logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SALIB YURISHLARI DAVRIDA DIPLOMATIYA G‘ARB VA SHARQ OʻRTASIDAGI MUNOSABATLAR

SALIB YURISHLARI DAVRIDA DIPLOMATIYA G‘ARB VA SHARQ OʻRTASIDAGI MUNOSABATLAR

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161.232421875 KB
Ko'chirib olish
SALIB YURISHLARI DAVRIDA DIPLOMATIYA: G‘ARB VA SHARQ OʻRTASIDAGI MUNOSABATLAR Reja: KIRISH I-BOB. DASTLABKI SALIB YURISHLARI DAVRIDA XRISTANLAR YEVROPASI VA MUSULMON SHARQI O‘RTASIDAGI MUNOSABATLAR 1.1. Birinchi salib yurishlari davridagi munosabatlar 1.2. Ikkinchi salib yurishi davrida diplomatiya 1.3. Uchinchi salib yurishlari davri diplomatiyasi va Salohiddin – Richard Sheryurak ahdnomasi II-BOB. KEYINGI SALIB YURISHLARI DAVRI DIPLOMATIYASI 2.1. To‘rtinchi salib yurishi davrida G‘arb va Sharq munosabatlari 2.2. 5-6 salib yurishlari davri diplomatiyasi 2.3. So‘nggi salib yurishlari va hukmdorlar munosabatlari III-BOB. “SALIB YURISHLARI DAVRIDA DIPLOMATIYA: G ARB VAʼ SHARQ O RTASIDAGI MUNOSABATLAR” MAVZUSINING DARS ʻ ISHLANMASI 3. 1. Mavzuning dars ishlanmasi 3. 2. Mavzuni o‘tishda tavsiya qilinadigan yangi pedagogik texnologiyalar XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO‘YXATI. KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda dunyo davlatlari o`rtasidagi munosabatlar nihoyatda murakkab. Dunyodagi tartib, muvozanatlarni mo`tdil saqlash uchun muammoli bo`lib turgan hududlardan biri – bu Yaqin Sharq mintaqasidir. Hozirgi kunda bo`lgani kabi insoniyatning olis o`tmishidan buyon bu hudud doimo chuqur siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlar markazlaridan biri hisoblanadi. Aynan biz o`rganayotgan davrda ham Yaqin Sharq mintaqasining jahondagi ahamiyati katta bo`lgan. Aynan bu hududda o`z siyosiy ta`siriga ega bo`lishni istagan har qanday hukumdor o`ziga ittifoqchi yoki tinchlikka erishadigan hamkor topish uchun muhim diplomatik aloqalarni yo`lga qo`ygan. Hukumdorlar va davlatlar o`rtasidagi diplomatik aloqalarning qadim tarixdan to hozirgi kunimizgacha bo`lgan ahamiyati yuqori. Salib yurishlari davridagi diplomatik aloqalarni o`rganish bizga hozirgi kunimizda shakllangan siyosiy qarashlarni to`g`ri tushunish va tahlil qilishimizga zamin yaratadi. Bitiruv malakaviy ish mavzusining o`rganilganlik darajasi: Bitiruv mаlаkаviy ishni tаyyorlаshdа ikkinchi jаhоn urushi аrаfаsidа dаvlаtlаrning diplоmаtiyl munоsаbаtlаri tаriхi bilаn shug‘ullаngаn tаdqiqоtchilаrning tаjribаlаrigа tаyanildi. Jumladan, Serkan O`zerning “Fotimiylar va salibchilar munosabatlari” nomli doktorlik ishi, Altan Ebruning “Antioxiyada salibchilar knyazligi (1097-1112)” nomli asari, Nail Kristining “Salib yurishlari davrida salibchilar va musulmonlar munosabatlari” nomli arab manbalariga tayangan holda yaratgan asari hamda Stiven Runsiman, Franchesko Gabrielle, David Nikol, Jon Frans vа bоshqа tadqiqotchilarning аsаrlаridа diplоmаtiya tаriхigа оid bоshqа turli mа’lumоtlаr hаm uchrаydi. Ushbu аsаrlаrdа Salib yurishlari davri diplоmаtik аlоqаlаr tаriхi vа ulаrning rivоjlаnish bоsqichlаri, salib yurishlarigacha vа undan keyingi dаvrlardа diplоmаtik аlоqаlаr, diplоmаtik vаkillаr, elchilik hаqidаgi mа’lumоtlаr bеrilgаn. Shuning bilаn birgаlikdа ushbu mаvzudаgi аdаbiyotlаrning dеyarli bаrchаsi ingliz, fransuz, turk va rus tilidа bo‘lib, o‘zbеk tilidа bu bоrаdа dastlabki tаdqiqоtlardan biri оlib bоrilmоqdа. Shulаrni e’tibоrgа оlgаndа mаvzuni kеng оmmаgа yеtkаzish fоydаdаn хоli bo‘lmаydi. Bitiruv malakaviy ishining davriy chegarasi: Bitiruv mаlаkаviy ishning dаvriy chеgаrаsi etib birinchi va sakkizinchi salib yurishlari аrаfаsidа Yaqin Shаrq va Shimoliy Afrikadа bo‘lib o‘tgаn diplоmаtik munоsаbаtlаr, ya’ni 1095-1270-yillаr oralig`i оlingаn. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari: Ushbu ishning mаqsаdi etib, salib yurishlari аrаfаsidа diplоmаtik аlоqаlаr tаriхini kоmplеks o‘rgаnish, dаvlаtlаr o‘rtаsidа tuzilgаn shаrtnоmаlаr vа sulhlаr hаqidаgi mа’lumоtlаr, ulаrning mаqsаdlаrini yoritib bеrishdаn ibоrаtdir Ushbu mаqsаddаn kеlib chiqib, quyidаgi аsоsiy vаzifаlаrni hаl etish, yеchimini tоpish bеlgilаndi:  Dastlabki salib yurishlarida Fotimiylarning salibchilarga bo`lgan munosabatlari;  Zangiylar davlati rivoji va Salohiddin Ayyubiyning salibchi yetakchilar bilan tinchlik uchun tuzgan shartnomalari;  Saljuqiy turklarning salib yuirshlari davridagi ta’siri;  Misrning salibchilarga qarshi kurashlari va ular bilan kelishuv shartnomalari; Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti va predmeti: XX asr ikkinchi yarmi va XXI asr boshlarida salib yurishlari davri diplomatiyasiga oid amalga oshirilgan tadqiqotlar, yetakchi tarixchi olimlarning ilmiy izlanishlari, asarlari, maqolalari hamda ularning mavzuga doir bildirgan fikr, munosabat va xulosalari. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi : shundan iboratki, unda birinchi marta ham musulmon ham xristian manbalarini tadqiq etgan va o`rgangan tarixshunoslarning salib yurishlari diplomatiyasiga oid amalga oshirilgan turli xususiyatga ega tadqiqotlar mavzu doirasida umumlashtirildi, tizimlashtirildi va kompleks ravishda tahlil etildi.  Salib yurishlari davridagi diplomatik munosabatlarning o`rni va ahamiyati xolisona tadqiq etildi;  Musulmon hukumdorlari va Salib yurishlari yetakchilarining faoliyati o`rganildi;  Salibchilar davlatlari va musulmon davlatlarining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ahvoli va ularning diplomatiyadagi ta’siri o`rganildi; Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati . Bitiruv malakaviy ishi materiallaridan Salib yurishlari tarixiga oid Jahon tarixi fanidan, Xalqaro munosabatlarga doir o`quv fanlarida, maxsus kurslarda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining metodlari: tarixiy tadqiqotlar uchun umumiy qabul qilingan xolislik, tarixiylik, tanqidiylik tamoyillari, muammoviy mushohada, qiyosiy tahlil usullari tashkil etdi. Xususan, diplomatiyaning o`ziga xos bo`lg an analitik va tanqidiy fikrlash metodlardan foydalanildi. Bitiruv mаlаkаviy ishning strukturаsi. Ushbu bitiruv mаlаkаviy ish kirish, uchtа bоb, sakkiztа pаrаgrаf, хulоsа vа fоydаlаnilgаn mаnbаlаr vа аdаbiyotlаr ro‘yхаtidаn ibоrаt. I BOB. DASTLABKI SALIB YURISHLARI DAVRIDA XRISTIANLAR YEVROPASI VA MUSULMONLAR SHARQI O`RTASIDAGI MUNOSABATLAR 1.1. Birinchi salib yu rishlari davridagi munosbatlar Salib yurishlari xuddi xristianlar Andalusiyada muslmonlardan rekonkista jarayoni oqibatida hududlarni egallashi kabi islom olamining keng miqyoda Kichik Osiyoga yoyilishi natijasida boshlandi. Eng katta sabablardan biri 1071-yilda Alp Arslon boshliq saljuqiylar Vizantiya imperatori Roman IV Diogenni mag`lub etishi edi. Ayni shu vaqtda Rimda papalik hokimyatida Grigoriy VII(1073-1085) cherkov islohotlarini olib borib bo`lingan xristian olamini qayta birlashtirish va sharqiy va g`arbiy cherkovlar faoliyatini muvofiqlashtirishni rejalashtirgan edi. 1074-yildayoq papa Grigoriy VII turklarga qarshi Yevropada yirik armiya shakllantirishni reja qilgan. Avvalo unga turtki bo`lgan narsa bu g`arbiy Yevropada shakllangan yirik armiyalar edi. 1 Vizantiyada ham ahvol shunday holatda edi. Imperator Aleksey Komnin(1081-1118) Vizantiya armiyasini isloh qilish uchun yirik armiya tuzmoqchi bo`ldi va Rim papasiga murojat qilgan holda g`arbning katta yollanma kuchlarini o`z mamlakatiga jalb qilishga urundi. 2 1095-yilning may oyida Vizantiya imperatori tomonida papa Urban IIga turklarga qarshi kurashish uchun yevropa hukumdorlarining qo`shinlarini jalb qilishni so`rab elchi yuboradi. 1095-yilning 27- noyabrida Klermont kengashida papa Urban II ilk bora salib yurishlariga davat qiladi. 3 Birinchi salib yurishlari boshlanish arafasida Yaqin Sharq mintaqasida juda murakkab vaziyat yuzaga kelgan edi. 1071-yilda Saljuqiy sarkarda Otsizning Quddusni mardonavor fathi, Misrda hokimyatga ega shialar boshqaruvidagi Fotimiylarning Saljuqiylarga qarshi borishiga, Abbosiylar va Fotimiylar o`rtasida esa Hijozda hukumronlik kurashi, Suriya va Kichik Osiyoda Saljuqiylar va IX asrlarda ko`chib kelgan Turkman qabila-urug`lari o`rtasidagi raqobat kabi masalalarni 1 René Grousset, L’épopée des Croisades, Librairie Académique Perrin, Paris, 1995, 6-9 p 2 Jonathan H, Byzantium and the Crusades, Bloomsbury publishing, London, 2014, 36-38 p 3 René Grousset, L’épopée des Croisades, Librairie Académique Perrin, Paris, 1995, 14-17 p damashqlik tarixchi, sayyoh al-Qalaniy o`zining xronikasida dastlabki salib yurishlari boshlanish arafasidagi siyosiy va ijtimoiy vaziyatga to`xtalgan holda, “islom olamida bir necha kuchlarning o`zaro raqobti va hukumronlik uchun kurashlar asnosida xristian olamida bu hududlarga nisbatan “qasos” o`ti uchqunladi”-deya keltirib o`tadi. 4 Vizantiya imperatori Aleksey Komnin mohir diplomat sifatida u saljuqiy turklarning Nikeyadagi hokimi Qilij Arslon yordamida 1085-yilda qipchoq turklarini o`ziga bo`ysundiradi. 1092-yil Saljuqiy sulton Malikshoh vafoti sabab yuzaga kelgan taxt kurashlari sabab Aleksey Komnin saljuqiy turklarga qarshi kurash uchun kuch to`plashga kirishadi. 1095-yilda papa Urban II ga Aleksey Komnin tomonidan sharqiy xristian olamiga yordam hamda xristianlar birligini ko`rsatish uchun yollanma qo`shin so`rab murojaat qiladi. Birinchi salib yurishi boshlanishidagi diplomatik aloqalarda plyuriallik kuzatiladi. Ya’ni salib yurishlari va’dalar ortidagi boshqa asl maqsadlar uchun kurashishga katta zamin yaratdi. Masalan Rim papasi Urban II (1088-1099) 1054-yildagi xristian olamining ikkiga bo`linishi oqibatida yuzaga kelgan ikkihokimyatchilikni tugatish uchun va sharqiy xristian olamida Rim papalariga nisbatan obro`-e’tiborni oshirish hamda mustahkamlashga urunishlari sabab salib yurishlariga katta tashviqot olib boradi. Vizantiya imperatori Aleksey Komninning papaga yuborgan elchilik missiyasidan 2 ta aniq maqsad ko`zlangan edi. Birinchisi, Vizantiya imperyasining shonli tarixini tiklash uchun musulmon mamlakatlarni zabt etish, ikkinchisi esa butun xristian olamida mashhurlikka erishish hamda Vizantiyaning Rimga yagona vorisligi va har qanday xavfda asosiy himoyachi sifatida gavdalantirish edi. Dastlabki salib yurishiga 1096-yil kuzida 300000 ga yaqin odamlar “muqaddas ziyorat” uchun yig`iladi. 5 Bu olomonga boshchilik qilish uchun diniy hokimyatdan 4 Ibn al-Qulansi, Abu Ya`li Hamza ibn Asad ibn Ali al-Tamimi al-Damasci. History of Damascus. (Beirut: Press of the Jesuit Fathers), 1908, 44-45 p 5 Niall Christie, Muslims and Crusaders:Christianity’s Wars in the Middle East, 1095–1382, from the Islamic Sources, and by Routledge 711 Third Avenue, New York, 2012, 16-17 p Pyotr Germit, dunyoviy hokimyatdan esa fransuz ritsari Valter Golyak rahbarlik qilgan. 6 1097-yilda esa asosiy salib kuchlariga Tuluzalik graf Raymond, papalik legati Montyelo Ademar, Le Puy yepiskopi, normandlarni boshqargan Tarentumlik shahzoda Bogemond va jiyani Tankred, aka-uka Bulonlik Godfrey, Bulonlik Evstax, Bulonlik Bolduinlar Lotaringiyaliklar yetakchilari edi, Shimoliy Fransiya jangchilariga Flandriyaalik graf Robert, Normandiyalik Uilyamning o`g`li Robert, Angliyalik Stiven Blov va Vermandualik Xyu (Fransiya qiroli Fillip I ning ukasi) boshchilik qilishgan. 7 Ayni yirik salibchi kuchlarini to`g`ri boshqarish uchun Aleksey Komnin mohir diplomatik yo`lni tanladi ya’ni barcha salibchi kuchlar yetakchilarini imperatorga sodiqlik qasamyodini qabul qilishga erishdi. 8 Salibchilar va musulmonlar o`rtasidagi diplomatik aloqalar asosan 1097-yilda boshlangan. 1097-yilning may-iyun oyida Antioxiya qamali oldidan Aleksey Komnin maslahati ila salibchilar tomonidan Bellafayrlik Xyu, Skabrikalik Bertram va Pikalik Petrdan iborat delegatsiya Qohiraga Vazir al-Afdalga yozilgan maktubni yetkazishadi. Maktubda salibchilar Quddusga boradigan yo`lni ozod qilmoqchi ekanliklari aniq ta`kidlangan. Bundan tashqari al-Afdalga buy o`lda umumiy dushman uchun ittifoq tuzishni taklif etishgan. “Historia Belli Sacri” xronikasida Antioxiya qamali davridagi Fotimiylar-salibchilar munosabatlari to`g`risida qimmqtli malumotlar keltiriladi. 9 Serkan O’zer tomonidan tayyorlangan “Fotimiylar-Salibchilar munosabatlari: 1098 – 1171” nomli doktorlik dissertatsiyasida tomonlar o’rtasidagi munosabatlarning poydevori Antioxiya qamalida qo`yilganligini ta’kidlagan. 10 Biroq, jarayon har tomonlama o'rganilganda, “Historia Belli Sacri”dagi ma'lumotlar mantiqiy jihatdan juda mos ekanligi ko'rinadi. Al-Afdal tomonidan Antioxiyaga yuborilgan elchilar delegatsiyasi munosabatlarni yanada chuqurroq 6 Niall Christie, Muslims and Crusaders:Christianity’s Wars in the Middle East, 1095–1382, from the Islamic Sources, and by Routledge 711 Third Avenue, New York, 2012, 23-25 p 7 Vallejo, Remo, The Crusades, Aeroart International, Inc Great Falls, Virginia, 2002, 39 p 8 Jonathan Phillips, The Crusades, 1095–1197, Pearson Education, 2002, 17 p 9 Jonathan Phillips, The Crusades, 1095–1197, Pearson Education, 2002, 18 p 10 Özer Serkan, Fâtımî-Haçlı İlişkileri (1098-1171), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2015.36 p tushunishga yordam beradi. 11 Boshqacha qilib aytganda, dastlabki diplomatik munosabatlar birinchi marta salibchilar tomonidan amalga oshirilgan bo'lishi ehtimoli katta. O`zaro munosabatlar o`rnatilishi ittifoq o`rnatilishi bilan yakunlanmagan bo`lsada, bir qancha yirik siyosiy o`zgarisharga olib keldi. Birinchidan, Fotimiylarning Suriya, Livan va Falastin hududlarida eski mavqeini qayta tiklashiga zamin yaratgan bo`lsa, ikkinchidan esa Antioxiya qamalida Yagisyan boshliq turk kuchlari Suriyadan kelishi kerak bo`lgan Kerburg`a boshliq yordam kuchlariga tayangan holda salib yurishlaridagi yirik mag`lubiyatga uchradi. Suriya mintaqasida Fotimiylar va Saljuqiylar o'rtasida uzoq davom etgan mazhabviy va siyosiy kurash tomonlar o'rtasida adovatga sabab bo'lganligi va salibchilar bilan ittifoq tuzish g'oyasi shu sababdan shakllangani taxmin qilinadi. 1098-yilda Qohiradan salibchilarga tomon elchilik delegatsiyasi tashrif buyuradi. Elchilar Fotimiylar bilan sunniy islom davlatlari o`rtasidagi kelishmovchilik haqida gapirib, Fotimiylar turklar qo`lida bo`lgan Antioxiyaning salibchilar tomonidan qamal qilinishini ijobiy holat sifatida qabul qilganini ta’kidlashadi. Shuningdek, turklarning Misr yerlariga kengayishi Fotimiylarda katta tashvish tug‘dirganini va bu holat ularni salibchilarga yaqinlashtirganini ta’kidlab, tomonlarning ittifoq izlashda ekanini tilga olinadi. So‘ngra u uzoq va og‘ir qamal Fotimiylar ma’muriyatiga turtki bo‘lganligini va shunga ko‘ra, ular salibchilar lageriga kelib, harbiy harakatlarni davom ettirish uchun qo‘llab-quvvatlash va yordam berishga va’da beradilar. Delegatsiya a’zolri soni 15 dan ko`p bo`lib, ular turlli tillarda muloqot qila olishgan. 12 Raymund Agilers elchilarning kelishini juda muhim voqea deb baholaydi va delegatsiya salibchilarga do'stlik va imtiyoz va'dalarini berganligini, keyin esa o'z elchilari ular bilan do'stlik shartnomasi tuzish uchun yo'lga chiqqanligini ta'kidlaydi. 13 11 Jonathan Phillips, The Crusades, 1095–1197, Pearson Education, 2002, 22 p 12 Jonathan H. Byzantium and the Crusades. – London: Bloomsbury publishing, 2014, 44-48 p 13 John France (1967), A Critical Edition of the Historia Francorum Qui Ceperunt Iherusalem of Raymond of Aguilers (PhD diss.), University of Nottingham , 9-16 p Xristian rohibi Robert Monachus Fotimiy elchilari salib yurishlari boshliqlari bilan do‘stlik va salomlashish uchun uchrashganliklarini tasdiqlaydi. U kelgan delegatsiya Misrga bo'ysunish evaziga qo'llab-quvvatlash va ta'minot va'da qilganliklarini va muqaddas joylarni, ayniqsa Quddusni bemalol ziyorat qilishlarini ta'kidlaydi. 