logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SAMARQAND SHAHAR MAISHIY CHIQINDILARINING ATROF-MUHITGA TA`SIRI

SAMARQAND SHAHAR MAISHIY CHIQINDILARINING ATROF-MUHITGA TA`SIRI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4282.00390625 KB
Ko'chirib olish
SAMARQAND SHAHAR MAISHIY CHIQINDILARINING ATROF-MUHITGA TA`SIRI Kirish……………………………………………………………… .............3 1. Adabiyotlar sharhi……………………………………………...............7 1.1. Samarqand viloyatida maishiy chiqindilarni o`rganish tarixi …............7 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari…………………… …….. ..21 2.1 Tadqiqot sharoitlari………………………………………………….... .21 2.1.1. Samarqand viloyati, Samarqand shahar va tumanining geografik tasnifi...................... ................................................................................................ .21 2.2. Tadqiqot obyektlari…………………………………………. ...............38 2.3 Tadqiqot uslublari………………………………………….... ................39 3. Tadqiqot natijalari…………………………………………... ...............41 3.1. Samarqand shahrida maishiy chiqindilarning hosil bo`lish yo`llari, turlari, joylashtirilishi, morfologik tarkibi, klassifikatsiyasi, utilizatsiyalash va ulardan qayta foydalanishning samaradorligi......................................................................41 3.1.1 . Chiqindi turlari....................................................................................45 3.1.2. Chiqindixonalar to`g`risida ma`lumot.................................................46 3.1.3. Samarqand shahri bo`yicha maishiy chiqindilarning hajmi va ularni qayta ishlashning samaradorligi............................ ................................................. 49 3.1.4 Samarqand shahri da maishiy chiqindilarning maydoni va hajmiga qarab, hududlarni rayonlashtirish................ ......................... . ................................. 56 Xulosalar………………………………………………………………................ 66 Tavsiyalar ……………………………………………………………..................6 8 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati ………………………………………….....6 9 1 K I R I SH Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kundagi eng dolzarb ekologik muammolardan biri – bu chiqindilar muammosidir. Chiqindilar deganda biz ishlab chiqarish yoki iste`mol qilish jarayonida xomashyo, materiallar, shuningdek o`zining is`temol xususiyatlarini yo`qotgan maqsulotlarni tushunamiz. Xullas, chiqindilar muammosi murakkab va keng qirrali bo`lib, u quyidagi masalalarni o`z ichiga oladi: Chiqindilarni yig`ish, saralash, tashish, joylashtirish, saqlash yoki qayta ishlash, ko`mib tashlash; Tuproq, havo, er osti suvlariga zararli ta`siri; A h latxonalar bilan band erlarni qishloq xo`jaligi hisobidan chiqarish va hokazolar. Bu muammolar barcha mamlakatlar va xususan O`zbekiston Respublikasida hamda Samarqand shahri uchun ham umumiy bo`lib, barcha hududlarda ularni juda katta sarf-harajatlar evaziga turlicha samara bilan hal qilishga to`g`ri kelmoqda. 