Turk xoqonligi davrida Sug‘d: ichki siyosiy vaziyat va hokimliklar o‘rtasidagi munosabatlar MUNDARIJA : KIRISH…………………………………………………………………………….. .....3 I- BOB. TURK ХOQONLIGI DAVRIDA SUG’D ТARIXINING МANBASHUNOSLIGI VA ТАRIXSHUNOSLIGI 1.1. Sug’dning Turk xoqonligi davriga doir manbalarga ilmiy tavsif ……………………………………………………………………………………...8 1.2. VI-VIII asrlar Sug’d hokimliklari tarixiga doir ilmiy аdabiyotlar tahlili……………………………………………………………………………....17 II- BOB. ТURK XOQONLIGI VA SUG’D MARKAZIY HOKIMIYATINING HUDUDIY XOKIMLIKLAR BILAN MUNOSABATLARI 2.1. Sug’d markaziy hokimiyatining hududiy hokimliklar bilan aloqalari…………………………………………………………………………...28 2.2. Sug’d markaziy hokimiyati va Turk xoqonligi: tashqi siyosiy hayot va ijtimoiy munosabatlar………………………………………………………………..……..42 III-BOB. SUG’D USTIDAN TURK XOQONLIGI HUKMRONLIGI VA MAMLAKATNING ICHKI SIYOSIY VAZIYATI. 3.1. Turk-sug’d munosabatlarining tarixiy mohiyati …………………...................51 3.2. Sug’d boshqaruv tizimida turkiy unvonlarning o’rni …………………….. 64 Xulosa………………………………………………………………………….....74 Ilovalar………………………………………………………………………....... 7 6 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati……………………………….... 7 9 1

KIRISH Biz ta’lim va tarbiya tizimining barcha bo’g’inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni o’zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz. 1 Mirziyoyev Sh.M. Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Mustaqillik yillari ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida o’zgarishlar, yangilanishlar va yangiliklar yuz berdi. Ayniqsa, tariximizni, o’zbek davlatchiligi tarixini o’rganish borasida tub burilish davri boshlandi. O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov o’zbek davlatchiligi tarixini o’rganishni eng dolzarb masala sifatida e’tirof etib, bu masalani davlat siyosati darajasiga ko’tardi: “O’zbek davlatchiligi qaysi asrda paydo bo’ldi? Qanday tarixiy bosqichlarni bosib o’tdi? Mutaxassislar, balki, tushuntirib berarlar, balki aniq javoblari bordir? Targ’ibot, tashviqot ishlarini olib borayotgan olimlar, balki, allaqachon bir fikrga kelishgandir? Lekin hozircha na matbuotdan, na darsliklardan men mana shu savollarga javob topolmadim” 2 . Birinchi Prezidentimiz tomonidan qo’yilgan bu masala biz tarixchilar oldiga katta vazifa va mas’uliyat yuklaydi. Bu dolzarb masala bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmadi. Zero, “Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o’rganish bu borada ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo’llab-quvvatlashimiz lozim” 3 . Mustaqilligimizgacha tarixchilar o’zbek davlatchiligi tarixini, ayniqsa uning paydo bo’lish va shakllanish davrlarini o’rganishga yetarlicha e’tibor berishmagan. “O’zbek davlatchiligi tarixi” mavzusining ijodkori Birinchi Prezident 1 Mirziyoyev Sh. M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligininggarovi” T.: O‘zbekiston, 2017. 24-b. 2 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. Muloqot. 1998, 5 son. 16 bet. 3 Mirziyoyev Sh.M. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasidan. “Xalq so’zi” gazetasi. №272. 29.12.2018 2

I.A.Karimovdir. Mustaqillikkacha bu ibora tarixchilar tomonidan qo’llanilgan emas. Bu bilan tarixchilar O’zbekiston hududida davlatchilikning shakllanishi mavzusi bilan shug’ullanmagan,- deyishdan yiroqmiz. “O’rta Osiyoda ilk sinfiy munosabatlarning shakllanishi”, “Ahamoniylar imperiyasiga qadar O’rta Osiyoda kechgan davlatchilik munosabatlari” kabi mavzular tarixchilar tomonidan qizg’in muhokama etilgan bo’lsa-da, davlatchilik mahalliy xalqlarning milliy davlatchiligi tarixi sifatida talqin qilinmadi. O’zbekiston hududidagi eng qadimgi davlatlar haqidagi asosiy manbalar –“Avesta” kitobi, ahamoniylarning mixxat yozuvlari, yunon-rim tarixchilarining ma’lumotlari hisoblanadi. So’nggi yillarda Baqtriya, Xorazm va So’g’d hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar bu ma’lumotlarni tasdiqlash bilan birga yangi ma’lumotlar bilan boyitmoqda. Sopolli, Kuchuktepa, Qadimgi Baqtriya, Qadimgi So’g’d madaniyatlarining ochilishi O’zbekiston hududida davlatchilikning shakllanishi va rivojlanishi bo’yicha yangi ma’lumotlar bermoqda. Jahon tarixshunosligida ilk davlatlarning shakllanishi borasida ko’plab nazariyalar mavjud: - davlatlar mulkiy tabaqalanish mahsuli bo’lib, uning kurtaklari qadimgi jamoalar davrida paydo bo’lgan (Qadimgi Sharq); - rivojlangan jamoalarda sinfiy differensiya va davlatchilik bo’lgan yoki harbiylashgan jamoalar bosqinidan o’zlarini himoya qilish yo’lida himoya vositalari va davlat boshqaruv tizimini rivojlantirib borgan, aks holda varvarlar hujumining qurboniga aylangan. XX asr oxiri o’zbek xalqi tarixida olamshumul ahamiyatga molik davr bo’ldi. O’zbekiston mustaqil taraqqiyot yo’liga kirdi, asriy orzusi ushalgan xalq o’z taqdirini o’z qo’li bilan yaratadigan bo’ldi. Kelajagi buyuk davlatni qurish va mustahkamlash uchun jamiyatni harakatga keltiruvchi komil insonlarni etishtirish talab etiladi. Buning uchun jamiyatning har bir a`zosi dastavval, o’zligini anglashi kerak. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” risolasida, - “o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Tarixni yaxshi bilmasdan turib yuksak mavqega erishish mumkinmi? Albatta, mumkin emas. 3

