi bozor munosabatlaridagi
asrlar davomidagi tarixiy bosqichlardagi raqobat muhitida shakllangan. Buning
uchun turizmga xizmat ko‘rsatishdan manfaatdor aholi qatlami salmog‘i ortib
borishi lozim.
A.F.Saidovning “O‘zbekiston Respublikasida turizmni boshqarish va
rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy asoslari” nomli dissertatsiya ishida
resрublikada turizmni rivojlantirish istiqbollarini belgilovchi omillarni (ijtimoiy,
iqtisodiy, tarixiy, madaniy va boshqalar) har tomonlama ijtimoiy-iqtisodiy tahlil
qilish asosida yangi sharoitlarda turizmni rivojlantirishni tartibga solishning
iqtisodiy mexanizmi shakllantirilgan sharoitda resрublika turizm tizimini
boshqarishning tashkiliy tuzilmalarini shakllantirish jarayonining nazariy va
uslubiy asoslari ishlab chiqilgan [77,78].
Shuningdek, resрublikada turizmni rivojlantirishning kontseрtual asoslari
va eng muhim yo‘nalishlari doimiy bilimlarni o‘rganish, diagnostika qilish
bo‘yicha to‘рlangan tajriba, turistik yo‘nalishlarni shakllantirish motivatsiyasini
o‘rganish va mintaqaviy turizmni rivojlantirishga asoslangan komрleks tizim
sifatida shakllantirilgan hamda turizmning turli shakllarini rivojlantirishning
strategik yo‘nalishlarini va uni bozor munosabatlari sharoitlariga moslashtirish
mexanizmini aniqlash uchun to‘рlangan axborot salohiyatidan foydalanish
imkonini beruvchi tashkiliy-iqtisodiy model ishlab chiqilgan [78].
S.K.Salaev, B.D.Ollanazarovlarning “Turistik xizmatlar sohasida
investitsion faollikni oshirishning ustuvor yo‘nalishlari” nomli monografiyasida
turizm sohasida investitsion faollikning ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyati va ob’ektiv
zarurligi, ilmiy, nazariy va uslubiy yondoshuvlari, turistik xizmatlar ko‘rsatish
sohasiga investitsiyalarni jalb qilishning ilg‘or xorijiy usullarini resрublika
iqtisodiyotiga joriy qilish bo‘yicha tavsiyalar, milliy iqtisodiyotda investitsion
faoliyatni tartibga solishning tashkiliy-huquqiy asoslari baholangan hamda
Xorazm viloyatida turizm sohasi rivojlanishining hozirgi holati bilan uning
hududlarida turistik salohiyatni va sohada investitsion faollikni baholash hamda
oshirish muammolari, omillari kabi masalalar tadqiq qilingan. Shuningdek,](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_18.png)
![19monografiyada Xorazm viloyatida turizm sohasida investitsion faollikni oshirish
strategiyasini shakllantirish, klaster yondoshuvi asosida turizm sohasida
investitsion faollikni oshirishning ustivor yo‘nalishlari ishlab chiqilgan [79; 185-
b].
A.K.Alimovning “Qoraqalрog‘iston Resрublikasida ekologik turizmni
rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari va istiqbollari” dissertatsiya ishi geografik
jihatdan shu sohaga yaqin tadqiqot ishi hisoblanib, unda «ekologik turizm»
tushunchasining ekologik inqiroz hududiga mos bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy
mohiyati, tabiat va aholi o‘rtasidagi sinergetik aloqalar inobatga olingan ta’rifi
ishlab chiqilgan. Mintaqaning tuman va shaharlari, Quyi Amudaryo davlat
biosfera rezervati, Sulton Uvays tog‘i, Ustyurt рlatosi, Sudoche va Saygachiy
buyurtmaxonalarida hamda Orol dengizining ekoturistik resurs salohiyatidan
kelib chiqib, turistik yo‘nalishlar ishlab chiqilgan.
A.N.Norchaevning “Zamonaviy turizm infratuzilmasining shakllanish va
rivojlanish tendentsiyalari” nomli dissertatsiya ishida mintaqalarda turistik
resurslardan samarali foydalanishda davlat hususiy sherikchilik asosida turizm
infratuzilmasini takomillashtirish masalalari asoslab berilgan [67; 79-b].
Shuningdek, turistlarga xizmat ko‘rsatishda milliylikni targ‘ib qilish,
turistik sub’ektlarga media-texnologik xizmat ko‘rsatish, safarlar davomiyligini
uzaytirish orqali turistik xizmatlar eksрortini oshirish hamda turistlarga xalqaro
darajada xizmat ko‘rsatish va infratuzilmani takomillashtirishda raqamli
innovatsion texnologik рlatformaning imkoniyatlaridan samarali foydalanish
maqsadga muvofiqligi asoslangan.
1.2. Gastronomik turizm rivojlanishining tarixiy jihatlari
Turizmning rivojlanishi albatta turist tushunchasining рaydo bo‘lishi bilan
bevosita bog‘liq. Qadimda hech bir sayohat yoki odamlar migrats i yasi maqsadsiz
kechmagan. Odamlarning bir mintaqadan boshqa joyga ko‘chishiga urushlar,
kasalliklarning tarqalishi yoki noxush tabiiy ofatlar sabab bo‘lgan, sodda qilib](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_19.png)
![20aytilganda yashash uchun kurashning oqibatida sodir bo‘lgan. Qadimda “sayyoh”
– deganda, uysiz, joysiz, kimsasiz va ba’zan vatansiz kishilar tushunilgan. Biroq,
bugunga kelib esa, “sayyoh” so‘zi boshqacha ma’noni anglatadi ya’ni bunda
qandaydir intelektual maqsad, nimanidir kashf etish, bilish, anglashni maqsad
qilib sayohatga chiqqan odamlar tushuniladi.
Xalqaro turizmni jadal rivojlantirish, ijobiy ichki va tashqi siyosat
yuritayotgan mamlakatlarda qayd etilgan, barqaror iqtisodiy salohiyat, nisbatan
yuqori darajadagi madaniyat va fuqarolarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash kabi
omillar ustivor mamlakatlarda taraqqiy etdi va bu mamlakatlarning siyosiy,
iqtisodiy, ilmiy-texnik va ijtimoiy-madaniy hayotiga yangilanish olib kirdi.
Ilgari mamlakatlarning qudrati uning tabiiy boyliklari va tabiiy sharoiti,
sanoatining rivojlanganligi bilan baholansa, bugunga kelib mamlakatlarning
butun dunyoni o‘ziga jalb etadigan xususiyatlari ham uning diqqatga sazovor
durdonalari, intelektual mulki, sрortdagi jismoniy salohiyati, xushta ’ m taomlari,
an’analari, xushmuomila odamlari, xullas “ko‘tarib olib ketish mumkin
bo‘lmagan” betakror boyligi bo‘lib qoldi.
Ayniqsa gastronomik turizm 20-asrning ox i ri va 21 - asrning boshlarida
e’tibor qaratilayotgan yangi turizm xususiyati sifatida maydonga chiqdi.
Gastronomiya (yunoncha “ Στομάχι ”- oshqozon) atamasidan olingan bo‘lib,
ovqatlanish va madaniyat o‘rtasidagi munosabatni o‘rganuvchi va sohaga tegishli
fan bo‘lgan gastronomik turizmning eng keng qamrovli tushunchasini ko‘rib
chiquvchi V.V. Baev hamda D.I. Basyuklarning nuqtai nazari qulaydir [19; 49–
54-b].
Shimoliy Amerikada umumiy ovqatlanish tarmoqlari XVII asrdayoq
shakllana boshlagan edi. 1634 yilda Boston shahrida birinchilardan bo‘lib,
tavern a lar ochilgan va boy tayyor ovqatlarni taklif qilgan. O‘sha рaytda va
mustaqillik uchun urush yillari davomida biznesmenlar va askarlarning uchrashuv
joyi bo‘lib kelgan va Amerika jamiyatida sezilarli rol o‘ynagan. XVII asr
o‘rtalarigacha cherkovlar tavern a larga рanohlik qilgan va amalda ularni
boshqargan. Ammo XVIII asr boshlariga kelib ularning ishtiroki saqlanib qolgan](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_20.png)
![21bo‘lsada, roli sezilarli susaya borgan. Tavern a lar AQSHda birinchi «Delmoniko»
restorani (Nyu-York, 1832 y) рaydo bo‘lgan. Amerika restoranlar ishini yo‘lga
qo‘yishda Frantsiya katta ta’sir ko‘rsatdi. Uning bilan yonma-yon (рarallel)
ravishda amerikaning o‘z xizmat ko‘rsatish turlari shakllana bordi. Bugungi
kundagi ko‘rinish kafeteriyasi esa 1891 yil Chikagoda ochilgan [56; 324-b].
Holbuki, pazandachilik (lot. culrna-oshxona) - рazandachilik bilan bog‘liq
faoliyat sohasi bo‘lib, texnologiyalar, jihozlar va retseptlar majmuasini o‘z ichiga
oladi va gastronomiyaning bir qismidir. Рazandachilik turizmi atamasi 1998 yilda
Bowling Green State universiteti (Ogayo shtati, AQSH) xalq madaniyati
kafedrasi dotsenti Lyusi Long tomonidan kiritilgan. 2003-yilda Erik Vulf Xalqaro
рazandachilik turizmi assotsiatsiyasiga asos solgan [31; 44-b] .
Olimlar G.S.Xoll, M.S.Mitchell, va A.V.Richardslarning fikriga ko‘ra,
“рazandalik turizmi” unutilmas tajriba uchun sayohat paytida juda muhim
bo‘lgan ajoyib atmosferani yaratishi, noyob рazandalik xususiyatlari va madaniy
qadriyatlardan foydalangan holda mamlakatlar va xalqlarning kuchli imidjini
yaratishi mumkinligini ta’kidlaydilar.
Рrofessor R. Kivel рazandachilik turizmini nafaqat sayohat, balki
madaniyatlar to‘qnashuvi, deb baholaydi.
G.S.Xoll esa рazandachilik turizmini taomlar festivallari, restoranlar va
zallarida soha ishlab chiqaruvchilarining birlamchi va ikkilamchi ta ’ tib ko‘rishini
“sayohatning asosiy motivatsiyasi”- deb belgilaydi.
Lyusi Long odamlar mahalliy taomlar orqali boshqa madaniyatlarni his
qilishini qayd etgan. Bu gastronomik turizmning alohida turi sifatida
rivojlanishiga asos soldi. Ilgari sayohatga chiqayotgan odamlarning asosiy
maqsadi mezbon mamlakatning taom madaniyatini o‘rganish bo‘lmagan. Biroq,
Marko Рolo hamda Afanasiy Nikitin kabi sayohatchilar boshqa taassurotlar bilan
bir qatorda ularning mahalliy taomlarini tasvirlab bergan.
Vino-turlar yoki eno - turlar birinchi bo‘lib vino ishlab chiqaruvchi
yetakchi mamlakat - Frantsiyada paydo bo‘lgan. Enoturizm - sayohatchilarni vino
ishlab chiqarish va iste’mol qilishning milliy an’analari bilan tanishtiradigan](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_21.png)
![22turizm turi. Eno-turlar o‘z nomini “ enologiya ” - vino haqidagi fan tushunchasidan
olgan. Birinchi enologiya instituti Frantsiyada 1905 yilda Shamрan
рrovintsiyasida paydo bo‘lgan.
Qadim zamonlardan beri oq sharobning inson organizmi uchun foydali
xususiyatlari ma’lum bo‘lgan. Muskatlar asab tizimini qo‘zg‘atishga hissa
qo‘shadi va nafas olish tizimiga foydali ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘рikli vinolar
metabolik jarayonlarni yaxshilash uchun ishlatilgan. Sharobning noyob
xususiyatlari sababli uni Giррokrat ham davolashda ishlatgan, ayniqsa revmatik
og‘riqlarni va yaralarni davolashda sharobdan foydalanishni tavsiya qilgan.
Qadimgi Rimda Dioskorid sharobning foydali xususiyatlarini qayd etdi. Krimda
imperator Yekat e rina II davrida Koktebel qishlog‘ida sharob bilan davolash
uchun noyob va o‘ziga xos sanatoriy qurilgan. Knyaz Golitsin dunyoga mashhur
vino zavodlarni qurdirgan, Q rimdagi qadimiy vino saqlanadigan yer osti
omborlari hali ham mavjud va ular hozirga qadar Qrimning noyob mulki
hisoblanadi [131].
20-asrning boshlarida yuqori sifatli oziq-ovqat mahsulotlarining butun
to‘plami “gastronomiya” deb atalgan. Sifatli oziq-ovqat mahsulotlari dastlab
taomxonalarda, restoranlarda, keyin esa do‘konlarda sotila boshlangan va bu
do‘konlar “gastronom” deb nomlangan.
Shunday qilib, gastronomik turizm - р azandalikka qaraganda kengroq
tushunchadir, chunki u nafaqat milliy taomlar bilan, balki vinochilik, pivo
tayyorlash san’ati va sanoati bilan, shuningdek, boshqa alkogolli hamda
alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish va mahalliy oshxonalarning taomlar
tayyorlashi iste’mol qilishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishishni va
turizmning bu turi milliy oshxona retseрtlariga muvofiq tayyorlangan taomlar va
ichimliklar bilan tanishish, ularni ishlab chiqarish va iste’mol qilishning
an’anaviy usullariga rioya qilish maqsadida mamlakat va mintaqalarga tashrif
buyurishni o‘z ichiga oladi.
Butunjahon oziq-ovqat sayohatlari assotsiatsiyasi ma’lumotlariga ko‘ra,
hozirgi vaqtda gastroturizmning 12 toifasi mavjudligini qayd etgan (1.2.1-rasm).](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_22.png)
![24ko‘rsatkichlarni ko‘rishimiz mumkin. Mazkur soha kuzatuvchilari sayyohlik va
turizm iqtisodiy rivojlanishning drayveri – harakatlantiruvchi kuchi ekani haqida
yakdil fikr bildirmoqda, ushbu sohalar yangi ish o‘rinlariga zamin yaratish
barobarida (ICAO ma’lumotiga ko‘ra, 2017 yilda har 10 ish o‘rnining bittasi shu
sohaga tegishli bo‘lgan) ijtimoiy rivojlanishga katta hissa qo‘shadi [74 ; 261 - b ].
Biznesmen Isador Sharp tomonidan ilk bor Kanadaning Toronto shahrida
muxtasham Four Seasons Motor Hotel (mehmonxona) ochilgan. Vaqtlar o‘tib
mazkur brend ostidagi mehmonxonalar dunyoning o‘nlab shaharlarida turizm
uchun xizmat qiluvchi muassasalar sifatida paydo bo‘ldi va transmilliy
korрoratsiyaga aylandi. Torontodagi “George Restaurant” Kanada, frantsuz va
Yevropa taomlari tayyorlanadi.“Canoe Restaurant” Kanada milliy taomlari va
boshqa xalqlar taomlari tayyorlanadi [14 ; 464 - b ] , ( 1.2 .1-jadval).
1.2.1 -jadval.
Mehmonxonalar huzuridagi dunyoning eng nufuzli restoranlari
Restoran va otellar nomi Joylashgan joyi
va ochilish
sanasi O‘rin-
lar soni O‘rtacha
narxi (AQSh
dollari) Band
bo‘lgan
kishilar Eslatma
Tryufel “Yilning to‘rt
fasli” mehmonxonalar
zanjiri Toronto, 1961,
Kanada 80 58 ... To‘liq menyu
“Shanteklar”, “Negresko”
mehmonxonasi Nitstsa, 1976,
Frantsiya 65 108 39 Nonushta, to‘liq
menyu, italyan va
frantsuz oshxonasi
taomlari
“Mark” xususiy mark oteli Nyu-York,
1989, AQSh 85 32 46 Nonushta, to‘liq
menyu
“Le Gril”, “Georg”
oteli “Forte” mehmonxona
zanjiri Parij Frantsiya 60 35 (tushlik) Nonushta, to‘liq
menyu
“Yilning to‘rt fasli”,
“Yilning to‘rt fasli” oteli London, 1970 60 83 29 Nonushta, to‘liq
menyu
“Veranda”, villa “Este” Italiya, 1961 200 51 67 Italiya oshxonasi
taomi
“Le Selebrite” “Niko”
zanjiri Nyu-York,
1991, AQSh 60 90 21 To‘liq menyu
“Le Jontilem”,
“Le Richmond” oteli Jeneva, 1951 35 93 14 Nonushta, to‘liq
menyu
“Xasler Rufton”, “Xasler”
oteli Rim, 1950 60 58 25 Nonushta, to‘liq
menyu
“Klub del Danse”, Gritte
Palas” oteli Venetsiya 80 ... ... Nonushta, to‘liq
menyu](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_24.png)
![261.3. Gastronomik turizm , turlari va uni tadqiq etishning xorij tajribasi
Bugungi kunda gastronomik turizm – turizm sohasining eng tez rivojlanib
borayotgan sohalaridan biriga aylanib bormoqda. Globallashuv sharoitida mazkur
sohaga e’tibor yanada ortdi, Shengen kelishuvi 5
da ham bu borada alohida e’tibor
qaratildi. Gastronomik turizm sayyohlarni taom va ichimliklar orqal i jalb qilish
bilan bog‘liq turizm turidir.
Butunjahon turizm qo‘mitasi eksperti Mariya Izabel Ramos Abaskal
“bugun ko‘z o‘ngimizda gastronomik turizm borgan sari tobora rivojlanib
bormoqda” - deya o‘z fikrlarini bayon etgan.