2017 - 2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasining 4 nchi Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustivor yo`nalishi 4.3 paragrafida: “Odamlarning ekologik xavfsiz muhitda yashashini ta`minlash, maishiy chiqindilarni qayta ishlash komplekslarini qurish va modernizatsiya qilish, ularning moddiy texnik bazasini mustahkamlash, aholini chiqindini yo`q qilish bo`yicha zamonaviy ob`ektlar bilan ta`minlash” ko`rsatilgan [4] . Davlatimiz rahbarining 2017 yil 21 aprelidagi farmoniga muvofiq, Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimi takomillashtirildi. O`zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo`mitasi qayta tashkil etilib, uning zimmasiga ekologik holatni yaxshilash, 2 maishiy chiqindilarni yig`ish, saqlash, tashish, utilizatsiya qilish va qayta ishlash borasida ko`plab vazifalar qo`yildi. Respublikamiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2018 yil 2 fevralida “Atrof muhitni muhofaza qilish – aholi salomatligini saqlashning muhim omili” degan ma`ruzasida 2017-2021 yillarda maishiy chiqindilar bilan bog`liq ishlarni tubdan yaxshilash yuzasidan kompleks dastur qabul qilinganligi, moliyalashtirish manbalari aniq belgilab berilganligi xususida so`zlab, bu ma`lumotlarni aniq faktlar bilan izohladi. Masalan, faqat 2017 yilda Respublikada qo`shimcha 305 ta chiqindi to`plash maydonchasi qurilib, 2 mingdan ortiq konteynerlar bilan jihozlanganligi, 295 ta poligon to`liq xatlovdan o`tkazilganligi, 97 ta chiqindi poligoni tartibga keltirilganligi aytildi. Shu bilan birgalikda bu muammoni hal qilishda ko`pgina kamchiliklarimiz mavjudligi ta`kidlandi [3]. Hozirgi kunda, yurtimizda 53 foiz aholiga sanitar-tozalash ko`rsatilgan, xolos. Shundan atigi 15 foizi xususiy sektor hissasiga to`g`ri keladi. Deyarli barcha qishloqlarda maishiy chiqindilarni yig`ish, saqlash va tashish yo`lga qo`yilganligi ta`kidlandi. Yig`ilishda shu kabi kamchilik va muammolar tanqidiy tahlil qilinib, tizim oldidagi dolzarb vazifalar belgilab berildi. Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo`mitasiga tegishli vazirliklar bilan birgalikda shaharlarda chiqindi yig`ish shaxobchalarini tartibga solish, qishloq aholi punktlarida sanitar-tozalash xizmatlarini rivojlantirish bo`yicha 5 yillik dastur ishlab chiqish vazifasi yuklatildi. 2018 yilda mamlakatimizda 9 ta shaharda chiqindini yig`ish va qayta ishlash klastrlarini ishga tushirish bo`yicha topshiriq berilib, bu borada Surxondaryoda tashkil etilgan klaster faoliyati namuna qilib ko`rsatildi. Bizning viloyatimizda ham Respublika miqyosidagi kabi, aholi soni yildan – yilga oshmoqda (hozirgi kunda viloyatda 3 mln. 250 mingdan ortiq kishi istiqomat qiladi, Samarqand shahrida 520 ming, Samarqand shahrida 80 mingdan ortiq) shahar kabi tumanlar hududlari va qishloqlarimizda ming-minglab zamonaviy uy - joylari qurilmoqda. Buning natijasida chiqindilar soni ham oshmoqda, bu esa yangi – yangi zamonaviy chiqindixonalarni tashkil etish, chiqindilarni saralash, atrof- 3 muhitga zararini kamaytirish, qayta ishlashni va xullas, ulardan unumli foydalanishni taqazo etmoqda. Yuqorida keltirilganlardan ma`lum bo`ldiki, BMI ni bajarish uchun tanlangan mavzu o`ta dolzarbligi bilan ajralib turadi va ushbuni “Samarqand shahri maishiy chiqindilarining atrof-muhitga ta`siri” ni o`rganishni maqsad qilib oldik va uning uchun quyidagi vazifalarni bajarish belgilandi: 1. Mavzuga oid adabiyotlarni tahlil qilish. 2. Samarqand shahri va Samarqand tumanida maishiy chiqindilarning hosil bo`lishi, turlari, joylashtirilishi, morfologik tarkibi, klassifikatsiyasi, utilizatsiyalash va qayta foydalanishning samaradorligini o`rganish. 