REJA: I.KIRISH .................................................................................................... II. ASOSIY QISM ...................................................................................... I.BOB. XII ASR OXIRIDA XORAZM DIYORIDA SIYOSIY VAZIYAT . 1.1 Xorazmning yuksalishi davri tarixi................................................................ 1.2 Takash davrida Bag`dod bilan nizoning paydo bo`lishi................................. II.BOB. BAG`DOD VA GURGANJ INQIROZI. 2.1 Alouddin Muhammadning xalifalikdan yuz burishi...................................... 2.2 Barbod bo`lgan Bag`dod yurishi va Xorazmning zaiflashuvi....................... III.ZAMONAVIY PEDAGOGIK METODLAR. III. BOB.MAVZUNI O`QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR 3.1 “Qora quti” metodi. “Zig-zag” metodi. .......................................................... 3.2 “Dibat uslubi” metodi. Fikr,Sabab,Misol,Umumlashtirish (FSMU) metodi... IV.XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi kunda dunyo siyosiy xaritasini kuzatsangiz Xorazm deb atalgan o‘lka juda kichik joyni egallagan holda ko‘zga tashlanadi. Lekin ana shu jimitday joyni egallagan o‘lka qadimiyatiga nazar tashlasangiz u olis o‘tmishda nafaqat O‘rta Osiyo, Sharq tarixida, balki dunyo tarixida salmoqli o‘rin tutganligi namoyon bo‘ladi. Zero, bu o‘lka bag`rida qadim davrlarda insonlarning ilk yashash maskanlari yuzaga kelganligi, miloddan avvalgi birinchi ming yilliklarda davlatchilik ildizlari shakllanib Katta Xorazm davlati barpo etilganligi, “Avesto” kabi jahon tarixida eng qadimiy asarning yaratilishi, milodiy asr boshlarida afrig‘iylar, ma’muniylar va 1017-yilda Xorazmni Mahmud G`aznaviy tomonidan bosib olingandan keyin Oltintoshiylarni noib etib qoldiradi, XI oxirlariga kelib Xorazmda saljuqiylarning noibi sifatida hukmronlik qilgan anushteginiy-xorazmshohlar mamlakatning dunyo tamaddunida yetakchilik qilishi, ilm-fan,madaniyat, san’atning yuksalib bu yerda o‘rta asrlar akademiyasining vujudga kelishi Xorazmning buyuk tarixidan guvoxlik beradi. Bu o‘lkadan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Abdulloh Xorazmiy, Abu Nasr Iroq, Abul Hasan Ma’mun, Abu Bakr al-Xorazmiy, Mahmud az- Zamaxshariy, Najmiddin Kubro, Rashididdin Vatvot, Ismoil Jurjoniy, Sirojiddin Yoqub as-Sakkokiy, Mahmud Chag‘miniy, Sayfi Saroyi, Nosiriddin Rabg‘uziy, Pahlavon Mahmud, Ogahiy singari jahon ilm-fani, adabiyoti, madaniyati shakllanishi va yuksalishiga katta hissa qo‘shgan o‘nlab ulug‘ mutafakkirlar, yuzlab buyuk allomalar yetishib chiqqanligi dunyo tarixi uchun hayratomuz voqealar sanaladi. Bu o‘lkaning tarixda bosib o‘tgan yo‘li, davlatchilik taraqqiyotiga egadirBu.char Xorazmningdunyo tzrixida tutgan o‘rni haqidagi noyob asarlar hisoblanadi. Afsuski, keyingi 1-1,5 asr vaqt ichida, xususan, sobiq sho‘rolar davrida xalqimiz Xorazm tarixini, uning buyuk shaxslari taqdirini, ular to‘g‘risida yozilgan tarixiy asarlarni to‘la o‘rganish, o‘qish, ilmiy tadqiq qilish imkoniyatlariga ega bo‘lmadilar. Bu davrda Xorazm tarixiga oid rus tilidagi ayrim kitoblarni, al- 2