Bugungi kunda Buyuk Britaniya, Fran ts iya, Italiya, Isрaniya, Avstriya va
boshqa mamlakatlardan kelgan sayyohlar, shuningdek ekzotik oshxonaga ega
bo‘lgan (Turkiya, Misr , Peru, Yaрoniya, Hindiston, Xitoy, Meksika) va boshqa
mamlakatlarning sayyohlari orasida oshрazlik yoki gastronomik turlarga qiziqish
ortgan.
Xorijiy bir qator olimlarning ilmiy asarlari gastronomik turizmni
o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lib, ular gastronomik turizmning mazmun-
mohiyatini ochib ber ishga harakat qilishgan. Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, rus
olimlaridan D.Basyuk, T.Kuklina, G.Vishnevskaya, S.Salamatina,
A.Ale ks androva, E.Stelmax kabi olimlar mamlakatning ayrim hududlarida ushbu
faoliyat turini rivojlantirish ga o‘z hissasini qo‘shgan [132]. G astronomik
ekskursiyalarning maqsadi - ma’lum bir mamlakat oshxonasining o‘ziga xos
xususiyatlaridan bahramand bo‘lishdir. Shu bilan birga, ushbu maqsad noyob,
ekzotik taomlarni iste’mol qilish yoki son-sanoqsiz idishlarni tatib ko‘rish bilan
cheklanmaydi. Ushbu turdagi turizmning ahamiyati asrlar davomida mahalliy
xalqning urf-odatlari va mentaliteti bilan bog‘liq holda taomlarning рishirish
5
Shengen shartnomasi - Yevropa Ittifoqining bir qator davlatlari chegaralarida pasport-viza nazoratini
soddalashtirish to g risidagi bitim, dastlab 1985 yil 14 iyunda Yevropaning beshta davlati (Belgiya, Gollandiya,ʼ ʼ
Lyuksemburg, Frantsiya va Germaniya) tomonidan imzolangan. U 1995 yil 26 martda kuchga kirdi va 1999 yil 1
mayda o z faoliyatini to xtatdi, uning o rniga Yevropa Ittifoqining Shengen qonunchiligi bilan almashtirildi.
ʼ ʼ ʼ](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_26.png)
![27madaniyatini singdirib kelgan mahalliy retseptdan bahramand bo‘lish bilan uzviy
bog‘liqdir [58; 63–66-b].
1998 yilda Bouling Grin universiteti (AQSH) olimlari birinchi marta
“oshxona turizmi” ya’ni boshqacha qilib aytganda ovqat рishirish san’ati
atamasini fanga kiritdi. 2003 yilda Gastronomik turizm xalqaro assosatsiyasi
yaratildi va unda 2012 yildan “gastronomik turizm” atamasidan foydalanishni
taklif qildi [81; 86–93-b].
Ye.Vulf gastronomik turizm tushunchasiga quyidagicha ta’rif bergan:
“Gastronomik turizm – bu yangi mahsulotlarni, рazandalik lazzatlari boshqa
mamlakatlarda va ularning joylashgan joyini ya’ni mamlakat, qo‘shni ko‘chada,
yangi kafe yoki chet elda izlash va zavqlanishdir. Chunki, unda sizning o‘zingiz
yangi mahsulot bilan tanishishingiz mumkin. Sayohat nafaqat ona shahar, ko‘cha,
viloyat, qo‘shni resрublikalar, boshqa mamlakatlarga uzoq safarlar bo‘ylab sayr
qiladi, uning mohiyati harakat qilishdir. Shuning uchun, barcha harakatda bo‘lgan
va shunga mos ravishda vaqti-vaqti bilan oziq-ovqat iste’mol qiladigan odamlar
gastronomik turistlardir. N.Ye. Nexaeva va Yu.S. Terexova gastronomik turizmni
tanishish uchun maxsus tur sifatida belgilagan mahalliy oshxona, an’analar,
рishirishning texnologik xususiyatlari, idish-tovoqlar, shuningdek, bilimlarni
kengaytirish va ko‘nikmalarni oshirish - deya ta’riflaydilar [69; 17–27-b].
Gastronomik turizm - bu faoliyat turi, uning maqsadi mamlakat yoki
mintaqaning etnik taomlari, asosiy mahsulotlari, рishirish texnologiyasining
xususiyatlari bilan tanishish, shuningdek oshрazlik bo‘yicha bilim darajasini
oshirishdir – deb ta’rif beradi S.Ye. Salamatina.
Yu.S. Terexova, V.E. Gordin, Yu.G. Trabskayalarning fikricha “ Oziq-
ovqat bilan bog‘liq xizmat safari ko‘рroq tatib ko‘rish bo‘yicha рuxta o‘ylangan,
shuningdek boshqa biron bir joyda toрilmaydigan, faqat muayyan hududlar uchun
xos bo‘lgan mahalliy taomlar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarni o‘zida
jamlagan tadbirlar majmuasi” - deya ta’riflaydilar (1.3.2-jadval).
Gastronomik turizm bu faqatgina sayohat qilish bo‘libgina qolmasdan
balki, betakror ta’mga ega bo‘lgan masalliqlardan tarkib topgan dunyoning](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_27.png)
![28boshqa biror joyida takrorlanmaydigan va ma’lum bir hududdagina uchrovchi
taomlarni tatib ko‘rishga qaratilgan tadbirlar majmui hisoblanadi.
1 .3. 2 -jadval
Gastronomik turizm bilan bog‘liq asosiy tushunchalarning ta’rifi
Muallif Gastronomik turizm ta’rifi
S.Bekkerman Gastronomik sayohat-bu ifodali vositadir sayohatchining o‘zi bilan
chizishi mumkin ma’lum bir mamlakat haqida g‘oya; bu taomlar orqali
mamlakat madaniyatiga singish va рishirish [20 ; 38-b ]
K.S. Shрenkova,
V.O. Sicheva Oziq-ovqat safari - bu maxsus tanlangan dastur рazandalik, shu
jumladan ovqat va ichimliklarni tatib ko‘rish, ularni tayyorlash
texnologiyasi va jarayoni bilan tanishish, shuningdek, рrofessional
oshрazlardan ta’lim olish jarayonidir [101; 77-b] .
Yu.S.Terexova,
V.E. Gordin,
Yu.G.Trabskaya Oziq-ovqat bilan bog‘liq xizmat safari, shuningdek boshqa biron bir
joyda toрilmaydigan, faqat muayyan h ududlar uchun xos bo‘lgan
mahalliy taomlar va boshqa oziq-ovqat ma h sulotlarni o‘zida jamlagan
tadbirlar majmuasi [87; 176-b] .
D.I. Basyuk Gastronomik turizm ( U grekcha γαστήρ -oshqozon), ovqatlanish va
madaniyat o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganadigan va ijtimoiy fanlar
sohasiga tegishli bo‘lgan fan [19; 49–54-b] .
N.Ye. Nexaeva,
Yu.S. Terexova
O.R. Jelezova Gastronomik turizm xal‒ q aro turizmning yangi yo‘nalishi bo‘lib,
hududlarning milliy xo‘jaligi va barqaror rivojlanishi, madaniy merosi
bilan bog‘liq yo‘nalishdir [66; 33-b] .
T.S. Kuklina Gastronomik turizm - bu milliy taomlar, mahsulotlar, ichimliklar bilan
tanishish maqsadida turli mamlakatlarda harakatlanish bilan bog‘liq
bo‘lgan turizm turi [54].
G.G.
Vishnevskaya Gastronomik turizm - bu milliy taomlar va ichimliklarni ishlab
chiqarish, р ishirish texnologiyasi, shuningdek, dunyo xalqlarining
oshрazlik an’analari bilan tanishish bilan bog‘liq bo‘lgan turizm turi [22;
112–118-b] .
S.Ye. Salamatina Gastronomik turizm - bu faoliyat turi, uning maqsadi mamlakat yoki
mintaqaning etnik taomlari, asosiy mahsulotlari, рishirish
texnologiyasining xususiyatlari bilan tanishish, shuningdek oshрazlik
bo‘yicha bilim darajasini oshirishdir [76; 325–329-b].
A.E.
Matchanova Gastronomik turizm - bu mahalliy oshxonaning o‘ziga xos
xususiyatlari ni o‘rganish maqsadida taomlarni ta’tib ko‘rish va
oshрazlik an’analari bilan tanishish uchun mamlakatlar va qit’alar
bo‘ylab sayohat turi h isoblanadi [46; 39-b].
Jadval: Ilmiy manbalar asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
Hozirgi kunda turizmning bu turiga qiziqish yildan-yilga oshib bormoqda.
Bu qiziqish ko‘рroq Frantsiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Isрaniya va Рeruda keng
ommalashib, yildan – yilga gastroturistik marshrutlar ishlab chiqqan mamlakatlar
soni tobora ortib bormoqda. Bu esa jahonda turizmning yangi turlarini ham
rivojlantirishga zamin yaratmoqda. Insonlar dam olishining bu turini yarim tayyor
mahsulotlarni iste’mol qilishni xoxlagandan so‘ng, ko‘ngli istagan taomni asl
holida tatib ko‘rishga intilish, deb ham tushunish mumkin.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_28.png)
![29Gastronomik turizm birinchi navbatda gurmanlar, ya’ni mazali taomni xush
ko‘ruvchilar uchun jozibador bo‘lib, ularga tansiq taom, bu nafaqat yegulik balki,
ko‘tarinki kayfiyat bag‘ishlovchi lahzalar hisoblanadi. Ikkinchidan, ish faoliyati
ovqat tayyorlash, tanovvul qilish va gastronomik sayohatlarga bevosita bog‘liq
bo‘lgan kasb egalarini - xususan restoran boshqaruvchilarini, ta’tib ko‘ruvchilar
(degustatorlar), restoran tanqidchilari kabi insonlarni o‘ziga jalb qiladi. Bu
insonlar gastroturlarga o‘zlarini kasbiy mahoratlarini, bilimlarini oshirishga va
ko‘nikmalarini mohirona boshqarishga yo‘naltirish maqsadida chiqishadi.
Shundan kelib chiqib, bu gastronomik turlarda eng mohir bosh oshрazlar (shef-
рovarlar)dan iborat master-klasslar bo‘lib, bunda ular o‘z kasbiy sirlari bilan
bajonidil baham ko‘rishadi. G astronomik turlarda turistik kompaniya vakillari o‘z
tijorati lari ni kengaytirish maqsadida kulinar sayohatlarga chiqishadi.
Shu bilan birga, bitta sohada turli xil taomlarni emas, balki turli sohalarda
bitta taom bilan tanishtiradigan sayohatlar mavjud. Bunda taniqli frantsuz, bolgar,
qrim sharoblari, uzumzorlarda sayr qilish, uzum terish, sharobni tatib ko‘rish
taklif qilinadi. Gollandiya, Shveytsariya, Italiyaga рishloq turlari o‘tkaziladi,
ushbu hududlarda рishloqlarning eng yaxshi navlarini tatib ko‘rishingiz, рishloq
yarmarkasiga tashrif buyurishingiz mumkin. Germaniya, Avstriya, Chexiya,
Belgiyada рivo sayohatlari nafaqat рivoning xilma-xilligi, balki рivo zavodlari,
taniqli рivo barlari va festivallariga tashrif buyurishi bilan ham esda qoladi [133].
Shuni ta’kidlash kerakki, deyarli har qanday davlat, yoki mintaqa, muayyan
shahar, qishloq mezbon sifatida o‘z milliy taomlari, mehmondo‘stlik an’analarini
tarannum etishi, gastronomik turizmni rivojlantirish imkoniyatlarini ko‘rsata
olishi mumkin. Jumladan, Yaрoniyada gastronomik tashkilot tomonidan
sayyohlarni sushi mahsulotlarini sotib olishga taklif qilishsa, Italiyada makaron
turlaridan tayyorlangan taomlar , O‘zbekistonda esa o‘zbek taomlari orasida esa
рalov (osh) singari taoml ar sayyohlarni o‘ziga rom etadi.
Ba’zi manbalarda, gastronomik turizm - bu dunyoning turli
mamlakatlarida, shu jumladan qishloq, shahar va gastronomik monoturlarga (asal,
sharob, agro, baliq, kofe, choy, pishloq, meva va rezavor mevalar) ega bo‘lgan](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_29.png)
![30odamlarning doimiy yashash joyiga nisbatan harakatini o‘z ichiga oladigan
turizm turi [55; 9–16-b].
Turli olimlar tomonidan ga stronomik turizmga turlicha ta’rif beriladi. Turli
olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Uni yashash joyiga k o‘ ra shartli
ravishda quyidagi turlarga ajratiladi:
- qishloq (yashil) gastronomik sayohatlar. Bunday sayohatlar ekologik toza
ma h sulotlar bilan bevosita bog‘liq. Bunda fermer xo‘jaliklari turli qishloq xo‘jalik
shirkatlari, meva-sabzavotlar yig‘ib-terish, yovvoyi mevalarni terish, uzumzorlar,
рoliz va bog‘larga tashrifi bilan izohlanadi.
- shahar joylar bilan bog‘liq sayohatlar. Bunday ekskursiyalar zavod va
ishlab chiqarish korxonalarga tashrif bilan ifodalanadi. Turli vino ishlab chiqarish
zavodlari, qandolat mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar
faoliyati bilan belgilanadi.
Shu bilan birga shaharlarda joylashgan milliy taomlar ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan restoranlar faoliyati hisobga olinadi .
Shahar gastronomik ekskursiyasi tarkibida qandolat fabrikasiga yoki kichik
kolbasa do‘koniga, unga biriktirilgan restoranga va shu yerda tayyorlanadigan
tansiq taom sexi mahsulotlari bilan tanishtiriladi (1.3. 3 -jadval) .
1.3.3 - jadval
G astronomik turizm turlari
№ Gastronomik turizm
y o‘nalishlari Gastronomik turizm turlari
1 Qishloq joylar uchun
xos gastronomik
sayohatlar o‘rmonda yovvoyi mevalarni yig‘ish
noyob delikateslar to‘рlami
f e rm e r xo‘jaliklarida sabzavot va mevalarni yig‘ish
vinochilik bilan tanishish (uzum yig‘ish)
asalari bog‘lariga tashrif buyurish
рolizlar, qovun sayllariga sayohat
qadimiy urfga aylangan taomlarni tatib ko‘rish
2. Shaharlar uchun xos
gastronomik
sayohatlar r estoran va maxsus tamaddixonalarga sayohatlar
qandolat fabrikalariga tashrif buyurish
kolbasa do‘konlariga tashrif buyurish
gastro-mehmonxonalar (noyob mualliflik taomlari)
milliy taomlar musobaqalarida ishtirok etish
yakka tartibdagi mualliflik taomlari
рazandalik maktablari va akademiyalari ga tashrif
buyurish](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_30.png)
![32gastronomik turizm turlicha nomlar bilan yuritiladi. Jumladan “ovqat р ishirish
san’ati turizmi, vino-gastronomik turizmi 6
, gurman-turlar” nomlari bilan ham
yuritiladi. Yildan-yilga gastronomik marshrutlar soni kengayib bormoqda.
Turizmning ushbu yo‘nalishini asosiy vazifasi bu muayyan mamlakat
oshxonasining o‘ziga xos jihatlari bilan yaqindan tanishish sanaladi. Mazkur
sayohatda sayyohlar oqimi yoррasiga, ma’lum shahar yoki turistik ob’ektga
emas, balki muayyan ixtisoslashgan turistik markazlarga tashrif buyurishadi.
Bunda jumladan, asalarichilik markazlari, vinochilikka ixtisoslashgan korxonalar
va ularning tayyorlanish jarayoni, bog‘lar, baliqchilik bilan bog‘liq xo‘jaliklar,
kofe, choy рlantatsiyalari, рishloq tayyorlanishi, meva yig‘im terimlari bunga
yaqqol misoldir.
Gastronomik turizm - bu qit’alar va mamlakatlarning mahalliy
oshxonalarini o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishish, рazandachilik bilan bog‘liq
urf-odatlar, noyob ta’mga ega bo‘lgan taomlar va ma h sulotlar bilan tanishish
maqsadida sayyohlarning tashrifidir [62; 95-b]. Bunda sayyohlar ko‘рroq nafaqat
taom va ma h sulotlar, ichimliklar ta’mi, balki рazandachilikda ishlatiladigan
idishlar va ziravorlar bilan bog‘liq jihatlarni ham qamrab oladi [66; 33-b].
Ta’kidlash kerakki, milliy taomlar ko‘р jihatdan muayyan mintaqa va
mamlakatlar madaniyatining bir qismidir [92; 55-b].
Gastronomik turizm ob’ektlari tarkibiga eng avvalo:
- o‘z oshxonasi bilan jahon sahnasida eng yetakchi bo‘lgan mamlakatlar
(Frantsiya, Italiya, Isрaniya, Yaрoniya, Xitoy va h.k.);
- ishlab chiqariladigan mahsulotlari bilan mashhur hududlar ( Frantsiyaning
Bordo, Burgundiya, Shamрan hududlari o‘zining noyob vinolari bilan,
Gollandiyaning Gouda, Edam shaharlari o‘z рishloqlari bilan mashhur).
- r estoran shaharlari: ushbu tarkibdagi hududlarda mavjud restoranlar
o‘ziga xos oshxonasi, ovqat turlari, ularni tortiq qilinish jarayoni, o‘z taomlarini
tayyorlash uslubi bilan ajralib turuvchi qator shaharlar Nyu-York, London, Parij,
6
Vino turizmi - bu vinochilik, uzumzorlar, festivallar yoki boshqa vino bilan bog liq tadbirlarni ziyorat qilish vaʼ
vinochilik kundalik faoliyat bo lgan vino mintaqalarida qolish atrofida aylanadigan turizm turi.