3. Samarqand shahri va Samarqand tumanida maishiy chiqindilarning maydoni va hajmiga qarab, hududlarni rayonlashtirish, xulosalar chiqarish va tavsiyalar berish. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Samarqand shahri va Samarqand tumanida m aishiy chiqindilarni atrof-muhitga ta`sirini o`rganish natijasida ilk bor ushbu aniqlandiki, tadqiqotlar asosan AO “Tayloq konserva” tozalash maydonida to`planadi va karer atrofida to`planadi, 10 ga egallaydi. Uning hajmi 647,7 ming tonnaga egadir. Tumanning chiqindilari Orzu Mahmudov massivi Jaloer qishlog`i atrofida yig`iladi va hajmi 4353,15 m 2 gektarga yig`ilib, uning miqdori 4500 tonnaga tengdir, biroq ularning holati qoniqarli deb xulosa qilinadi. Ushbu hududda chiqindilarning miqdori yildan yilga oshib borishini ko`rsatadi va u 279 foizni tashkil etdt. Buning asosiy sababi, chiqindilarni o`z vaqtida saralamaslik va qayta ishlash korxonalarining hududda yo`qligiga avtoulovlarning kamligidir. Chiqindilarni turli rangli paketlarga solib, saralab, so`ngra yig`ish va chiqindixonalarga jo`natish lozim. Ularni o`z vaqtida yig`ish va zararlantirish uchun keng jamoatchilikning va xususan mahallalarning roli kattadir. Hududda chiqindilarni qayta ishlash uchun tadbirkorlarni jalb etish lozim. Hududda yig`iladigan maishiy chiqindilar ilk bor rayonlashtirilgan. 4 Bu ma`lumotlardan oliy o`quv yurtlari kollej va maktablarda ekologiya, atrof - muhitni muhofaza qilish fanlaridan saboq berishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. U kirish, 3 bob, 10 paragraf, 14 rasm, 7 jadval, ilоvalar va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 5 1. Adabiyotlar sharhi O`zbekistonda va xususan Samarqand viloyatida maishiy chiqindilarni o`rganish tarixi. Respublikamiz mustaqilikka erishgan vaqtdan beri ekologik xavfsizlikni ta`minlash, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasidagi aniq maqsadga qaratilgan siyosatni olib bormoqda va bu yo`nalishda zamonaviy mustahkam normativ-xususiy asoslari yaratildi. Respublika Prezidenti Islom Karimovning: “O`zbekiston 21 asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” [1] va “O`zbekiston buyuk kelajak sari” [2] kitoblarida hududimizning dolzarb ekologik muammolariga katta o`rin berilgan. Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasida bir necha o`nlab qonunlar, 300 dan ortiq normativ hujjatlar qabul qilindi. SHu bilan bir qatorda jamiyatimizning rivojlanishi bilan bog`liq bo`lgan, atrof-muhitga va inson salomatligiga ta`sir etayotgan ekologik muammolardan eng muhimi, bu chiqindilar – qattiq va maishiy chiqindilar (QMCH) masalasi hisoblanadi. Shu yerda ushbuni mahsus aytish lozimki, hozirgi kunda Respublikamizda 32 mln. 500 mingdan ortiq aholi yashaydi. Aholi sonining o`sishi, asosan, shaharlarda seziladi. Agar, respublikamiz poytaxti – Toshkentda 3 mln. 500 mingdan ortiq aholi yashasa, Samarqand shahrida esa 520, Samarqandda esa 80 mingdan ortiq, tumanda 24 ming 600 kishi (2018 y.yanvari). Aholi sonining oshishi bilan maishiy chiqindilar ham oshib bormoqda. X.X. Zokirov, Sh.A. Qo`ldoshevalarning ma`lumotlariga asosan 21 asrning boshlang`ich davrida O`zbekistonda bu ko`rsatkich har 1000 kishiga bir yilda 33,7 ni tashkil etgan. Bundan ko`rinib turibdiki, shaharlar aholisining o`sishi, cheklangan hududda