Ma`naviyatini tiklashi, tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak... Tarixiy xotirasi bor inson – irodali inson. Takror aytaman, u irodali insondir... Jamiyatning har bir a`zosi o’z o’tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo’ldan urish, har xil aqidalar ta`siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o’rgatadi. Irodasini mustahkamlaydi” 4 - deb ta`kidlaganlar. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning 1998- yil 26- iyundagi bir guruh olimlar va tarixchilar bilan uchrashuvi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998- yil 27- iyuldagi "O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi qoshidagi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risida" gi qarorining e’lon qilinishi vatanimiz tarixchilari oldiga o’zbek davlatchiligi tarixini haqqoniy va ilmiy asosda yoritishga vazifalarni qo’ydi. Shu munosabat bilan “O’zbek davlatchiligi tarixi konsepsiyasi” loyihasi ishlab chiqildi. Ushbu konsepsiyada Mustaqillik davri tarixni o’rganishga alohida e’tibor qaratildi. 5 Tadqiqotning ob’ekti. Magistrlik dissertatsiya ishining tadqiqod ob’ekti sifatida, So’g’d va Turk munosabatlari tanlangan. Tadqiqot predmeti . O’zbekiston davlatchiligi taraqqiyotida So’g’dning tarixiy o’ rni tadqiqotimizning ob y ektini tashkil qilsa, uni ilmiy asosli ya’ni tarixiy manba va mavjud adabiyotlar asosida o`rganish, o ’ z o ’ rnida qiyosiy tahlil qil ish ushbu ishi miz ning predmeti hisoblanadi. Dissertatsiyadan ko`zlangan maqsad . O’zbekiston davlatchiligi taraqqiyotida So’g’d n ing tutgan o’rnini ko’rsatish . Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Dissertatsiya ilk o’rta asrlarda turk-sug’d munosabatlari mahalliy va xorijiy olimlarning asarlari asosida atroflicha o’rganildi. Unga ko’ra, Turk xoqonligida Sug’dning ijtimoiy-siyosiy o’rni katta ahamiyat kasb etgan. - So’g’dning tarixiy manbalardagi tavsifi bo’ y icha manba va adabiyotlar 4 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. 1998 53-bet 5 O'zbek davlatchiligi tarixi tushunchasi. // O'zbekiston tarixi // 1999 yil 1-son 32-bet 4

tahlil qilindi; - So’g’d hududining tarixiy geografik joylashuvini o’rganildi; - So’g’d konfederatsiyasi haqida ma’lumot berildi; - So’g’dda shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va takomillashishi keng yoritildi ; - Tarix darslarida O’zbekiston davlatchiligi taraqqiyotida So’g’dning tutgan o’rni mavzusini o’quvchilarga o’rgatishning interfaol usullari ko’rsatib berildi. Mavzu bo'yicha adabiyotlar tahlili. . A.Ishoqovning ma’lumotlariga ko’ra eneolit davrida Sarazm aholisi urug’ jamoa bo’lib, bronza davrida esa qishloq jamoa shaklida hayot kechirishgan. A.S.Sagdullaevning Shahrisabz va Yakkabog’ hududlaridagi ilk temir davri yodgorliklarida (Daratepa, Uzunqir, Sangir tepa) olib borgan tadqiqotlarida Janubiy So’g’diyonada shahar madaniyatining paydo bo’lishi va ilk davlatchilik formalarining shakllanish jarayonlari kuzatildi. Bu borada R.X.Sulaymonovning Qarshi vohasida (Yorqo’rg’on), M.X.Isomiddinovning Chelak tumanida (Ko’ktepa) olib borayotgan arxeologik izlanishlari diqqatga sazavor. Tadqiqotda qo'llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi. Mazkur mavzuni o‘rganishda avvalo, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning milliy davlatchilik tarixi, mamlakat taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlari, milliy ma’naviyatni yuksaltirishga qaratilgan tashqi siyosat masalalari keng va har tomonlama yoritib berilgan asarlariga va xalqaro tashkilotlar doirasida O‘zbekiston yondoshuvi yuzasidan so‘zlagan nutqlariga tayanildi. Prezidentning tarixni o‘rganishda aniq va real voqealarga tayanish kerak, degan fikrlari asosida mavzu ilmiy-metodologik me'yorlar doirasida yoritishga harakat qilindi. Bu borada O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning asarlaridagi nazariy yondashuvlar ishning metodologik asosi qilib olindi. Xususan " Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak 17 ”, " Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz 18 ” kabi asarlaridan, bundan tashqari 5