14 Shu o‘rinda Robertus Monachus salibchilar yetakchilari bu taklifni qat’iyan rad etib, “Quddusni qo‘lga kiritmagunicha qurollarini tashlab ketmaydilar” deb yozgan edi. 15 Biroq, salibchilarning Misrga elchilarini yuborish bunday vaziyatda tushunarsiz bo'lib qoladi. Ribemontlik Anselm (vaf. 1099) Reyms arxiyepiskopi Manassega yozgan maktubida Qohiradan elchilar kelgani va Misr hukmdori “biz xohlagan ishni qilishga tayyor” ekanligini eslatib o‘tadi. Yana bir guvoh, Shampan grafi Etyen de Blois (vaf. 1102) rafiqasi Adelaga yuborgan maktubida al-Afdal salibchilar bilan kelishuvga erishish uchun elchilar yuborganini xatida keltiradi. Islom tarixchisi Ibn al-Asir (vaf. 1233) ham shunday malumotlarni o`z asarida keltirib o`tgan. U saljuqiylarning Fotimiylarga qilgan tazyiqlari sekin-asta kuchayib borayotganini, ayniqsa, Otsizning Misr yurishi natijasida Fotimiylar juda bezovta bo‘lganliklarini va shu sababdan salibchilarga elchilar jo‘natib, Suriyani qo‘lga kiritishga taklif qilganliklarini bildirdi . 16 1098-yil 9-fevralda salibchilar yetakchilari bilan uchrashgan Fotimiylar elchiligi delegatsiyasi ittifoq tuzishga urunadi. Biroq, bu uchrashuvda kelishuvga erishilganmi yoki yo'qmi, degan qarashlar turlicha. Ba’zi tarixchilar Fotimiylarning ittifoq tuzish urinishi muvaffaqiyatsiz yakunlanganini ta’kidlagan bo’lsalar, ba’zilari ular o’rtasida ittifoq tuzilganini ta’kidlaganlar. Yusuf Dervish Gavanimening yozishicha, Suriya va Falastindagi saljuqiylar hokimiyatini sindirish maqsadida salibchilar bilan ittifoq tuzgan al-Afdal buning evaziga Falastinni o`z tasarrufiga 14 Robert von Reims. In: Stephan Conermann (Hrsg.): Wozu Geschichte? Historisches Denken in vormodernen historiographischen Texten: ein transkultureller Vergleich . ebv, EB-Verlag 2017 (Bonner Asienstudien; 18), 19-106 p 15 Robert von Reims. In: Stephan Conermann (Hrsg.): Wozu Geschichte? Historisches Denken in vormodernen historiographischen Texten: ein transkultureller Vergleich . ebv, EB-Verlag 2017 (Bonner Asienstudien; 18), 19-106 p 16 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 45-46 p oladi. Salibchilar esa saljuqiylar qo`l ostidagi yerlarni qo`lga kiritib, kichik guruhlar bo`lib Quddusga kelishadi va “Muqaddas ziyorat”ni yakunlaydilar. Salib yurishlarining eng muhim tarixchilaridan biri Stiven Runsiman saljuqiylar qo'l ostidagi yerlarni qo'lga kiritish uchun al-Afdal tomonidan salibchilarga yuborilgan elchilik hech qanday natija bermaganini aytadi. 17 Fotimiylar davlati tarixchisi Ayman Fuad Seyyid ham Runsimanning fikriga qo‘shiladi. 18 Ebru Altan salibchilar lageridagi elchilik delegatsiyasining salibchilar bilan ittifoq tuzishga intilganini tasdiqlaydi. U turklarga qarshi rejalashtirilgan hamkorlik Fotimiylarning siyosiy umidlari asosida shakllanganligini, ammo salibchilar tomonidan qabul qilinmaganligini yozgan. 19 Aydin Chelik, Fotimiylar salib yurishining mohiyatini dastlab tushuna olmaganliklarini va bu amaliyotni Saljuqiylarga qarshi bir imkoniyat sifatida ishlatish niyatida ekanliklarini bildiradi. Uning ta'kidlashicha, al-Afdal salibchilar bilan kelishuvga erishish uchun harakat qilgan, ammo bu yaqinlashuvlar ittifoqqa olib kelmadi. Shunday muhim pallada al- Afdalning Quddusni egallab olganini shubha ostiga olib, u bu harakatni shaharni salibchilardan himoya qilish uchun qilganmi yoki ular nomidan egallab olganmi degan savollarni tug‘dirdi. Biroq u al-Afdalning so‘z yuritilayotgan jarayonda turklardan salibchilarni afzal ko‘rganini va o‘zi bilan Saljuqiylar o‘rtasida bufer davlat yaratishga umid qilganini yozgan. Muallif Fotimiylarning Vizantiya bilan yaqinlashishiga ham e’tibor qaratadi va salibchilar tuzilmasi maqsadlarini to‘liq anglay olmagan al-Afdal oxir-oqibatda hafsalasi pir bo‘lganini ta’kidlaydi. Malkolm Lambert, Fotimiylar elchixonasi saljuqiylarga qarshi siyosiy ittifoqqa doimo ochiq ekanligini ta'kidlaydi, lekin Quddusning al-Afdal tomonidan qo'lga kiritilishidan keyin ittifoqchilik muzokaralari natijasiz bo'lganini ta'kidlaydi. Tomas Asbrij imperator Aleksey Komnenning taklifiga ko'ra, aloqaga kirgan tomonlar shartnoma 17 Runciman, S. A History of the Crusades, Volume II: The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East (1100-1187), Cambridge University Press.1987, 18-20 p 18 Runciman, S. A History of the Crusades, Volume II: The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East (1100-1187), Cambridge University Press.1987, 18-22 p 19 Altan Ebru, Antakya Haçlı Prinkepsliği Tarihi Kuruluş Devri (1098-1112), TTK, Ankara 2018, 26-28 p stoliga o'tirishganini va Antioxiya oldida muzokaralar ancha uzoq davom etganini yozgan. Maykl Kohler salibchilar-musulmonlar ittifoqlari haqidagi qimmatli asarida Vizantiya imperatori Aleksey Komnen tomonlar o‘rtasida birlashtiruvchi rol o‘ynaganini ta’kidlaydi. Aloqalar boshida yaxshi bo'lganini, ammo Antioxiya qamalidan keyin vaziyat o'zgarganini ifoda etgan Kohler, salibchilar elchilarining dastlabki kelishuvni rasmiylashtirish uchun Qohiraga borganliklarini o`z asarida keltirib o`tadi. Salibchilar delegatsiyasining bir yil Misrda qolganligi va bu holat imperator Aleksey Komnenning Misrga yuborgan maktublari bilan bog'liq bo'lishi mumkinligini keltririb o`tadi. 20 1099-yilda Fotimiylar elchilari Quddusni egallab olgan salibchilarni kelishuvga rioya qilmagani uchun qoralaydilar. Ya'ni, salibchilar janubga borib Quddusni qo'lga kiritgach, al-Afdal hafsalasi pir bo'lganligi va bu borada salibchilarga tanbeh bergani manbalarda qayd etilgan. Darhaqiqat, Ibn al-Asir shunday deb yozgan edi: “(al-Afdal) salibchilarga elchi yuborib, ularning qilmishlarini g‘alati ko‘rganini va ularga tahdid qilganligini aytdi” 21 . Fotimiylarning Quddusni himoya qilish uchun yetarli choralar ko‘rmaganiga ishora qilib, Ibn Zafir (vaf. 1216) shunday yozadi: “U yerdagilarning franklarga qarshilik ko‘rsatishga kuchi yetmas edi. Agar shahar Artuqiylar hukmronligi ostida qolsa, musulmonlar uchun yaxshi bo‘lar edi”. 22 Salibchilar Raymond qo'mondonligi ostida Ma'arat al Nu'mondan Quddus tomon yo'l olgan yirik salibchi kuchlari paydo bo'ldi. Suriya hokimlari Antioxiyadagi mag'lubiyatdan keyin o'zlarining zaifliklarini angladilar va ular salibchilarga qarshi tura olmadilar. Ular bilan muzokara olib borish uchun diplomatik siyosatiga amal qildilar. 23 Mosul hokim Shazar Sulton Ibn Monqisni salibchilar oldiga yuborib, ularga 20 Michael A. Köhler (trans. Peter M. Holt. Revised, edited and introduced by Konrad Hirschler): Alliances and Treaties between Frankish and Muslim Rulers in the Middle East: Cross-Cultural Diplomacy in the Period of the Crusades. (The Muslim World in the Age of the Crusades.), Leiden: Brill, 2013.16-20 p 21 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 45-46 p 22 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 58-60 p 23 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 61 p hech qachon qarshilik qilmaslikka va'da berdi va ularning har qanday rejalariga yordaml, shishga ularga oziq-ovqatdan tortib, barcha kerakli narsalarni taklif qilishini aytadi. Raymond rozi bo‘ladi va Ibn Monqisni Al-Assiy daryosidan janubiy shaharlarga o‘tishga yo‘l ko‘rsatish uchun yubordi. 24 Homs shahzodasi G`un al-Davla ibn Maloibni franklar oldiga qimmatbaho buyumlarni sovg`a tariqasida yubordi. Ular salibchillar qal’asida bo‘lganlarida sovg‘alar berib, ularga pul va oziq-ovqat taklif qilishadilar. Ularga zarar yetkazmaslik sharti bilan Salibchilar buni qabul qilishadi. Tripoliga boradigan yo'lda ular Homs qal’asiga zarar yetkazmasdan o'tib ketishlariga kelishishadi 25 . Musyaf shahri hokimi arab shahzodasi ular bilan shartnoma tuzib, salibchilarga pul va materiallar berish evaziga o'z mamlakatiga hujum qilishlaridan saqlab qoladi 26 . Tripoli shahzodasi Al Moluk ibn Ammar o‘z elchilarini salibchilar huzuriga yuborib, ularga soliq to`lashga kelishib oladi. Shuningdek, u ularga sodiqlik belgisi sifatida ularning bayroqlarini shahar devorlariga ko'tardi. Salibchilar shartlarni kelishib olish uchun Ibn Ammar huzuriga o'z elchilarni yubordilar. Tripolining boyligi ko`pligi uchun, salibchilar uni qamal bilan bosib, kelishilgan miqdordagi soliqlarni oshirishga qaror qilishadi. 27 Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, o'sha davrda Suriyaning siyosiy xaritasi juda yomon ahvolda edi. Fotimiylar va salibchilar kelishuvini amalga oshirishni davom ettirgan holda, Fotimiylar 1098-yil Bayt al-Maqdisga hujum qildilar va u yerda saljuqiylar hokimyatini vayron qildilar. Antartusni qamal qilish paytida salibchilarga Fotimiylarning elchilari keladi. Elchilar salibchilarga Quddusga 200 dan 300 tagacha qurolsiz kichik guruhlar tashrif buyurib, keyin uylariga qaytishlarini taklif qilishadi. Ammo salibchilar Fotimiylar taklifini rad etishdi, buni o'zlariga nisbatan haqorat deb hisoblashdi. Salibchilar yangi shartlarni taklif qilib, rad etishlari ortidan o'zlarining 24 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 62 p 25 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 64 p 26 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 65 p 27 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 65 p haqiqiy maqsadlarini ochib berishdi. Salibchilar elchilarga o`z shartlarini taklif qilishadi. Ular: Fotimiylar saljuqiylarning qolgan ta’sirini bartaraf etishda salibchilarga yordam berishlari kerak. Suriyadagi xristianlar tomonidan qurilgan cherkovlar salibchilar hukmronligiga bo‘ysunadi. Fotimiylar salibchilarning Quddusni egallashiga qarshilik qilishmaydi. Salibchilar Quddus tomon yurishlarini yakunlab, Jibla shahriga yetib kelishdi. Jibla Ibn Ammarning mulki edi, lekin uning hukmdori qozi Abu Mahmud Abdulloh ibn Mansur edi. Abdulloh Mansur salibchilarga pul va bir qancha sovg`a-buyumlar berishga rozi bo'ladi. Keyin salibchilar ibn Ammar rahbarligida Tripolini tark etib, Bayrutga yetib kelishadi. Bayrut aholisi o'z xo'jayinlariga va ularning xo'jaliklariga bo'ysunmaslik evaziga ularga pul taklif qilishadi. Xuddi shunday hodisa Sidon, Akr va Suriya shaharlarining aksariyati bilan ham sodir bo'ladi. Qayd etilgan shaharlarning taslim bo lishi Fotimiylarning salibchilarga qarshilik ko rsatmaganiʻ ʻ bilan bog liq. Suriyaning ko`plab shaharlari Tripoliga ergashib, salibchilarga ʻ bo'ysunadi va ularni oziq-ovqat va buyumlar bilan ta'minlaydi. Quddus shahri Falastindagi eng katta shahar edi. Salibchilar uni qurshab oldilar va qirq kunlik qamaldan keyin 1099-yil 15-iyulda Quddusga kirishga muvaffaq bo'ldilar. Ransemanning aytishicha, musulmon hukmdorlari va salibchilar o'rtasida barqaror diplomatik va siyosiy aloqalarning yo'qligi sababi yirik qirg`in uyushtiriladi. 28 Salibchilarning 1099-1102-yillarda Suriyada amalga oshirilgan salib yurishlari vaqtida musulmonlar va salibchilar o`rtasidagi diplomatik aloqalar ko`pgina xulosalarni beradi. Masalan, Suriya hokimlarining salibchi kuchlariga yaqinlik siyosati hamda o zaro tarqoqlik, jang va to qnashuvlarning ko`pligi; Fotimiylarning ʻ ʻ saljuqiylarga qarshi salibchilarni kuchaytirishga urunishlari, ular bilan muzokaralar olib borishga va ular Saljuqiylardan Suriya tortib olingandan so'ng Suriyani bo'lish 28 Jonathan Phillips, The Crusades, 1095–1197, Pearson Education, 2002, 38-39 p to'g'risida kelishib olishga intilishlari;Fotimiylar Suriyani himoya qilish uchun kelgan Saljuqiy hokimlarining orqasidan zarba bergan va shuning uchun salibchilar ularga xiyonat qildilar va ular bilan ahdni buzadilar. Salibchilar bilan yarashish va pul to'lash tashabbusi va salibchilarga zarur bo'lgan narsalar, oziq-ovqat va asbob-uskunalar bilan ta'minlash;Tripoli hukmdori Ibn Ammar salibchilarning harbiy harakatlariga yordam berishi kabi hodisalar birinchi salib yurishlaridagi salibchilar imkoniyatlari va g`alabalariga asos bo`ladi. 1.2. Ikkinchi salib yurishi davrida diplomatiya Ikkinchi salib yurishlari boshlanishi uchun tub burulish davri sifatida 1128- 1144-yillarni olsak to`g`ri bo`ladi. Asoson 1101-1131-yillar oralig`ida salibchilar tuzgan davlatlari Edessa va Tripoli grafliklari, Antioxiya knyazligi va Quddus qirollik yerlarini kengaytirish, chegaralarini mustahkamlash ishlarini olib borishgan. Ikkinchi salib yurishlarini kelib chiqishida muhim rol o`ynagan Zangiylar davlati 1127-yilda Imomiddin Zangiy tomoidan tashkil etilgan. Turkmanlarning Sabyo qabilasidan bo`lgan bu sulola vakillari 1128-yildan boshlab o`zlarining keng ko`lamli harakatlarini boshlaydi. Imomiddin Zangiyning salibchilarga qarshi dastlabki kurashi 1104-yilgi Harran jangi hisoblanadi. Ayni shu davrda saljuqiy sarkarda Jekirmish xizmatida bo`lgan. Imomiddin ko`p faoliyatini Mosul hokimlari xizmatida o`tkazib, Sulton Mahmudning eng ishonchli kishisiga aylanadi. Imomiddinga 1122-yilda Iroqdagi Vosit shahri boshqaruvi topshiriladi. Ayni shu davrdan boshlab, Imomiddin Zangiy Suriya hududidagi Turkman hukumdorlari, arab amirlari hamda salibchilar bilan diplomatik munosabatlarga kirisha boshlaydi. 1125-yilda Mosul hokimligi Imomiddin qo`liga o`tgach, 1126-1127-yillarda Iroq, Suriya va Kichik Osiyo hududlaridagi musulmon amirlik va hokimliklarni yagona hokimyatga birlashtirishga va kuchayib borayotgan salibchilarning yurishlariga chek qo`yishga kirishadi. 29 1127- 29 L.Malcolm, Crusade and Jihad, Profile Books LTD, London, 2016, 84-86 p yilga kelb, Sulton Mahmud tomonidan yuqorida keltirib o`tilgan barcha hududlarning boshqaruvi Imomiddin Zangiyga topshiriladi. 1128-yilda salibchilar hukumronligi ostida qolgan Nasibin shahrini egallab, salibchilar bilan sulh shartnomasi tuzadi. Unga ko`ra nasroniylar Nasibin shahridagi mulklariga egaliklarini davom ettirishi mumkin edi. Nasroniylar Imomiddinga har yili katta miqdorda soliq to`lashi yoki islomni qabul qilishib, soliqlardan yengillikka ega bo`lishlari mumkin edi. Imomiddin o`z oldiga birlasha olmayotgan Halab va Jazira o`z hokimyati ostida birlashtirib, Edessa garfligiga qarshi mustahkam tayanchlarni yaratishni reja qilgan. 1127-yilda Halabni Edessa grafi Xoselin va Antioxiya knyazi Bogemond II egallaganda Imomiddin o`z sarkardalari Sunqur Deraz va Hasan Qoraqush boshchiligida qamal qilib, 1128-yilda zafarli holda Halabga kirib boradi. 1129-1132-yillardagi saljuqiylar hokimyatidagi tartibsizliklar vaqtida Edessa garfligi bilan Imomiddin o`rtasida o`zaro hujum qilmaslik borasida sulh tuziladi. Aynan bu davrda Edessa grafligi ichki nizolar bilan band bo`lsa, Zangiylar esa Abbosiy xalifalar, saljuqiy sultonlarning o`zboshimcha noiblariga qarshi kurash bilan band edi. 1134-yilda Imomiddin Abbosiy xalifa al-Mustarshidga elchi yuborib o`zaro birlashishni taklif qiladi. 1134-yilda xalifa tomonidan Zangiyning elchilari qo`llab quvvatlanib, salibchilar qo`lidagi Qinnasringa yurishga ko`maklashadi. 1136-yilda Vizantiya imperatori Ioan II Komnen shimoliy Suriya yerlariga yurishlar qiladi. Shunday vaziyatda Zangiy Vizantiya armiyasiga katta zarba berib ulardan katta tovon puli va oziq-ovqat ta`minoti yetkazishga sulh tuzadi. 30 Sulhga 2 yildan so`ng Ioan II Komnenning Antioxiya, Edessa va Tripoli bilan tuzgan ittifoqi sabab amal qilinmay qo`yiladi. 1138-yilda ittifoqchi salibchi kuchlar Mosulga va Halabga elchi jo`natishadi. Elchilar asosan bu hududlarga salibchilar nazorati ostiga o`tishni, ularga yillik tovon to`lab turishni, Zangiylarga qarshi kurashda ularga yordam berishni taklif qiladi. 1138-yilda Zanngiy ikki hududdan ikkita elchini salibchilar tomonga yuboradi va bu hududlarning jangsiz taslim bo`lmasligini bildiradi va Zangiyning bayrog`ini 30 Jonathan H, Byzantium and the Crusades, Bloomsbury publishing, London, 2014, 224-225 p ham tortiq qilishadi. Zangiyning mohir diplomatiyasining bir namunasi 1129-1137- yillar oralig`da Edessa grafligi hukumdorlariga har yili elchilar delegatsiyasini jo`natib ular bilan yillik sulhlar tuzishida ko`rinadi. 