sanoatning to`planishi aholi istiqomat qiladigan hududlarda, ayniqsa yirik shaharlarda ekologik sharoitlarning yomonlashuviga sabab bo`lmoqda. SHaharlarda qattiq maishiy chiqindilar (QMCH) va ko`p o`lchamdagi axlatlar (KO`A) yig`ilmoqda, ular o`z vaqtida olib chiqilmasa va zararsizlantirilmasa, atrof - muhitni jiddiy ifloslantirishi muqarrar. Xullas, 6 shaharlarning turli erlarida paydo bo`layotgan “tog`lar”, yomon tashkil etilgan, ba`zan esa betartib ravishda hosil bo`lgan axlatxonalar atrof - muhit ifloslanishining jiddiy manbai bo`lib qolmoqda (15). Agar biz tarixga nazar tashlasak, eramizdan 300 yil muqaddam Afinada turli ko`rinishli chiqindilarni, shahar ko`chalariga tashlashni taqiqlovchi hamda ko`chalarni tozalovchi farroshlarga chiqindilarni shahardan chetroqda mahsus ajratilgan joylarga olib chiqib tashlash majburiyatini yuklovchi farmon qabul qilingan. Biroq vaqt o`tishi bilan ya`ni o`rta asrlarda ushbu tajriba unutildi va shahar aholisi ahlatlarni ko`chaga uloqtirar, yuvindilarni derazadan tashqariga separ edilar, bu esa o`z navbatida shaharda vabo kasalini tarqatuvchilar – kalamush, sichqonlarning ko`payishiga olib kelgan. Qadimgi Rimda esa uy egalari axlatlarni yig`ib shahar tashqarisidagi handaklarda tashlangan (18). Biz ham Siyob bozori ko`prik ostida 2015-2016 yillarda shunday holat yuz berganning guvohi bo`ldik. SHaharlar sonining ortib borishi va mahsulot ishlab chiqarishning o`sishi, chiqindilar miqdorining yanada ko`payishiga sabab bo`ldi. Biroq o`sha davrda mavjud bo`lgan resurslarning qimmatligi tadbirlarni qayta ishlashga yaroqli bo`lgan barcha chiqindilarni utilizatsiyalash, ya`ni foydali ravishda ishlashga majbur etardi. SHu bilan bir vaqtda chirindi to`planadigan hududlar borgan sari ortib borgan. Mazkur muammo xukumat darajasidagi keng qamrovli echimini topishni taqoza etar edi. 1874 yilga kelib, Buyuk Britaniyaning Nottintem shahrida ekologik taraqqiyotning o`ziga xos ramzi bo`lmish dunyodagi birinchi chiqindi yoqiladigan zavod qurilgan. 20 - asrning ikkinchi yarmidan boshlab, maishiy chiqindilar hajmining o`sishi ofatli alomatlarni egalladi. Dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida qattiq maishiy chiqindilar aholi jon boshiga har 10 yilda 10 foizga va undan ham ko`p oshishi kuzatilmoqda. Hozirgi kunda dunyo bo`yicha maishiy chiqindilarning har yilgi massasi 450 mln. tonnani tashkil qilib, shulardan 80 foizi har xil turdagi murakkab tuzilmalardan, oddiy chiqindixona poligonlarida ko`mish bilan zararsizlantiriladi. Quyida MDH mamlakatlaridan biri-Ukrainada qattiq 7 maishiy chiqindilarning o`rtacha morfologik tarkibi misol tariqasida keltiriladi (1. 1.Jadval). 1.1.Jadval Qattiq maishiy chiqindilarning o`rtacha morfologik tarkibi [15] Fraksiyalar O`rtacha yillik massasi, % hisobida Qog`oz 18,9 Oziq-ovqat chiqindilari 38,4 Daraxt 4,9 Metall 3,4 Gazlama chiqindilari 3,9 Rezina va teri chiqindilari 0,8 Oyna 3,7 Toshlar 8,9 Xokazo qismlar 17,2 Jami: 100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10020406080100120 1.qog`oz 2.oziq-ovqat 3.yog`och 4.metal 5.tekstil 6.charm 7.rezina 8.shisha 9.tosh 10 . boshqa qismlar jami 1.1-rasm. Qattiq maishiy chiqindilarning o`rtacha morfologik tarkibi [15] Chiqindilarni boshqarish masalasi dunyoning turli mamlakatlarida turli xil yo`llar bilan