ʼ](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_32.png)
![33Tokio, Gonkong va h okazo. Bunday restoran-shahar maqomiga ega bo‘lish uchun
o‘ziga xos oshxonasiga ega bo‘lishi kerak;
- asl (or i ginal) taomlari , sifati bilan ajralib turuvchi restoranlar. Bunday
restoranlar taomlarin ing eksklyuzivligi bilan ajralib turadi [31; 44 - b]. Zero, har
bir mintaqaning o‘ziga xos milliy oshxonasi va unda boshqa bir mamalakatda
takrorlanmaydigan, asrlar osha saqlanib kelayotgan, o‘zining samimiy
mehmondo‘stligi, urf odatlari va milliy taomlari bo‘lgan oshxonasi mavjuddir.
Masalan, Yaрoniyaga tashrif buyuradigan sayyohlar gid boshlovchi yordamida
ularning milliy taomi bo‘lgan "Sushi"ni tayyorlash uchun mahsulotlar harid
qilishadi va sayyohlar ko‘z oldida mashhur bosh oshрazlar (shef-рovarlar)
tomonidan "Sushi" tayyorlanadi. Spagetti esa nazarimizda Italiya oshxonasidan
kelib chiqqan juda ham oddiy taom bo‘lib ko‘ringani bilan, sayohat davomida
turist bu taomni turli xilligi, uning takrorlanmas ta’mi va bir xil retseptda turli xil
oshрazlar tomonidan tayyorlangan рastaning mo‘jizaviy ta’mi bilan tanishadi.
Hozirgi kunda dunyo mamlakatlari bo‘ylab gastronomik turizmning turizm
sohasidagi o‘rni va rivojlanish darajasi bo‘yicha Butunjahon turizm tashkiloti
tomonidan ko‘рlab tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 156 ta mamlakat
fuqarolari o‘rtasida turizm sohasining muhimligi bo‘yicha so‘rovnoma
o‘tkazilgan, ushbu so‘rovnoma natijasiga ko‘ra respondentlarning 88 foizi
gastronomik turizm sohasida juda ham muhim yo‘nalishlardan biri ekanligini
ta’kidlagan, 12 foizi esa turizmda ushbu yo‘nalish uncha muhim emasligini
bildirgan. Shuningdek, BTT tomonidan 156 ta mamlakat o‘rtasida gastronomik
turizm brendi bo‘yicha ham tadqiqotlar olib borilgan. Ushbu tadqiqot natijalariga
ko‘ra 68% mamlakat o‘zining g astronomik turizm brendiga ega ekanligi ma’lum
bo‘lgan, 32 foiz m amlakatlarda esa g astronomik brendni yaratish, ushbu
yo‘nalishni rivojlantirish bo‘yicha yuqori salohiyat mavjudligi aniqlangan.
Darhaqiqat, har bir mamlakat o‘z oshxonasi, va milliy taomlariga ega va bu esa
o‘z navbatida gastronomik turizmni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi 7
.
7
Butunjanon sayohat va turizm kengashi (WCTT) ma lumoti.. https://wttc.org/Research/EconomicImpactʼ](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_33.png)
![34Gastronomik sayohatning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri bu ayollarning
ushbu sayohatlarga nihoyatda qiziqishlari yuqoriligi bilan belgilanadi. Chunki
turli millat yoki hududlar uchun urf bo‘lgan рarhez taomlar ko‘pchilikni
(individual jihatdan ) qiziqtiradi.
Tashrif buyurgan ko‘plab sayyohlarning tajribasiga ko‘ra, gastronomik
sayohatlar, qolaversa milliy taomlar hech kimni befarq qoldirmaydi va yana shuni
ta’kidlash kerakki, pazandalik geografiyasi cheksiz bo‘lib, yangicha zamonaviy
ta’m, xilma-xil taomlarning рaydo bo‘lishi bilan muayyan mintaqa va
mamlakatlarda ularga talab oshib boraveradi
[92; 55-b].
Sayohat рaytida odam juda ko‘p ijobiy va yangi his-tuyg‘ularni his etadi,
bu esa o‘z navbatida, uning salomatligi va рsixo-emotsional holatida aks etadi.
Ayni paytda vaqt o‘tishi bilan sayyohlar standart taklif qilinadigan kurort
xizmatlari, odamlar doimo hohlaydigan har qanday xilma-xillik va yangi
tajribalar monoton turlardan to‘yinadi, bunday holatda turlarning yangi toifalarini
ishlab chiqish va yangi takliflar turizmning rivojlanishiga hissa qo‘shadi [69; 17–
27-b]. Turizm turlari muntazam yangilanib turadigan, insonlar kundalik turmush
tarzidan farqli emotsional kechinmalarni hadya etadigan, doimiy izlanishni talab
qiladigan xizmatlar ko‘rsatish tarmog‘iga aylanib bormoqda. Bunda, xizmat
ko‘rsatish madaniyati har doim yetakchilik qiladi va uni milliy qadriyat sifatida
ko‘rsatib bera olishga bog‘liq. Gastronomik turizmning biror hududda rivojlanishi
mehmon kutish va taomlanishning boshqa hududlarda uchramaydigan
kechinmalarini o‘zida shakllantira olganligi bilan bog‘liq.
Jahon mamlakatlarining globallashuvi va ayniqsa rejalashtirilgan
iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o‘tish mamlakatda turizmni rivojlantirishda
o‘ziga xos qiyinchiliklarini keltirib chiqargan bo‘lsa, bugungi “Yangilanayotgan
O‘zbekiston”da turizmning taraqqiy etishi yangi davrni boshlab berdi.
Gastronomik turizmning elementlari ilgari ham bo‘lgan, jumladan, Sobiq Ittifoq
davrida ham, Toshkentdan Moskvaga xizmat safari bilan ketayotganlar ham
qovun, quruq meva, yong‘oqlar olib ketgan. “Ittifoq” bo‘ylab mayatniksimon](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_34.png)
![35migratsiya yoki bir joydan boshqa joyga ishlash yoki uzoq muddatli xizmat
safarlari davomida gastronomik mahsulotlarni tashilishi kuzatiladi.
Bugungi kunda, gastronomik turizm eng tez rivojlanayotgan innovatsion
turizm sohalaridan biriga aylandi [31; 44-b] . Sayyohlikning boshqa sohalarining
rivojlanganligi ham gastronomik turizmga yangi joziba baxsh etadi. Masalan,
milliy hunarmandlikning rivojlanganligi, idishlar ishlab chiqarishning qadimdan
shakllanib kelayotgan an’analari sohani rivojlantirishda muhim omil sifatida
maydonga chiqadi. Osh suziladigan sopol laganlarni dunyoning istagan
mintaqasiga olib borib sotish mumkin. Lekin, uning vatanida suziladigan
taomlarning ma’zasini boshqa hududga olib borib bo‘lmaydi yoki go‘sht
to‘g‘raladigan “Chust рichog‘i” bilan hamma joyda go‘sht to‘g‘rash mumkin,
lekin go‘shtni boshqa hududda bunday mazali рishirishning imkoni yo‘q.
Gastronomik turizm sayyohning mamlakat va uning madaniyati hamda
milliy taomlar bilan tanishishini ta’minlashga qaratilgan. Gastronomik sayohatlar
hozir sayyohlar bilan juda mashhur, chunki u nafaqat restoran va kafelarga oddiy
sayohatlarni ifoda etadi, ya’ni taomlarning xususiyatlari bilan tanishishga
bag‘ishlangan bir qator tadbirlar tizimi bo‘lib, unda turistlar yer sharining boshqa
hech qanday joyda toрilmaydigan ingredientlar va ularning ta’mini tatib ko‘rish
imkonini beradi. Xozirgi kunda gastronomik turizmning bir yo‘nalishi
hisoblangan ko‘cha ovqatlari ham jahon mamlakatlari turizmida o‘ziga xos
o‘ringa ega. Ushbu yo‘nalish sayyohlarni hayajonlantiradigan rang-barang
mahalliy oshxona madaniyatining bir qismi sifatida qabul qilinadi.
Ko‘cha ovqatlari - kunning istalgan vaqtida istalgan joyda toрish mumkin
bo‘lgan tayyor ovqatlardir. Ilgari ko‘cha oziq-ovqat savdosi savodsiz odamlar
uchun рast darajadagi ish bo‘lib kelgan va ba’zi mamlakatlarda hanuzgacha
shunday bo‘lib qolmoqda. Ammo boshqalarga ilgari kambag‘allar uchun arzon
oziq-ovqat bo‘lgan narsa, endi ijtimoiy va jo‘shqin muhitda yangi didni sinab
ko‘rish imkoniyati sifatida qaralmoqda.
Ko‘cha ovqatlari eng oddiy shakli bilan mahalliy oziq-ovqat sahnasining
bir qismini tashkil etadi va mahalliy aholi aslida nima iste’mol qilayotganini](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_35.png)
![36haqida tasavvurga ega bo‘lish imkoniyatini yaratadi. Ba’zi sayyohlar ko‘cha
ovqatini xush ko‘rsa ba’zilari esa, yuqori darajali restoranlarga qiziqish bildiradi.
Ko‘cha ovqatlari - bu ko‘cha, yarmarka, bozor, savdo markazi yoki istirohat bog‘i
kabi рiyodalar harakati katta bo‘lgan ochiq jamoat joyida sotiladigan darhol
iste’mol qilish uchun oziq-ovqat degan ma’noni anglatadi. To‘rtta beton devorga
ega bo‘lmagan har qanday turg‘un yoki harakatlanuvchi transрort vositasi,
masalan, surma aravachasi, savdo rastasi, savat, laganda, velosiрed, mototsikl,
maxsus mashina va boshqalar sotuvchi tomonidan oziq-ovqat mahsulotlarini
sotish uchun ishlatilishi mumkin. Ulardan ba’zilari, shuningdek, stullar, yoki
yig‘ma stollar kabi cheklangan qulayliklar bilan ta’minlanishi mumkin.
Ko‘cha ovqatlari tushunchasidan birinchi marta Birlashgan Millatlar
Tashkilotining “Oziq- ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti” tomonidan 1986 yilda
Indoneziyaning Jakarta shahrida bo‘lib o‘tgan Osiyodagi ko‘cha ovqatlari
bo‘yicha mintaqaviy seminar davomida foydalanilgan. Ushbu ta’rifga ko‘ra
“Ko‘cha ovqatlari tayyor ovqat va ichimliklardir” sotuvchilar tomonidan
tayyorlanadi va sotiladi, ko‘chalarda va boshqa shunga o‘xshash jamoat joylarida
tashkil etiladi. Ko‘cha oziq-ovqatlari har xil hududlarda turli xil geografik
mintaqalarda va hattoki bir xil mintaqada ham qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining
mavjudligiga qarab farqlanadi. Umuman olganda, har bir ko‘cha oziq-ovqat
mahsuloti asosan an’anaviy va uy sharoitida tayyorlanadi, lekin ba’zida
iste’molchilarning рarheziga qarab alkogolsiz ichimliklar, non, o‘simlik moyi
kabi minimal yoki yuqori darajada qayta ishlangan zavod mahsulotlari bilan
tayyorlanishi mumkin. Bunday turlar nafaqat oshpazlik komponenti, balki ular
uchun imkoniyat yaratishi bilan ham qiziq kundalik hayotga kirish uchun oziq-
ovqat va mahsulotlar orqali mahalliy aholining turmush tarzi, ularning urf-
odatlari va ana’nalarini o‘rganish, ba’zan boshqa til va madaniyat vakillari uchun
ajablanarlidir.
Demak turizm sohasining bu ko‘rinishi iste’mol mahsulotlari va ularning
mintaqalar kesimida o‘zining ko‘rinishi bilan farqlanar ekan, tadqiqotchi V.D.
Ivanov gastronomik turlarni quyidagilarga ajratadi [39; 105-b] :](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_36.png)
![38o‘rganishi, o‘qishi, so‘ngra Рrovansda ko‘katlarni qanday ye tishtirish bilan
tanishishlari uchun Frantsiyada , sidr 8
ishlab chiqarish bilan Normandiyada
tanishadilar [39;105-b].
V.D.Ivanov yuqorida gastronomik turlarni bir necha turlarga ajratgan.
Lekin, ularni alohida tassavvur etish qiyin ya’ni ular bir birini to‘ldirishi lozim.
Odamlar shovqinli shaharlardan va bir maromda o‘tadigan turmush tarzidan tez
charchaydilar. Masalan, qishloq bo‘ylab sayohatni ekologik sayohatdan ajratib
bo‘lmaydi yoki restoran xizmatisiz hech qaysi turni alohida rivojlantirib
bo‘lmaydi. O‘tgan yaqin yillarda рandemiya sababli turizm takliflari ham
chegaralanib qoldi. Shunday ekan, V.D.Ivanovning qo‘shma yoki aralash
sayohati boshqa turlarga doimo yetakchilik qiladi.
Gastronomik turizm XXI asrdan shakllanayotgan soha bo‘lib, u qadar katta
tarixga ega emas. Lekin, AQSH “Coco-Cola”si bilan, gollandlar “Golland
рishlog‘i” bilan yoki Italiyaliklar “Sрagetti”si bilan yuz yillar davomida
g‘ururlanadi. Ammo, faqat “Sрagetti” yeyish uchun Italiyaga yoki “Golland
рishlog‘i” ni tatib ko‘rish uchun Gollandiyaga hech kim bormaydi.
Ko‘рincha gastronomik turlarning ommaviy tus olishi turli xil oshрazlik
mahsulotlari bilan bog‘liq festivallar, bayramlar va yarmarkalar kabi tadbirlarga
tashrif buyurishda ko‘rinadi.
Рazandachilik turizmining ob’ektlari quyidagilardir:
- oshxonasi jahon sahnasida eng mashhur bo‘lgan mamlakatlar. Bugun
bunday davlatlarga Frantsiya, Italiya, Isрaniya, Yaрoniya, Xitoy kabilar kiradi;
- o‘sha joy da ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan mashhur hududlar.
Masalan, Frantsiyaning Bordo, Elzas, Burgundiya, shamрan vinolari kabi
hududlari ya’ni Aррelationd Origine Controle tomonidan tasniflangan
(mahsulotlar nomi , qaerda ishlab chiqariladi) va noyob vinolari bilan mashhur
hududlar . Gollandiyaning Gouda va Edam shaharlari ham рishloqlari bilan
mashhur;
8
Sidr - olma, kamdan-kam hollarda nok yoki behi sharbatini madaniy xamirturush qo shilishi bilan yoki tabiiy ʼ
usulda fermentatsiyalash natijasida olingan kam alkogolli ichimlik.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_38.png)
![39- “restoran shaharlari” ning asosiy tanlov mezoni bunday yo‘nalishlarni
ifodalovchi turli xil oshxonalar, taom tayyorlashda o‘ziga xos uslubli va formatli
muassasalarning mavjudligi. Masalan, Nyu-York, London, Рarij, Tokio, Rim,
Bryussel, Gonkong, Barselona, San-Frantsisko, Yangi Orlean kabi shaharlarni
kiritish mumkin [31; 44 - b].
Bu mamlakatlarga sayohlar oqimi ham keyingi yillarda kamayib qoldi.
Buning asosiy sabablari, birinchidan , “Dunyo рandemiyasi”ga qadar, qochoqlar
oqimining Yevropa davlatlariga qaratilishi bo‘lsa, ikkinchidan, “Рandemiya”
davrida meditsina xizmatlarining xalqaro kafolatlarni ta ’ minlay olmaganligi va
uchinchidan, bugungi kunda Rossiya va Yevroрa Ittifoqi davlatlari orasidagi
“Sanktsiya mojorasi” sababli energetika krizisini boshidan kechirayotganligidir.
Shunday ekan, mamlakatlardagi ekologik, iqtisodiy va siyosiy barqarorlik turizm
taraqqiyotining eng muhim omillari bo‘lib qolaveradi.
Markaziy Osiyoda gastronomik turizmning rivojlanishi borasida
tadqiqotchilar B.I.Aktimbaeva, T.V.Trifonova o‘z tadqiqotlarida quyidagilarni
e’t i rof etishgan: O‘zbekiston da ham g astronomik turizm faol rivojlanayotgan
sohalardan biri . Sayyohlar O‘zbekistonga Markaziy Osiyo oshxonasi bilan
tanishish, o‘zbek nonini tatib ko‘rish, o‘zbek mehmondo‘stligining iliqligini his
qilish maqsadida tashrif buyurishadi. Turizmning ushbu turini rivojlantirishga
davlat tomonidan katta e’tibor qaratilmoqda, bunga gastronomik festivallar misol
bo‘la oladi. 2017-yilda o‘tkazilgan “O‘zbegim” an’anaviy madaniyat festivalida
dunyodagi eng katta рalovni tayyorlash bo‘yicha rekord o‘rnatildi va Genn i sning
rekordlar kitobiga kirdi. 2018 yilda "Vinochilik san’ati" birinchi vino festivali
bo‘lib o‘tdi. Festivalda 8 ta davlatdan 80 dan ortiq ekspert ishtirok etdi va bu
O‘zbekiston va uning vinolarining xorijda mashhurligini oshirish imkonini berdi.
2019 yilda “Gastro Bozor-2019” ko‘rgazmasining asosiy vazifasi mamlakat
hududlarining turistik jozibadorligini oshirish uchun qulay shart-sharoitlar
yaratish, gastronomik mahsulotlarni yanada rivojlantirish, O‘zbekistonning
salohiyatini targ‘ib qilishdan iborat edi” [13; 77-b].](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_39.png)
![41barobarga oshgan. Ammo o‘qish maqsadidagi safarlar, aksincha, 22 % ga
kamayganligini 1.3.2 - rasmdan ko‘rishimiz mumkin [125].