31 Zangiy bu yillar oralig`ida mamalakt ichki nizolariga katta e`tibor bergan. Zangiy uchun Halab salibchilarga qarshi turishda geosiyosiy jihatdan ham iqtisodiy jihatdan ham birinchi o`rinda turgan. Hindiston, O`rta Osiyo va Xitoy ipakining g`arbga jo`natiladigan eng oxirgi shahar Halab bo`lganligi uchun shaharda savto-sotiq kuchli edi. Halabda asosan italyan, ispan va frank savdogarlari bilan savdo shartnomalari tuzilar edi. 32 1130-yilda Antioxiya knyazi Bogemond II vafot etganligi sababli Imomiddin Antioxiya knyazi bevasi bilan frank-musulmon ittifoq shartnomasini imzolaydi. Quddus qiroli Bolduin II ushbu ittifoqdan xabar topgan Antioxiyaga harbiy yurish qiladi. 1131-yilda Halab hokimi Savar Edessa grafining qo`shinlari shahar atrofidagi qishloqlarga yurush qilganidan so`ng Edessa grafi Xoselin bilan o`zaro hududlarni kelishib olishib tinchlik sulhi imzolashadi. 1131-yilda Zangiy Suriyadagi salibchi qal`alarga o`z elchilarini jo`natib o`z hukumronligiga o`tishni taklif qiladi. 1131-yilda Quddus qiroli Bolduin II, Edessa grafi Xoselin, Saljuqiy sulton Mahmud II vafot etganidan so`ng, siyosiy vaziyat biroz chigallashadi. Quddus taxtiga Anjou Fulk keladi. Zangiy Fulk bilan ziddiyatga bormaslik uchun u bilan do`stlik bitimi tuzishga harakat qiladi. Aynan shu vaqtda uning 3ta elchilik delegatsiyasi Isfahon, Edessa va Antioxiyaga do`stlik, savdo sulhlarini tuzish uchun jo`nab ketadi. 1132-yilda Antioxiya knyazligi va Zangiylar Quddusga qarshi ittifoq shartnomasi tuzishadi. Unga ko`ra Antioxiya knyazi Quddus taxtini egallashi, Zangiylar esa Askalonga qadar musulmon yerlariga ega chiqishi kerak edi. 1132-yilda Qirol Fulk ittifoq shartnomasidan xabar topib, Zangiyning muhim nuqtasi bo`lgan Halabga yurish qiladi. Halab hokimi Savar va qirol Fulk o`rtasidagi janglar Aleppo, Qinnasrin va Naqra yaqinida bo`lib o`tadi. Jang natijasi yirik talofatlar bilan tugaydi. Ayniqsa 31 L.Malcolm, Crusade and Jihad, Profile Books LTD, London, 2016, 92-94 p 32 L.Malcolm, Crusade and Jihad, Profile Books LTD, London, 2016, 95-96 p Halab hokimi iqtisodiy zarari katta bo`ladi. 33 1134-yilda turkam qabilalari birlashi Edessaga yurish qiladi. Quddus qiroli yordamchi kuch jo`natganiga qaramasdan salibchi qo`shinlari Barin qal`asida qo`lga olinadi. Natijada turkmanlar Quddus qiroli va Edessa grafiga elchilar jo`ntib yirik tovon puli va bir qancha hududlarni talab qilishadi. Edessa grafi tomonidan bu talablarning faqat ba`zi hududlar berish bilan bajarilgan bo`lsa, Quddus qiroli ma`lum miqdordagi tovon puli to`laydi. Bu turkmanlar hujumidan so`ng Quddus qiroli boshchiligida salibchi davlatlar hukumdorlari Zangiylar bilan tinchlik sulhi tuzish uchun o`z elchilarini 10ga yaqin Mosulga jo`natadi. Bu tinchlik sulhi Imomiddin tomonidan qabul qilinib, o`z e’tiborini ichki muammolarni bartarf etishga qaratadi. 34 Quddus qirolining bu tinchlikdan ko`zlagan maqsadi esa barcha salibchi kuchlar bilan ittifoq tuzib, Vizantiya imperatori bilan birgalikda sharqqa tomon harbiy harakatlarni olib boorish uchun vaqtni cho`zish edi. 1137-yilda Zangiy Mosuldan kata kuch to`plab Salibchilar qo`lidagi Xims qalasi tomon harakatlanadi. Xims Tripoli shahzodasi Raymond IIga tegishli edi. Zangiy tomonidan Xims Quddus qiroli va Tripoli shahzodasi kuchlariga qarshi jangda zabt etilgach, Quddus qiroli Fulk Imomiddin bilan sulh tuzishga majbur bo`ladi. Zangiylar qo`lida Tripoli shahzodasi Raymond II va frank ritsarlari asirga olingan edi. Qirol FulkEdessa qo`shinlarini harakatga keltirgani sabab Imomiddin sulh shartlarini o`z elchilari orqali Fulkka yetkazadi. Unga ko`ra, salibchilar 50000 dinor to`lashi, Barin va Suriya shahrlariga hujum qilmaslik kabi shartlarni kelishib olishadi. 35 1138- yilda Vizantiya imperatori, Edessa grafi va Kilikiya armanlari o`rtasida Salibchi- Vizantiya pakti tuzilgan. Suriya shimolida Vizantiya-Salibchilar ittifoqi qo'lida harbiy harakatlar kuchayib bordi. 36 1139-yilda bu harbiy harakatlar tugadi. Imomiddin bor 33 Harold Lamb, The Crusade:Flame Of Islam, Saladin, The Victory Bringer; Baibars, The Panther; Richard The Lion Heart; Saint Louis; Barbaross, Doubleday, Doran & Company, Inc, New York, 1931, 89-90 p 34 Harold Lamb, The Crusade:Flame Of Islam, Saladin, The Victory Bringer; Baibars, The Panther; Richard The Lion Heart; Saint Louis; Barbaross, Doubleday, Doran & Company, Inc, New York, 1931, 94-97 p 35 Jonathan Phillips, The Crusades, 1095–1197, Pearson Education, 2002, 56 p 36 Jonathan H, Byzantium and the Crusades, Bloomsbury publishing, London, 2014, 236-240 p e’tiborini Damashq va Balbak shaharlarini egallashga qaratdi. 1140-yilda Damashq hokimi Unur Quddus qiroli Fulkka elchi jo`natadi. Bu elchilikdan maqsad Zangiyga qarshi qirol Fulk bilan ittifoq tuzish edi. Qirol Fulk yordam so'ralgan bunday murojaatni mamnuniyat bilan qabul qildi. U saljuqiy qo‘mondonlarining oilalaridan ma’lum miqdordagi garovga olinganlarni salibchilar tomoniga yurishning yakunlanishini kafolatlash uchun jo‘natishni, shuningdek, o‘zining tayyorgarlik ishlarini moliyalashtirish uchun mablag‘ а jratishni talab qildi. Bunga Unur rozi bo`lib, podshoh Fulkga yurishning har oyi uchun 20. 000 dinor taklif qiladi va Baniyas qal`asiga hujum qilib, qal`ani Zangiy noiblaridan tortib olib, salibchilarga topshiradi. Golan tepaliklaridagi bu qal'a salibchilar qirolligining qishloqlari va qal`alariga tahdid soladigan strategik post edi. 1141-1142-yillarda salibchilar davlatlarida o`zaro siyosiy ishonchga putur yetadi. Viznatiya imperatori Ioan II Komnin Tripoli va Edessa ustidan Vizantiya hukumronligini o`rnatishga harakat qilgan. Quddus qiroli Fulk esa salibchi davlatlaridagi har qanday siyosiy nizolarga barham berib, ular o`rtasida nikoh diplomatiyasi orqali yaqinlik o`rnatgan. 37 1143-yilda Quddus qiroli Fulk vafot etgach qirollik hokimyatida uning bevasi Melisenda va o`g`li Bolduin III qolgan edi. 38 Bu vaziyatda Edesa grafi Xoselin II va Tripoli grafi Raymond II o`rtasidagi kurash Imomiddin Zangiy uchun qulay siyosiy vaziyatni yaratdi. 1144-yilda Ozarbayjon kurdlari va saljuqiylari Edesssa garfi Xoselin bilan ittifoq tuzadi. Bunday vaziyatda Imomiddin asosiy kuchlari bilan Edessaga qarshi harakatni boshlaydi. 39 1144-yil 30- noyabrda Imomiddin Zangiy qo`shini Edessani qamal qilishni boshlaydi. Shaharni himoya qilish uchun Franklarning har qanday yordami kelishidan oldin vaqtni tejashni istagan Zangiy qamaldagilar bilan muzokara boshladi. U Edessaning taslim bo'lishi evaziga o'zlari, mulklari va shaharlari uchun tinchlikni taklif qilib, ularga xabar yubordi. Musulmon va Suriya yilnomalarida Zangiy nafaqat katta 37 Jonathan Phillips, The Crusades, 1095–1197, Pearson Education, 2002, 57 p 38 René Grousset, L’épopée des Croisades, Librairie Académique Perrin, Paris, 1995, 112-114 p 39 Jonathan Phillips, The Crusades, 1095–1197, Pearson Education, 2002, 57 p istehkomlarga hujum qilish xarajati haqida qayg'urgani, balki go'zal shaharni vayron qilishdan saqlanmoqchi bo'lganligi haqida yozilgan. Shahardagi mahalliy aholi bunday katta musulmon qo‘shiniga qarshi cheklangan imkoniyatlarga qaramay, mardonavor qarshilik ko‘rsatdi. Zaiflik alomatlari paydo bo'la boshlaganida, Zangiy yana diplomatiyaga urindi. U qamal qilinganlarga taslim bo'lishlarini so'rab xabar yubordi, chunki ular shaharni saqlab qolish imkoniyatiga ega emas edilar. U o`zining yaxshi niyatini ko`rsatish uchun ularga ikki musulmonni salibchilar tomonidan garovga olishni taklif qildi, buning evaziga shahar ichidan ikki kishi chiqib, poydevor ostidagi tunnellarni o`zlari ko`zdan kechirib, musulmonlarning ahvoli qanchalik yaxshi ekanini bilib olishini taklif qiladi. Zangiy ularga tinchlik berishni va Edessaning ayanchli holdagi taqdiridan qochishni xohlardi. Muzokaralar darajasida etnik tafovutlar paydo bo'la boshladi. Salibchilar taslim bo'lmaslikka qat'iy qaror qildilar, Suriya yepiskopi esa harbiy harakatlarni qisqa muddatga to'xtatishni so'radi. Boshqa guruhlar vaziyat haqida bir qarorga kelmagan edi, lekin ular qamal boshlangandan ko'ra ko'proq sarosimaga tushdilar. Edessa 26-dekabrda taslim etildi. Unga hokim sifatida Zangiy Erbil hokimi Zayn al-Din Kujukni tayinlaydi. U Zangiydan mahalliy nasroniylarga adolat va mehribonlik bilan munosabatda bo'lish to'g'risida qat'iy buyruqlar olgan va buning uchun u mahalliy yilnomalarda maqtovga sazovor bo'lgan. Bundan tashqari, uning zimmasiga uzoq va qattiq qamaldan qattiq zarar ko'rgan shahar istehkomlarini qayta tiklash vazifasi qo'yilgan edi. 40 Zangiy Edessadagi g‘alabasidan foydalanib, Furotning sharqidagi franklar aholisini tozalamoqchi edi, bu esa ulkan maqsad edi. 1145-yil yanvar oyi boshida u Sarujga yurish qildi va uni jangsiz egallashga muvaffaq bo'ldi. Yaqin atrofdagi franklar al- Biradan panoh topdilar. Zangiy bu mustahkamlangan shaharni uch oy davomida qamal qilishda davom etib, undagi barcha oziq-ovqat zaxiralarini kesib tashladi. Zangiy uchun muammo shundaki, al-Bira Furot bo'yida edi va shuning uchun suv tanqisligi yo'q edi. Edessaning sobiq xo'jayini Xoselin II Quddusga yordam so'rab 40 Jonathan Phillips, The Crusades, 1095–1197, Pearson Education, 2002, 59 p kelganida, Furot daryosining sharqidagi so'nggi franklar qal'asi bo'lgan al-Biradan salibchilar tezda umidlarini yo'qotdilar va Edessaning taqdiriga duch kelishni xohlamadilar. Arman elchilari 1145-yil noyabrda Rimga yo'l oldi, keyingi delegatsiyaga esa Antioxiya knyazligidagi yetakchi yepiskoplardan biri bo'lgan Jabla yepiskopi Xyu boshchilik qildi. U yangi Papa Yevgeniy III dan shoshilinch yordam so'radi va unga Edessani qutqarish uchun yangi salib yurishi boshlash g'oyasini qo'ydi. 1147 yilning boshida Unurning noiblaridan biri, Basra va Salxod hokimi, arman millatiga mansub Oltuntosh islomni qabul qilib, Damashq mustaqilligini e'lon qildi va Quddusga yordam so'rab keldi. U Basra va Salxadni boshqaruvini franklarga topshirishni taklif qildi. Qirolicha Melisenda taklifni muhokama qilish uchun o'z kengashini chaqirdi. Qabul qilish muhim qaror edi, chunki Oltuntoshni qo'llab-quvvatlash Damashq bilan ittifoqning buzilishini anglatardi. Ammo bu takrorlanmas taklif edi. Salxad aholisi asosan xristian, pravoslav marosimiga mansub melkitlardan iborat edi. Bu nasroniy yordami bilan Salxadni mustamlaka qilish oson bo'lishi mumkin edi. Kichik OsiyodaViznatiya imperatori Manuel Komnin va saljuqiy sulton Ma`sud o`rtasida jiddiiy kurash boshlanadi. Ikkala tomon o`rtasidagi kuchlar nisbati musulmonlarda yuqori edi. 1147-yilga kelib Manuelning yengilishi aniq bo`lganda Ma`sud bilan sulhga kelishib olinadi. 41 Bu sulh xristian olamida xoinlik deb qaralsada German hukumdori Konrad III tomonidan bu sulh ijobiy qabul qilinadi. Bunga sabab sifatida salib kuchlarining to`liq miqyosda Kichik osiyoga to`planmaganligini asos qiladi. 1147-yilning oxirida Konrad III qo`shinlari Kichik Osiyoga kelgach turklar ustiga yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi. Fransiya qiroli Lyudovik VI Kichik Osiyoning Laodikiya hududida Konrad III qo`shinlari bilan birlashadi. Efesda yirik harbiy garnizon quriladi. Fransuz va nemis qo`shinlari Antioxiyaga kelib musulmonlarga qarshi bir nechta kichik harbiy harakatlar olib borishadi. 1148-yil boshlarida Anadoludagi xristianlarning muvaffaqiyatlari Nuriddin zangiyni harbiy kuchlarni 41 Jonathan H, Byzantium and the Crusades, Bloomsbury publishing, London, 2014, 246-248 p suriyaga to`plashiga olib keladi. 1148-yil o`rtalarida boshlangan Damashq qamali bo`lib u salibchilar mag`lubiyati ila tugaydi. 42 Bu mag`lubiyat salibchilarning chekinishga va ikkinchi salib yurishlarini tugatishga sabab bo`ladi. Salib yurishi yetakchilari Quddus qirolligidagi kengashda umumiy manfaatlar uchun emas shaxsiy nufuz va shuhrat uchun o`zaro raqobati salib yuishlarining boshini berk ko`chaga kiritib qo`ydi. 1148-yilda Nuriddin Zangiy bilan Quddus qiroli o`rtasidagi sulh shartnomasi orqali ikkinchi salib yurishining yakuniy bosqichi boshlandi. 43 Ikkinchi salib yurishining yakunida xristian olamining tarqoq harakati va musulmon yetakchilarining ittifoqchiligi, birlashuvi katta natijalarga sabab bo`ladi. 1.3. Uchinchi salib yurishi davri diplomatiyasi va Salohiddin-Richard Sheryurak ahdnomasi 1183-84-yillarda salibchilar va musulmonlar o'rtasidagi kuchlarning guruhlanishi yangi va ilgari noma'lum siyosiy vaziyatni yuzaga keltirdi. Uch salibchi davlati deyarli to'liq ayyubiylar hukmronliklari ostidagi hududlar bilan o'ralgan edi. Quddus qirolligidagi ichki o'zgarishlar nafaqat 1182-83 yillarda shimoldagi ayyubiylar ekspansiyasining hal qiluvchi davrida Zangiy-Salibchi ittifoqlari Salohiddinga to'sqinlik qilmasligini ta'minladi. Bundan tashqari, salibchilarning shartnomalarga sodiqligi har qanday musulmon ittifoqchi uchun juda kutilmagan holga aylangan edi. Salohiddin 1183-yilda ham salibchilar bilan shartnomalar tuzishga tayyorligini e'lon qildi, faqat bu kelishuvlarni xalifa, qo'shni musulmon hukmdorlari va dindorlar oldida oqlash tobora muammoli bo'lib qoldi. Salibchilar tomonida, bu kelishuvlar uchun kurashganlar, xususan, Antioxiyadagi Bogemond III va Tripolining grafi Raymond III lar edi. Salibchilar va ayyubiylar o'rtasidagi, ayniqsa, uchinchi salib yurishi va 1192-yildagi sulh davridagi ko'p sonli muzokaralar va kelishuvlar amalga oshiriladi. 44 1187-yildan 1192-yilgacha bo'lgan davrlarda bular 42 Jonathan Phillips, The Crusades, 1095–1197, Pearson Education, 2002, 62-64 p 43 René Grousset, L’épopée des Croisades, Librairie Académique Perrin, Paris, 1995, 120-122 p 44 Jhon.D.Hosler, Saladin, Richard The Lionheart, And The Battle That Decided The Third Crusade, Yale University Press New Haven And London, 2018, 24-25 p muntazam ravishda elchilik aloqalari o`rnatilgan. Quddus qirolligi tarixida 1184- yilning kuzidan 1187-yilning yozigacha bo'lgan davr ikki bosqichga to'g'ri keladi. birinchisida, 1186-yil sentyabrgacha davom etgan. Bunda tashqi aloqalarni qirol baronlari olib borar edi. Ammo qirol Bolduin IV vafotidan keyin ular saroyda o'z mavqeini yo'qotdilar. Bunga qarshi ba’zi guruhlar davlat to'ntarish natijasida qirol Amalrik qizining turmush o'rtog'i Lusignanlik Guyni taxtga ko'tarishdi. Bu ikki guruhning janjali salibchi-ayyubiy munosabatlariga juda sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Bu munosabatlarning 1187-yilgacha davom etgan davrida Salohiddinning jihodga munosabati va uning salibchilarga nisbatan siyosatining xarakteri yaqqol seziladi. 45 1173-yil kech kuzda Salohiddin al-Karakni qamal qilgan bir paytda, Quddus qirolligining ichki siyosatida 1170-yildan beri noqulay ahvolda bo'lgan baronlarning siyosiy ta’siri baronlar foydasiga burilish holati yuz berdi. Guy Lusignan lavozimidan chetlashtirildi. Saltanat yig'ilishida qirol sifatida Boldiun IV ko`tarildi. 