yondoshilganligi ma`lum. Rivojlangan mamlakatlarda: Germaniya, 8 Belgiya, Yaponiya, Shvetsiyada maishiy chiqindilarga bo`lgan munosibat tahlillari shuni ko`rsatdiki, ularning 60-65 foizi qayta ishlanadi, 20-25 foizidan energiya olinadi [3]. Xullas, yuqoridagilardan ma`lum bo`ldiki, bir qator mamlakatlarda chiqindilarni utilizatsiya qilishda – kuydirish, boshqalarda esa poligonga ko`mish yoki yig`ish, shuningdek kompostlash texnologiyalari bilan amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi, mutasaddi vazirliklar muassasalarining ma`lumotlariga ko`ra, respublikada 35 mln. m 3 maishiy chiqindilar tarkibiga uy xo`jaligi, muassasalar (tibbiyot, ta`lim, savdo, ofis), bozor, ko`cha tozalashlardan yig`iladigan chiqindilar va yarmi shahar va qishloq chiqindixonalarida to`planadigan boshqa 4 toifali sanoat chiqindilar hisoblanadi [15]. Jami, yuqoridagi maishiy chiqindilar hajmidagi har million tonnasidan, ularning quyidagi hajmdagi foydalanish komponentlari yo`qolar ekan ( 1.2 jadval). 1.2 Jadval Chiqindixonalardan foydalanilmay qoladigan maishiy chiqindilar tarkibi va hajmi (ming/tonna hisobida) (orginal) Maishiy chiqindilar Foydalanishi lozim bo`lgan hajm Oziq-ovqat chiqindilari 360 Qog`oz va karton 160 Tekistil 55 Plastmassa 45 Maishiy chiqindilarning hosil bo`lishi ko`p yillik dinamikasida salbiy tendensiyalar yo`q. Ularning miqdori yillik 3437-5190 ming/tonna oraliqda (diapauzada) o`zgaradi (1.2 rasm). 9 1 2 3 4 5 6 70100020003000400050006000 4624 5190 3437 4345 3639 4202 3978 Series1 1 2 3 4 5 6 7 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1.2-rasm. Maishiy chiqindilarning hosil bo`lishi (yiliga ming t.) [ 15] Barcha maishiy chiqindilarning ko`p qismi Farg`ona, Samarqand viloyatlarida va Toshkent shahrida hosil bo`lishi qayd etilgan [15] . Shu erda ushbuni mahsus aytish lozimki, SamDU professori SH.T.Holiqulov va tadqiqotchi S.Pardaevlar [33,34] Samarqand shahrida qattiq chiqindilarni quyidagi guruhlarga bo`lib o`rganishgan: maishiy yoki kommunal chiqindilar, sanoat chiqindilari, qishloq xo`jalik chiqindilari va qurilish chiqindilari. Ushbu adabiyot ma`lumotlaridan ma`lum bo`ldiki, faqat 2007 yilga kelib, chiqindilarning asosiy saqlash joylarida 2 mlrd. tonnaga yaqin sanoat va maishiy chiqindilar to`plangan. Ularning atrof-muhitga va aholi salomatligiga ta`sir darajasi ko`pgina hududlarda etarlicha baholanmagan. Havoning yuqori harorati organik moddalarning tez parchalanishiga mikrofloraning hamda patogen mikroorganizmlarning tez rivojlanishiga olib keladi. Bularning barchasi chiqindilar saqlash muddatini qisqartirishni talab etadi. Chiqindilarni chiqarish, utilizatsiya va qayta ishlash hududlarda echilishi qiyin bo`lgan muammoga olib kelmoqda. Ayrim 10 viloyat va tumanlarda maishiy chiqindilarning ruxsat etilmagan erlarga joylashtirish hamon davom etmoqda (1.3, 1.4, 1.5 rasm). 1.3-rasm. Suv o`tkazgichlarda to`plangan maishiy chiqindi qoldiqlari. 