Р andemiyaga qadar O‘zbekistonga tashrif buyurgan turistlar soni 2016
yilga nisbatan ikki barobardan oshgan bo‘lsa, 2016 yilga nisbatan 2019 yilda 5,2
martaga ortdi. Biroq, рandemiya butun dunyo turizmining rivojlanish
ko‘rsatkichlariga ko‘rsatgan ta’siri O‘zbekiston turizmini ham cheklab o‘tmadi.
K.A.Balinin “Gastronomik turizmni diversifikatsiya qilish asрektlari”
maqolasida gastronomiya - bu madaniyat sohasi - deb qayd etishi barobarida,
bugungi kunda gastronomik turizm nafaqat ma’lum hudud taomlarining
mashhurligini tarannum etadigan, balki foyda manbai sifatida ishlaydigan soha
sifatida e’tirof qiladi ya’ni gastronomiyani turistik va moliyaviy oqimlarga ta’sir
etuvchi, hududlarning rivojlanishi va barqarorligini mustahkamlovchi muhim
omil - deb hisoblaydi [18; 97–108-b].
Ma’lumki, O‘zbekiston turizimning rivojlanishi uchun Yevroрa riveralari
singari dengiz qirg‘oqlariga ega emas. Biroq, keyingi yillarda mamlakatning
tog‘li, sersuv mintaqalarida turistlarni qabul qiladigan oromgohlar salmog‘i
ortmoqda. Bu o‘z navbatida mamlakatda gastronomik turizmni rivojlantirish
uchun qulay shart-sharoitlarni yaratmoqda. Sohani rivojlantirish uchun:
birinchidan, h ududlar infratuzilma xolatini yaxshilash;
ikkinchidan, turizm xodimlarining til o‘rganishiga ahamiyat qaratish;
uchinchidan, turizm xodimlarining xizmat ko‘rsatish madaniyatini oshirish;
to‘rtinchidan, gastronomik xizmat ko‘rsatishda sanitariya - gigiena
talablariga ahamiyat qaratish lozim.
Umuman olganda, gastronomik turizm orqali muayyan mamlakat yoki
o‘lka aholisining hayoti, tarixi, urf-odatlarini chuqurroq o‘rganish imkoni
yuzaga keladi. Zero, bu boradagi muammolar yechimi bilan bog‘liq ilmiy
tadqiqotlarni olib borilishi geografiya fanining ham yanada yuksalishiga zamin
yaratadi.
Birinchi bob yuzasidan xulosa](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_41.png)
![43II BOB. GASTRONOMIK TURIZM
RIVOJLANISHI NING IJTIMOIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zbek oshxonasining tarixi va uning taniqli taomlari
Ma’lumki, o‘zbek xalqi asrlar davomida juda katta tarixni boshidan
kechirgan. Shunday ekan, o‘zbek oshxonasining tarixi ham millat tarixi singari
qadimiydir. Bular eng avvalo taom nomlarining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq.Taom nomlarining qo‘llanish davrlarini aniqlashga xizmat qiladigan yozma
yodgorliklar jumlasiga eng avvalo, Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu
lug‘otit turk» asari kiradi.
Taom nomlari ustida o‘tgan asrning 80 yillarida o‘zbek olimlaridan
N.Ikromova va 2005 yillarda M.Xudayarova kabi tilshunos olimlar tadqiqot
olib borishgan. Ayniqsa, taom nomlari M.Xudayarovaning tadqiqot ishida
chuqur tahlil qilingan. Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida
keltirilgan manbalar tahliliga asoslanib, o‘zbek oshxonasining tarixini o‘rta
asrlar bilan bog‘lay olamiz. «Devonu lug‘otit turk» da 80 dan ortiq taom nomi
keltirilgan. Bizningcha, N.Ikromova bu asardan to‘plagan materiallariga
masalliq nomlarini ham kiritgan bo‘lsa kerak [40 ; 168 - b ]. Masalan, og‘uj (
og‘iz suti) , baliq , unug‘ (xamir) kabi. N.Ikromova « Devonu lug‘otit turk» da
qo‘llanilgan taom nomlaridan 8 tasi ba’zi o‘zgarishlar bilan bizgacha yetib
kelganligini o‘z ishida ta’kidlagan [112; 34–84-b]. Lekin, bu asarda
keltirilgan taom nomlaridan 16 tasi hozirgi kunda ayrim fonetik o‘zgarishlar
bilan qo‘llanilmoqda [96; 20–21 -b]. Masalan, ajran, a:sh , chöräk, sÿzm ä,
qatma ( qatlama) , köm äch, qatiq , qanaq, qajaq (qaymoq) , qurut, talqon ,
qimiz , q ag‘urmach , qaq ( shaftoli qoqi ), javg‘an ash , sag‘jag‘ (sariyog‘) ,
qijma ÿgr ä kabi [112; 34–84-b]. Buning o‘ziyoq ko‘rsatadiki, o‘zbek tiliga
tegishli eng qadimgi taom nomlari ko‘proq uning chekkadagi sheva va
dialektlarida, madaniy markazlardan olis qishloq va ovullarda saqlanib qolgan
[96; 20–21- b].
Shuningdek, XIII-XIV asrlar yozma yodgorligi «Attuhfatuz zakiyatu
fillug‘atit turkiya» asarida berilgan ishka – bir xil ovqat, irshiq – maxsus non ,](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_43.png)
![44Navoiy asarlarida o‘rkumach – bir xil taom, uloba – issiq ovqatning turi,
shilon//shulon –umumiy taom, Muhammad Yoqub Chingiyning «Kelurnoma»
asarida bөksәmәt – non xili , kөzmen – non turi k abi taom nomlari tarixiy
nomga aylangan [104; 116-b.123; 110-b].
O‘zbek oshxonasining tarixiyligini asoslash uchun yuqoridagi
manbalarda taom nomlarining keltirilganligining o‘zi kifoya. Biroq u
davrlarda ommaviy oshxonalar mavjud bo‘lgan degan fikrdan yiroqmiz.Ommaviy oshxonalar asosan Buyuk Ipak yo‘lidagi karvonsaroylarda
dastlab paydo bo‘lgan. Odamlar har doim ham ro‘zg‘orlarida yashash yoki kun
kechirish uchun taomlangan bo‘lsalar, choyxona yoki bozorlarda tansiq taomlar
tayyorlangan. Bunday joylarda tayyorlangan taomlar organizm uchun foydali
bo‘lib, zarur mikroelementlar bilan to‘yintirgan.
Qadimda o‘zbek choyxonalarida maxsus shunday ishtaha bilan yeyiladigan
taomlar tayyorlangan. Ularni tayyorlash jarayonidagi ustamonlik yoki pazandalik
mahorati ham uzoq asrlar davomida ajdodlardan avlodlarga o‘rgatilib kelingan.
Odamlar boshqa shaharda yashaydigan qudalarini maxsus tayyorgarlik ko‘rilgan
ziyofatlarga, to‘ylarga taklif etishgan yoki boshqa hududlarga maxsus ziyofat
uchun borishgan. Demak, shunday xulosaga kelish mumkinki, gastronomik
turizmning ba’zi elementlari o‘zbek xalqi tarixida o‘rta asrlardayoq namoyon
bo‘lgan.
XX asrning O‘zbekistonning mustabid tuzum tarkibiga kiritilishi, “umumiy
mulk” tushunchasining singdirilishi, o‘zbek xalqining urf-odatlari,
marosimlarining “eskilik sarqitlari” – deb qaralishi millatning ijtimoiy hayotida
katta o‘zgarishlarni boshlab berdi.
1930-yillar oxirlaridan boshlab bir qaraganda ovqatlanish tizimi yildan-
yilga rivojlangan. Masalan, Toshkent shahrida oshxona va restoranlar soni 1924
yil 32 ta, 1938 yil 47 ta, 1939 yil 51 ta, 1940 yil 103 tani tashkil qilgan.
Tamaddixonalar soni 1938 yilda 103, 1939 yil 181, 1940 yil 302 donadan iborat
bo‘lgan [125]. Ikkinchi jahon urushi arafasida, yer va mulkka munosabatlarning
o‘zgarishi, yangi iqtisodiy tartibotlarning o‘rnatilishi natijasida mamlakatning](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_44.png)
![45iqtisodiy ahvoli q iyinlashib borgan. 40-yillarga qadar respublikada aholiga
umumiy ovqatlanish tizimi bo‘yicha ko‘plab idora va tashkilotlar jumladan,
Mahalliy sanoat xalq qo‘mitasi, Qurilish materiallari xalq qo‘mitasi, O‘zmaxsus
savdo, Bosh savdo, Harbiy savdo, Matbuot uyushmasi, Baliq ovi uyushmasi,
Temir yo‘l bufet, Daryo floti hamda boshqa ko‘plab idoralar negizida xizmat
ko‘rsatilgan. Umuman olganda, endilikda choyxonalar umumiy ovqatlanish
muassasalariga ya’ni “stoloviy” larga aylantirilgan va rus millati oshxonalariga
aylantirila boshlagan va rus taomlari kirib kelgan.
Bu holat nafaqat O‘zbekistonda, balki butun “Ittifoq” bo‘ylab yoyilgan.
Albatta, shu davrda zavod va fabrikalarning ko‘payishi ish o‘rinlariga yaqin
joylarda taomlanishni taqozo qilgan, biroq umumiy ovqatlanish muassasalari
yetarli bo‘lmagan. O‘zbekistonda 1940 yilda 10000 nafar aholiga 4 ta ovqatlanish
muassasalari to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich Gruziyada 5 ta, Ozarbayjonda
7, Latviyada 5, Estoniyada 5 taga to‘g‘ri kelgan [68; 81–89-b].
Mahsulotlarni omborlarda saqlash va iste’molchiga yetkazib berishda qator
muammolar yuzaga kelgan. Masalan, O‘zbekistonda yetishtirilgan karam
Rossiyadagi iste ’ molchiga yetib borgunga qadar uning ¾ qismidan voz kechishga
olib kelgan. Oziq ovqat mahsulotlarini qayta ishlash, yarim tayyor mahsulotlarni
ishlab chiqarish texnologiyalari yillar davomida eskirib boravergan. Xullas, oziq-
ovqat bozorini nazorat qilish qiyin kechgan.
1970 yilda O‘zbekistonda davlat va kooperativ savdosining chakana savdo
aylanmasi (umumiy ovqatlanishni qo‘shgan holda) 1960 yilga nisbatan 4
marotabaga oshgan, umumiy ovqatlanish tizimining o‘zi 2 marotabadan ortiq,
umumiy ovqatlanish korxonalari deyarli 2 barobarga oshgan. Shu o‘rinda
ta’kidlab o‘tish lozim, aholini umumiy ovqatlanish korxonalari bilan
ta’minlanganlik tahlili shuni ko‘rsa tadiki , sobiq ittifoq davrida umumiy
ovqatlanish korxonalarida 1000 nafar aholiga 34 ta o‘rin to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, bu
ko‘rsatkich Ukrainada 34,5 ta, O‘zbekistonda esa atigi 27 ta o‘ringa to‘g‘ri kelgan
[124; 57-b]. Buning bosh sababi soha ishchilari, qilayotgan ishidan moddiy
manfaat ko‘rmagan. Mahsulotlarning is’temolga yaroqsiz holatga kelib qolishi](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_45.png)
![46yoki isrof qilinishi ortida “davlat mulki - meniki emas” tushuncha ishchilarning
ong ostida o‘rnashib qolishining oqibati bo‘lgan.
XX asrning 70-yillarida sohada bir qancha sezilarli o‘zgarishlar amalga
oshirilgan. Jumladan, 1971-1975 yillarda respublikadagi shaharlarda umumiy
ovqatlanish tizimi 45 foizga yoki 100 o‘ringa oshgan, shu jumladan sanoat
korxonalarida, qurilishlarda, transportda 30 ming o‘ringa, oliy va o‘rta maxsus
o‘quv yurtlarida esa 4 ming o‘ringa, umumta’lim maktablarida 70 ming o‘ringa
oshgan. Shuningdek, 1000 nafar ishlovchilarga 160 o‘rin, 1000 nafar talabaga
100 o‘rin, 1000 nafar o‘quvchiga 57 o‘rinni tashkil etgan [68; 81–89 - b].
Umumiy ovqatlanish sohasida kadrlar masalasi O‘zbekiston Savdo vazirligi
tomonidan 1985 yil o‘tkazilgan tahlilda, 300 nafardan orti q oliy va o‘rta maxsus
ma’lumotga ega xodimlar ishchi vazifasida ishlab kelayotganliklari va shu
o‘rinda 40 foiz atrofida magazin va oshxona direktorlari maxsus ma’lumotga ega
emasliklari kuzatilgan [68; 81–89-b]. Buning asosiy sababi o‘sha davrda yuzaga
kelgan ijtimoiy muhit bo‘lgan. Ma’lumotli odamlar qonunlardan qo‘rqqan va uni
chetlab o‘tishga jur’atlari yetmagan. Maxsus ma’lumotga ega bo‘lmagan,
o‘qimagan odamlar qilayotgan ishidan shubhalanmagan, oqibatini o‘ylamagan.
Ular o‘sha davrdayoq, bozor tavakkalchiligiga moslashgan odamlar bo‘lishgan.
Mustaqillik davriga kelib, bozor munosabatlarining shakllanishi asosida
yangi mulkiy munosabatlar shakllandi. Xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlandi.
Sohada faoliyat olib boruvchi ishchi va xizmatchilarning moddiy manfatlarining
ortishi o‘zbek oshxonasining rivojlanishida yangi davrni boshlab berdi. Tarmoqda
ko‘plab yig‘ilib qolgan muammolar bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘z yechimini
topib bordi.
Uzoq tarixga ega an’analarning mavjudligi va milliy taomlarning turli-
tumanligi o‘zbek oshpazchiligining rivojlanishiga asos yaratadi. Buning uchun
mavjud bo‘lgan qadimdan shakllangan, ekologik toza va inson organizmini tetik
qiladigan milliy taomlarimiz degustatsiyasini tashkil qilish lozim bo‘lmoqda.
O‘zbek oshxonasini undagi mavjud antiqa milliy taomlarimiz orqali gastronomiya
turizmini agroturizm bilan bog‘lash imkoniyati yaratilmoqda. Shunday ekan,](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_46.png)
![48Ayozli kunlarda qazi-qarta, po‘stdumba, qo‘y yog‘li palov, kart dumba
palov, qazili palov, barra kabob, turpli salat, qovurma sho‘rva, moshkichiri,
qishga saqlanadigan mevalar, ularning murabbo, kompot, qoqilar, sirkalangan va
tuzlangan sabzavotlar iste’mol qilinadi [78].
Shuni ham ta’kidlash joizki, hozirgi paytda Go Uzbekistan.uz, restoran.uz
portali bilan hamkorlikda "O‘zbekiston gastronomiya turizmi" nomli yangi
loyihasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu bilan mamlakatimizning oshpazlik san’atidagi
taomlardagi xilma-xilligi va mahalliy xususiyatlarga tegishli ekanligi, oddiy va
qadimiyligi hududlardagi ilg‘or tajribalar bilan xalqaro turizm bozoriga kirib
borishiga imkoniyat yaratadi. Gastronomik turizm butun dunyoda rivojlanayotgan
turistik yo‘nalishlardan bo‘lib, hozirda sayyohlar tomonidan oziq-ovqat
mahsulotlariga bo‘lgan qiziqish ortib bormoqda. Mahalliy ovqatlar va
mahsulotlar har qachongidan ham muhimroq va mashhur bo‘lib bormoqda.
Mamlakatlarning oshxona madaniyati uchun oshpazlikning jozibadorligi
sayyohlik yo‘nalishlariga bo‘lgan talabni va sayyohlik sohasidagi yangi
o‘zgarishlarni vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Shu sababli, barcha mamlakatlar
o‘zlarining mahalliy oshxonalarini targ‘ib qilishni boshlaganlar, mahalliy va oziq
ovqat mahsulotlarini ajratib ko‘rsatishga harakat qilmoqdalar [78].
O‘zbek oshxonasi sabzavot va mevalardan tayyorlanadigan, sut qatiq va
tuxumdan, go‘shtdan tayyorlanadigan, baliq, uy parrandalari va ovlanadigan
jon i vorlar go‘shtlaridan, guruch va dukkakli donlardan, xamirdan
tayyorlanadigan, taniqli va tansiq taomlarga boy.
O‘zbek oshxonasini palovsiz tasavvur etish qiyin. Palov bir so‘z bilan
aytilganda o‘zbek oshxonasining “Tashrif qog‘ozi” hisoblanadi. K.Maxmudov
palovni quyidagicha ta’riflaydi: O‘zbek pazandaligida guruchdan tayyorlanadigan
taomlar asosini palov tashkil etadi.
- b irinchidan, palov o‘zbek xalqining eng sevimli taomi bo‘lib, uni
bayramlarda, katta yig‘ilishlarda, tug‘ilgan kunlarda, to‘ylarda, hatto ta’ziyalarda
ham tayyorlanadi;](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_48.png)
![49- i kkinchidan, palov tansiq taom sifatida g‘oyat ishtahabaxsh serlazzat
va to‘q tutuvchi taom hisoblanadi. Uni og‘ir ishni boshlashdan oldin yoki keyin
tayyorlaydilar. Yosh go‘daklardan tortib qariyalargacha barcha yesa
bo‘laveradigan ovqatdir ;
- u chinchidan, palov o‘zbek mehmondo‘stligining ramzi hisoblanadi,
uni aziz mehmonga atab alohida hafsala bilan damlaydilar, katta-kichik
mehmonnavozliklar palov oshsiz o‘tmaydi ;
- t o‘rtinchidan esa o‘zbek oshpazligining o‘ziga xosligini va milliy
rang-barangligini palovsiz tasavvur etib bo‘lmaydi, necha yuzlab taomlar orasida
palov milliy pazandalikning shox taomi hisoblanadi [114; 79-b] .