1183-yil noyabr oyining oxiri yoki dekabr oyining boshida qirol Bolduin IV Guy Lusignanni al-Karak uchun piyoda qo shin boshlig i etib tayinladi va u birozdan keyin Akrda o nʻ ʻ ʻ yilga qirollik regenti etib tayinlandi. Salibchilar va Salohiddin o`rtasida tinchlik sulhiga intilish 1184-yil sentabrda Nil deltasining sharqida salibchilarning Faqusga qilgan hujumi natijasida sodir bo'lgan. Ushbu urushni Guy Lusignan tamplerlarga tayanib qo`zg`atadi. Shu voqeadan keyin 1187-yilning yozigacha janglar bo lmadi. ʻ Salohiddin bilan kelishuv 1184-yilning kuzidayoq mavjud bo`lgan. Ammo, aniqki, Quddus qiroli Bolduin IV 1185-yil aprelida uzoqroq muddatli sulh tuzdi. Bu shartnoma bir necha sabablarga ko'ra qiziqish uyg'otadi. Bu salibchilarning taklifidan kelib chiqqan va aniqki, unga katta tovon pul to'lovi bandi ham bo'lgan. Raymond III ritsarlik ordenlari, baronlar va ruhoniylar bilan maslahatlashganidan so'ng bu shartnomani yakunladi. Va nihoyat, uning eng muhim bevosita sababi Salibchilar hududidagi qurg'oqchilik tufayli yuzaga kelgan ocharchilik edi. Shartnoma tuzilgandan so'ng, ayyubiylar g'alla yetkazib berishnni boshlandi, bu esa inqirozni 45 L.Malcolm, Crusade and Jihad, Profile Books LTD, London, 2016, 103-104 p yengib o'tishga yordam berdi. Bu Raymond III boshchiligida salibchilar Salohiddin bilan tinchlikka intilganliklarini ko'rsatadi. Quddusda kuchli monarxiya tugagandan so'ng, ehtimol shartnoma siyosati salibchilar orasidagi eng muhim siyosiy kuchlar tomonidan qo'llab-quvvatlanishi va o'zaro kelishib olinish zaruratga aylanganligining dalilidir. Shartnoma Salohiddinning 1183-yildan keyin salibchilarga nisbatan tutgan munosabatiga ham oydinlik kiritadi. Salohiddinning iltimosiga ko'ra yana uch yil o'tgach, 1185-yilda Salohiddinning jihod siyosatini olib borish istagi yo'qligi aniq bo`ladi. Salibchi manbalari taajjub bilan qayd etganidek, u 1186-yil yozidagi saroy to'ntarishi paytida ham, qirollikning ichki muammolaridan, sulolaviy nizolar va ocharchilikdan Quddusni zabt etish uchun foydalanishga urinmadi. Salohiddin 1185- yil bahorida Raymond III bilan gaplashibgina qolmay, balki armanlarning kelishuv haqidagi iltimoslariga ham javob berdi. Xalifa tomonidan tayinlangan vositachilar bilan Mosullik Izziddin Mas'ud bilan tinchlik shartnomasi tuzish bo'yicha muzokaralarning navbatdagi bosqichi muvaffaqiyatsizlikka uchragan. ayyubiylar vaziri Salohiddinning harakatini 1182–83-yillardagi dalillar bilan qisman o xshatishgaʻ harakat qilganlar. 46 Xalifaning elchisi ibn al-Shahrazuriyning aytishicha, ayyubiylar hujumining sababi, xususan, zangiylar salibchilarni Salohiddinning hududlariga bostirib kirishga taklif qilganliklari, va bunga o z kuchlarini ajratishganini ma’lum ʻ qilgan. Bu, shubhasiz, haqiqat emas, chunki boshqa hech qanday manba buni tasdiqlamaydi. Bosh qozi al-Qadi al-Fadil hatto 1186-yilgi maktubida salibchilar sulhga sodiqlik bilan rioya qilganliklarini aniq tasdiqlaydi. Salohiddinning siyosati va uning targ'iboti 1183-yilda Halabni qo'lga kiritish bahonasida davom etgan. 1183- yilgacha bu siyosatni oqlash va jihod tashviqoti bilan uyg'unlashtirishda juda katta qiyinchiliklar bo'lgan bo'lsa-da , Salohiddin 1185-86-yillarda hatto o'z qarorgohida muammolarga duch kela boshlaydi. 1185-yilda Mosul aholisining qattiq qarshiliklariga duch keldi. Xususan bosh qozi al-Qadi al-Fadil g`oyaviy jihatdan Misrni moliyaviy tomondan oqlashga va salibchilar o'rniga musulmonlarga qarshi 46 L.Malcolm, Crusade and Jihad, Profile Books LTD, London, 2016, 105 p kurashishga tayyor emas edi. 1186 - yilda Salohiddinning og‘ir kasalligi paytida u o‘z xo‘jayinini tuzalgach, o‘zini butunlay jihodga va Quddusni ozod qilishga bag‘ishlashiga qasamyod qilishga majbur qildi. Shimoliy Mesopotamiyaga 1186-yilgi yurishni yakunlagan tinchlik shartnomasida Salohiddin Mosullik Izziddin Mas'udni salibchilarga qarshi yordam berishga majbur qildi. Salohiddinning kasalligi paytida, ayyubiylar mulkida ilk parchalanish belgilari ham sezilib qolgan edi. Biroz vaqt o'tgach, jiyani Taqiddin Umar Misrdan Suriyaga kelish haqidagi buyrug'ini bajarishdan bosh tortib, Mag'ribni zabt etishni afzal ko'rganida, ilk boshboshdoqlik holati kuzatildi. Xulosa qilib aytganda, 1186-yilda Shimoliy Mesopotamiyani o'ziga bo'ysundirishga ikkinchi urinishidan keyin Salohiddin kattaroq bosim ostida qoldi. O'z hukmronligini tashqaridan qonuniylashtirish va uni ichkarida barqarorlashtirish uchun har qachongidan ham ko`ra ko`proq salibchilarga qarshi harakat qildi. 1186-yildan keyin salibchilar bilan to'qnashuvga Salohiddinning ishonchi muqarrar edi. Lekin u 1187-yil 3 va 4-iyuldagi Hattin jangidan oldin ham Quddus shohligini yo'q qilishni maqsad qilganmi? Bu savolga javob berish uchun, 1186-yil yozining oxirida Quddusda boshlangan valiy mojarosi paytida Salohiddinning xatti- harakati muhim belgilarni beradi. Hattin jangidan oldingi yilning to'rtdan uch qismida sodir bo'lgan voqealar ayni paytda salibchi aristokratiklarining musulmon qo'shnilariga nisbatan tutgan mavqeiga oydinlik kiritadi. Bolduin IV 1184-yil avgust oyining oxirida vafot etgan. 1184-yil boshidagi vorislik qoidalariga ko'ra, Tripoli grafi Raymond papa, Rim imperatori, Fransiya va Angliya qirollari vorislik masalasini hal qilmaguncha, podshohlik regenti sifatida harakat qilishda davom etishi kerak edi. Bundan hech narsa chiqmadi, chunki rahbarlar Saroy a'zolaridan Reynald Shatillon, Xoselin III va tamplerlarning buyuk ustasi, patriarx Gerakliy tomonidan toj kiygan qirol Amalrik I ning qizi Sibillaga taxtga ega bo'lish uchun davlat to'ntarishi uyushtirishga muvaffaq bo'lishdi. Lusignanlik Guyga toj kiydirildi. Nablusda to'plangan qarama-qarshi baronlarning qarshiligi ko'p o'tmay barbod bo'ldi. Qarama- qarshi nomzod, Xemfri Toron (Amalrikning boshqa qizi Izabellaning eri) Guyning toj kiyish haqidagi xabari bilan darhol toj kiyish ziyofatiga borgan edi. Shundan so'ng, past darajali baronlar ham xuddi shunday bo'ysundilar, faqat , ntioxiyaga ketgan ramlalik Bolduin va Tiberiyaga qaytgan Tripolilik Raymond III bundan mustasno edi. 1180-yildan 1183-yil oxirigacha hokimiyat 1186-yil sentabrdan boshlab salibchi- musulmon shartnoma munosabatlariga befarq bo lgan guruh qo lida edi. Raymond IIIʻ ʻ 1174-yildan beri shartnomalar tuzish va saqlash bilan shug'ullanadigan guruh vakillari, aksincha, izolyatsiya qilingan. Saroy kengashi tomonidan yangi hokimiyatni o'z zimmasiga olishining davlatlararo munosabatlarga ta'siri, bir tomondan Raymond III va Salohiddin o'rtasidagi munosabatlarda, ikkinchi tomondan Shatillon shohi, Gay, Reynald va ayyubiylar o'rtasidagi munosabatlarda namoyon bo'ladi. 1186-yil oxirida qirol Guyning yaqinlashib kelayotgan hujumi tufayli Raymond Tiberiyadagi qo shin hisobini va texnikani kuchaytirdi. Raymond III va Salohiddin ʻ o rtasidagi kelishuv, kelishuvning huquqiy sifati tekshirildi. Qirol Guyni o z niyatidan ʻ ʻ voz kechishga majbur bo`ldi. 1187-yil may oyida salibchi raqiblari o'rtasida yarashuv va Salohiddin bilan kelishuv buzilishi sodir bo'ldi. Raymond va uning izdoshlarining Salohiddinga qaramligi unchalik mashhur hodisa emas edi. 1180-yilda xuddi shunga o'xshash vaziyatda baronlar kengashiga mansub bo'lgan antioxiyalik Bogemon III o'z knyazligiga Quddus tomonidan qurolli aralashuv sodir bo'lsa, turklar yordami bilan o'zini himoya qilardi. Bogemond ham, Raymond ham musulmon qo‘shnilari bilan bir necha bor shartnomalar tuzgan. 1186-yil sentyabr oyidan Quddusda hukmronlik qilgan qirollik kengashining xatti-harakati keskin farq qiladi. 1187-yilning mart oylari boshlanishi arafasida Shatillonlik Reynald Misrdan Suriyaga ketayotgan karvonga hujum qilib, 1185-yildan beri mavjud bo lgan sulhni buzdi. Salibchi va musulmon ʻ manbalarida buning kelib chiqishi va oqibatlari haqida turlicha dalillar keltiriladi. Salibchilarning ma'lumotlariga ko'ra, Salohiddin bu huquqbuzarlikdan so'ng qirol Guydan yetkazilgan zararni qoplashni talab qilgan, uning katta qarzdorligi Reynaldni shubhasiz musulmonlarga qarshi qo'zg'atgan. Salohiddinning elchilariga podshoh hech narsa qila olmasligidan afsus bildiradi. Shundan so ng Salohiddin sulh ʻ buzilganini e lon qiladi. Arab manbalarida hodisaning tavsifi Reynaldning o ziʼ ʻ Salohiddin bilan shartnoma munosabatlarida bo lgan va o z yurti va xalqi uchun ʻ ʻ xavfsizlik kafolati olgan edi. Kompensatsiya talablari Guyga emas, balki Reynaldga qaratilgan edi. Bu e'tirozlar samarasiz bo'lgach, Salohiddin agar Reynaldni asir qilsa, uni o'ldirishga qasam ichadi va urushga tayyorlandi. Salohiddin va arablar o`rtasidagi 1187-yil aprel oyida tuzilgan sulh shartnomasi salibchilarga qarshi urush boshlanganini tushuntiradi. Salohiddin tovon to'lash talablari bajarilmagani uchun o'zining barcha hokimliklarini jihodga chaqiradi. 1187-yilgi harbiy harakatlarning birinchi bosqichi yana Quddus qirolligining asosiy hududiga emas, balki Reynaldning Tripolidagi hukmdorligiga qarshi qaratilgan edi. Hattin jangi arafasida musulmonlar urush kengashidagi ko'pchilik jangdan saqlanishni va alohida harbiy harakatlarni tanlashni maslahat bergan bo'lishi mumkin. Iyul oyining boshida Antioxiya bilan tuzilgan sulhda ham, al-Qadi al-Fadilning Hattindan bir necha hafta o'tib yozgan maktubida ham ko'rsatiladi, bu esa Salohiddinning to`g`ridan-to`g`ri Quddusni zabt etishni maqsad qilmaganligini aniq ko'rsatadi. 47 1186-87-yillarda Raymond III va Salohiddin o'rtasidagi munosabatlarni chuqurroq o'rganish bu yerda qo'shimcha yordam beradi. Bir qator salibchi manbalari va barcha nufuzli arab ma'lumotlariga ko'ra, 1185-86 yillarda Bolduin V hukmronligi davrida ham Raymond III o'zi uchun tojni qo'lga kiritish uchun harakat qilgan edi. 1186 yil sentyabr, Nablusdagi baronlarning konferensiyasi paytida Raymond III o`zini Salohiddindan yordam olish imkoniyatiga ega deb hisoblaydi. Salohiddinning bosh qozisi al-Qadi al-Fadil Hattin jangidan oldin ham Vizantiya imperatori Isaak Anxelga Raymond III bo'ysunganini yozadi. Ammo Raymond faqat salibchilarni qo'rqitishni maqsad qilgan bo`lishi ham mumkin. 1187- yilda Hattin jangidan oldin Salohiddin o'zi qo'llab-quvvatlagan tojga da'vogar Raymond III ning bo'ysunishi sharti bilan, nafaqat Antioxiya va Tripolida, balki, hech 47 Jhon.D.Hosler, Saladin, Richard The Lionheart, And The Battle That Decided The Third Crusade, Yale University Press New Haven And London, 2018, 58 p bo'lmaganda, Quddus qirolligining ba'zi qismlarida Salibchilar hukmronligini saqlab qolishga tayyor ekanligini bildiradi. Garchi, aksariyat manbalar ta'kidlaganidek, salibchilarning ichki mojarosi uning ustidan g'alaba qozonishini osonlashtirgan bo'lsa- da, Salohiddin Raymond bilan faqat salibchilarni bo'lib tashlash uchun aloqaga chiqqani haqida hech narsa ma'lum emas. 48 Sitsiliya admirali Margarit 1188-yilda Latakiyadagi Salohiddinga salibchilar bilan sulh tuzishni va bosib olingan hududni qaytarib berishni taklif qiladi. Salohiddin buni rad etadi, chunki jihod uning burchi edi. 1189-yilda, tahminan aprel oyida Salohiddin shimoliy Suriyadan qaytganidan keyin Shaqif Arnunni olishni rejalashtirgan. Qal`a baronlar kengashi boshliqlaridan biri Sidon hokimi Reynaldning ixtiyorida edi. Reynal salibchi kuchlar madadi yetib kelguncha Salohiddinga vassalik qasamyodini qabul qilib vaqt cho`zadi. 1190-yil 22-aprelda qal`a qamali to'xtatiladi va Reynald ozod qilindi. 1191-yildan 1192-yil sentabrgacha bo lgan ko p sonliʻ ʻ diplomatik tashabbuslar va uchinchi salib yurishini tugatish bo yicha muzokaralar ʻ muhim rol o ynadi. Ingliz manbalarida aytilishicha, Salohiddin 1191-yil 6-iyulda ʻ salibchilar Akrni qaytarib olishlari oldidan Askalon va Iordaniyadan tashqari barcha fathlarini, shuningdek, Tripolini qaytarishni taklif qilgan, evaziga Richard Sheryurak va Filip II Avgust bir yil davomida uning xizmatiga kirishib, Mosulning Zangiy hukmdori bilan jang qilishlari yoki buning evaziga ming ritsar va besh ming otliq jo‘natishlari kerak edi. 49 1191-yil oktabr oyining boshlarida Monferratlik Konrad va Salohiddin o rtasidagi birinchi aloqalarda bo ysunish akti qayd etilgan. 1191-yil avgustida Filipp ʻ ʻ II Avgust Fransiyaga qaytganidan so ng, baronlar kengashining qolgan qismi Konrad ʻ atrofida to planishdi. Ular 1189-yilda Konrad bilan dushmanlik munosabatlarida ʻ bo'lgan Nabluslik Balian va Sidonlik Reynald edi. Lusignanlik Guy va Toronlik Xamfri IV boshqa tomondan Richard Sheryurak tomonida turishdi. Ikki lager 48 L.Malcolm, Crusade and Jihad, Profile Books LTD, London, 2016, 110 p 49 Jhon.D.Hosler, Saladin, Richard The Lionheart, And The Battle That Decided The Third Crusade, Yale University Press New Haven And London, 2018, 63-64 p o'rtasidagi ziddiyat shu darajada rivojlandiki, Quddus tojiga da'vo qilgan Konrad Salohiddinga yuzlandi va Bayrut va Sidonning taslim bo'lishi evaziga Richardga qarshi ittifoq taklif qildi. Reynald Sidon yuborgan maktubida Konrad itoatkorlik belgisi sifatida sultonga tinchlik o'rnatishni va qo'l berib ko'rishishni taklif qilgan. 1186-yilda Tripolining Raymond III ga elchi sifatida yuborilgan va o'zi bilan aniq tuzilgan qasamyodning nusxalarini olib kelgan. Konradning o'limidan so'ng, salibchilar orasida Richardning eng muhim tarafdori bo'lgan Shampanlik Genri hokimiyatni o'z qo'liga oldi. U Konradning bevasi Izabellaga, qirol Amalrikning tirik qolgan so'nggi qiziga uylandi va qirol etib saylandi, ehtimol 1192-yil 5 mayda bo`lishi kerak. Konradning sobiq baronlar kengashidan tarafdorlari Genrining oldiga borishadi. Salib yurishi tugagandan so'ng, Genri Salohiddin bilan aloqa o'rnatgan va u kiygan sharaf libosini so'ragani aytiladi, garchi bu xatti-harakati salibchilar uchun uyatli bo'lib tuyulgan bo`lsada. 50 Richard 1192-yil 9-iyulda Salohiddinga Genrix va uning qo shini Salohiddinʻ ixtiyorida turishi va sharqdagi yurishda harbiy buyruqlarni bajarishi sharti bilan Genrix yerlarini tiklashni taklif qildi. Salohiddin G'arbiy vassal tipidagi huquqiy munosabatlarga kirishish takliflariga rozi bo'lmaydi. Lekin u salibchilar bilan islomiy shakllar bo'yicha kelishuvga erishishga tayyor edi. Antioxiyalik Bogemond III 1192- yilda Bayrutda Salohiddinni ziyorat qilgan. Shunday qilib, Bogemond III eng kech 1192-yilda o'ziga xos bo'ysunuvchi munosabatlarga kirishgan va uning ayyubiylar bilan yaxshi munosabatlari Salohiddin 1193-yilda vafot etganidan keyin ham saqlanib qolgan. Masalan, 1197-yilda u Salohiddinning o'g'li al-Malik az-Zohir qo'mondonlari bilan uchrashgan. Alepponi ziyorat qiladi va ularga imperator Genrix VI Suriyaga yuborgan salibchilarning faoliyati haqida qimmatli maslahatlar berdi. 51 50 Rifaat Y. Ebied, David Thomas, Muslim-Christian Polemic During The Crusades:The Letter From The People Of Cyprus And Ibn Abê Lib Al-Dimashqê’s Response, Brill, Leiden, Boston, 2005, 120-121 p 51 Rifaat Y. Ebied, David Thomas, Muslim-Christian Polemic During The Crusades:The Letter From The People Of Cyprus And Ibn Abê Lib Al-Dimashqê’s Response, Brill, Leiden, Boston, 2005, 124 p Genri Shampan va Richard Sheryurakning takliflari uchinchi salib yurishini muzokaralar orqali tinchlik bilan tugatish harakatlari bilan chambarchas bog'liq. 1191-yil 12-iyulda salibchilar Akrni qaytarib olgandan so'ng, ikki tomon o'rtasida kuchlar muvozanatida tenglik mavjud edi. Salibchilarning Falastin qirg'oq bo'yida joylashgan hududlari ustidan hukmronligi bilan bahslasha olmas edilar, ular Quddusni qaytarib olish imkoniyatiga ega emas edilar va hududning asosiy qismi Salohiddinga yutqazishgan edi. Shu fonda salib yurishlari rahbari Richard Sheryurak va Salohiddinning ukasi al-Malik al-Odil yoki ikki tomon elchilari o'rtasida turli muzokaralar bo'lib o'tadi. Konrad Monferratlik shartnoma muzokaralarida vositachilik qilgani uchun 10 000 dinor olgan. Salibchi elchilari va Salohiddin o'rtasida asirga olingan musulmon garnizonini 200 000 dinorga almashtirish yuzasidan nizolar kelib chiqadi. Richard birinchi marta o'zini murosaga tayyorligini ko'rsatdi va Sitsiliyaning beva qirolichasi bo'lgan singlisi Joanga al-Odilning uylanishi va u bilan birga Quddusdan Falastinning salibchi va musulmon qismlarini boshqarishi haqidagi mashhur taklifni aytdi. 52 1192-yil mart oyining oxirida, salibchilarning Quddusga birinchi yurishi muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan uch oy o'tgach, Richard butun Quddusga bo'lgan da'vosidan voz kechdi. U elchi Abu Bakr al-Hojibga qo'rg'on va qoyatosh gumbazi musulmon bo'lib qolishi, lekin Quddus shahri va uning atrofidagi qishloqlarni kondominum qilish kerakligini taklif qildi. Monferratlik Konrad ham shunga o'xshash g'oyalarga ergashgan. 