Xorazmiyning, Beruniy, Pahlavon Mahmud kabi buyuk zotlarning ba’zi asarlari nashrini hisobga olmaganda xalqimiz bu boy merosdan uzib qo‘yildi. O`zbekiston respublikasi mustaqillikka erishganidan keyin tariximizni, ulug` tarixiy merosimizni to‘la, haqqoniy, asl manbalar asosida o‘rganishga kirishildi. Bu ish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Xorazmning buyuk tarixi ulug‘landi. Uning unutilgan sahifalari ochildi. Xiva shahrining 1997-yil 2500 yillik yubeliyi, “Avesto” asari yaratilganligining 2700 yillik tantanalari keng miqyosida nishonlangan. Xorazm Ma’mun akademiyasi tashkil etilganining 1000 yillik yubeliyi, Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yillik to‘ylarining xalqaro miqyosda o‘tkazilishi bu hayrli ishlarini boshlanishi bo‘ldi. Ana shu ishlar tufayli bu o‘lka tarixini yangicha asosda, qadimiy arxeolik, yozma, me’moriy manbalar, noyob bitiklar aniq hujjatlar bilan bog‘liq tarzda o‘rganish uchun zamin yaratildi. Asl tarix tilga kira boshladi. Ma’lumki, IX-XII asrlar mamlakatimiz, jumladan, Xorazm tarixida ham oltin davr deb yuritiladi. Tarixning bu davrining shunday nomlanishi bejiz emas. Negaki, bu davrda Xorazm ijtnmoiy, iqtisodiy, madaniy, ma’rifiy jabhalarda yuksak darajalarga erishdi. Avvalo, butun O`rta Osiyo birinchi renesans davriga kirib kelgan edi. Bu Xorazm hududida dastlab ma’muniylar, keyin anushteginiylar davlati barqarorlashdi. Ayniqsa, Anushteginiy-Xorazmshohlar davlati nafaqat shu o‘lkada hukmronlik qildi, balki ular bir asrdan oshiq vaqt mobaynida shimoli-sharqda Orol dengizigacha, janubi-sharqda Hind okeanigacha — sharqdan g`arbga qarab Sirdaryo bo‘ylaridan Qora dengiz sohillarigacha bo‘lgan hududlarda katta imperiya yaratdilar. Ikkinchidan, Anushteginiylar qo‘l ostidagi mulklarda katta miqyosda qurilish, bunyodkorlik ishlarini olib bordilar. Masjidlar, madrasalar, karvonsaroylar barpo ettirdilar, xususan, Gurganj sharqning go‘zal shaharlaridan biriga aylandi. 3

Uchinchidan,bu davrda ilm-fan, adabiyot, san’at nihoyatda rivoj topdi. Milodiy 1000-yillar atrofida Gurganjda faoliyat yuritgan “Ma’mun akademiyasi” o‘sha davrda nafaqat sharqda, balki butun dunyoda ilm-fan markazi vazifasini o‘tadi. Bu akademiyada ilm-fanning turli sohalari bo‘yicha 400 dan oshiq allomalar ilmiy faoliyat olib borganlar. Fanning turli yo‘nalishlari bo‘yicha kashfiyotlar yaratganlar. Qolaversa, bu davrda ko‘plab ulug‘ siymolar, buyuk shaxslar bo‘y ko‘rsatdilar, Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud az-Zamahshariy. Najmiddin Kubro, Abul Hasan Ali ibn Ma’mun, Aloviddin Otsiz, Jaloliddin Manguberdi va jiyani Sayfiddin Qutuz,Temur Malik kabilar Xorazm tarixini ulug‘ vatan deya bilib o`z jonini fido qilish evaziga faxrli tarix yaratdilar. Bu shaxslar ilm-fan sohasida davlatchilikni yuksaltirish, bunyodkorlik, vatanparvarlik borasida qahramonliklar ko‘rsatdilar, yurt nomini ulug‘ladilar. Mana shunday buyuk ishlar tufayli bu davr Xorazm tarixida oltin davr sifatida muhrlandi. Albatta, Xorazm bu ko‘xna dunyoda uzoq tarixiy yo‘lni bosib o‘tgan o‘lkadir. Uning kechmishi 4,5-5 ming yillik tarix bilan o‘lchanadi. Shunga qaramay ushbu o`tmishimizdagi bu boy tarixning aynan IX-XII asrlarga oid davri xususida alohida to‘xtalayotganimiz sababi bor. Negaki, istiqlolga erishuvimizdan keyingi yillarda bu yurtning haqqoniy, asl tarixini yorituvchi yangi yozilayotgan, tarjima qilinayotgan asarlarda, ilmiy tadqiqotlarda aynan mana shu davr boy tarix bilan bog‘liq manbalar ko‘proq yoritib berilmoqda. 