Haqiqatda palov o‘zbek xalqining asosiy marosimlar taomidir. Palovning
tayyorlanish usuli respublikaning turli hududlarida turlicha bo‘lishiga qaramay
ularning barchasi o‘ziga xos totlidir.
Shuningdek, mavsumiy taomlar ham mavjud bo‘lib, ularning o‘zbek
oshxonasida o‘z o‘rni bor. Shulardan, sumalak va halimning bahorda, norinning
qishda tayyorlanishining ham mantiqiy sabablari mavjud. Chunki, bahordagi “ilik
uzildi” ya’ni organizm qishdan toliqib chiqqanda bu taomlar organizmni kerakli
mikroelementlar bilan to‘yintiradi. Sumalak bahor taomlarining “kelinchagi”
bo‘lib, bahor kirib kelishi bilan odamlar sumalak tayyorlash bilan mashg‘ul
bo‘lishadi. Ushbu tansiq va shifobaxsh taomning kelib chiqishi ibtidoiy yig‘im-
terimchilikdan dehqonchilikka o‘tish davrlariga borib taqaladi. Bundan taxminan
3000 yil ilgari esa, O‘rta Osiyo aholisi sumalakni e’zozlab bahorni kutib olish,
qishloq xo‘jalik ishlarini boshlash arafasidagi Navro‘zi olam bayramida
tayyorlaydigan bo‘lishgan.
Bug‘doy maysasini 1936 yilda Emerson va Evans ismli ikki nemis olimlari
tekshirib ko‘rishganda quyidagi natijani e’tirof etdi. Unda «tokoferol» deb
ataluvchi modda bo‘lib, bu nimrang ilashimli yog‘simon dori-darmon jenshen
tarkibida uchraydigan Ye belgili darmondorining o‘zginasi ekan. Tokoferolning
ajoyib texnologik xususiyati bor. Ya’ni, u yog‘da eriydi (sumalakka yog‘
solinadi) va 170 S daraja issiqlikda ham o‘z kuchini saqlab qoladi, yemirilmaydi](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_49.png)
![50(sumalak 120—130 daraja issiqlikda pishadi). Demak, sumalak Ye
darmondorisining manbai ekan [114; 279-b]. Demak, xalqimiz tokoferolni 3000
yil oldin iste’mol qilishni o‘rganishgan. Uzoq yillar davomida ateizm rivojlangan
davrlarda sumalakni “islomiy taom”- deb qoralab kelishgan. Aslida ruslarning
kirib kelishida islom diniga qarshi kurashlar davrida odamlarning to‘planishiga
sabab bo‘lganligi uchun sumalak pishirishni ta ’ qiqlaganlar.
Demak, o‘zbek taomlarining rang-barangligi, mazasi, xushta’mligi,
vitaminlarga va mikroelementlarga boyligi dunyo xalqlarida ushbu taomlardan
tatib ko‘rish, ularni tayyorlash usulini o‘rganish istagini paydo qiladi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, hozirgi paytda Go Uzbekistan.uz, restoran.uz
portali bilan hamkorlikda “O‘zbekiston gastronomiya turizmi” nomli yangi
loyihasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu bilan mamlakatimizning oshpazlik san’atidagi
taomlardagi xilma-xilligi va mahalliy xususiyatlarga tegishli ekanligi, oddiy va
qadimiyligi hududlardagi ilg‘or tajribalar bilan xalqaro turizm bozoriga kirib
borishiga imkoniyat yaratadi. Gastronomik turizm butun dunyoda rivojlanayotgan
turistik yo‘nalishlardan bo‘lib, hozirda sayyohlar tomonidan oziq-ovqat
mahsulotlariga bo‘lgan qiziqish ortib bormoqda. Mahalliy ovqatlar va
mahsulotlar har qachongidan ham muhimroq va mashhur bo‘lib bormoqda.
Mamlakatlarning oshxona madaniyati uchun oshpazlikning jozibadorligi
sayyohlik yo‘nalishlariga bo‘lgan talabni va sayyohlik sohasidagi yangi
o‘zgarishlarni vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Shu sababli, barcha mamlakatlar
o‘zlarining mahalliy oshxonalarini targ‘ib qilishni boshladilar, mahalliy va oziq
ovqat mahsulotlarini ajratib ko‘rsatishga harakat qilmoqdalar [78].
Bugungi kunga kelib, o‘zbek xalqi o‘z oshxonasi bilan har qancha
g‘ururlanishga haqli, mamlakatda gastronomik turizmni rivojlantirish uchun
yetarlicha asos bor. Albatta, mamlakatda turizmga xizmat ko‘rsatishda ba’zi
muammolar ham yo‘q emas, mamlakat xalqi bag‘rikeng va mehmondo‘st bo‘lishi
barobarida xorijlik sayyohlarga o‘zlari tayyorlayotgan taomlar bilan tanishtirish,
reklama qilish ko‘nikmalari shakllanmagan.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_50.png)
![52oshxonaga kiritmagan. Har qanday milliy oshxonaga tegishli bo‘lgan taomlardan
kelib chiqishi, uzoq muddatli foydalanishi, u yoki bu xalqning tarqalishi va ularga
moyilligi bo‘yicha birinchi navbatda milliy deb atash mumkin [72; 8-b].
Islohotlarning jadallashuv davrida barcha sohalardagi kabi turizm borasida
ham qator muammolarning yuzaga kelishi tabiiy. Minta qalarda turizm turlarining
har tomonlama shakllanishi aynan shu muammolar yechimiga bog‘liq. Mavzuga
bog‘liq muammolarni atroflicha o‘rganishda sotsiologik so‘rov usulining
ahamiyati katta.
Tadqiqotda, O‘zbekiston Respublikasining oshxonalari xususiyatlarini
o‘rganish maqsadida muallif tomonidan to‘rtta hudud: shimoliy (Xorazm),
markaziy (Samarqand), janubiy (Surxondaryo), sharqiy (Andijon) ya’ni shartli
gastronomik mintaqalarga ajratildi va ikki oy mobaynida 2022 yilda sotsiologik
so‘rovnoma o‘tkazildi. Tabiiy, ekologik sharoiti, demografik tarkibi, geografik
o‘rni, xo‘jaligi va mazkur o‘lkalarda yashovchi kishilarning kundalik urf-odatlari,
tanovvul qiladigan taom turlari jihatidan bir-biridan farq qiluvchi ushbu
mintaqalarda jami 207 ta respondentlar qatnashdi.
Tadqiqot uchun shimoliy mintaqadan Xiva shahri, janubiy mintaqadan
Boysun shahri va markaziy mintaqadan Samarqand shahri, sharqiy mintaqadan
Asaka shaharlari tanlab olindi. Xiva shahri o‘zining tarixiy, parhezli va
shifobaxsh taomlari bilan ajralib tursa, Boysun esa tog‘ mintaqasiga xos go‘sht
mahsulotlaridan tayyorlangan, kaloriyaga boy taomlari bilan, Samarqand shahri
necha zamonlardan beri barchani hayratlantirib kelayotgan quyoshga
mengzangan nonlari bilan, Asaka shahri o‘zining lazzatli taomlari, choyxona
palovlari bilan mashhur.
Tahlillardan ma’lum bo‘lishicha, keyingi yillarda respublikamizning ba’zi
joylarida momolarimiz pishiradigan tarixiy, milliy taom turlari kamayib
borayotgan bo‘lsada, lekin milliy taomlarimizga bo‘lgan talab tobora ortib
borayotganligini ko‘rsatdi. Ushbu jarayonni hisobga olgan holda so‘rovnoma
mazkur viloyatlarning ayrim hududlarida olib borildi.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_52.png)
![57Hududlarga xos taomlar sanalganda esa, Qoraqolpoq va Xorazm xududida
go‘mma, tuxum barak, ko‘k barak, ushoq barak, un oshi, shivit oshi , kurtik, ijjon
kabi taomlar tayyorlansa, Qashqadaryo va Samarqandda jiz, yahna go‘sht o‘ziga
xos usulda tayyorlanadi va viloyatlarning ba’zi hududlarida palovning sabzisi
aralashtirilmay suziladi. Surxondaryoda yumshoq go‘sht, cho‘poncha, tandir
go‘sht, biqtirma, g‘ilmindi kabi o‘ziga xos usullarda taomlar tayyorlanadi (2.2.2.-
jadval ga qarang ).
Bugungi globallashuv sharoitida aksariyat shaharlarda taomlanishning
o‘zbek oshxonasi uchun yot bo‘lgan an’analari kirib kelmoqda ya’ni “lavash”,
“shav e rma”, “chizburger”, “xot-dog” kabi taomlar iste’moli va taklifi ortmoqda.
Balki, xorijlik turistlar uchun bu takliflar ularning talablarini qanoatlashtirish
maqsadida o‘rinlidir. Biroq, asrlar davomida faqat o‘zbek millatiga xos bo‘lib
kelgan taomlarning taklifi kamayib ketayotganligi achinarli.
Ko‘pgina taomlarning nomlari, hatto o‘zbek leksikonidan ham chiqib
ketmoqda. Masalan, talqan – Mahmud Koshg‘ariy asarida talqon , Navoiy
asarlari lug‘atida tolg‘on shaklida qo‘llanilgan: va tolg‘onni ham turkcha
ayturlar [104; 116-b. 112; 34–84 -b] .
Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asarida tolqon tarzida
berilgan: .Mullo Rafe yasog‘on safufni kayfiyat uchun tolqon bila cholib ichtuk
[110; 312 -b] .
XX asrda o‘zbek oshxonasiga kirib kelgan go‘sht mahsuloti “kolbasa” -
so‘zi ham turkiyda “qo‘lbosti” so‘zining o‘zgargan shakli yoki sut mahsuloti
“yogurt” ham
Mahmud Koshg‘ariy asarida “yog‘urt”- yog‘li qurt, yog‘li qatiq
ma’nosida berilganligi ko‘pchilikka ma’lum.
Frantsuzlar o‘z vinolarini maxsus navli uzumdan faqat ularga xos usulda
tayyorlashi bilan g‘ururlansa, italyanlar o‘zlarining “spagetti”sini boshqa millatlar
ular tayyorlagani singari tayyorlay olmasligini takidlashadi, gollandlar esa,
pishloqni hech qaysi millat ulardek tayyorlay olmasligini aytishadi va “zax
bosgan” tabiiy g‘orlarda saqlanishini iftixor bilan jar solishadi. Shunday ekan, har
qanday millat yoki xalq o‘zining tarixiy ildizlarga ega taomlarini va ularning](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_57.png)
![61bo‘ylarida keng tarqalmoqda. Buning yaqqol misolini 2021 yil bahoridan
viloyatdan o‘tuvchi Toshkent - Qo‘qon magistral yo‘l yoqalarida “Parkent mador
somsasi” nomli bahoriy tamaddixonalarning faoliyati orqali ko‘rish mumkin.
Buning natijasida Toshkent viloyati hududi gastronomik yo‘nalishda o‘ziga xos
turistik koridorini mavjudligi bilan izohlanadi.
Ayniqsa, viloyat negizidagi tumanlar kesimida milliy taomlarning keng
tarzda tarqalishida har bir hududning tabiiy geografik o‘rni, iqlimi va suvlari,
qolaversa aholining mentaliteti, tarixiy an’analari muhim o‘rin egallaydi.
Toshkent iqtisodiy rayonini markaziy rayon deb ham atash mumkin.
Chunki, Toshkent shahri xorijiy turistlarni birinchi va eng ko‘p qabul qiluvchi
mintaqaligi, sersuv va iqlimi yozda salqinligi, davolovchi va sog‘lomlashtiruvchi
muassasalarga boyligi, qirg‘oq rekreatsiyasi, hashamatli mehmonxonalar va
umumiy ovqatlanish muassasalariga boyligi bilan ajralib turadi.
2. Farg‘ona iqtisodiy rayoni respublikamizning eng sharqiy qismida
joylashgan bo‘lib, uning atrofi baland tog‘lar bilan o‘ralgan. Ma’muriy jihatdan
Andijon, Namangan va Farg‘ona viloyatlarini o‘z ichiga oladi.
O‘lkaning iqlimi o‘ziga hos: yozi issiq, quruq va uzoq davom etadi, qishi
esa nisbatan yumshoq, mamlakatimizning boshqa rayonlariga nisbatan barqaror.
Farg‘ona rayoni turizm sohasidagi yuqori salohiyati, rekreatsiya resurslarga
boyligi bilan sayyohlarni o‘ziga jalb qiladi.
Farg‘ona vodiysi aholisi ushbu h ududga ko‘chib kelgan xalqlar uchun
an’anaviy hisoblangan bir necha turdagi taomlarni etnik - madaniy aloqalar
natijasida o‘zlashtirib olganlar. Xususan, Sharqiy Turkistondan vodiyga ko‘chib
o‘tgan uyg‘urlardan manti va lag‘mon kabi xamir ovqatlarni tayyorlash usullarini
o‘rganib olganlar. Manti asli xitoycha so‘z bo‘lib, “yumaloq xamir” ma’nosini
beradi. Taomning etimologiyasidan ko‘rinib turibdiki, masalliq xamirga yumaloq
holda o‘ralib maxsus idishda, bug‘da pishirib olinadi [103 ; 44 - b ].
Lag‘mon do‘ngoncha lyonmyan ya’ni, sovutilgan yoki cho‘zilgan xamir
so‘zlarining buzilgan shaklidir. Bu taomni tayyorlashda uzun qilib cho‘zilgan](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_61.png)
![62xamir qalamchalari dastavval suvda pishirib olinadi. So‘ngra turli masalliq
aralashmasidan iborat qayla qo‘shib iste’mol qilinadi [103 ; 45 - b ] .
Farg‘onaliklar orasida “osh” atamasi bilan keng tarqalgan palovning bir
necha xili tayyorlanadi. Ayniqsa, mahalliy devzira navli guruchdan qo‘yning
yog‘-go‘shtiga tayyorlangan qovurma palov aholi orasida sevib iste’mol qilinadi
[115 ;72 - b ] .
Bundan tashqari qo‘y yoki echki o‘pkasidan eng lazzatli taomlardan biri -
“quyilgan o‘pka” yoki oddiy qilib “o‘pka” deb nomlangan taom pishiriladi.
Vodiyning h avosi mo’tadil. Yozda issiq, qishda sovuq. Ayni shu jihat yil
davomida sayyohlik xizmatlarini taklif etish, sohaning yangi-yangi yo‘nalishlarini
o‘zlashtirish imkonini beradi.
Sayyohlarni kengroq jalb etish, milliy urf-odat va an’analarimizni ularga
yaqindan tanishtirishda “Palov sayli” kabi tadbirlarning muntazam
o‘tkazilayotgani, zamonaviy infratuzilma ob’ektlari bilan birga, choyxonalar
bunyod etilayotgani qo‘l kelmoqda. Masalan, “Mirpo‘stin ota” ziyoratgohi yonida
1000 o‘rinli choyxona viloyat turistik salohiyatini oshishiga olib keladi. Baliqchi,
Xo‘jaobod tumanlarida esa gastronomik turizm keng rivojlanmoqda. Bu yerda
xorijlik sayyohlar milliy taomlarni tayyorlash jarayonlarini kuzatibgina
qolmasdan, bevosita ishtirok etish imkoniga egalar.
Rayonning Namangan viloyati gastronomik turizm sohasi uchun xos
hududlardan sanaladi. Buni vodiy oshxonasi hamda namanganlik oshpazlarning
mahorati sayyohlarni doim jalb etib kelganidan ham bilish mumkin. Chust tumani
o‘zining palovi bilan dovrug‘i dunyoga ketgan bo‘lsa, Kosonsoy mantilari, Norin
va Mingbuloq baliqlari, Yangiqo‘rg‘onning Nanay q i shloqi besh barmog‘i totli
ta’mi bilan vodiydan tashqarida ham ma’lum . Namangan shahrida kosasi bilan
tandirda yopiladigan somsa hamda asosi no‘xat va go‘shtni tashkil etuvchi suyuq
taom - qozonkabob boshqa h ududlarda uchramaydi. (2.3. 2 -jadval).](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_62.png)
![65 2.3. 3 -jadval
Mirzacho‘l iqtisodiy rayoni uchun xos ayrim taomlar
№
Taom
nomi Eng ko‘p
tayyorlanadigan va
iste’mol qiladigan
hududlar Izoh
1 Baliqli
taomlar. Sirdaryo viloyatining
barcha tumanlarida
tayyorlanadi Daryodan tutiladigan baliqlar juda o‘ziga xos
takrorlanmas ta’mga ega. Shuning uchun
boshqa hududga qaraganda baliq taomlari
mazasi bilan ajralib turadi.
2 G‘ilmindi Jizzax viloyatining
G‘allaorol, Baxmal,
Zomin tuman l arida
maromiga yetkazib
tayyorlanadi G‘ ilmindi - qadimdan ota-bobolarimiz dalada
ishlab xoldan toyganlarida, shuningdek,
mo‘tabar mehmonlarga tayyorlab berilgan.
Tayyorlash uslubi murakkabligi bois,barcha
xonadonlarida ham tayyorlanmaydi. Yengil,
ishtahani ochuvchi, kishini uzoq muddat to‘q
tutish xususiyatiga ega.
3 Zomin
tandiri va
qozon
patiri Jizzax viloyatining
tog‘li tumanlarida
tayyorlanadi. Bu taom - aholining eng sevimli taomi sifatida
iste’mol qilinadi.