1192-yil 21-aprelgacha, uning o ldirilishidan 7 kun oldin, uningʻ elchilari va Salohiddin o rtasida davom etgan munozaralarda ham Quddus uchun, ʻ ham salibchilar va musulmonlar o rtasidagi qishloqlar uchun kondominum qarori ʻ ko rib chiqiladi. 1192-yil iyulda Salibchilarning Quddusda garnizon o'rnatishga ʻ bo'lgan huquqlari, shuningdek, Askalon va Al-Darumni vayron qilish bilan bog'liq bo'lgan Quddusga ikkinchi yurish muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan ko'p o'tmay, chegara hududlarida kondominiyalarni o'rnatish to'g'risida yangi gaplar boshlandi. 52 Holt P.M. The Crusader States and their Neighbours: 1098–1291. New York: Routledge; 2016, 118-119 p 1192-yil 2-sentyabrdagi yakuniy sulhda quyidagi shartlar qo yildi: Yaffadan toʻ Shinagacha bo lgan hudud salibchilar nazoratida bo lib qolishi, ko proq ichki joylar ʻ ʻ ʻ Lidda va al-Ramla bundan mustasno. Shartnoma 1196-yil Pasxagacha uch yilu sakkiz oy davomida amal qilishi kerak; u barcha musulmon hududlarini, shuningdek, nizoriylar hududlarini o'z ichiga olishi kerak va agar Tripoli grafi va Antioxiya shahzodasi shartnomani tasdiqlagan bo'lsa, u shimoliy salibchilar lordliklari uchun ham amal qilardi. 53 1192-yilgi kelishuv har ikki tomonning nazarida ham salibchilar, ham musulmonlarning harbiy holdan toyganligi va ularning hududidagi tegishli rahbarlarning ichki muammolari tufayli ajralmas holga kelgan sulh xarakteriga ega edi. Richard va Salohiddin shartnoma muddati tugaganidan keyin har qanday holatda ham jangovar harakatlarni davom ettirmoqchi edilar. 54 Salohiddin 1193-yil 4-martda vafot etdi va Richard Avstriya gertsogi Leopold V tomonidan qo'lga olinishi tufayli yangi salib yurishini rejalashtirish kechga qoladi. 53 Rifaat Y. Ebied, David Thomas, Muslim-Christian Polemic During The Crusades:The Letter From The People Of Cyprus And Ibn Abê Lib Al-Dimashqê’s Response, Brill, Leiden, Boston, 2005, 130 p 54 Holt P.M. The Crusader States and their Neighbours: 1098–1291. New York: Routledge; 2016, 120-121 p II. BOB. KEYINGI SALIB YURISHLARI DAVRI DIPLOMATIYASI 2. 1. To`rtinchi salib yurishi davrida G`arb va Sharq munosabatlari 1190-yillarning ikkinchi yarmida Yevropada to'rtinchi salib yurishiga tayyorgarlik boshlandi. Uning asosiy maqsadi 1187-yilda Salohiddin tomonidan olingan Quddusni musulmonlardan ozod qilish bo'lishi taxmin qilingan. 1189-yilda Papa taxtiga o‘tirgan Rim papasi Innokentiy III Germaniya, Fransiya, Angliya, Shotlandiya, Vengriya va Italiyaga elchilarini yubordi. 55 Elchilar xochni ko'tarib, Muqaddas qabrni ozod qilishga va'da berganlarning barcha gunohlarini kechirish va'dalarini o'z ichiga olgan xatlarni olib ketishdi. Bu vaqtda Vizantiya imperatori 1185-yilda Konstantinopolda hokimiyatni egallab olgan Aleksey III edi. U akasi Isaak II va o‘g‘li Alekseyni qamoqqa tashladi. Yosh shahzoda asirlikdan qochib, Germaniyaga Shvabiya qiroli Filipp saroyiga qochishga muvaffaq bo'ldi, Fillip Isaak II ning qizi Irina bilan turmush qurdi. Shahzoda Aleksey va Germaniya qiroli Filipp o'rtasida shartnoma tuzildi, uning mohiyati quyidagicha edi. Yevropa ritsarlari Vizantiya taxtini Isaak II va uning o'g'li Alekseyga qaytarishga yordam berishadi. Bu holda shahzoda Vizantiya imperiyasini katolik cherkoviga bo‘ysundirishga, salibchilarga bir yo‘la 200 000 marka kumush to‘lashga, salibchilar qo‘shinini oziq- ovqat bilan ta’minlashga va ritsarlarga musulmonlarga qarshi kurashda yordam berish uchun qo‘shin ajratishga va’da berdi. 56 1203-yil iyun oyida shahzoda Aleksey bilan salibchilar floti Konstantinopol yaqinida edi. Salibchilarning shaharni bosib olishga birinchi urinishidan keyin imperator Aleksey III Konstantinopoldan qochib ketdi. Konstantinopol aholisi Isaak II ni qamoqdan ozod qildi va shahzoda Alekseyni otasi bilan hokimiyatni bo'lishishga taklif qildi. 1203-yil 1-avgustda yosh shahzodaga toj kiyildi va imperator Aleksey IV deb e'lon qilindi. Isaak va Aleksey salibchilarga 100 000 marka to'lashga muvaffaq bo'ldi. 57 Keyin ular tashviqot arafasida olgan 55 Alfred J. Andrea , Contemporary Sources for the Fourth Crusade, Brill, Lieden, 2008, 25 p 56 D.Nicolle, The Fourth Crusade 1202-04: The Betrayal of Byzantium, Oksford: Osprey Publishing Ltd. 77 p 57 Alfred J. Andrea , Contemporary Sources for the Fourth Crusade, Brill, Lieden, 2008, 30 p majburiyatlarini bajarishda jiddiy qiyinchiliklarga duch kelishdi. To'rtinchi salib yurishi ishtirokchisi Jeffroy de Villexarduenning yozishicha, salibchilarning rahbarlari o'z oralaridan elchilarni saylaganlar. Elchilar Aleksey IVga salibchilarning talabnomalarini taqdim etganlar. Talabnomada: imperator o'zining barcha majburiyatlarini bajaradi yoki ritsarlar o'zlariga tegishli bo'lgan narsaga boshqa yo'llar bilan erishadilar. Shunday qilib, yunonlar va salibchilar o'rtasidagi urush boshlandi. 58 1204-yil bahorida Konstantinopol hujumga uchradi. Shundan so'ng qirg'in va talonchilik boshlandi. Hujum boshlanishidan oldin salibchilarning rahbarlari quyidagi harakatlar rejasini ishlab chiqdilar. Agar ritsarlar Vizantiya poytaxtini egallab olishsa, ular orasidan yangi imperator saylanadi. U barcha talon-tarojlarning to'rtdan bir qismini va Bukleon va Blashernay saroylarini oladi. O‘ljaning qolgan to‘rtdan uch qismi ritsarlar o‘rtasida taqsimlanadi. 1204-yil may oyining boshida fransuz salibchilarning eng zodagoni, Flandriya grafi va Fransiya qirolining qarindoshi bo'lgan Bolduin, Lotin imperatori etib bir ovozdan saylandi. 59 Vizantiya imperiyasi Romaniya deb o'zgartirildi va salibchilar imkon qadar tezroq uning butun hududini egallashga harakat qilishdi. Imperator Bolduin Salonikani egallashni to'rtinchi salib yurishi boshlig'i Mark graf Monferratga topshirdi. Margrave Makedoniyani bo'ysundirdi va Romaniyaga bo'ysunmagan Salonika qirolligi tuzilganligini e'lon qildi. Venetsiyaliklar Frakiyaning unumdor qismini Rodosto va Silistriya portlari bilan, shuningdek Albaniya, Epirusni Ioannina va Arta bilan, Ion orollari, Lasedaemon, Egina, Siklad orollari va Krit bilan birga egallab oldilar. Imperatorning o`zi Frakiyaning sharqiy qismini Konstantinopol devorlaridan Qora dengizgacha, Kichik Osiyodagi Vizantiyaning barcha mulklarini olgan. Bundan tashqari, Bolduin arxipelagning bir qator yirik orollarini oladi. Vizantiya imperiyasining parchalanishi Kichik Osiyoda bir qancha yunon davlatlarining paydo bo`lishiga olib keldi. 60 1204- 58 Alfred J. Andrea , Contemporary Sources for the Fourth Crusade, Brill, Lieden, 2008 59 D.Nicolle, The Fourth Crusade 1202-04: The Betrayal of Byzantium, Oksford: Osprey Publishing Ltd. 80 p 60 D.Nicolle, The Fourth Crusade 1202-04: The Betrayal of Byzantium, Oksford: Osprey Publishing Ltd. 80 p yil aprel oyida Qora dengiz sohilida gruzin qirolichasi Ta-mara yordami bilan, Trebizond (Trabzon) imperiyasi tashkil etiladi. Uni 22 yoshli Aleksey Komnin boshqargan. Uning ukasi David ham qirolicha Tamara qo'shinlari yordamida Paflagoniya va Irakliyani egallab, Samsun va Eregli Qora dengiz portlarida bilan davlat tuzdi. Tez orada bu ikki davlat Aleksey Komnen boshchiligidagi Trebizond imperiyasiga (1204–1461) birlashdi. 61 Bitiniya va Misiyada, ya'ni Kichik Osiyoning g'arbiy qismida Nikena yunon davlatiga ma'lum bir Teodor Laskaris asos solgan. 1206-yil mart oyida Patriarx Maykl Avtorian Laskarisni taxtga qonuniy ko`taradi. Laskaris davlati Qora dengiz bo'yidagi yunon davlati Trebizond bilan dushman edi. Bundan tashqari, Laskaris doimiy ravishda ritsarlarning hujumlarini qaytarishga majbur bo'ldi. Salibchilarning asosiy kuchlari Vizantiya imperiyasining sobiq bolqon mulklarida Lotin davlatlarini tashkil etish bilan band edi. Bu tashqi siyosiy vaziyat saljuqiylar uchun nihoyatda qulay edi. Bir tomondan saljuqiylar tomonidan Vizantiyadan tortib olingan yerlarni qaytarishga harakat qilishga na yunonlar, na salibchilarning kuchi yetmadi. Boshqa tomondan, yunon davlatlari o'rtasidagi ziddiyatlarda, shuningdek, yunonlar va salibchilar o'rtasidagi ziddiyatlarda mahorat bilan o'ynab, saljuqiylar bundan foyda ko'rdilar. Jumladan, Teodor Laskaris va G`iyosiddin Kayxusrav I o`rtasida shartnoma tuzilib, unga ko`ra saljuqiylar Laskaris davlatiga qarshi dushmanona harakatlar qilmaslikka va’da bergan va buning uchun Laskaris saljuqiylarga katta soliq to`lashi kerak edi. G‘iyosiddin Kayxusrav I davrida (1192–1196 va 1205–1211) urushlar olib borishning asosiy motivi yangi yerlarni egallash istagi emas, balki ularning iqtisodiy (tashqi savdo) manfaatlarini himoya qilish va ta’minlash zarurati edi. Jumladan, Saljuqiylar davlatining xalqaro savdodagi ishtiroki O`rta yer va Qora dengizlarda portlarning yo`qligi tufayli cheklanib qolgan edi. 1182-yilda Qilich Arslon II O'rtayer dengizi sohilidagi shahar va port bo'lgan Antaliyani olishga harakat qildi, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Vizantiya 61 D.Nicolle, The Fourth Crusade 1202-04:The Betrayal of Byzantium, Oksford: Osprey Publishing Ltd. 80 p imperiyasi salibchilar tomonidan bosib olingandan so`ng Antaliya Italiya nazoratiga o`tdi. 1207-yil bahorida G‘iyosiddin Kayxusrav I tomonidan Antaliyani olishga urinish bo‘ladi. Tarixchi Ibn Bibiy G‘iyosiddin Keyxusrovning O‘rta yer dengiziga yurishi sababini quyidagicha ta’riflaydi: “Bir kuni savdogarlar Sulton huzuriga shikoyat qilib kelishdi. Shikoyatning mohiyati quyidagicha edi. Savdogarlar Misrda yaxshi savdo qilishgan va ko'plab tovarlar sotib olishgan. Kema yetib kelgan Antaliyada mahalliy hokimiyatlar savdogarlardan kema ambarlaridagi hamma narsani majburan tortib oldilar”. 62 Tez orada Sulton qo‘shini Antaliyani qamal qildi. Ikki oy davomida jangovar harakatlar uzluksiz olib borildi. 1207-yilning 5- martida Antaliya qamalga uchradi. Ibn Bibiyning yozishicha, G‘iyosiddin Kayxusrav taslim bo‘lishdan bosh tortgani uchun shaharning barcha himoyachilarini qirg‘in qilishga buyruq bergan. G‘iyosiddin Kayxusrav I dan keyin saljuqiylar taxtiga uning to‘ng‘ich o‘g‘li Izzaddin Kaykavus I (1211–1220) o‘tirdi. U otasining siyosatini davom ettirdi. 1213- 1214 yillarda u Kiprdagi salibchilar qirolligi bilan, shuningdek, Venetsiya bilan savdo aloqalarini o'rnatdi. Bu chora-tadbirlar Saljuqiylarning Antaliya porti orqali yevropaliklar bilan savdo hajmini sezilarli darajada oshirdi. Yangi sulton o‘z oldiga Qora dengiz sohilidagi portlarni zabt etish vazifasini qo‘ydi. 1214-yil oktabrda Izziddin Kaykavus I Sinopga yaqinlashdi. Imperatorga quyidagi ultimatum taqdim etildi. Agar shahar darvozalari ochilmasa, Aleksey Komnin qatl qilinadi, uning Trebizond shahri aholisi qirib tashlanadi yoki asirga olinadi. 1214-yil 28-oktabrda Sinop tepasida Saljuqiy sultonining bayrog‘i ko‘tarildi. Izzaddin Kaykavus va Aleksey Komnen o'rtasida shartnoma imzolandi, unga ko'ra Saljuqiy sultoni Sinop portidan tashqari Trebizond davlatiga kirib bordi. Trebizond imperatori Saljuqiylar davlatiga har yili soliq - 10 000 tilla dinor, 500 ot, 2000 bosh qoramol, 10 000 qo`y to`lash majburiyatini oladi. Bundan tashqari, Saljuqiy sultonining iltimosiga ko'ra, Aleksey Komnen sulton ixtiyoriga qo'shin yuborardi. Shundan so'ng imperatorga 62 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 40-42 p kemaga o'tirib, Trebizondga suzib ketishga ruxsat berildi. 63 Sinopda cherkovlar masjidga aylantirildi, shaharda saljuqiylar qo`shinlari garnizoni joylashtirildi va garnizon komendanti tayinlandi. Sinopning olingani haqidagi xabar Bag‘dodga yuboriladi. Yaqin Sharqda esa salibchilar papani Misrdaga taxt kurashlari vaqtida Ayyubiylarning Iskandariya shahriga kiritish rejasi bilan tanishtiradi. Salibchilar 1201-yilda Venetsiyalik savdogar va kemachilar bilan shartnoma imzolashadi. Shartnomaga muvofiq 33500 kishi Iskandariyaga borishi kerak edi. Misr sultoni 1202-yilda Venetsiyaliklar bilan shartnoma tuzib, ularga sovg`alar jo`natib, iloji boricha salibchilarni yo`ldan ozdirishga urinadi. 1202-yilda tuzilgan shartnoma venetsiyalik savdogarlarga katta imtiyozlar beradi. Shu yili Misr sultoni venetsiyaliklarga 1000 oltin marka yuborib elchilari tomonidan salib yurishlarini yo`nalishini Vizantiya muammolariga qaratishga undaydi. 1204-yilda Iskandariyada venetsiyadan 2ta elchi kelib Genuya va Pizaliklarga qarshi savdo shartnomasi imzolaydi. 1208-yilga kelib Ayyubiylar va Lotin imperyasi o`rtasida savdo va dengiz shartnomalari tuziladi. 64 2. 2. 5-6 salib yurishlari davri diplomatiyasi. Quddusni musulmonlardan tortib olish niyati 1215-yilda Rimdagi Lateran saroyida bo'lib o'tgan va Papa Innokentiy III tomonidan chaqirilgan to'rtinchi Lateran kengashida yana tasdiqlanadi. Kengashning maqsadlari orasida Quddusni qayta tiklash va «Muqaddas Yerdan butparastlarni yo'q qilish» bor edi. Shunday qilib, yuqoridagi kengash qarorlarini amalga oshirish uchun nishon sifatida Misrda beshinchi salib yurishi (1217–1221) boshlandi. Shu sababli, beshinchi salib yurishining maqsadi Misrdagi musulmonlar hokimiyati qarorgohiga hujum qilib, Quddusni egallashga yordam berishga majburlash edi. Qizig‘i shundaki, musulmon tarixchisi Ibn Vosil (vaf. 1298 yil) salibchilarning yangi niyatini yaxshi bilgan holda 63 R. Pernoud, The Crusades, translated by E. MacLeod, London: Secker & Warburg, 1962, 187 p 64 I. Wasil, Mufarij al-Kurub, op. cit., vol. 4, English translation of this text was taken from Hillenbrand, The Crusades, op. cit, pp. 214–245 “Salibchilar orasidagi ruhoniylar Quddusni egallash yo'lidagi birinchi qadam sifatida Misrni bosib olishni qat'iy turib oldilar” deya aytgan. Salibchilardan iqtibos keltirgan holda, u “Salohiddin Misrni nazorat qilgandan keyingina shahar va qishloqlarni egallashga, Quddus va Suriya qirg‘oqlarini salibchilardan tortib olishga muvaffaq bo‘lganini aytadi. Shuning uchun salibchilarning katta manfaati uchun Misr ularning nazorati ostida bo'lishi kerak, toki ular Quddus va boshqa joylarni osongina egallab olishlari kerakligi uchun. 65 Salibchilar Quddusni musulmonlardan tortib olish uchun Misrni egallashga qaratilgan katta sa'y-harakatlariga qaramay, ular beshinchi (1217- 1221) va yettinchi (1248-1254) salib yurishlarida muvaffaqiyatsizlikka uchradilar. Har ikkisida salibchilar qo‘shinlari Misr zaminida mag‘lubiyatga uchradi. Qizig‘i shundaki, Al-Komil aka-ukalari Muazzam Iso va Al-Ashraf Xalil yordamida beshinchi salib yurishi qo‘shinini mag‘lub eta oldi. Shubhasiz, g‘alabaga faqat birodarlar o‘rtasidagi hamjihatlik va hamkorlik tufayli erishildi. Beshinchi salib yurishlari davomida Al-Komil salibchilarga 3 bora elchi jo`natib barchasida tinchlik sulhi tuzishga chaqiradi. Lekin barcha tinchlik shartnomalari papa legati Pelagius tomonidan rad etiladi. 1219-yilda xristian ruhoniylari orasida ta’siri katta Frensis Asisi bilan ham muzokaralar borasida suhbatlashadi. Tinchlik uchun kelishuvlarning hech qaysisi yordam bermaydi. Al-Komil 1219-yilda salib qo`shinlarini Misrdan quvib chiqarishi oqibatida beshinchi salib yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi. 66 Afsuski, oradan bir necha yil o‘tib imperator Fridrix II dan yordam so‘ragan Al- Komil va xavorizmga yuzlangan al-Muazzam Iso o‘rtasida hokimiyat uchun kurash boshlandi. Zamonaviy tarixchi Ibn Vosil o'zining "Mufaraj al-Kurub" kitobida Al- Komil va Fridrix o'rtasidagi muzokaralar haqida ma'lumot bergan. Undan quyidagi parcha keltiriladi: “U (al-Komil) va podshoh imperator o‘rtasida elchixonalarga borib- kelib kelgan kishi amir Faxriddin ibn ash-Shayx edi va ikkalasi o‘rtasida turli masalalar bo‘yicha munozara bo‘ldi. Bu orada imperator Al-Malik Al-Komilga 65 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 66 p 66 I. Wasil, Mufarij al-Kurub, op. cit., vol. 4, English translation of this text was taken from Hillenbrand, The Crusades, op. cit, 214–245 p falsafaga oid savollar va geometriyadan qiyin savollarni o'z bilimdonlarini sinab ko'rish uchun yubordi. Shunday qilib, Al-Molik Al-Komil o'zi yuborgan arifmetik savollarni bu fanda yetakchi bo'lgan Shayx Alamuddin Qaysar ibn Abu al-Qosimga topshirdi. Qolganlarini bir guruh olimlarga topshirdi”. 