1017-1040-yillar oralig`ida Xorazm Saljuqiylar davlati tarkibida bo`lgan. XII asr oxiri XIII asr boshlarida Xorazm Saljuqiylar davlati hukmronligidan qutulib, mustaqil va qudratli davlat sifatida bir yarim asrga yaqin O`rta Osiyo, Eron(Fors), Sharqiy Turkiston, Afg`oniston, Shimoliy Hindistongacha, Kavkazning bir qism hududlarida hukmronlik qilgan buyuk imperiya sifatida faoliyat yuritgan. Jumladan, Anushteginiylar xorazmshohlar davlatining Saljuqiylar,G`uriylar va shimoli-sharqda katta kuchga ega bo`lgan Qoraxitoylar kabi davlatlarni tarix 4

sahnasidan o`chirib tashladilar. Xorazmshoh Otsiz hukmronlikka chiqqanidan so`ng Bag`dod xalifaligi bilan yaxshi aloqalar olib borishga harakatlar amalga oshirdi. Buning sababi esa Saljuqiy sultonlardan to`la mustaqil bo`lishni xoxlardi. Xorazmshoh Takash davrida Iroqi-Ajam hududi masalasi bilan boshlangan nizo urug`i oxir oqibat Xorazmshoh va Bag`dod xalifaligi o`rtasini bir biriga zid kuchga aylantirdi. Xorazmshoh Takash Bag`dodga yurish qilishga uringan lekin niyatiga erisha olmadi. Takash vorisi Alouddin Muhammad Xorazmshoh hukmronlik yillarida Bag`dod xalifaligi o`rtasida “eski araz” Iroqi-Ajam masalasida munosabatlar yanada jiddiylashdi. Bu holat Ozarbayjonlik tarixchi Ziyo Bunyodov ta`kidlaganidek ikki tomonning ham inqirozining asosiy sabablaridan bo`ldi. Sabab shuki Alouddin Muhammad shunchalik o`ziga bo`lgan ishonchidan sarmast bo`lib davlatni eng xavfli dushman “totor” lar xujumiga bahonalarni yaratdi. Xorazmshohlar davlati tarixiga tegishli tarixiy manbalar tiklandi, xuddi shu davr bilan bog‘liq, ishonchli manbalar hisoblangan muarrix Ibn al-Asirning«Al- komil fit-tarix» («Mukammal tarix»), Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning «Siyrat as-sulton Jalol ad-Din Mengburdi» («Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti») yana bir mashhur muarrix Alouddin Otamalik Juvayniyning «Tarixi Jahongushoy» («Jahon fotixi tarixi») kabi tarixiy asarlar tarjima qilindi va bir necha bor qayta nashr etildi. Ozarbayjon tarixchisi Ziyo Bunyodovning «Anushteginiy xorazmshohlar davlati» asari o‘zbek tiliga o‘girildi. Bulardan tashqari Mahmud az-Zamaxshariy, Najmiddin Kubro, Rashididdin Vatvot, Majdiddin Bag‘dodiy kabi o‘sha davrda yashagan allomalarning ayrim asarlari o‘zbek tilida nashrdan chiqarildi. Bularning hammasi o‘sha davr tarixini asl tarixiy manbalar asosida haqqoniy aks ettirish yo‘lidagi urinishlar bo‘ldi. Xorazmshohlar davlati va uning so`nggi hukmdori Jaloliddin Manguberdi hayotiga bag`ishlangan asarlar:ilmiy,badiiy kabi turli risola va maqolalar chop etilgan. Buning barchasi bebaho istiqlolning bergan imkoniyati edi desak mubolag`a bo`lmaydi. 5