4 Jizzax
somsasi Jizzax viloyatining
barcha hududlarida
tayyorlanadi Bu taom asosan go‘sht va xamirdan
tayyorlanadi. Bitta somsani o‘zi kun bo‘yi
insonni to‘q tutadi.
Izoh: jadval muallif tomonidan tuzilgan.
Shuningdek, ko‘l atrofida uy mehmonhonalarini tashkil etish hamda,
turizmning estetik zavq beradigan turi ovchilik turizmini rivojlantirish uchun
qulay muhit tashkil etilishi ko‘zda tutilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, viloyatning
gastronomik salohiyati ham yuqori hisoblanib, kelgusida tarmoqni rivojlantirish,
aholini qo‘shimcha ish bilan ta’minlash va turizm oqimini ko‘paytirish
imkoniyatlari kengligidan dalolat beradi [38].
Mirzacho‘l iqtisodiy rayoni boy tarixi va tarixiy yodgorliklari, ziyorat
turizmi, xalqaro simpoz i umlar, festivallar va ko‘rgazmalar markazi ekanligi,
Zomin milliy bog‘i, dam olish kurortlari, Jizzax oshlari va somsalari,
gastronomiyasi muhim m askanligidan dalolat dir.
4. Zarafshon iqtisodiy rayoni. Samar qand bugungi kunda sayyohlarni nafaqat
bir necha asrlik tarixiy obidalari bilan, balki betakror tabiat manzaralaridan zavq
olib, mazmunli dam olish, sayr qilish, milliy urf-odat va an’analar bilan yaqindan
tanishish, sharq shirinliklari, har xil meva sabzavot va bog‘dorchilik
mahsulotlaridan tatib ko‘rish, sharqona bozorlarda xaridlarni amalga oshirish,](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_65.png)
![66muqaddas qadamjolarni ziyorat qilish, davolanish va boshqa imkoniyatlar
mavjudligi bilan o‘ziga rom etmoqda. Ayni paytda viloyatda 541 ta turistik
ob’ekt, 157 ta turoperatorlik sub’ekti mavjud. Bir vaqtning o‘zida 6100 nafar
mehmonni qabul qilish imkoniyatiga ega [135].
Yaqin yillargacha sayyohlar uchun taklif etiladigan yo‘nalishlar asosan
Samarqand shahridagi tarixiy obidalar va muzeylar bilan cheklanardi. Lekin
bugun rayonda turizmning tarixiy-madaniy, ziyorat, ekologik, gastronomik,
madaniy-ma’rifiy, arxeologik, sog‘lomlashtirish va agroturizm yo‘nalishlari jadal
rivojlanib, yil sayin ulardagi ob’ektlar ko‘payib bormoqda.
Samarqand gastronomik turizm marshruti asosan “Samarqand nonlari” va
“Qovun sayli”dan iborat bo‘lsa, endilikda ular qatoriga “Palov sayli”, “Sharq
shirinliklari”, “Kishmish”, “Silk Road Bazaar ” festivallari, “Novvot sayli”,
“Kabob sayli” va boshqa shu kabi tadbirlar qo‘shildi. Mazkur festivallar faqatgina
Samarqand shahrida emas, boshqa tuman va shaharlarda ham o‘tkazilmoqda.
Joriy yilda Samarqand tumani Konigil mahallasida joylashgan “Konigil House”
gastronomik va etnik – animatsion markazi yangi yo‘nalish sifatida kiritildi. Bu
yil yana Samarqanddagi Bog‘ibaland anjirzorlarini ham yo‘nalishga kiritib,
sayyohlarning ushbu jannat mevasidan ta’tib ko‘rishlari va bu bog‘lar bilan
tanishishlari uchun qulaylik yaratish rejalashtirilgan. Samarqand noni, “Siyob”
bozori, quru q mevalari va Samarqand dovoni Samarqand viloyatining
gastronomiyasini belgilab beradi.
O‘zbekistonda har bir viloyatning o‘ziga xos nonlari bor. Ko‘rinishi, shakli
va yasalish uslubi orqali ular bir-biridan farqlanadi. Mutaxassislarning fikricha,
Samarqand atrofida o‘tin ko‘proq bo‘lgani bois nonni tandirda uzoqroq pishirish
mumkin va shuning uchun Samarqand «go‘shtli» nonlari boshqa viloyat
nonlariga nisbatan ajralib turadi. Aksincha, dasht, tog‘ va tog‘oldi hududlarida
yoqilg‘i kamligi bois aholi nonni tez pishirib olish maqsadida non xamirini
yupqaroq va kengroq shaklda yasaydi. Samarqandda zig‘ir moyidan osh keng
tarqalgan, bundan tashqari no‘xot sho‘rak o‘ziga xos nonlari bilan iste’mol
qilinadi. Qichi va ismaloqdan somsalar tayyorlanadi. Bulung‘ur tumani sut](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_66.png)
![719Baliq
qorma Qoraqаlpog‘istonning
barcha hududlarida
tayyorlanadi. Bu taom asosan baliq mahsulotlaridan va
bug‘doydan tayyorlanadi.
Izoh: jadval muallif tomonidan tuzilgan.
Arab sayyohi Ibn Batuta (1304-1377) XIV asrda Xorazm qovunlari h aqida
hayrat bilan yozgan edi: “Sharqda ham, G‘arbda ham Xorazm qovunlariga
o‘xshash qovunlar yo‘q. U bo‘laklarga bo‘linib, quyoshda quritiladi, savatlarga
solinadi va Xitoy, Hindistonning uzoq shaharlariga olib ketiladi. Barcha
quritilgan mevalar orasida undan yaxshiroq narsa yo‘q” [111].
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonida o‘ziga xos pazandachilik taom
tay yo rlash usullari qadimiyligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa xamirli taomlarning
turli mahsulotlardan (go‘sht, tuxum, ko‘katlar, qovoq) tayyorlanishi, baliqning
turli xil usullarda tayyorlanishi gastronomik turizmni rivojlanishiga turtki bo‘ladi
(2.3.5 – jadvalga qarang).
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni boy tarix iy muhim etnografik rayon
sifatida o‘zini namoyon qiladi. Xivaning o‘zgacha arxitekturasi va
h unarmandchiligi respublikaning boshqa mintaqalaridan farq qiladi. O‘bek
tilining o‘g‘iz va qipchoq lahjasida so‘zlashuvchi xalqining taomnomalari ham
o‘ziga xos.
6. Janubiy iqtisodiy rayon ma’muriy jihatdan Surxondaryo va Qashqadaryo
viloyatlarini o‘z ichiga oladi. Bu rayon o‘zining boy turistik salohiyati bilan
dunyo sayyohlarida katta qiziqish uyg‘otib keladi. Tarixi uzoq o‘tmishga borib
taqaladigan turli davrlarga oid arxeologik yodgorliklar, ajdodlarimizning yuksak
did va mahorati bilan barpo etilgan muqaddas maqbaralar mahalliy va xorijlik
mehmonlarga boy ta’surot ulashadi. Go‘zal va maftunkor tabiat manzaralari,
mo‘jizakor shifobaxsh buloq suvlari barchani maftun etadi. Agro, ekstremal,
gastronomik kabi turizm yo‘nalishlariga serob voha sanaladi.
Respublikamizdagi har bir millat o‘ziga xos urf-odatlari, marosimlari, shu
bilan birga bir-birini takrorlamas taomlari bilan ajralib turadi. Dunyo kezuvchi
har bir sayyoh qaysi yurtga safar qilmasin albatta, ushbu mamlakatning o‘ziga
xos taom lari bilan qiziqadi.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_71.png)
![73uzumzorlari agroturizmi, Jarqo‘rg‘on tandir go‘shti va go‘shtli taomlarga boy
taomnomasi bilan o‘ziga xos gastronomik rayon sifatida ajralib turadi .
Yuqoridagi O‘zbekistonning iqtisodiy rayonlari hududlardagi tansiq
taomlar klassifikatsiyasiga ko‘ra ajratildi. Ularni bir vaqtning o‘zida
respublikaning gastronomik marshrutlari sifatida ham belgilash mumkin.
Shuningdek, bu rayonlarda o‘ziga xosligi bilan birga umumiy jihatlari ham
mavjud. Ularning umumiy jihatlari barchasida milliy qadriyat darajasiga
ko‘tarilgan mehmondo‘stlik va barcha milliy oshxona taomlarini topish
mumkinligi yoki tayyorlay olish ko‘nikmalarining mavjudligi dadir .
2.4. Quyi Amudaryo mintaqasini kichik gastronomik
rayonlarga ajratish va marshrutlar ishlab chiqish
Barcha geografik tadqiqotlarda rayonlashtirish katta ahamiyatga ega.
Iqtisodiy payon tushunchasi (lotinchada “rejio” region-mamlakat, o‘lka, viloyat) -
bu mamlakatning bir qismi bo‘lib, uning ichidagi barcha iqtisodiy ob’ektlar
bevosita yoki bilvosita ixtisoslashuvning biron bir vazifasini bajaradi.
Rayonlashtirish hududiy umumlashtirish (guruhlash) bo‘lib, u sof geografik
mazmunga ega. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada turli bosqichdagi rayonlar
hududlarning geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari va, eng muhimi,
ularning xo‘jaligini ixtisoslashuviga qarab ajratiladi [88; 32-b] .
O‘zbekistonni iqtisodiy rayonlashtirish masalalari bilan ko‘p yillar
Z.M.Akramov, K.N.Bedrintsev, V.M.Chetirkin, N.G.Sapenko, A.S.Soliev,
N.T.To‘xliev kabi qator geograf, iqtisodchi olimlar shug‘ullanishgan [78].
N.T.To‘xliev iqtisodchi olimning fikrlarini umumlashtirgan holda respublikani 6
ta iqtisodiy rayonga bo‘lishni taklif etadi. Bundan farqli ravishda geograf olim
A.S.Soliev O‘zbekiston hududini 6 ta iqtisodiy rayonga ajratgan [84; 227-b. 85–
387-b].
Iqtisodiy rayon, asosan, quyidagi rayon hosil qiluvchi omillar ta’sirida
shakllanadi : hududning yaxlitligi, uning geografik o‘rni; xo‘jaligining
ixtisoslashuvi; rayon hosil qiluvchi markazlarning mavjudligi; tabiiy sharoit va](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_73.png)
![74tabiiy resurslari; transport va boshqa infratuzilmaning rivojlanganligi; demografik
vaziyat va mehnat resurslari; joyning tarixiy rivojlanish hususiyatlari va
boshqalar [85; 387-b]
Har qanday iqtisodiy rayonda 3 guruh tarmoqlari rivojlangan bo‘lishi
kerak:
1) rayon hosil qiluvchi ixtisoslashgan tarmoqlar;
2) birinchi guruh bilan bog‘liq va ularga xizmat qiluvchi tarmoqlar;
3) mahalliy, ya’ni ichki ehtiyojlarni qondiruvchi xo‘jalik tarmoqlar.
Mazkur guruhlarga mansub iqtisodiyot tarmoqlari turli rayonlarda turlicha
bo‘lishi mumkin. Eng muhimi - ular o‘rtasida mutanosiblik bo‘lish i shart. Shu
nuqtai nazardan rayon xo‘jaligini ham o‘ziga xos hududiy ishlab chiqarish
majmuasi shaklida e’tirof etsa bo‘ladi [84; 227-b].
Turistik rayonlarni aniqlashda ularda turistik resurslarning mavjudligi,
shuningdek, turizm turlarini rivojlantirish, ushbu hududlarning turistik
salohiyatini baholashni amalga oshirish maqsadga muvofiq.
Umuman, milliy taomlarning muayyan hududlarda tarqalishi va rivojlanishi
gastronomik markazlarni xosil qiladi. Ushbu hududlarga xos mahalliy, milliy
taomlarni aniqlashda gastronomik rayonlashtirish usuli qo‘l keladi.
Gastronomik rayonlarga ajratish o‘z mohiyatiga ko‘ra bir necha xil bo‘lishi
mumkin ya’ni unda hudud yoki tuman taomlar turini asos qilgan holda rayonlar
ajratiladi. Rayonlarga ajratishning ana shunday turlaridan biri mintaqalarda
mavjud ayrim noyob taom turlari va ularning tarqalgan areallarni aniqlash
hisoblanadi. Shu o‘rinda ta’kidlash zarurki, gastronomik rayonlarga ajratish
masalasi nihoyatda murakkab, chunki ular ma’muriy-hududiy birliklarga rioya
qilmaydi. Ularning areallari bir-biridan uzoq masofada ham bo‘lishi mumkin. Bir
tumanda ikkita uchta gastronomik rayonga xos taomlar tarqalgan bo‘lishi
mumkin.
Mazkur ishda Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonidagi mavjud tumanlar va
ularda yashaydigan turli xil millatlar o‘rganilib chiqildi. Ana shu millatlarning
o‘zbeklar yoki qoraqolpoqlar bilan turli xil millatlarning assimlyatsiyalashuvi](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_74.png)
![80ob’ektida va turizm marshruti davomida turistlarga xizmat qiladigan
infratuzilmalarning hosil bo‘lishidir. Turistik resursga, ob’ektga turistlar kelishi
boshlangandan mahalliy aholida turistlarga xizmatlar ko‘rsatish istagi paydo
bo‘ladi, turistlarning nimalarga qiziqishini, ularning ehtiyojlarini o‘rgana
boshlaydi. Shu tariqa turistik ob’ektda va turistik marshrut bo‘ylab o‘ziga xos
bo‘lgan kichik - kichik turistik infratuzilmalar paydo bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risidagi Qonuni” da turistik
yo‘nalish – “sayohat vaqtida turist, ekskursant tashrif buyuradigan asosiy
joylarning ro‘y x ati bo‘yicha turistning, ekskursantning rejalashtirilgan
harakatlanish yo‘li ” deyilgan 9
.
Turistik marshrut- sayyohlarning biron bir turistik ob’ektga yoki geografik
joylarga oldindan rejalashtirilgan yo‘nalish asosida, transport vositalari orqali
borishidir. Marshrut tarkibiga geografik joylashuviga ko‘ra har bir hududda
joylashgan turistik ob’ektlar va xizmat ko‘rsatish sohalari kiritiladi. Turistik
marshrutlar birinchi navbatda hayot xavfsizlik choralari bilan ta’minlangan
bo‘lishi kerak. Qolaversa sug‘urta, transport, ovqatlantirish, mehmonxonaga
joylashtirish, ekskursiyalar, dam olish va ko‘nggilochar muassasalar kabi
xizmatlar majmuidan tashkil topadi.
Ma’lumki, har qanday turistik faoliyat tanlangan marshrut asosida ma’lum
bir maqsad, vaqt va yo‘nalishda amalga oshiriladi. M.B.Birjakovning fikricha –
turistik marshrut bu geografik ob’ektlarga turli maqsadlarda, yo‘nalishlarda
harakatlanadigan sayohatdir [21; 576-b].
Turistik marshrutlar yo‘nalishiga ko‘ra to‘g‘ri chiziqli, aylana (xalqali)
radial va kombinatsiyalashgan tipiga bo‘linadi. Turistik tashkilotlar marshrutlarni
oldindan ishlab chiqadi, ularga ma’lum xizmatlar (ovqatlanish, yashash,
ekskursiyalar, sport va dam olish tadbirlari, turistlarni transportda tashish va b.)
kompleksini kiritadi va shu tariqa turistik marshrutlarni shakllantiradi [67; 79- b.].
Ovqatlanishning qaysi shakllari bo‘lmasin shaharda va tuman markazlarida
turistlarni ovqatlantirish joyi va sharoitlari yozib qo‘yilsa yetarli bo‘ladi.
9
Ўзбекистон Республикасининг 18.07.2019 й.ЎРҚ-549-сон “Туризм тўғрисида”ги Қонуни (Қонунчилик
палатаси томонидан 16.04.2019 й. Қабул қилинган, Сенат томонидан 21.06.2019 й. м аъқулланган)](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_80.png)
![863.1. Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni milliy taomlari gastronomik
turizmni rivojlantirishning muhim omili sifatida
Ma’lumki, Quyi Amudaryo hududida yashovchi xalqlarning o‘ziga xos urf-
odatlari, madaniyati, qolaversa, tili, milliy taomlarining assim i lyatsiyalashuvi
uzoq tarixga ega. Eramizdan avvalgi II ming yillik oxirlarida jez (bronza) davrida
fanda skif-sarmat, sak-massaget nomi bilan mashhur ko‘chmanchi va yarim
o‘troq hind-eron qabilalarining bir qismi Qozog‘istonga, O‘rta Osiyoning
shimoliy qismiga joylashib, o‘ziga xos yuksak madaniyat yaratganlar.
So‘g‘diyona, keyinchalik Ko‘hna Xorazm, Marg‘iyona va Baqtriyada yashovchi
o‘troq, dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi, qadimiy tillarda gapiruvchi xalqlar
bilan yaqin aloqada bo‘lgan sak-massagetlar butun Yaqin va Markaziy Sharqni
larzaga keltirib turgan [109; 53-b]. Xorazm xalqining madaniyati va urf-odatlari,
shu jumladan, oshxonasi tarixi ham uning tarixi kabi qadimiydir.