67 Ibn Vosilning yuqoridagi malumotlaridan ko rinib turibdiki, Amir Faxriddin va imperator Fridrix o rtasidagiʻ ʻ muzokaralar boshidanoq yaxshi o tgan. Bu imperatorning Al-Komilga falsafa va ʻ boshqa ilmiy masalalar yuzasidan yuborgan savollarining mohiyatidan ko‘rinib turibdi. Aftidan, imperator al-Komilning taklifidan mamnun bo'lgan va shuning uchun o'zini qiziqtirgan masalalar bo'yicha savollar berishlari mumkin edi. 68 Yuqorida aytib o'tilganidek, imperator Akrga kelganida, yangi voqea sodir bo'ldi, ya'ni al-Muazzam 1227-yilda vafot etdi. Bu imperator Frederikning yordamiga bo'lgan ehtiyojni rad etdi, lekin allaqachon imperator yordami yetib borgan edi. Bu vaqtda al-Komil o'z kelishuvidan voz kechishi va Quddusni imperatorga topshirishdan bosh tortishi mumkin edi. Al-Xatib kelishuvni bekor qilish yoki hatto imperator va uning odamlariga qarshi urush boshlash al-Komilni Islom qahramoniga aylantirgan bo‘lardi. Lekin bir savol qiynaydi. Nega al-Komil Quddusni Frederikga topshirishga rozi bo'ldi? Bu savolga javob berish uchun shuni ta'kidlash kerakki, Ayyubiylar tomonida vaziyat o'zgarganligi sababli al-Komil haqiqatda imperator bilan kelishuvini bekor qilishga uringan va bu qarordan uni xabardor qilgan. Biroq, musulmon va musulmon bo'lmagan tarixchilar Fridrix Al-Komilning fikrini o'zgartirganidan norozi bo'lib, uni fikrini o'zgartirishga ko'ndirish uchun unga xat yoza boshlaganiga qo'shiladilar. Ibn al-Imod al-Hanbaliyning xabar berishicha, imperator Al-Komilga quyidagi maktub yuborgan: “Siz mening kelishim haqida men bilan xat yozdingiz, Papa va boshqa G arb podshohlari mening g ayratim va maqsadlarimdan xabardor. Ammo Quddus ʻ ʻ ularning e'tiqodining ildizi va ziyorat qilish maqsadidir. Musulmonlar uni vayron qildilar. Shuning uchun ular uchun buning iqtisodiy ahamiyati yo'q. Agar sulton, 67 I. Wasil, Mufarij al-Kurub, op. cit., vol. 4, English translation of this text was taken from Hillenbrand, The Crusades, op. cit. 214–245 p 68 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 67 p Xudo unga kuch bersin, menga boshqa muqaddas joylarni ziyorat qilish huquqini beradigan mamlakat poytaxtini berishga qaror qilsa. Bu uning donoligini ko'rsatar va men boshqa podshohlar orasida boshimni ko'tarardim”, -deydi. Keyinroq Ibn Vosil imperatorning Faxriddinga muhim bayonot bergani haqida xabar beradi, unda shunday deyilgan: “Agar men salibchilarlar orasida hurmatimni yo‘qotishdan qo‘rqmaganimda, Sultonga bunday narsalarni yuklamagan bo‘lardim. Shaxsan o'zim uchun Quddus ham, Falastindagi boshqa hech narsa uchun kurashishga arziydigan maqsad emas. Biroq, men ular orasida o'z obro'imni saqlab qolishim kerak. 69 Imperatorning doimiy taklifi bilan Al-Komil Ayyubiylar o'rtasidagi ichki ziddiyatni va ularning Suriya va Misrda birlashgan front tuza olmaganligini eslay boshlaydi. Keyin u musulmon tarafidagi bu yomon ahvol tufayli o'z hududlari ichidagi salibchilar qo'shiniga dosh bera olmasligiga o'zini ishontiradi. Shuning uchun u imperator bilan sulh bitimiga kelishga qaror qildi va 1229-yilda ikki rahbar Yaffa shartnomasini imzoladi. Unda Sulton Al-Komil Quddusni o‘n yilga topshirishga rozi bo‘ldi, musulmonlar qo‘lida qolishi va musulmon diniy marosimlari o‘tkaziladigan al- Aqso anklavidan (shaharning muqaddas joylari joylashgan joy) tashqari hammaga kirishdan bosh tortishdi. Al-Komilning Quddusni taslim qilish sabablariga boshqa tomondan qaradi va ular Al-Muazzam Isoni 1219-yilda uning devorlarini buzishga undagan sabablar bilan bir xil degan xulosaga keldi. Al-Komil saltanatining qarorgohi Misrda edi. Uning uchun salibchilar qo'lidagi Quddus istehkomlarsiz Misrga hech qanday xavf tug'dirmas va salibchilarning zohiriy maqsadlarini qondirar edi. 70 Tarixiy adabiyotlar bizga o‘sha davr voqealari haqida to‘liq ma’lumot beradi. Misol uchun, Ibn Vosil Al-Komil va Fridrix tinchlik shartnomasini imzolaganidan so'ng darhol sodir bo'lgan voqealar haqida o'z hisobotini bergan tarixchilardan biri edi. U shunday deb yozgan edi: "Sulh ishi tugagach, imperator sultondan Quddusga borish uchun ruxsat so'radi. Unga ruxsat berildi va Sulton Nablus qozisi, davlatda 69 I. Wasil, Mufarij al-Kurub, op. cit., vol. 4, English translation of this text was taken from Hillenbrand, The Crusades, op. cit, pp. 220–245 70 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 67 p obro'li va Ayyubiylar podshohlari huzurida yuksak hurmatga sazovor bo'lgan qozi Shamsiddinga imperator Quddusga borib, qaytib kelguniga qadar uning huzurida qatnashishni topshirdi. Shamsiddin menga (Ibn Vosilga) aytdi: “Imperator Quddusga kelganida, Sulton al-Malik al-Komil menga buyurganidek, men unga ergashdim va u bilan birga al-Aqso hududiga kirdim. U yerdagi ziyoratgohlarni ko'rdim». Keyin men u zot bilan birga Masjidi Aqsoga kirdim, uning qurilishi va Qoya gumbazining qurilishi uni xursand qildi. U Aqsoning mehrobiga yetganda, uning go'zalligi va minbarning go'zalligi uni xursand qildi. U zinadan tepaga chiqdi. Keyin tushdi va mening qo‘limdan tutdi va biz Aqsodan chiqdik. U qo'lida Injil kitobi bor ruhoniyni ko'rib, u Aqsoga kirmoqchi bo'lib, unga norozi bo'lib: “Bu yerga nima olib kelding? Xudoga qasamki, agar sizlardan biringiz mening ruxsatimsiz bu yerga kirmoqchi bo‘lsa, men uning ko‘zini o‘yaman. Biz bu sulton Al-Malik Al-Komilning vassallari va qullarimiz. U bu jamoatlarni menga va sizga inoyat sifatida berdi. Sizlardan birortangiz chiziqdan chiqmasin” kabi ma`lumotlarni keltiradi 71 . Ibn Vosilning yuqoridagi so‘zlari juda muhim, chunki u bizga imperatorning birinchi tashrifi chog‘ida Quddusda sodir bo‘lgan voqealar haqida bevosita ma’lumot beradi. Qolaversa, imperatorning islomga va musulmonlarning muqaddas joylariga munosabatini ko'rsatadi. Kutilganidek, Yaffa shartnomasi musulmon olamida mashhur emas edi. Quddus nasroniylar qo'liga qaytganini bilib, musulmonlar kuchli his-tuyg'ularni boshdan kechirishdi. 72 Taniqli tarixchi Sibt Ibn al-Javziy: “Quddusning salibchilar qo liga topshirilganligi haqidagi xabar barcha islom o lkalaridagiʻ ʻ musulmonlar orasida keng g azab kutib olindi”, deb xabar berdi. Al-Javziy ʻ qo'shimcha qildi: "Damashq hukmdori an-Nasr Dovud undan Quddus bilan sodir bo'lgan voqealar haqida ulug' masjidda (Ummayid masjidida) gapirishni so'ragan". Tarixchi L. Pernoud ushbu shartnoma natijalarini qiziqarli tarzda baholadi. Uning ta’kidlashicha, salibchilar o‘z maqsadiga erishgan bo‘lsalar-da, bu tinchlik bitimi 71 I. Wasil, Mufarij al-Kurub, op. cit., vol. 4, English translation of this text was taken from Hillenbrand, The Crusades, op. cit. pp. 220–245 72 R. Pernoud, The Crusades, translated by E. MacLeod, London: Secker & Warburg, 1962, 210 p aslida hech kimni, na musulmonlarni, na salibchilarni qoniqtirmagan. U tarixchi Al- Maqriziydan iqtibos keltiradi: “Sulton Al-Komil bir ovozdan bu ishda ayblandi va uning xatti-harakati butun mamlakatda qattiq hukm qilindi”. Xristianlarga kelsak, L. Pernoud, ular Yaffa shartnomasini muqaddas shahar devorlarini tiklashning muhim nuqtalarini hal qilmaganligi uchun aybladilar. 73 Musulmonlarning Yaffa shartnomasiga nisbatan, Sulton Salohiddin 1187-yilda Quddusni qahramonlik bilan qaytarib olganidan beri, Al-Komilning musulmonlarni Quddusni qirq ikki yildan keyin ixtiyoriy ravishda ayirboshlash kerakligiga ishontirishga harakat qilish oson ish emas edi. Tarixchi Ibn Vosil al-Komilning ba'zi dalillarini keltirar ekan, Al-Komil shunday deganini da'vo qiladi: «Biz faqat vayronaga aylangan cherkov va monastirlarga ruxsat berdik. Al-Aqso anklavi va undagi Qubba Gumbazi va boshqa ziyoratgohlardan iborat bo'lgan narsalar avvalgidek musulmonlar qo'lida va Islomning alomati u yerdagi (al-Aqso anklavida)dir. Bundan tashqari, Al-Komil o z ishiniʻ qo llab-quvvatlash uchun Quddusda musulmonlarning har qanday hujumiga qarshi ʻ turish uchun hech qanday istehkom yo qligini va uni keyinroq osongina qayta bosib ʻ olishini tushuntiradi. 74 Al-Komilning yuqoridagi asoslarini sharhlar ekan, S. Hillenbrand musulmonlar bunday himoyasiz shaharni keyinroq osonlik bilan zabt etishlariga rozi bo‘ldi. Uning qo'shimcha qilishicha, Al-Komilning Misrdagi kuch bazasi bilan mudofaadan mahrum Quddus unga hech qanday tahdid solmasdi. Shuning uchun Quddus Misrning yolg'iz qolishini ta'minlovchi shartnomaning bir qismi sifatida uni istagan salibchilarga topshirilishi mumkin edi. Al-Komil Fridrix bilan shartnomani siyosiy maqsadga muvofiq ravishda imzolagan. Shuningdek, sulton Suriyadagi boshqa Ayyubiylar, masalan, Al-Muazzam Iso kabilarning dushmanliklaridan qo rqqan, shuning uchun salibchilarning harbiy yordamiga muhtoj ʻ ekanini ta kidlagan ʼ 75 . Musulmonlar Al-Komilning harakatini qabul qilishlari qiyin 73 R. Pernoud, The Crusades, translated by E. MacLeod, London: Secker & Warburg, 1962, 212 p 74 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010, 68 p 75 C. Hillenbrand, The Crusades: Islamic Perspectives, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2006, 86-87 p bo`lgan. Shubhasizki, Al-Komil Quddusning musulmonlar uchun ahamiyatini to'liq anglagan. Shuningdek, u Salohiddinning salibchilardan ozod qilish uchun qilgan og'ir va murakkab qadamlaridan xabardor edi. Bundan tashqari, u salibchilarning Misrga hujum qilib, uni bosib olish orqali Quddusni egallashga yordam berish bo lganʻ sababiga ham amin edi. Afsuski, Al-Komil va uning birodarlari o'rtasidagi kelishmovchilik va musulmonlar o'rtasida birdamlik yo'qligi sababli Misr ertami kech salib yurishlari qurboniga aylanardi. Shuning uchun Fridrix II bilan shartnoma imzolanishining ham sabablari bor edi. Fridrix II Sitsiliyada o'sib-ulg'aygan musulmonlar va arablarga nisbatan bag'rikeng munosabatda bo`lgan. Bundan tashqari, u arab tilini yaxshi bilgan va arab va musulmon madaniyatini hurmat qilgan. Bu yuqorida ta’kidlanganidek Fredrix II al-Aqso anklaviga kirib, islomiy marosimlarga hurmatini ko'rsatganida yaqqol ko'rinadi 76 . Shuningdek papa Grigoriy IX bilan Fridrix II ning munosabatlari yomonlashuvi ham bor edi. Al-Komil bu ikki kishi o rtasidagi ʻ bu ixtilofdan foydalanmoqchi bo ladi. Al-Komil beshinchi salib yurishi ʻ muvaffaqiyatsizlikka uchragani uchun ertami-kechmi sharqqa yangi salib yurishlari kelishiga ishonchi komil edi. Bundan tashqari, Al-Komil imperator Fridrix II papaning bosimi ostida oltinchi salib yurishini rejalashtirayotganidan xabardor edi. Yaffa shartnomasini tuzish orqali Al-Komil kelajakdagi har qanday salib yurishini o'n yildan ortiqroqqa kechiktira olgan. Bu o'n yil unga kuchli armiya qurish uchun yetarli vaqt bo'lgan. Bu keyinchalik Al-Komilning o g li (Najmiddin) qo shini yettinchi salib ʻ ʻ ʻ yurishini yengib, uning yetakchisi qirol Lyudovik IXni asirga olganida isbotlandi. 77 2. 3. So`nggi salib yurishlari va hukumdorlar munosabatlari. 1248-yil boshida Misrga yaqin joyda quyidagi salibchilar davlatlari mavjud edi: poytaxti Antioxiya shahrida bo lgan Antioxiya knyazligi va Antioxiya shahzodasi ʻ boshqargan Tripoli grafligi, Quddus qirolligi va Kipr qirolligi. Davlatlardan tashqari 76 Michael J. O’Nea, The Crusades: Almanac, printedThomsan Gale, New York, 1949, 156-157 p 77 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010 gospitalchilar ordenlari, tampliyerlar ordenlari, shuningdek tevton ordenlari katta harbiy va siyosiy ahamiyatga ega edi. Na arab, na nasroniy manbalarda Lyudovik IX va mamluklar o rtasida podshohʻ ozod etilganda tuzilgan va boshqa musulmon davlatlariga qarshi qaratilgan shartnoma haqida to g ridan-to g ri ma lumotlar uchramaydi. 1252-yil may oyida Lyudovik IX ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ bilan musulmonlar o rtasida tuzilgan tinchlikka ko ra, bir qancha hududlar ʻ ʻ musulmonlarga tegishli edi. Bu G`azara, Gibelon, Grandigerino, Daron hududlari edi. Muammo shundaki, Misrda hokimiyatni topshirish bilan bog'liq vaziyat noaniq bo'lganligi sababli, bu yerlarni Misr armiyasi bilan birga Halab sultoni egallab olgan. Keyinchalik bu hududlarga egalik masalasi Misr mamluklari va moliklar o'rtasidagi ziddiyat sub'ektlaridan biriga aylanadi. Shuningdek, al-Maqriziyning yozishicha , Damashqdagi molik amirlarining bir qismi Molik al-Muizzdan mag‘lubiyatga uchragach, chekinishgan. Mamluklar nafaqat muhim savdo nuqtasi sifatida, balki keyingi salib yurishi paytida qo'shinlar uchun qulay to`xtash joyi sifatida qabul qilingan Iskandariyani e'tiborsiz qoldirmadilar. 78 1254-yil Oybek al-Bahri Iskandariya bandargohlarini avvalgidek Sulton hokimyatiga qaytardi. Xuddi shu ma'lumotni al- Maqriziy ham keltirgan. Keyingi yillarda Misr hukmdorlari Iskandariya bandargohlariga katta e'tibor qaratdilar. Forisiddin Aqtoy mag'lubiyatidan keyin Oybek al- Bahri Molik al- Muizzga qarshi kurashda ba’zi mamluklar G'azoga qochib, u yerda o'zlarini Molik an-Nosir xizmatiga taklif qildilar, so'ngra Damashqga qarab harakatlanib, salibchilarning qirg'oqbo'yi hududlarini talon-taroj qildilar. Biroq, Oybek al-Bahri va al-Muizz kelishuviga ko'ra elchi Shayx al-Badiray vositachiligida Iordan daryosigacha bo lgan barcha yerlar, jumladan, G azo, Quddus, Nablus va ʻ ʻ qirg oqlar Misrga biriktirildi. 1254-yilda al-Muizz "Akka franklari" bilan o'n yarim ʻ yildan sal ko'proq vaqt davomida sulh tuzishga muvaffaq bo'ldi. 1254-yilning kuz- qishida venetsiyaliklar bilan bitim Molik an- Nosir tomonidan tuzilgan va o'sha 78 F.Gabrielle, Arab historians of the crusades, translated by E.J.Costello.Routledge, 2010 yilning noyabrida Malik al- Muizz venetsiyaliklarga keng imtiyozlar bergan 79 . 1258- yil dekabrda Malik al- Muizz Venetsiya elchisi Gabriel Trevisoga undan olingan so'rovlarni qondirishga va'da berdi. Venetsiyaliklar Yaqin Sharqdagi siyosiy jarayonlarda muhim rol o'ynagan. Ular savdo-sotiqdan tashqari siyosiy maqsadlarni ham ko‘zlaganlar. Shunday qilib, Italiyada ko'rib chiqilayotgan davrda imperator Fridrix II ning nevarasi Gogenshtaufenni qo'llab-quvvatlagan Gibellinlar va Guelflar o'rtasidagi kurash kuchaydi. Ikkinchisi Konrad III nomi bilan 1254-yildan Quddus qirolligining nominal qiroli bo'lgan. Falastinda 1255-1256 yillarda Venetsiya va Genuya o'rtasida "Avliyo Sava urushi" deb nomlangan haqiqiy urush boshlandi. Al- Badiray vositachiligida an-Nosir va al-Muizz o rtasida tinchlik o rnatilgach,ʻ ʻ salibchilar Mamluk yilnomalari mualliflari nazaridan chetda qoladilar. 80 Ko'rinib turibdiki, salibchilar hali ham u yoki bu mintaqa hukmdori bilan ittifoqdan tashqarida mustaqil kuch sifatida qaralmagan. Sakkizinchi salib yurishi yakuni arafasida Fransuzlarning Tunisdagi muvaffaqiyatsizlikdan so`ng hamda ushbu mamlakatning tabiiy sharoiti sabab salibchi qo`shinlar harakatlana olmasdan tichnlik sulhi tuzishga harakat qilishadi. Tunis shartnomasi sakkizinchi salib yurishi davridagi eng yirik kelishuv edi . U 1270- yil noyabr oyida Fransiya hukmdori Lyudovik IX vafotidan ko p o tmay, ʻ ʻ Hafisiylar sultoni Muhammad I al-Mustansir va salibchilar o rtasida imzolangan. ʻ Shartnoma ikki qo'shin o'rtasida sulhni kafolatlaydi. Shartnoma Tunisliklardan urush tovonining uchdan bir qismini olinishi Anjualik Karl uchun juda foydali bo'ldi va sultonlikdagi Gogenshtaufen qochqinlari chiqarib yuborilishi va'da qilindi. Bu shartnoma davomida tomonlar urushni to xtatish, asirlarni ozod qilish, tadbirkorlar ʻ xavfsizligini ta minlash, missionerlarning nasroniylikni targ ib qilish va Tunisda ʼ ʻ cherkovlar qurish erkinligi, hafisiylar tomonidan har yili to lov to lash va boshqa ʻ ʻ masalalar haqida kelishib oladilar. 