11 1.4- rasm. Samarqand shahri Navoiy ko`chasi. Saralanmagan chiqindilar qoldiqlari. Buni Samarqand shahri va tumanida kuzatish mumkin. So`nggi yillarda qattiq maishiy chiqindilari qayta ishlash sohasi bo`yicha xususiy tadbirkorlik 12 rivojlanmoqda. Xususan 2007 yilda Toshkent viloyati Yangiyo`l shahridagi “Avesto Shams” va “O`tkir” (MCHJ) masuliyati cheklangan jamiyati mos ravishda 700 tonna va 300 tonna, Qibray tumanidagi “Tursunmurod-ota” MCHJ 205 tonna qattiq maishiy chiqindilarni hamda Buxoro shahridagi “MAAN” MCHJ 41 tonna polietilen plyonkalarni qayta ishlagan [15]. YUqoridagilarga yana qo`shimcha misol, Urgut mahallasida joylashgan “AL NAZAR ORZU SERVIS” MCHJ 2008 yilda ish boshlab, bakalashkalardan faqat 2010 yilda 500 tonna poleester tola mahsuloti olgan va 2012 yilda 5 milliard 750 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqarib, hatto ushbu mahsulotning bir qismini Rossiya, Turkiya kabi mamlakatlarga eksport qilgan [10,32]. Samarqand shahrida ham 7 ta kichik maishiy chiqindilarni qayta ishlash xususiy korxonalari mavjud, Samarqandda esa yo`q. Yuqoridagi ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, chiqindilarni yo`q qilish va qayta ishlash va undan foydalanish hozirgi kunning dolzarb muammosidir. Shahar aholisining soni chiqindilarni yig`ish, yo`q qilish ishlarining hajmini aniqlashda, shuningdek, ularni zararlantirishning optimal variantlarini tanlashda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Hozirgi vaqtda, asosan qishloq aholisining hisobiga shahar aholisining sonining o`sishi aglomerizatsiya markazlarida haddan tashqari aholi zichlashuviga olib kelmoqda. Masalan, Samarqand shahrida jami 1200 dan ortiq ko`p qavatli uylar bo`lsa Sartepa, Mikrorayon kabi hudadlarda, uning 250 tasi Kimyogarlar qo`rg`onida joylashgan. Shuning uchun chiqindilarni yig`ish va tashish, shuningdek, chiqindilarni zararsizlantirish va qayta ishlash, chiqindi yuklash markazlarida ko`p yuk ko`tarish quvvatiga ega transport vositalaridan foydalanish orqali yirik shaharlarda mahsus tizim tashkil etilishi (tuzilganlari kam) maqsadga muvofiq bo`ladi. Samarqand shahrida 2015 yildan e`tiboran shahar ma`muriyati va Fransiyaning poytaxti Parij bilan “Maroqand obod” Samarqand shahrida utilizatsiya qilish sistemasini joriy qilish bo`yicha 2015-2019 yillarga bag`ishlangan Loyiha bajarilmoqda [17] (1.5-rasm ilovada). Loyihaning asosiy maqsadi shaharda chiqindilar sistemasini rekonstruksiya qilish, Samarqandda 13 ekologik va sanitar – epidemiologiyasi muhitni, salomatlik va hayot sharoitlarini yaxshilashdan iborat. Bunga asosan Xishravda 20 ga sanitar-texnik poligon; 2 ga garaj; 16 ga dagi eski axlat tashlash hududni yopish; 150 ta yangi chiqindilarni yig`ish nuqtasini ochish mavjud CHX ning 41 tasini ta`mirlash; 2100 chiqindi terish baklarini o`rnatish; 70 ga gaz bilan jihozlangan chiqindilar tashish mashinalari bilan ta`minlash; chiqindi ajratish uskunalari (plastika, shisha, qohoz kabi) ni; Individual terish uskuna va yangi poligonda biogazdan foydalanish ishlari olib borilmoqda, buning uchun 37 mln. 167 ming 611 evro ajratilgan (1.6-jadval). Maishiy chiqindilar murakkab ko`p komponentli tarkibga ega (1.7 rasm). Ushbu hajmdagi chiqindilarni zararsizlantirishning hududlarda asosiy tarqalgan usullaridan biri – bu chiqindixonalarni tuproqqa ko`mishdir. Respublikada faoliyat ko`rsatayotgan 175 ta QMCH chiqindixonalari 2 ming gektarga yaqin erni egallagan. 1.6-rasm. Samarqand shahrida maishiy chiqindilarning ko`p komponentligi 14 Chart Title 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 Makalatura (10-15 %) 2 Oziq-ovqat chiq. (35- 45%) 3 Y o g`och chiq. (2-6%) 4 Metallar (1-3%) 5 Tekstil (2-5%) 6 C h arm, rezina (1-2%) 7 S h isha (2-4%) 8 Tosh (1-2%) 9 P lastmassa (1,5-4%) 10 boshqalar (10-15 %). 