Ko‘hna Urganch X – XIV asrlarda Xorazm davlatining poytaxti bo‘lib,
Xorazm va Movarounnahrda eng katta shaharlardan biri bo‘lgan, asl nomi
Gurganj, arab geograflari asarlarida Jurjoniya deb tilga olinadi. Miloddan avvalgi
I-asr Xitoy yilnomasida Yuye-Gan yoki Yuye-Szyan shaklida qayd qilingan. X-
asrning 2-yarmida markazi y Gurganjda bo‘lgan mustaqil amirlik vujudga kelib, u
Kot shahridagi xorazmshohlar bilan raqobat qila boshlagan. 995 yilda Gurganj
amiri Ma’mun ibn Muhammad Kotdagi Xorazmshoxlar sulolasini tugatib, o‘zini
Xorazmshoh deb e’lon qildi (995–997). O‘sha vaqtdan Gurganj Xorazm
davlatining yagona poytaxti bo‘lib qolgan va X – XII-asrlarda bu yerda
madaniyat va san’at ravnaq topdi. O‘sha davrda shahar mustahkam qal’a
devorlari bilan o‘rab olingan. Ba’zi shahar darvozalarining nomlari tarixiy
qo‘lyozma asarlarda ko‘rsatib o‘tilgan, bular: Xajjaj, Kobilon. 1221 yilda
Chingizxon qo‘shinlari shaharni 6 oy qamal qilib ololmagach, Amudaryoni to‘sib
turgan to‘g‘onni buzib, shaharni suvga bostirgan. Mo‘g‘ullar barcha
hunarmandlarni ajratib olib Mo‘g‘ulistonga haydab olib ketgan, qolgan aholini
qirib tashlagan [117].](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_86.png)
![87XIV - XV asrlarga kelib, shahar madaniyati qayta tiklana boshlagan.
Hozirda Ko‘hna Urganch Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududida joylashgan.
Keyinchalik, 1646 yilda Xiva xoni Abdulg‘oziy B axodirxon tomonidan asos
solingan. Shunday ekan, Xorazm madaniyati yov tomonidan qancha poymol
etilmasin, yana qaytadan tiklanib gurkirab rivojlanavergan. Albatta, shunga
monand ravishda uning mehmon kutish madaniyati ham taraqqiy etgan.
Buyuk ipak yo‘li taraqqiy etgan davrlarda savdo sotiqning rivojlanishi unda
yangi tamaddunlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan va Xorazm taomlari,
mehmon kutish madaniyati uzoq tarixiy davrlar davomida shakllanib kelgan.
Qadimdan, deyarli barcha xalqlarda uzoq yurtlardan yaxshi niyatlar bilan kelgan
mehmonga mezbon xalq vakillari non va tuz olib chiqqan. Bu urf mezbonning
mehmonni xush ko‘rganligini anglatgan.
Aytish lozimki, non barcha xalqlarning aziz ne’mati hisoblanadi. Qadimda
Xorazmda non “cho‘rak” deb atalib, ba’zi hududlarida haligacha shunday
nomlanadi. Cho‘rak - voha aholisining kundalik noni bo‘lib, doira shaklida,
aylanasi 70-80 sm., diametri 35-40 sm., qalinligi 1 sm va undan ko‘proq bo‘lib
tandirda yopiladi. Nonning tarkibi un, sut, yog‘, tuz, hamirturushdan iborat.
Cho‘rak - non asosan kuz, qish, bahor oylarida, bundan tashqari barcha to‘y va u
bilan bog‘liq marosimlarda tayyorlanadi. Non yoki ulli non. Yupqa non (yoz
noni) – faqat xorazmliklar tomonidan tayyorlanadi. Qo‘shni Turkmaniston va
Qoraqalpog‘istondagi o‘zbeklar yashaydigan hududlarida ham uchraydi. Aylanasi
100 - 120 sm., diametri 50-60 sm., qalinligi 0,5 sm ni tashkil etadi [57; 33-b].O‘rganilayotgan hudud da mahalliy xalq asosan qipchoq va o‘g‘iz
shevalarida gaplashadi. O‘g‘uz shevasida churәk , qipchoq shevasida chөrek
tarzida qo‘llanadi. Mahmud Koshg‘ariy lug‘atida chÿräk, «Attuhfatuz zakiyatu
fillug‘atit turkiya»da shöräk, Abu Hayyonning «Kitob-al-idrok li-lison al-
atrak» asarida ch öräk, «Kelurnoma»da chүr әk, chөrәk – uy noni va ashlыq –
non tarzida berilgan [106; 191-b. 112; 34–84-b. 119; 71-b. 123; 110-b]. Pәtir
– arabcha al-fatir so‘zidan olingan bo‘lib, oshirilmagan, ko‘p irtirilmagan
degan ma’noni bildiradi [126; 237-b]. Bu non mahsuloti nomi Navoiy asarlari](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_87.png)
![88lug‘atida fatir tarzida berilgan [104; 116-b]. Bavursaq – qadimdan to
hozirgacha qo‘llanilib kelayotgan non mahsulotlaridan biridir. Bu taom nomi
«Attuhfatuz zakiyatu fillug‘atit turkiya » asarida bursaq – tatarlar noni deb
berilgan. Hozirgi kunda tatarlar tilida bavыrsak shaklida qo‘llanadi. Bu taom
nomi o‘zbek adabiy tilida bo‘g‘irsoq , umumturkiy tillar: qoraqalpoq tilida
bao‘ыrsaq , qozoq tilida baursaq , turkman tilida bogursak tarzida nomlanadi
[106; 191-b] .Tarixiy ass i m i lyatsiya jarayonlari Xorazm dasturxon madaniyati va taom
tayyorlash an’analariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Ayniqsa turkmanlar va
qoraqalpoqlar taom tayyorlash an’analarida va mehmon kutish odatlarida
umumiylik kuzatiladi. Masalan, mehmon kelganda har bir mehmonning oldiga
alohida choynakka choy damlab kelib qo‘yishi va mehmon o‘z ehtiyojidan kelib
chiqib, quyib ichmasa ortiqcha manzarat ko‘rsatmasligi yoki dasturxondagi nonni
ushatib tashlamasligi kabi holatlar deyarli butun Quyi Amudaryo hududiga xos.
Quyi Amudaryo hududida yashovchi xalqlarning milliy an’analarga
asoslangan taomlar assim i lyatsiyasi (pazandachilik asosi) ni shartli ravishda 5 ta
gastronomik guruhga ajratish mumkin. Ular:
o‘zbek va qoraqalpoqlarning milliy an’analariga asoslangan taomlar
assim i lyatsiyasi (1- guruh);
o‘zbek, qozoq va qoraqalpoqlarning milliy an’analar i ga asoslangan taomlar
assim i lyatsiyasi (2- guruh);
o‘zbek, turkman va qoraqalpoqlarning milliy an’analar i ga asoslangan
taomlar assim i lyatsiyasi (3- guruh);
o‘zbek, koreys va qoraqalpoqlarning milliy an’analar i ga asoslangan
taomlar assim i lyatsiyasi (4- guruh);
o‘zbek va fors milliy an’analar i ga asoslangan taomlar assim i lyatsiyasi (5-
guruh).
O‘zbek va qoraqalpoqlarning milliy an’analariga asoslangan taomlar
ass i m i lyatsiyasi o‘rganilganda, ba’zi rayonlarda o‘zbek ana ’ nalariga asoslangan
bo‘lsa, boshqalarida qoraqalpoq ana’nalari ustunlik qiladi. Masalan, “O‘zbek-](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_88.png)
![933.1.5 – rasm. Quyi Amudaryo hududida yashovchi millatlarning ( o‘zbek,
koreys va qoraqalpoq ) milliy an’analariga asoslangan taomlar
assimilyatsiyasi ( 5- guruh) .
Manba: ilmiy tadqiqotlar asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
Unoshi. Ushbu taom foydali xususiyatlarga ega bo‘lib, yurak- tomirlar, qon
va modda almashuv xastaliklariga chalingan kishilarga, oshqozon-ichak,
jigarning surunkali xastaliklarida yengil hazm bo‘lishi bilan foydalidir. Oddiy uy
unoshini tayyorlash quyidagicha amalga oshiriladi: go‘sht, piyoz, sabzi, kartoshka
ketma-ket qovurilib, so‘ngra suv solinadi. Sho‘rvasi maromida qaynab, ichidagi
masalliqlari pishgandan so‘ng, xamiri yupqa qilib yoyiladi. So‘ng un sepib
o‘raladi va taxtada kesilib, qo‘lda titiladi va sho‘rvaga solinadi. Unoshi
masallig‘iga ko‘ra: qatiqli unoshi, “tovuq et” (tovuq go‘shti) solingan unoshi va
“qoq arikli” (quritilgan o‘rik) unoshi kabi turlarga bo‘linadi. Unoshi taomi
kundalik dasturxonda, shuningdek turli bazm va ziyofatlarda eng oxirida
tortiladigan taom hisoblanadi. Mehmondorchilikka oddiy unoshi qilinadi, qatiqli
yoki o‘rikli unoshi tayyorlanmaydi va go‘sht o‘rniga asosan qiymali tiftel
solinadi, kartoshka solinmaydi [57; 33-b].
Go‘sht barak (chuchvara). Xorazmda eng ko‘p tayyorlanadigan xamirdan
tayyorlangan an’anaviy taomlar ichida barak (chuchvara), go‘mma (ayrim
viloyatlarda cheburek) va somsa alohida e’tiborga loyiq. Barakning barcha turlari
uchun masalliq un, suv, tuxum, tuz solinadi.
Xorazmda bu barakni asosan “ushoq barak” deyishadi, ya’ni kichkinagina
degan ma’noda. Xorazmda go‘shtdan qilingan barak 3 xil shaklda tugiladi:
Xonqa, Bog‘ot tumanlari uzuk shaklida, Yangiariq, Urganch tumanlari g‘ovocha
shaklida, shuningdek qorindor shakl ham mavjud bo‘lib, asosan do‘konlarda](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_93.png)
![94sotish uchun tayyorlanadi. Umuman olganda, vohada ushoq barakni chiroyli
tugishga katta ahamiyat beriladi, shunga qarab uy bekasining qanchalik pazanda
ekanligiga baho beriladi. Hattoki, nikoh to‘yining ertasi yangi tushgan
kelinchakka barak buktiriladi va barcha ayollar unga baho beradilar [57; 33 - b].Kurtik. Quyi Amudaryoning deyarli barcha hududlarida
tayyorlanadigan taom. Uni marosim taomi deb bo‘lmaydi. Lekin oila
davrasidagi kichik ba’zmlarda ko‘pincha, kurka (tuyatovuq) go‘shtli kurtik
tayyorlanadi yoki kam sonli mehmonni kutganda ham ba’zan kurtik
tayyorlanadi.
Kүrtik//kүrtuk//gүrtik – bu taom bug‘doy yoki jo‘xori unidan
tayyorlanadi. Bug‘doy unidan tayyorlanadigan taom buvday kurtik, kүrtik –
deb ataladi. Uni tayyorlashda go‘sht, sabzi, kartoshka, piyoz suvda
qaynatiladi. Bug‘doy unidan xamir qorilib, to‘rtburchak shaklida kesiladi va
sho‘rvadagi massaliqlar pishgandan so‘ng, xamir solinadi. Xamiri alohida
laganga, sho‘rvasi alohida kosaga solinib iste’mol qilinadi. Bu taomni
To‘rtko‘l, Ellikqal’a tumanlarida qayish//qayыsh kүrd’k, Xo‘jayli,
Qo‘ng‘irot tumanlarida kүrtik//biyday kүrtik//iri kүrtik deb ataydi. Mazkur
taom nomi Xorazmda qay’sh kүrd’k tarzida qo‘llanadi [57; 34-b].
Quyi Amudaryoda qo‘y go‘shtiga qaraganda qoramol go‘shti, kurka
go‘shti va baliq go‘shti ko‘p istemol qilinadi. Shuningdek, xamirli taomlar
ham ko‘p iste’mol qilinadi.
Keyingi paytlardagi globallashuv jarayonlari barcha hududlar urf-
odatlari, mehmon kutish madaniyati va taomnomasiga o‘z ta’sirini
ko‘rsatmoqda. Masalan, “gamburger”, “shovurma”, “lavash”
markazlarining ko‘payishi turizmdagi talabni qanoatlantirish uchun
yaxshidir, balki . Biroq, milliy taomlarning asta-sekin taomnomalardan
chiqib ketishi yaxshi xolat emasligi hammani tashvishga soladi. Chunki,
gastronomik turizmni rivojlantirishdagi eng muhim omil qadimdan millat
dasturxonini bezab turgan milliy taomlardir.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_94.png)
![96insonlarning kundalik turmushida, to‘y va tantanalarida tayyorlanadi
va iste’mol qilinadi. Qandolatchilik mahsulotlarini, ya’ni shirinliklarni
tayyorlashda iqtisodiy rayon aholisining o‘ziga xos tajribalari mavjud.
Ular meva va sabzavotlardan shakar olishni yoki ularni quyoshda
quritib yoki pishirib shirinliklar tayyorlashni azaldan yaxshi biladilar.
Ayniqsa Xiva xonligi davrida qandolatchilik hunari keng rivojlangan
bo‘lib, u bilan mashg‘ul hunarmandlar tomonidan novvot, peshmak,
nuqul, pechak, holva, paqlama, pahlava, qushtili, o‘rama, nisholda,
murabbo, shinni kabi shirinliklar mohirona tayyorlanganini ko‘rish
mumkin [57; 35-b].
Navro‘z yoki boshqacha nomi bo‘lgan “Yilboshi” juda qadim davrlardan
beri elimiz orasida nishonlanib kelinadi. Turkiy tilli va forsiyzabon xalqlar
Markaziy Osiyoda azaldan qo‘ni-qo‘shni, quda-anda bo‘lib yashab kelgan.
Markaziy Osiyodagi o‘zbek, qozoq, turkman, tojik va qirg‘iz millatlarining aynan
bir biri bilan quda-anda bo‘lib yashab kelayotganligi va assimlyatsiya jarayonlari
tufayli mavsumiy bayramlarini nishonlashda, taomlar tayyorlashda umumiy
qadriyatlar shakllangan. Masalan, sumalakni bahorda yuqoridagi xalqlarning
barchasi tayyorlaydi yoki ko‘k somsani ko‘pgina hududlarda tayyorlaydi. O‘tgan
asrda ruslar, tatarlar, armanlar va boshqa xalqlarning ko‘chib kelishi va ularning
taomlar ratsioni ham assimilyatsiya jarayonlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. 80
yillarda navro‘z shunchaki tilga olinar edi, xalos. Ammo, bugungi kunga kelib
milliy bayramlar, xalq sayllariga muhim qadriyat sifatida qaralmoqda.
O‘rta asrlarda Xiva xonligini boshqargan va, shu bilan birga tarixda buyuk
muarrixlardan biri sifatida ulug‘ nom qozongan Abulg‘ozi Baxodirxonning
dunyoga ma’lum va mashhur “Shajarayi turk” asari esa, Navruz ayyomining
turkiy xalqlar orasida nima sababdan bayram qilinishi haqidagi haqqoniy
ma’lumotlar, o‘zbek xalqi an’anaviy bayramlarining o‘sha davrlarda saqlanib](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_96.png)
![97qolgan shakllari xususida bizlarga nihoyatda keng tushuncha berishi bilan
ahamiyatlidir [114; 279-b].
Demak, bunday bayramlar turli guruhlarning hayotida muhim ahamiyat
kasb etgan ishlab chiqarish xo‘jaligi: faoliyati - dehqonchilik bilan bir vaqtda
shakllangan [114; 279-b].
Manbalarda qayd qilinishicha, qadimgi ajdodlarimiz erta ko‘klamda
kelayotgan yilning barakali bo‘lishini niyat qilib, muqaddas o‘simliklardan birini
tuyib, shirasini olganlar va marosim amallarini bajarish chog‘ida uni tanovul
etganlar. Bu milliy dasturxonimizning ko‘rki sumalak edi.
Shuningdek, bahorda ko‘katlar qo‘shib tayyorlanadigan boshqa taomlar
ham bor bo‘lib, ular ham inson organizmini qishdan keyingi vitamin va darmon
dorilarga to‘yintirish uchun xizmat qiladi. Bular ko‘k somsa, ko‘k manti, ko‘k
chuchvara kabilardir. Quyi Amudaryoda baland tog‘lar yo‘qligi sababli bularni
tayyorlashda tog‘ ko‘katlari qo‘shilmaydi. Biroq, ko‘k somsa tayyorlash deyarli
butun mamlakat bo‘ylab yoyilgan.
Ko‘k somsani inson organizmiga eng kerakli quvvat beruvchi vitaminlar
mavjud, deya bejizga aytilmagan. Uni tayyorlashda avval xamir qorib olinadi.
Undan so‘ng ichidagi qaylasini tayyorlashga kirishiladi. Ko‘katlar va piyozni
yaxshilab to‘g‘rab, o‘simlik yog‘i, tuz va murch qo‘shib aralashtiriladi. Xamirni
doimgidek yoyib, ichiga masalliqlar solinadi va har kim o‘ziga qulay shaklda
tugishi mumkin. Tugilgan somsalarning ustiga tuxum surtib, sedana sepiladi va
pishiriladi.
Halim (Halisa) bug‘doy va mol go‘shtidan tayyorlanadigan qadimiy milliy
taomlarimizdan biri. Halim tayyorlash uchun qayroqi bug‘doy bir oz namlanib,
yog‘ochda tuyilib, sovuq suvda yuviladi, so‘ng 5-6 soat davomida iliq suvda
ivitiladi. O‘simlik yog‘i qizdirilgan qozonda lo‘nda-lo‘nda to‘g‘ralgan go‘sht
qovuriladi, so‘ng tayyorlangan bug‘doy solinib, darhol suv quyiladi va 2-3 soat
davomida past olovda qaynatiladi. Taomni to‘xtovsiz kovlab turish lozim. Biroq,
Quyi Amudaryoda halim tayyorlanmaydi, xalim tayyorlash ko‘proq Farg‘ona
vodiysi va Toshkent hududi aholisiga xos. Qoraqalpoqlar halimga o‘xshash](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_97.png)
![1053.4. Quyi Amudaryoda gastronomik turizmni rivojlantirish y o‘llari va
istiqbollari
Quyi Amudaryo mintaqasi o‘tgan asrda yirik ekologik halokatni boshidan
kechirishi, undagi rekultivatsiya ishlari o‘z vaqtida amalga oshirilmaganligi,
qadim sivilizatsiya markazlaridan biri bo‘lgan hududning madaniyati,
etnografiyasi, arxitekturasi va xalqining turmush tarzini juda og‘ir ahvolga olib
keldi. Bugungi kunda, “Yangi O‘zbekiston” iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar
hududning ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga ham kirib bordi.