81 79 Michael J. O’Nea, The Crusades: Almanac, printedThomsan Gale, New York, 1949, 183 p 80 Michael J. O’Nea, The Crusades: Almanac, printedThomsan Gale, New York, 1949, 185 p 81 Michael Lower, The Tunis Crusade Of 1270, Oxford University Press, 2018, 132 p III. BOB. “SALIB YURISHLARI DAVRIDA DIPLOMATIYA: G`ARB VA SHARQ O`RTASIDAGI MUNOSABATLAR”MAVZUSINING DARS ISHLANMASI 3. 1. Mavzuning dars ishlanmasi Mavzu: Salib yurishlari davrida diplomatiya:G`arb va Sharq o`rtasidagi munosabatlar Dars maqsadlari: Ta’limiy maqsad: Salib yurishlari vaqtidagi diplomatik munosabatlar bilan tanishtirish. Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga diplomatik munosabatlarning hayotdagi o`rni, har qanday nizoli holatlarni tinch yo`l bilan hal etish, do’stlik va hamkorlik bilan tinchlik o`rnatish kabi g’oyalarni shakllantirish. Rivojlantiruvchi maqsad: Salib yuirshlari vaqtidagi musulmonlar va xristianlar o`rtasidagi diplomatik aloqalarni o`rganish va tahlill qilish, uning o’ziga xos jihatlarini ochib berish. Dars turi: Yangi materialni o’rganish darsi. O’zlashtirilgan bilim va ko’nikmalarni rivojlantirish hamda mustahkamlash darsi. Darsda qo’llaniladigan asosiy metodlar: “Assesment” metodi, “6x6x6” metodi, “Muhim tushunchalar” metodi Foydalaniladigan asosiy adabiyotlar: Yangi dars mavzusining tayanch tushunchalari: Salibchilar, Rim papalari, Vizantiya, Saljuqiy turklar, Levant, Quddus, Antioxiya, Zangiylar, Salohiddin Ayyubiy, Ayyubiylar, Mamluklar, Damashq, plyuriallik, Yaffa shartnomasi, ahdnoma,Tripoli shartnomasi,Lotin imperyasi,Fridrix II,Konrad III,Urban II, Darsning texnologik xaritasi : T/r Dars qismlari Minut 1 Tashkiliy qism 2 2 O’tilgan mavzu yuzasidan takrorlash 10 3 Yangi mavzuni bayon qilish 15 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 13 5 Dars yakunlarini chiqarish 3 6 Uy vazifasini berish 2 I. Tashkiliy qism: 1. Sinf xonasi va o’quvchilar xolatini aniqlash. 2. O’quvchilarni yo’qlama qilish. 3. O’quvchilarning diqqatini jamlab, sinfda ishchi muhitini yaratish. II. O’tilgan dars mavzusi yuzasidan takrorlash: Darsning bu qismi “5x5x5 metodi” dan foydalanib amalga oshiriladi. O’quvchilar besh guruhga ajratilib o’qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab kelingan savollar tarqatiladi. Guruhlar belgilangan vaqt davomida savollarga javob qaytaradilar. Har bir to’g’ri javob uchun o’qituvchi bal kartochkalarini berib boradi. III. Yangi dars mavzusi ustida ishlash: Bu vazifa o’qituvchi tomonidan hikoya-suhbat usulida amalga oshiriladi. O’qituvchi yangi mavzuni hikoya qiladi va shu jarayonda o’quvchilarda yuzagaI guruh 1 2 3 4 5 II guruh 1 2 3 4 5 III guruh 1 2 3 4 5 kelgan fikrlarni ham sinf bilan birga muhokama qilib boradi. Bu jarayon o’quvchilarning muhim ma’lumotlarni eslab qolishlariga yordam beradi. Yangi dars mavzusining mundarijasi: 1. Birinchi salib yurishi davridagi diplomatik munosabatlar 2. Ikkinchi va uchinchi salib yurishlari davridagi diplomatik munosabatlar 3. So`nggi salib yurishlari davrida xristian-musulmon olamining munosabatlari 1. Salib yurishlarining boshlanishiga 1070-1080-yillarda saljuqiy turklarining Vizantiya imperyasining asosiy hududlarini bosib olishi sabab bo'ladi. Suriya va Falastinni, Vizantiya qo'shinlarining Manzikert jangida mag'lubiyatga uchraganidan keyin (1071-yil), Kichik Osiyoning ko'p qismi turklar qo`liga o`tadi. Vizantiya imperatori Aleksey I Komnenning G'arbiy Yevropaning bir qator davlatlariga yordam so'rab murojaati salib yurishlariga turtki bo`ladi. 1095-yil 27-noyabrda Rim papasi Urban II Klermon shahridagi cherkov kengashida salib yurishini va'z qilib, ziyoratchilarga ko'plab imtiyozlar va ozodliklarni va'da qildi. Rohiblar, ular orasida va’zgo'y Pyotr Amyenlik (Hermit) alohida shuhrat qozongan, bu g'oyani xalq orasida keng tarqatgan. 1096-yil bahorida deyarli qurolsiz dehqon kambag'allarining Sharqqa "muqaddas ziyorati" boshlandi. Uzoq va og'ir safardan so'ng, ruhiy tushkunlikka tushgan dehqon qo'shini 1096-yil sentyabr oyida Nikeya yaqinida saljuqiylar tomonidan yo'q qilindi. 1096-yilning yozida fransuz va janubiy italyan ritsarlari Lotaringiya gersogi Bulyon Godfri va uning ukasi Bolduin , Norman shahzodasi Bogemon Tarentum va Tuluzalik graf Raymond boshchiligidagi alohida otryadlarda yurish boshladilar. Vizantiya imperatori Aleksey I bilan ittifoq tuzib, ular Kichik Osiyoga o'tib, saljuqiylarni bir qator mag'lubiyatga uchratdilar. 1097-yil 19-iyunda Nikeya taslim bo'ldi, 1098-yilda Edessa qo'lga kiritildi va uzoq qamaldan va yaqinlashib kelayotgan amir Kerbo`g`a qo'shinlari og'ir mudofaasidan so'ng, Antioxiya birinchi salibchilar davlatlari - grafliklarning poytaxtlariga aylandi. 1099-yilda Quddusni salibchilar bosib oldi, 1100-yildan boshlab salibchilarning qolgan davlatlari vassal sifatida Quddus Qirolligining hokimyatiga bo`ysungan. Bulonlik Godfri uning hukmdori bo'ldi va 1100-yilda vafotidan keyin ritsarlar uning ukasi Bolduinni birinchi qirol sifatida saylaydilar. 1101-1124-yillarda Suriya va Falastin yerlarini salibchilar tomonidan bosib olinishi davom etdi. 1109-yilda Tripoli grafligi tuzildi. 2. Ikkinchi salib yurishi (1147–1149) saljuqiylar tomonidan 1144-yilda Edessani egallashiga javoban amalga oshirildi. Unga Fransiya qiroli Lyudovik VII va Germaniya qiroli Konrad III boshchilik qiladi. Bu harakatlar nemis salibchilarning mag'lubiyati va Damashqni egallashga uringan fransuzlarning muvaffaqiyatsizligi bilan yakunlandi. Uchinchi salib yurishi (1189–1192) Quddus qirolligining to liq mag lubiyati va uning poytaxtini 1187-yilda Misrʻ ʻ sultoni Salohiddin Ayyubiy tomonidan bosib olinishi bilan bog liq edi. ʻ Kampaniya yetakchilari Muqaddas Rim imperatori Fridrix I Barbarossa edi. Bu vaqtda fransuz qiroli Filipp II Avgust va ingliz qiroli Richard I Arslonyuraklar bir-biri bilan urushmoqda edi. Ikoniyani (hozirgi Koniya) egallab olgan Fridrix I 1190-yilda Kilikiyada tog daryosidan o tayotganda vafot etdi, ʻ ʻ qo shini parchalanib ketdi. 1191-yilda inglizlar va fransuzlar Akr portini egallab ʻ olishadi, shundan so'ng Filipp II o'z vataniga jo'nab ketdi. Richard Sheryurak 1191-yilda ilgari Vizantiyadan ajralib chiqqan, keyinchalik mustaqil qirollikka aylangan (1192-1489) Kiprni bosib oldi va 1192-yilda Salohiddin bilan tinchlik shartnomasini imzoladi, uning shartlariga ko'ra Tir qirg'og'idan to Yaffagacha Quddus Qirolligi uchun qoldirildi. Quddusni qaytarib olish mumkin emas edi. 3. To'rtinchi salib yurishi (1202-1204) Rim papasi Innokentiy III tomonidan Misrga qarshi rejalashtirilgan. Uning ishtirokchilari venetsiya, fransuz, nemis va flamand ritsarlari va uning rahbari Montferrat Bonifaze Markiz edi. Venetsiyaga kelgan G'arbiy Yevropa ritsarlari venetsiyaliklarga dastlabki kelishuvda ko'zda tutilgan flotni jihozlash uchun pul to'lay olmadilar. Qarzni kechiktirish uchun kampaniya rahbarlari marshrut bo'ylab Zadar shahrini egallab olishga rozi bo'lishadi, unga egalik huquqi Venetsiya tomonidan da'vo qilingan, ammo o'sha yillarda u Vengriya qiroliga tegishli edi. 1202-yilda Zadar salibchilar tomonidan bosib olindi va Venetsiyaga ko'chirildi. 1203-yil iyul oyida salibchilar Konstantinopolga o't qo'yishdi va Isak II va uning o'g'li Aleksey IV ni taxtga qaytardilar. Aleksey IV shartnoma shartlarini bajara olmadi va Aleksey V Dukaning to'ntarishi natijasida hokimiyatni yo'qotdi. Salibchilar Vizantiyani egallashga va uni o'zaro bo'lishga qaror qildilar. 1204 yil 12-aprel Konstantinopolga hujum qilindi va talon-taroj qilindi. Uning ko'plab yodgorliklari vayron qilingan, cherkovlar tahqirlangan, xazinalar va qoldiqlar G'arbga olib ketilgan. Vengriya qiroli Andrey II , Avstriya gersogi Leopold VI, Kipr qiroli Xyu I Lusignan va salibchilar davlatlarining hukmdorlari tomonidan tashkil etilgan Misrga qarshi beshinchi salib yurishi (1217–1221) natijasiz yakunlandi. Salibchilar qo'lga olingan Qohira shahrini ushlab tura olmadilar va Ayyubiylar qo'shini qurshovida bo'lib , ular taslim bo'lishga majbur bo'ldilar. Oltinchi salib yurishi (1228–1229) davrida unga rahbarlik qilgan Muqaddas Rim imperatori Fridrix II Shtaufen tinch muzokaralar (1229–1244) yo li bilan Quddusni qisqa muddatga qaytarib olishga muvaffaq bo ldi. ʻ ʻ Fransuz qiroli Lyudovik IX avliyo tomonidan tayyorlangan Misrga qarshi yettinchi salib yurishi (1248-1254) va Tunisga qarshi sakkizinchi salib yurishi (1270) salibchilar qo‘shinlarining mag‘lubiyati bilan yakunlandi. 1291-yilda salibchilarning Suriya va Falastindagi so'nggi mulklari Misr sultoni tomonidan bosib olindi. IV. Yangi dars mavzusi mazmunini mustahkamlash: ASSESMENT METODI Test: 1. Birinchi salib yurishlari davrida tuzilgan salibchilar davlatlari Muammoli vaziyat: Ayyubiylar sultoni Al-Komilning Muqaddas Rim imperatori Fridrix II bilan 1229-yilda qaysilar? A. Quddus qirolligi, Tripoli va Edessa grafliklari va Antioxiya knyazligi B. Quddus qirolligi, Tripoli va Edessa grafliklari va Kipr davlati C. . Quddus qirolligi, Tripoli va Edessa grafliklari va Akr knyazligi shartnoma tuzishga sabablar nima edi va uning oqibatlari. Simptom: Fotimiylar va salibchilar o`rtasidagi diplomatik munosabatlarga izoh bering. Amaliy ko`nikma: Nuriddin Zangiyning salibchilar bilan munosabatlarini o`rganing. Muhim tushunchalar metodi Mavzuning ahamiyati Salib yurishlari davridagi davlatlarning roli Salib yurishlari davridagi shaxslarning roli 1. Fotimiylar davlati 1. Aleksey I Komnin 2. Papa davlati 2. Salohiddin Ayyubiy 3. Fransiya qirolligi 3. Fridrix II V. Dars yakunlarini chiqarish: 1. O’quvchilarning baholari e’lon qilinib, guruhlarning ballari hisoblanadi va g’olib guruh e’lon qilinadi. 2. O’quvchilarning baholari e’lon qilinadi. 3. Darsda nimalarga erishilganligi ta’kidlanadi. VI. Uy vazifasini berish: 1. Mavzu yuzasidan atamalar bilan ishlash. 2. Mavzuda berilgan shaxslarning faoliyatini o`rganib kelish. 3. Iqtidorli o’quvchilar uchun topshiriq – Salib yurishlari davridagi keltirilgan shaharlarda imzolangan shartnomalarni xaritada chizgan holda aks ettirish. 3. 2. Mavzuni o`tishda tavsiya qilinadigan yangi pedagogik texnologiyalar “Harakatli o`yin” metodi “Salib yurishlari davrida diplomatiya: G arb va Sharq o rtasidagiʼ ʻ munosabatla r ” mavzusini bolalar uchun qiziqarli va oson tushunarli qilish uchun harakatli o yin metodini qo llash juda samarali bo‘lishi mumkin. Bu yerda salbchilar ʻ ʻ davriga oid tarixiy ma’lumotlarni o z ichiga olgan harakatli o yin ssenariysi ʻ ʻ keltirilgan: O yin Ssenariysi: ʻ O'yin maqsadi:Bolalar Salbchilar davrida diplomatik aloqalar qanday bo'lganini tushunishadi, tarixiy voqealar va shaxslarni o‘rganadilar, jamoaviy ishlash va strategik fikrlash ko'nikmalarini rivojlantiradilar. O'yin qoidalari: 1. Bolalar 3-4 kishilik jamoalarga bo'linadi. 2. Har bir jamoa Salbchilar davridagi bir davlatni (masalan, Vizantiya, Misr, Suriya) ifodalaydi. 3. Har bir jamoaning maqsadi boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalar o'rnatish va o‘z hududlarini himoya qilishdir. O'yin vazifalari: 1. Diplomatik muzokaralar: - Har bir jamoa o'z elchisini boshqa jamoaga yuboradi. - Elchilar diplomatik muzokaralar olib boradi, ittifoqlar tuzadi yoki nizolarni hal qiladi. - Muzokaralar davomida bolalar turli tarixiy voqealar va shaxslar haqida ma'lumotlar oladi. 2. Hududlarni Himoya Qilish: - Har bir jamoa o'z hududini himoya qilish uchun strategik rejalar tuzadi. - Hududlar kartalar orqali belgilanadi va harakatlar o‘yinni o‘ynash joyida amalga oshiriladi. - Jamoalar hududni himoya qilish uchun turli harakatlar (masalan, qal'a qurish, jangovar qo‘shinlarni joylashtirish) bajaradi. 3. Vazifalarni Bajarish: - O yin davomida har bir jamoa muayyan vazifalarni bajarishi kerak, masalan,ʻ muayyan shaxs bilan uchrashish, savdo bitimlarini imzolash yoki xat yuborish. - Har bir vazifa tarixiy ma’lumotlarga asoslanadi va bolalar tarixiy shaxslar va voqealar bilan tanishadi. O'yin Roli: - O qituvchi: O yin qoidasini tushuntiradi, jamoalarga topshiriqlar beradi va o‘yinni ʻ ʻ nazorat qiladi. - Bolalar: Jamoa a'zolari sifatida harakat qiladi, vazifalarni bajaradi va diplomatik muzokaralar olib boradi. O'yin Bosqichlari 1. Kirish: - O qituvchi Salib yurishlari davrida diplomatik aloqalar haqida qisqacha ma'lumot ʻ beradi. - Jamoalar va ularning davlatlari tanishtiriladi. 2. Diplomatik Muzokaralar: - Jamoalar o‘z elchilarini boshqa jamoalarga yuboradi va muzokaralar boshlanadi. - Muzokaralar davomida bolalar o'zaro aloqa qilishadi va tarixiy ma'lumotlarni o‘rganishadi. 3. Hududlarni Himoya Qilish: - Jamoalar hududlarini himoya qilish uchun rejalar tuzadi va harakatlarni amalga oshiradi. - Bu bosqichda strategik fikrlash va jamoaviy ishlash ko'nikmalari rivojlanadi. 4. Vazifalarni Bajarish: - Har bir jamoa berilgan vazifalarni bajaradi va bu orqali tarixiy bilimlarini mustahkamlaydi. 5. Yakuniy Baholash: - O qituvchi o‘yinni yakunlab, bolalarning muvaffaqiyatlarini baholaydi. ʻ - Bolalar o‘z tajribalari haqida fikr almashadilar. Bu o'yin ssenariysi orqali bolalar Salib yurishlari davridagi diplomatik aloqalar haqida ko'proq bilib olishadi va bu mavzuni yanada qiziqarli va esda qolarli qilishadi. “Yalpi fikriy hujum” metodi “Yalpi fikriy hujum” metodi. Ushbu metod J. Donald Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, uni 20 nafardan 30 nafargacha bo’gan sinflarda qo’llash mumkin. Metod o’quvchilar tomonidan yangi g’oyalarning o’rtaga tashlanishi uchun xizmat qiladi. Talabalarni 5 yoki 6 nafardan guruhlarga bo’lib, 15 daqiqa ichida o’rtaga tashlangan savol yoki muammoni yechish topshirig’i beriladi. Savol va shartga asoslangan muammo yuzasidan har kim o’zining mustaqil fikrini bildirishi, masalaga har kim o’zicha ijodiy yondoshishi mumkin. Topshiriq va vazifalar belgilangan vaqt ichida ijobiy hal etilgach, bu haqida guruh a’zolaridan biri axborot beradi. Guruh tomonidan berilgan axborot o’qtuvchi va boshqa guruhlar a’zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi. Mashg’ulot yakunida o’qtuvchi berilgan topshiriqlarning yechimlari orasida eng yaxshi va o’ziga xos deb topilgan javoblarni e’lon qiladi. Mashg’ulot jarayonida guruh a’zolarining faoliyatlari ularning ishtiroklari darajasiga ko’ra baholab boriladi. Salib yurishlari davri diplomatiyasi:G`arb va Sharq o`rtasidagi munosabatlar Quddus qirolligi Ayyubiyla r sultonligi Vizantiya imperiyas i Saljuqiyla r sultonligi Birinchi salib yurishidagi diplomatik munosabatlar Uchinchi salib yurishidagi diplomatik munosabatlar Ayyubiylar va salibchilar o`rtasidagi aloqalar So`nngi salib yurishlaridagi musulmonlar va salibchilar munosabatlari Jamoalar 15 daqiqa davomida fikrlar hujumini o`tkazishadi I guruh muhokama natijalari II guruh muhokama natijalari III guruh muhokama natijalari IV guruh muhokama natijalari Jamolarning javoblari tinglanadi,o`ziga xos javoblar e’lon qilinadi Muhokama,tahlil va baholash XULOSA Mazkur bitiruv malakaviy ishda salib yurishlari davri diplomatiyasi bo`yicha olib borilgan tadqiqotlar, tarixchilarning fikr-xulosalari, ularning asarlari va maqolalari tarixiylik, analitik va qiyosiy metodlar nuqtayi nazaridan tadqiq va tahlil etildi. Ta`kidlash joizki dunyoda salib yurishlari davridagi diplomatik munosabatlarga doir salmoqli ishlar amalga oshirilgan. Musulmon tarixchilarning olib borgan izlanishlari asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, salib yurishlari boshlanishi o`z asl mohiyatini o`zgartirgani, dastlabki davrlarda musulmonlar va salibchilarning o`zaro muzokaralardagi umumiy yechim yoki kelishuvlarning ahamiyati juda sustligini o`rganish mumkin. Shu xususda Fotimiy elchilarining Antioxiyaga elchilik tashrifi chog`ida taklif etilgan muzokaralar va tinchlik sahrtlarining salibchilar tomonidan qabul qilinmagani, salibchilar Iso Masih yurtidan barcha budparastlarni quvib chiqarish va nasroniylar uchun bu mintaqada yirik davlat shakllantirish rejalari barcha kelishuvlarning boshini berk ko`chaga kiritgan. Barcha salib yurishlari natijalariga ko`ra salibchilar va musulmonlarning diplomatik munosabatlarida faqat siyosiy oqibatlarga e’tiborni ko`pligi Yaqin Sharq mintaqasida ziddiyatli davrni qaryib 200 yil davom etishiga sabab bo`lgan. G`arb tarixchilarining tadqiqotlarida esa salib yurishlaridagi diplomatik munosabatlarda har doim salib yurishlari yetakchilarining “Muqaddas zaminni ozod qilish” g`oyasi doim ustin turganligini, musulmon olamida esa XII asr boshida salibchilarga qarshi shakllangan “Jihod” siyosati ustunligini ko`rsatib berishgan. Malkolm Lambertning “Salib yurishlari va Jihod” asarida bu xususida batafsil ma`lumotlarni berib o`tgan. Dastlabki ikkita salib yurishlari davrida musulmonlar va salibchilar o`rtasidagi munosabatlarda ko`p hollarda salibchilarning ustunligining asosi sifatida xristian olamining yagona g`oya ostida birlashish vaqtida musulmon olamida siyosiy hokimyat kurashlari va ularning salbiy natijalarini ko`rsatish mumkin. Musulmon hukumdorlarning muzokaralar jarayonidagi ustunlik jihati sifatida salibchi davlatlarning G`arbiy Yevropa bilan hududiy chegaralanmaganligi, bu vaqtga kelib islom olamiga qattiq qarshilik qilib kelgan Vizantiya imperyasining zaiflashuvi, salibchi kuchlar yetakchilarining ko`p hollarda musulmon hukumdorlarga yon berishlariga guvoh bo`lish mumkin. Aynan dastlabki ikkita salib yurishlari xristian olami uchun ham hududiy, ham iqtisodiy, ham siyosiy ustunlikni ta`minlagan. Uchinchi salib yurishi davri keying butun salib yurishlariga ta’siri katta bo`ldi. Aynan Salohiddin Ayyubiy tomonidan musulmon olamidagi ziddiyatlarga chek qo`yilib birlashtirilshi, xristian olamiga katta salbiy ta’sir etadi. 