1.7 – rasm. Qattiq maishiy chiqindilar tarkibi [15] . egallab, ularning 90 foizdan oshig`i qoniqarsiz deb topilgan [15] . Ular muhandisdik choralari talablarisiz tashkil etilgan bo`lib, ularning atrof-muhitga ta`sirini nazorat qilish kerakli darajada olib borilmaydi. Shu bilan bir qatorda, chiqindilarning ko`payib borishi mahsus mashinalarning texnik bazasi tomonidan ishlarni to`liq bajara olmasligiga olib kelmoqda va bu o`z navbatida chiqindilarni haddan tashqari to`planib qolishiga va to`liq olib chiqib ketilishiga to`g`ridan- to`g`ri ta`sir etmoqda. Ekologik nuqtai nazardan maishiy chiqindilarning chiqindixonalarda to`planib qolishi, changlarning hosil bo`lishiga va yoqimsiz hidlarning tarqalishiga olib keladi. Chiqindixonalar hududlarida filtratsiya evaziga er osti suvlarining ifloslanishi bilan bir qatorda, atmosferaga havoning ifloslanishiga olib keluvchi metan va boshqa zaharli gazlar tashlanadi. Shu bilan birga, chiqindilarni to`plash va ko`mish vaqtida barcha qimmatli moddalar va komponentlari yo`qotiladi [12] . Q.Haydarovning [30], H.Haydarov, T.Bobonorov, Sh.Jahongirovlarning [31]; Tabiat va inson ekologiyasi, Samarqand tabiati kabi kitoblarida viloyatning 15 turli-tuman ekologik muammolariga tasnif berib, viloyatda maishiy chiqindilarning oshishi va ularni utilizatsiya qilish xususida tavsiyalar mavjud. Xuddi shu mavzu prof.Z.Izzatullaev va o`qituvchi M.Odilovaning “Ekologik inqirozning oldini olaylik” [11] maqolasida ham yoritilgan. A.Ergashov [37] ning universitetlarning talabalari uchun chop etilgan “Umumiy ekologiya ” darsligida zamonaviy ekologik muammolar qatorida: inson ekologiyasi va ularning echimiga oid chora-tadbirlar bayon etilgan. Z.Izzatullaev, T. Majidova [9] ning: Asoshoi ekologiya va muhofizati tabiat (Vasoiti ta`lim) universitetning tojik tilida ta`lim olayotgan bakalavrlariga bag`ishlangan uslubiy qo`llanmada suvning inson ta`siri ostida ifloslanishi turli sanoat va maishiy muassasalardan chiqadigan iflos suvlar natijasida yuz bermoqda va uning oldini olish choralari xususida fikrlar bildirilgan. R.Egamberdiev, R.Eshchanov [38] larning; “Ekologiya asoslari”, R.Egamberdievning “Ekologiya” universitet va pedagogika oliy o`quv yurtlari uchun bosmadan chiqqan darsliklarda biosferaning ekologik muammolarini ta`riflashda tuproq unumdorligining kamayishiga inson faoliyatining ta`siri, ya`ni turli xil maishiy chiqindilarning katta ta`siri natijasida, ularning sifati pasayishini ko`rsatib o`tishgan va buning natijasida ekinlar hosilining kamayishini misollar bilan tasdiqlangan. Sh.A.Shirniboev, S.G.Safin [35] “Atrof –muhitni muhofaza qilish” darsligida atmosfera havosini muhofaza qilish muammolari, uni ifloslantiruvchi manbalar; sanoat va maishiy chiqindi ishlab chiqarish muassasalarning faoliyati natijasida hosil bo`lgan zararli moddalarning biologik xilma – xillikka ta`siri va ularni muhofaza qilish chora – tadbirlari atroflicha tahlil qilingan. X.T.Tursunov, T.U.Rahimova [20] larning “Ekologiya” oliy o`quv yurtlari uchun o`quv qo`llanmasi va “Ekologiya va barqaror rivojlanish” [19] o`qituvchilar uchun uslubiy qo`llanmalari chop etilgan. Uning birinchisida Ekologiya asoslari, ekologik xavfsizlik, barqaror rivojlanish masalalari, O`zbekistonning ekologik muammolarini o`rganish va hal qilish masalalariga alohida e`tibor qaratilgan. Respublika hududida atrof – muhit ifloslanishini 16 ekologo – gigienik va sanitar me`yorlargacha kamaytirish deb taklif etganda, ular xususan maishiy chiqindilarning ta`sirini mahsus inobatga olishgan. 