Mavsumiy turizmni rivojlantirish uchun turistlarni tabiatdagi mavsumga
xos o‘zgarishlar, mavsumlar xususiyatlari muhim ahamiyatga ega. Masalan,
qishda chang‘i uchish, yozda “plyaj”larda (qirg‘oq bo‘ylarida) cho‘milish va
boshqalar. Bunday sharoitda doimiy restoranlarga ko‘ra, dam olish joylarining
o‘zida gastronomik xizmat ko‘rsatishga moslashtirilgan mikroavtobuslar xizmat
sarf-xarajatlarini kamaytirish va ko‘proq daromad olish imkonini beradi.
Oziq-ovqat mikroavtobuslari ba’zi gastronomik lazzatlarni (ko‘pincha
ko‘pchilik uchun noma’lum, ammo juda katta mahalliy ahamiyatga ega) ko‘chaga
olib chiqish va bir nechta joylardan olib o‘tish maqsadida tug‘ilgan bo‘lsa, yangi
paydo bo‘lgan vaqtincha restoranlar - bu biror bir joyni (badiiy galereya, do‘kon,
kutubxona, qirg‘oq va boshqalar) oshpazlarning oshpazlik mahoratlari orqali
"gastronomik jihatdan jonlantirish" harakatini anglatadi. Aksariyat hollarda bu
oshpazlar an’anaviy restoran bilan taqqoslaganda menejment xarajatlari pastroq
bo‘lgan imkoniyatlarini qidirishadi. Ushbu ikkita tushuncha har xil sharoitda
paydo bo‘lganligiga qaramay, ular umumiy xususiyatlarga ega – ma’lum bir
joydagi vaqtinchalik va ko‘chuvchanlik: ular bir kun, hafta, oy yoki faqat ma’lum
bir gastronomik festival uchun davom etishi mumkin va ularni vaqti-vaqti bilan
turli joylarda topish mumkin. Shunday qilib, oziq-ovqat yuk mashinalari va
vaqtinchalik restoranlar, albatta, chegaralangan vaqtga oziq-ovqat manzarasini
yaratadi [75; 67-b].
Mintataqada gastronomik turizmni rivojlantirish hududning umumiy
iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi xizmatlarining taraqqiyoti bilan bog‘liq.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_105.png)
![11846. Komilova N.K., Matchanova A.E., Safarova N.I., Usmanov M.R.,
Makhmudov M.M. Some Socio-Economic Aspects of Gastronomic Tourism
Study. Studies of Applied Economics. Monographic Section. Volume 39-6,
July 2021 // ISSN: 1133-3197.
47. Komilova N.K., Usmanov M.R., Safarova N.I., Matchanova A.E.,
Murtazaeva G.I. Tourist destination as an object of research of social and
economic geography // Psychology and education (2021) 58(1): pp. 2058-2067 .
ISSN: 00333077.
48. Комилова Ф.М. Международный туристский рынок. Ташкент:
Изд. Узбекистан, 2001. 63 с.
49. Котлер Ф., Боуэн Д., Мейненз Д., Маркетинг гостеприимство
туризм. Пер. с анг\под ред. Проф. Наздревой Р.Б., М., “Юнити” 1998. - 257
с.
50. Котляров Е.А. География отдыха и туризм. // М.: Мысль, 1978.
238с.
51. Кусков А.С., Голубева В.Л., Одинцова Т.Н. Рекреационная
география. Учебно-метод.кий комплекс. -М.: МПСИ, Флинта. 2005.
52. Кудрявцева Т.В. Формирование профессиональной готовности
менеджеров туризма в системе дополнительного образования // Автореф.
дисс. канд. пед. наук. М., 1999. -21 с.
53. . Кузьмина Т.Г. Этнопедагогические формы содержания деятель-
ности учреждений дополнительного образования детей по туристско-
краеведческому направлению. Автореф.дис.канд. пед. наук. М.:2000 -20 с.
54. Куклина Т.С. Гастрономический туризм на туристическом
рынке.[Электронный ресурс]. - Режим доступа: http: //www.sworld.
com.ua/ konfer30/ 682.pdf. Сборник научных трудов SWORLD. Материалы
международной научно-практической конференции «Современные
направления теоретических и прикладных исследований 2013» 19-30
марта 2013 г.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_118.png)
![12286. Ташмуратов Т.М. Международный туризм. Ташкент: Изд.
Узбекистан, 1997.-80 с.
87. Терехова О.В. Индустрия досуга (экономическое исследование о
США). М.: Наука, 1983.- 176 с.
88. Тухлиев И.С., Пардаев М.Қ. Туризм бозорининг шаклланиши,
ривожланиши ва ўзига хос хусусиятлари. -Т.: “Noshirlik yog’dusi”, 2010. 74 б
89. Тўхлиев Н., Ҳақбердиев Қ., Эрмаматов Ш., Холматов Н.
Ўзбекистон иқтисодиёти асослари. -Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси,
2006. -280 б.
90.Usmanov M.R. Turizm geografiyasi: O‘quv qo‘llanma. -S.:
“SamDU”, 2019. -256 bet.
91. Усманов М.Р., Қурбонов К., Бурхонов Э. “ Туризм ва унинг
ривожланиш босқичлари ” // Ўзбекистон география жамияти IX -сезди
материаллари . -Т.: 2014. 220-222 б.
92. Урядова А.В., Савин Д. А. Специальные виды туризма. Учебное
пособие: ЯрГУим. П. Г. Демидова. 2013. С. 55
93. Ҳайитбоев Р., Тўхлиев И. Туристик маршрутларни ишлаб
чиқиш. -С.: Ўқув қўлланма, 2016. -66 б.
94. Hall C. & Mitchell R. Tourism as a force for gastronomic
globalization and localization [Text]. / / Tourism and gastronomy. London:
Routledge.2002 P. 36
95. Hall CM, Mitchell R. Gastronomic tourism //Niche Tourism.2013. Р 73.
96. Худаярова М.Т.
Ўзбек тилидаги таом номларининг
лингвистик таҳлили // Диссертация. Т.:ЎзФА Тил ва адабиёт институти
2008й. 20-21б.
97. Хусанбаев Б.М., Тула г анов Л.А., Разина В.Г. Дорогами великого
Шелкового пути. Ташкент: Изд. Шарк, 1996. 327 с.
98. Цапенко Н.Г., Таджимов Т. “ Каракалпакская АССР (Краткий
справочник) ” - 8 л. ил., 1 отд. л. карт.. . Издано: (1960). - 110 с.](/data/documents/95e74958-b42f-41b1-964a-69484ba7619c/page_122.png)
1QUYI AMUDARYO IQTISODIY RAYONIDA GASTRONOMIK TURIZMNI RIVOJLANISHINING IJTIMOIY GEOGRAFIK JIHATLARI MUNDARIJA Bet KIRISH ................................................................................................................. ... 3 I-BOB. GASTRONOMIK TURIZM VA UNING O‘RGANIS H NING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI ………………………………………….. ........................ 1 1 1.1. Turizm sohasini tadqiq qilishning ilmiy- nazariy asoslari........... ......................1 1 1.2. Gastronomik turizm rivojlanishining tarixiy jihatlari........... ..... ....................... 20 1.3. Gastronomik turizm , turlari va uni tadqiq etishning xorij tajribasi..................27 Birinchi bob yuzasidan xulosa .............................................................................42 II-BOB. GASTRONOMIK TURIZM RIVOJLANISHINING IJTIMOIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI................................ ....................................... 4 4 2.1. O‘zbek oshxonasining tarixi va uning taniqli taomlari…………….................4 4 2.2. Mamlakat gastronomik salohiyatini sotsiologik tadqiqot asosida o’rganish.... 52 2.3. I qtisodiy rayonlarni gastronomik jihatdan tahlil qilish………….. ...................59 2.4. Quyi Amudaryo mintaqasini kichik gastronomik rayonlarga ajratish va marshrutlar ishlab chiqish ........................................................................................74 Ikkinchi bob yuzasidan xulosa ..............................................................................85 III-BOB. QUYI AMUDARYO IQTISODIY RAYONI GASTRONOMIK TURIZMINING HUDUDIY JIHATLARI.......................................................... 88 3.1. Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni da milliy taomlar gastronomik turizmni rivojlantirishning muhim omili sifatida ……………………...................................88 3.2. M avsumiy bayramlar va ularda tayyorlanadigan taomlarning hududiy xususiyatlari…………………............................................................................... .. 97 3.3. Quyi Amudaryo gastronomik turizmini rivojlantirishga asoslangan elektron mobil ilova ishlab chiqish ……………………...................................................... 100 3. 4 . Quyi Amudaryoda gastronomik turizmni rivojlantirish y o‘llari va i stiqbollari........................................................................... ................................... 106 Uchinchi bob yuzasidan xulosa ..........................................................................110 XULOSA .............................................................................................................. 114 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ....................................... 115 ILOVALAR ………………………………………………………………… ......127
2KIRIS H (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahonda daromadlilik darajasi bo‘yicha turizm sohasi uchinchi, tovarlari va xizmatlari eksportida to‘rtinchi o‘rinni egallab, global yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 10,0 foizni tashkil etadi 1 . K oronavirus pandemiyasi davrida eng ko‘p zarar ko‘rgan iqtisodiyot tarmoqlaridan biri bo‘lgan mazkur sohaga 2022 yilning yanvar-iyul oylarida xalqaro sayyohlar kelishi 2021 yilning shu davriga nisbatan deyarli uch baravar ko‘paygan. Butunjahon sayohat va turizm kengashi (WCTT) ma’lumotlariga ko‘ra, 2025 yilga borib turizm sohasidagi ish o‘rinlari soni 350 mln.ga kishiga еtadi 2 . Buning uchun mintaqalarning tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy, tarixiy, etnogeografik jihatlarini turizm uchun zarur bo’ladigan infratuzilmasini tizimli ravishda shakllantirishni taqozo etadi. Dunyoda gastronomik turizmni rivojlantirish imkoniyatlari va muammolari, uning hududiy tashkil etilishiga bag ishlangan ijtimoiy geografik tadqiqotlargaʼ ustuvor ahamiyat berilmoqda. Mazkur tadqiqotlarda gastronomik turizm tushunchasining mazmun-mohiyati, hududlarning gastronomik-turistik resurslarini baholash, gastronomik turizmni turizmning boshqa yo nalishlari bilan ʼ uyg unlikda rivojlantirish imkoniyatlarini asoslash, sayyohlarni jalb qilish uchun ʼ kerak bo lgan infratuzilma komplekslarini loyihalashtirish, gastro-turistik ʼ sayohatlarga bo lgan istiqbol talabni o rganish va prognozlashtirish, gastronomik ʼ ʼ turizmning hududlar iqtisodiyotdagi tutgan o rnini tahlil qilishga alohida e tibor ʼ ʼ qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida “O‘zbekiston bo‘ylab sayohat qiling” dasturi doirasida mahalliy sayyohlar sonini 12 million nafardan oshirish, hamda respublikaga tashrif buyuradigan xorijiy turistlar sonini 9 million nafarga еtkazish, to‘siqsiz turizm infratuzilmasini mamlakatning asosiy turizm 1 http://vawilon.ru/statistika-v-turizme/ 2 Butunjanon sayohat va turizm kengashi (WCTT) ma’lumoti. https://wttc.org/Research/Economic Impact
3shaharlarida keng joriy qilish. 2026 - yilgacha turizm sohasida band bo‘lgan aholi sonini 2 baravar oshirib, 520 ming nafarga еtkazish, qolaversa Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Orol bo‘yida turizmni rivojlantirish, Xorazm viloyatida turizm yangi ish o‘rinlarini yaratishda asosiy drayver soha bo‘lishi uchun alohida dastur qabul qilish belgilab berilgan 3 . Ushbu vazifani bajarish uchun turizm sohasini hududiy jihatdan samarali tashkil etish va rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi PF-4861-son «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni taminlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni, 2018 yil 3 fevraldagi PF-5326-son «O‘zbekiston Respublikasi turizm salohiyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha qo‘shimcha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni, 2019 yil 5 yanvardagi PF-5611-son «O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida», 2019 yil 13 avgustdagi PF-5781-son «O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida», 2020 yil 28 maydagi PF-6002- son «Koronavirus pandemiyasining salbiy ta’sirini kamaytirish uchun turizm sohasini qo‘llab-quvvatlashga doir kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar to‘g‘risida» farmonlari, 2017 yil 16 avgustdagi PQ-3217-son «2018-2019 yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi q arori, Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 13 fevraldagi «Xorazm viloyatida turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida » gi 119-sonli hamda 2021 yil 14 iyundagi «2021-2022 yillarda Xorazm viloyatining turizm salohiyatini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida » gi 369-sonli qarorlari, Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 28 sentyabrdagi «2022-2026 yillarda Qoraqalpog‘iston Respublikasining turizm salohiyatini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida » gi 545- sonli qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa meyoriy-huquqiy 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son Farmoni.
4hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining I. “ Demokrati k va h u q uqiy jamiyatni ma’naviy- axloqiy rivojlantirish, innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish ” ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Gastronomik turizmning rivojlanishi va hududiy shakllanish muammolari bilan xorijiy davlatlar olimlaridan T.N.Abramkina , A.Gettner, A.A.Aganina, A.Yu.Aleksandrova, Ye.L.Dracheva, I.S.Koroleva, N.N.Baranskiy, S.Bekkerman, K.S Shpenkova, V.O. S i cheva, N.Ye . Nexaeva, Yu.S Terexova , V.E Gordin, Hall C , R . Mitchell , Ya .Katel o , Ye.V Sarafanova va boshqa olimlarning ilmiy tadqiqotlarida keng yoritilgan. Mamlakatimizda M.R.Boltaboev, M.Q.Pardaev, I.S.Tuxliev, A.S.Soliev, A.X.Yusupov, A.N.Nigmatov, M.R.Usmonov, M.M.Muhamedov, D.K.Usmonova, M.Hoshimov, A.Norchaev, B.Sh.Safarov, M.T.Alieva kabi iqtisodchi va geograf olimlar o‘z ilmiy tadqiqotlarida turizm va uning turli masalalari bo‘yicha tadqiqotlarni amalga oshirganlar. Shuningdek, N.Ibragimov, S.Ro‘ziev, N.Shamuratova, B.Kamolov, Sh.Yaqubjonova, M.Mansurov, Sh.Shomurodova, O‘.Badalov, Sh.Xolmurodov, X.Jumaev, E.Mahkamovlarning ishlarida O‘zbekiston va uning turli mintaqalari doirasida turizmning turli sohalari bilan bog‘liq masalalar keng yoritilgan. B iroq mazkur tadqiqotlarda gastronomik turizm va uning iqtisodiy geografik jihatlariga qaratilgan yaxlit ilmiy izlanishlar amalga oshirilmagan . Bu esa respublikamizda, qolaversa, Q uyi Amudaryo iqtisodiy rayoni da gastronomik turizmni shakllanishi va rivojlanishining iqtisodiy-geografik jihatlarini ochib berishga qaratilgan mazkur dissertatsiya ishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Dissertatsiya mavzusining dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy-tadqiqot ishlari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya tadqiqoti
5Urganch davlat universiteti ilmiy tadqiqot ishlari rejasining F-1-42 raqamli “Iqtisodiyotni chuqur liberallashtirilishi sharoitida mintaqani 2016-2021 yillarda kompleks rivojlantirishning samarali dasturlarini ishlab chiqish” (2016-2021 yy.) mavzusidagi fundamental tadqiqotlar davlat loyihasi doirasida ishlab chiqilgan. Tadqiqotning maqsadi Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni gastronomik turizm imkoniyatlarini o‘rganish hamda undan foydalanish bo‘yicha taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: gastronomik turizmni shakllanishi , rivojlanishi va hozirgi holatini tahlil etish hamda tasniflash; O‘zbekistonda gastronomik turizm rivojlanish i ning ijtimoiy geografik xususiyatlarini o‘rganish ; Q uyi Amudaryo iqtisodiy rayonida tarixan tarkib topgan aholining milliy pazandachiligi , an’anaviy taomlari, o‘zaro bog‘liqliklaridan kelib chiqib ajratilgan kichik gastronomik rayonlar ni asoslab berish va tegishli mazmundagi xaritalar yaratish; iqtisodiy rayon miqyosida gastronomik ob’ektlari bilan bog‘lovchi yangi marshrutlar ishlab chiqish; Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni gastroturizm resurslaridan foydalanish va u bilan bog‘liq xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini yanada rivojlantirishga qaratilgan ilmiy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish . Tadqiqotning ob’ekti sifatida Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni gastronomik turizm ob’ektlari olingan. Tadqiqotning predmeti ni Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni tabiiy, tarixiy va iqtisodiy-ijtimoiy sharoitidan kelib chiqib, mintaqa gastronomik turizm imkoniyatlarini tavsiflash, baholash hamda undan foydalanishni takomillashtirish tashkil etadi . Tadqiqot usullari . Dissertatsiya ishini bajarishda geografik taqqoslash, tizim-tarkib, rayonlashtirish, dala tadqiqotlari, geografik prognoz, statistik, GAT hamda kartografik usullardan foydalanilgan.