1187-yilda Salohiddin Ayyubiy tomonidan Quddus qirolligi egallanishi salib yurishlari davridagi eng katta voqea edi. Salibchilarning har qanday harakatlari bu voqeaning natijasiga ta`sir eta olmadi. Aynan Salohiddin tomonidan salibchilar bilan har qanday qurolli to`qnashuvdan ko`ra teng manfaatli bitim tuzish g`oyasi ilgari suriladi. To`rtinchi salib yurishlaridan boshlab to sakkizinchi salib yurishlariga qadar salibchilarning asosiy maqsadlari 1101-yilgi Quddus qirolligini qayta tiklash va Yaqin Sharqdagi kuchli markazlashgan Misrdagi Ayyubiylar keyinchalik esa Mamluklar davlatiga qarshi qaratilgan edi. Bu davrdagi diplomatik aloqalarda asosan musulmon hukumdorlarining diplomatik muvaffaqiyatini kuzatish mumkin. Faqatgina Ayyubiy sulton Al-Komilning Fridrix II bilan o`zaro munosabatlarida salibchilarning diplomatiyasining ustunligi ko`rinadi. XIII asr boshidan boshlab salib yurishlari diplomatik munosabatlarida salibchilar bilan musulmonlar o`rtasida ko`p hollarda muzokaralar jarayoniga tortilish holati kuzatilishiga asosiy sabablardan biri bu siyosiy tarqoqliklarning shakllanishi edi. Salibchi davlatlarda g`arbga bo`lgan ishonchning pasayish holati paydo bo`ladi. Salibchi davlatlarning o`z mavjudliklarini saqlab qolishi uchun Misr, Suriya, Kichik Osiyo davlatlari bilan savdo-tijorat, ittifoqchilik shartnomalari tuzilishi kuzatiladi. Islom olamida esa musulmon davlatlarning o`zaro kurashlari eng asosiy sabablardan biridir. Yuqoridagi xulosadan kelib chiqib quyidagi tavsiya va takliflarni ishlab chiqdik:  Ta`lim jarayonida salib yurishlari diplomatiyasini o`qitishda bugungi kundagi Yaqin Sharqdagi voqealarning tarixiy ko`rinishi sifatida ko`rsatish Yaqin Sharq mojarolarini tushunishga va diplomatik keishuvlarga kelishga yordam beradi.  Mazkur mavzuni yoritish uchun maxsus yo`naltiruvchi qo`llanmalar tuzish va ta’lim oluvchilar uchun maxsus metodologik uslublar shakllantirish.  Mavzuga doir adabiyotlarning ko`pchiligi ingliz, fransuz va rus tillarida bo`lib, ularning o`zbekcha tarjimadagi adabiyotlar katalogini shakllantirish. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO`YXATI 1. Alfred J. Andrea. Contemporary Sources for the Fourth Crusade, Brill, Lieden, 2008 2. Beihammer D.A., Parani G..M, Schabel D.C. (eds). Diplomatics in the Eastern Mediterranean 100-1500. Aspects of cross-cultural communication. – Brill, Leiden Boston, 2008. 3. C. Hillenbrand. The Crusades: Islamic Perspectives, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2006, 4. D. Nicolle. The Fourth Crusade 1202-04: The Betrayal of Byzantium, Oksford: Osprey Publishing Ltd. 5. Ebru A. Antakya Haçlı Prinkepsliği Tarihi Kuruluş Devri (1098-1112). – Ankara: TTK, 2018. 6. Gabrielle F. Arab historians of the crusades. Translated by E. J. Costello. – Routledge, 2010/ 7. Harold Lamb. The Crusade:Flame Of Islam, Saladin, The Victory Bringer; Baibars, The Panther; Richard The Lion Heart; Saint Louis; Barbaross, Doubleday, Doran & Company, Inc, New York, 1931 8. Holt P. M. The Crusader States and their Neighbours: 1098–1291. New York: Routledge; 2016 9. I. Wasil, Mufarij al-Kurub. op. cit. , vol. 4, English translation of this text was taken from Hillenbrand, Edinburgh University Press, 2006 10. Jhon. D. Hosler. Saladin, Richard The Lionheart, And The Battle That Decided The Third Crusade, Yale University Press New Haven And London, 2018 11. John France (1967). A Critical Edition of the Historia Francorum Qui Ceperunt Iherusalem of Raymond of Aguilers (PDF) (PhD diss. ), University of Nottingham , 12. Jonathan H. Byzantium and the Crusades, Bloomsbury publishing, London, 2014 13. Jonathan Phillips. The Crusades, 1095–1197, Pearson Education, 2002 14. L. Malcolm. Crusade and Jihad, Profile Books LTD, London, 2016 15. Michael J. O’Nea. The Crusades: Almanac, printedThomsan Gale, New York, 1949 16. Michael Lower. The Tunis Crusade Of 1270, Oxford University Press, 2018 17. Niall Christie. Muslims and Crusaders: Christianity’s Wars in the Middle East, 1095–1382, from the Islamic Sources, and by Routledge 711 Third Avenue, New York 18. R. Pernoud. The Crusades, translated by E. MacLeod, London: Secker & Warburg, 1962 19. René Grousset, L’épopée des Croisades, Librairie Académique Perrin, Paris, 1995 20. Rifaat Y. Ebied, David Thomas, Muslim-Christian Polemic During The Crusades: The Letter From The People Of Cyprus And Ibn Abê Lib Al-Dimashqê’s Response, Brill, Leiden, Boston, 2005 21. Robert von Reims. In: Stephan Conermann (Hrsg. ): Wozu Geschichte? Historisches Denken in vormodernen historiographischen Texten: ein transkultureller Vergleich . ebv, EB-Verlag 2017 (Bonner Asienstudien; 18) 22. Runciman S. A History of the Crusades, Volume II: The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East (1100-1187). – Cambridge University Press: 1987. 23. Serkan Ö. Fâtımî-Haçlı İlişkileri (1098-1171). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi. – Ankara 2015. 24. Usamaho ibn Munqidh. An arab syrian gentleman and warrior in the period of the crusades memoirs of osamahu ibn munquidh, trans Philip Hitti, Princeton, Princeton university press, 1987 25. Vallejo Remo. The Crusades, Aeroart International, Inc Great Falls, Virginia, 2002

SALIB YURISHLARI DAVRIDA DIPLOMATIYA: G‘ARB VA SHARQ OʻRTASIDAGI MUNOSABATLAR Reja: KIRISH I-BOB. DASTLABKI SALIB YURISHLARI DAVRIDA XRISTANLAR YEVROPASI VA MUSULMON SHARQI O‘RTASIDAGI MUNOSABATLAR 1.1. Birinchi salib yurishlari davridagi munosabatlar 1.2. Ikkinchi salib yurishi davrida diplomatiya 1.3. Uchinchi salib yurishlari davri diplomatiyasi va Salohiddin – Richard Sheryurak ahdnomasi II-BOB. KEYINGI SALIB YURISHLARI DAVRI DIPLOMATIYASI 2.1. To‘rtinchi salib yurishi davrida G‘arb va Sharq munosabatlari 2.2. 5-6 salib yurishlari davri diplomatiyasi 2.3. So‘nggi salib yurishlari va hukmdorlar munosabatlari III-BOB. “SALIB YURISHLARI DAVRIDA DIPLOMATIYA: G ARB VAʼ SHARQ O RTASIDAGI MUNOSABATLAR” MAVZUSINING DARS ʻ ISHLANMASI 3. 1. Mavzuning dars ishlanmasi 3. 2. Mavzuni o‘tishda tavsiya qilinadigan yangi pedagogik texnologiyalar XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO‘YXATI.

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda dunyo davlatlari o`rtasidagi munosabatlar nihoyatda murakkab. Dunyodagi tartib, muvozanatlarni mo`tdil saqlash uchun muammoli bo`lib turgan hududlardan biri – bu Yaqin Sharq mintaqasidir. Hozirgi kunda bo`lgani kabi insoniyatning olis o`tmishidan buyon bu hudud doimo chuqur siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlar markazlaridan biri hisoblanadi. Aynan biz o`rganayotgan davrda ham Yaqin Sharq mintaqasining jahondagi ahamiyati katta bo`lgan. Aynan bu hududda o`z siyosiy ta`siriga ega bo`lishni istagan har qanday hukumdor o`ziga ittifoqchi yoki tinchlikka erishadigan hamkor topish uchun muhim diplomatik aloqalarni yo`lga qo`ygan. Hukumdorlar va davlatlar o`rtasidagi diplomatik aloqalarning qadim tarixdan to hozirgi kunimizgacha bo`lgan ahamiyati yuqori. Salib yurishlari davridagi diplomatik aloqalarni o`rganish bizga hozirgi kunimizda shakllangan siyosiy qarashlarni to`g`ri tushunish va tahlil qilishimizga zamin yaratadi. Bitiruv malakaviy ish mavzusining o`rganilganlik darajasi: Bitiruv mаlаkаviy ishni tаyyorlаshdа ikkinchi jаhоn urushi аrаfаsidа dаvlаtlаrning diplоmаtiyl munоsаbаtlаri tаriхi bilаn shug‘ullаngаn tаdqiqоtchilаrning tаjribаlаrigа tаyanildi. Jumladan, Serkan O`zerning “Fotimiylar va salibchilar munosabatlari” nomli doktorlik ishi, Altan Ebruning “Antioxiyada salibchilar knyazligi (1097-1112)” nomli asari, Nail Kristining “Salib yurishlari davrida salibchilar va musulmonlar munosabatlari” nomli arab manbalariga tayangan holda yaratgan asari hamda Stiven Runsiman, Franchesko Gabrielle, David Nikol, Jon Frans vа bоshqа tadqiqotchilarning аsаrlаridа diplоmаtiya tаriхigа оid bоshqа turli mа’lumоtlаr hаm uchrаydi.

Ushbu аsаrlаrdа Salib yurishlari davri diplоmаtik аlоqаlаr tаriхi vа ulаrning rivоjlаnish bоsqichlаri, salib yurishlarigacha vа undan keyingi dаvrlardа diplоmаtik аlоqаlаr, diplоmаtik vаkillаr, elchilik hаqidаgi mа’lumоtlаr bеrilgаn. Shuning bilаn birgаlikdа ushbu mаvzudаgi аdаbiyotlаrning dеyarli bаrchаsi ingliz, fransuz, turk va rus tilidа bo‘lib, o‘zbеk tilidа bu bоrаdа dastlabki tаdqiqоtlardan biri оlib bоrilmоqdа. Shulаrni e’tibоrgа оlgаndа mаvzuni kеng оmmаgа yеtkаzish fоydаdаn хоli bo‘lmаydi. Bitiruv malakaviy ishining davriy chegarasi: Bitiruv mаlаkаviy ishning dаvriy chеgаrаsi etib birinchi va sakkizinchi salib yurishlari аrаfаsidа Yaqin Shаrq va Shimoliy Afrikadа bo‘lib o‘tgаn diplоmаtik munоsаbаtlаr, ya’ni 1095-1270-yillаr oralig`i оlingаn. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari: Ushbu ishning mаqsаdi etib, salib yurishlari аrаfаsidа diplоmаtik аlоqаlаr tаriхini kоmplеks o‘rgаnish, dаvlаtlаr o‘rtаsidа tuzilgаn shаrtnоmаlаr vа sulhlаr hаqidаgi mа’lumоtlаr, ulаrning mаqsаdlаrini yoritib bеrishdаn ibоrаtdir Ushbu mаqsаddаn kеlib chiqib, quyidаgi аsоsiy vаzifаlаrni hаl etish, yеchimini tоpish bеlgilаndi:  Dastlabki salib yurishlarida Fotimiylarning salibchilarga bo`lgan munosabatlari;  Zangiylar davlati rivoji va Salohiddin Ayyubiyning salibchi yetakchilar bilan tinchlik uchun tuzgan shartnomalari;  Saljuqiy turklarning salib yuirshlari davridagi ta’siri;  Misrning salibchilarga qarshi kurashlari va ular bilan kelishuv shartnomalari; Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti va predmeti: XX asr ikkinchi yarmi va XXI asr boshlarida salib yurishlari davri diplomatiyasiga oid amalga oshirilgan tadqiqotlar, yetakchi tarixchi olimlarning ilmiy izlanishlari, asarlari, maqolalari hamda ularning mavzuga doir bildirgan fikr, munosabat va xulosalari. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi : shundan iboratki, unda birinchi marta ham musulmon ham xristian manbalarini tadqiq etgan va o`rgangan

tarixshunoslarning salib yurishlari diplomatiyasiga oid amalga oshirilgan turli xususiyatga ega tadqiqotlar mavzu doirasida umumlashtirildi, tizimlashtirildi va kompleks ravishda tahlil etildi.  Salib yurishlari davridagi diplomatik munosabatlarning o`rni va ahamiyati xolisona tadqiq etildi;  Musulmon hukumdorlari va Salib yurishlari yetakchilarining faoliyati o`rganildi;  Salibchilar davlatlari va musulmon davlatlarining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ahvoli va ularning diplomatiyadagi ta’siri o`rganildi; Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati . Bitiruv malakaviy ishi materiallaridan Salib yurishlari tarixiga oid Jahon tarixi fanidan, Xalqaro munosabatlarga doir o`quv fanlarida, maxsus kurslarda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining metodlari: tarixiy tadqiqotlar uchun umumiy qabul qilingan xolislik, tarixiylik, tanqidiylik tamoyillari, muammoviy mushohada, qiyosiy tahlil usullari tashkil etdi. Xususan, diplomatiyaning o`ziga xos bo`lg an analitik va tanqidiy fikrlash metodlardan foydalanildi. Bitiruv mаlаkаviy ishning strukturаsi. Ushbu bitiruv mаlаkаviy ish kirish, uchtа bоb, sakkiztа pаrаgrаf, хulоsа vа fоydаlаnilgаn mаnbаlаr vа аdаbiyotlаr ro‘yхаtidаn ibоrаt.

I BOB. DASTLABKI SALIB YURISHLARI DAVRIDA XRISTIANLAR YEVROPASI VA MUSULMONLAR SHARQI O`RTASIDAGI MUNOSABATLAR 1.1. Birinchi salib yu rishlari davridagi munosbatlar Salib yurishlari xuddi xristianlar Andalusiyada muslmonlardan rekonkista jarayoni oqibatida hududlarni egallashi kabi islom olamining keng miqyoda Kichik Osiyoga yoyilishi natijasida boshlandi. Eng katta sabablardan biri 1071-yilda Alp Arslon boshliq saljuqiylar Vizantiya imperatori Roman IV Diogenni mag`lub etishi edi. Ayni shu vaqtda Rimda papalik hokimyatida Grigoriy VII(1073-1085) cherkov islohotlarini olib borib bo`lingan xristian olamini qayta birlashtirish va sharqiy va g`arbiy cherkovlar faoliyatini muvofiqlashtirishni rejalashtirgan edi. 1074-yildayoq papa Grigoriy VII turklarga qarshi Yevropada yirik armiya shakllantirishni reja qilgan. Avvalo unga turtki bo`lgan narsa bu g`arbiy Yevropada shakllangan yirik armiyalar edi. 1 Vizantiyada ham ahvol shunday holatda edi. Imperator Aleksey Komnin(1081-1118) Vizantiya armiyasini isloh qilish uchun yirik armiya tuzmoqchi bo`ldi va Rim papasiga murojat qilgan holda g`arbning katta yollanma kuchlarini o`z mamlakatiga jalb qilishga urundi. 2 1095-yilning may oyida Vizantiya imperatori tomonida papa Urban IIga turklarga qarshi kurashish uchun yevropa hukumdorlarining qo`shinlarini jalb qilishni so`rab elchi yuboradi. 1095-yilning 27- noyabrida Klermont kengashida papa Urban II ilk bora salib yurishlariga davat qiladi. 3 Birinchi salib yurishlari boshlanish arafasida Yaqin Sharq mintaqasida juda murakkab vaziyat yuzaga kelgan edi. 1071-yilda Saljuqiy sarkarda Otsizning Quddusni mardonavor fathi, Misrda hokimyatga ega shialar boshqaruvidagi Fotimiylarning Saljuqiylarga qarshi borishiga, Abbosiylar va Fotimiylar o`rtasida esa Hijozda hukumronlik kurashi, Suriya va Kichik Osiyoda Saljuqiylar va IX asrlarda ko`chib kelgan Turkman qabila-urug`lari o`rtasidagi raqobat kabi masalalarni 1 René Grousset, L’épopée des Croisades, Librairie Académique Perrin, Paris, 1995, 6-9 p 2 Jonathan H, Byzantium and the Crusades, Bloomsbury publishing, London, 2014, 36-38 p 3 René Grousset, L’épopée des Croisades, Librairie Académique Perrin, Paris, 1995, 14-17 p

O'xshashlar

Sovuq urush davrida xalqaro munosabatlar
ARABLARNING YURISHLARI. XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING YOYILISHI.
Chingizxon va Xorazimshohlar o’rtasidagi diplomatiya
O’rta asrlarda diniy-qashshoqlik ordenlari tarixi
Turk xoqonligi davrida Sug‘d ichki siyosiy vaziyat va hokimliklar o‘rtasidagi munosabatlar