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi [21] da Atrof-muhitni muhofaza qilish masalalarini o`rganishda Konstitutsiyaning 50,54,55 va 100 moddadarining ahamiyatini ta`riflashgan. X.T.Tursunov [19] maishiy chiqindilarning tabiatga va inson salomatligiga ta`sirini ta`riflab, shunday yozgan: “insonning ishlab chiqarish va maishiy faoliyati muqarrar holda chiqindilarning hosil bo`lishi bilan bog`liqdir”. Hozirgi kunda har birimizga o`rtacha 20 tonna xom ashyo sarflanadi va uning 97% chiqindixonalarga jo`natiladi. Chunki, tovarlarning xizmat muddati qisqarmoqda, o`rami – tobora isrofi, kundalik ehtiyoj buyumlari bir martalik predmetlarga aylanmoqda. Natijada maishiy qoldiqlarining tabiatda saqlanishi muddatini keltiradi. Masalan: shisha butilka – 1 mln.yilda, polietilen paket – 420 yil, poyafzalning rezina poshnasi – 50-80 yil, neylon mahsulotlar – 30-40 yil, chekib tashlangan papiros – 1-5 yilda chirir ekan. Bular tarkibidagi moddalar chirish jarayonida turli noxush hidlar chiqaradi, qoldiqlari suvni, tuproqni va havoni - tabiatni ifloslaydi. Xullas, X.Tursunov maishiy chiqindilarni zararlantirish muammolarini o`rganib, chiziqli iqtisod o`rniga tabiiy sikllarga o`xshashlikka asoslangan: “resurslar →mahsulot→chiqindilar→resurslar” sikliga o`tishni taklif etadi. Bunda ishlab chiqarilgan buyum hayot siklini o`tab bo`lgach, korxonaga kaytarilishi lozim. SamDU fizik olimlari: prof.F.S.G`anieva, dots.S.A.Sharipova [36] lar “Chande az masalahoi muhimi ekologiyai fizikavy” uslubiy qo`llanmasida maishiy qoldiq chiqindilarning tabiat unsurlariga salbiy ta`siri va ularda lozim bo`lganda foydalanish usullar xususida o`z fikrlarini keltirishgan 17 Prof.Sh.T.Holiqulov, S.B.Pardaevning [34] “Chiqindilarni bartaraf etish yo`llari” nomli maqolasida dunyo miqyosida atrof – muhitga salbiy ta`sir ko`rsatuchi qattiq maishiy chiqindilarni bartaraf etish, ularning global darajadagi muammoga aylanganligi, chiqindilardan ikkilamchi xom ashyo sifatida foydalanishning asosiy dolzarb muammolari haqida fikr bildirilgan. S.B.Pardaev [16] Samarqand shahri maishiy chiqindilari misolida, ulardan tuproq unumdoligini oshirishda foydalanishni taklif etadi. Quyidagi internet veb – saytlarida keltirilgan: Ilmiy amaliy jurnal “Tvyordыe bыtovыe otxodы” , http:www.solidvatle.ru, “Chiqindini qayta ishlash” portali; http://www.new-garbage.com ; chiqindilar turlari zararlantirish va ulardan foydalanish; www.arxiv.uz ; SPORTS.uz – Ekoharakat chiqindilar bilan kurashadi; 09.10.2011; www.nature.uz ; www.uznature.uz ; www.ecoforum.sk.uz – chiqindilarni kompleks boshqarish va boshqalardan foydalandik [35,40,41,42,43]. Shunday qilib, adabiyotlarda keltirilgan ma`lumotlardan shu aniqlandiki, chiqindilar masalasi ekologiyadagi muhim muammolardan biri bo`lib, ularni yig`ishtirib qayta ishlash yoki sanitar – gigienik talablar bo`yicha sarishta qilinsa, nafaqat iqtisodiy jihatdan foyda qo`ramiz, balki erni, havoni, suvni, oziq - ovqat mahsulotlarining ifloslanishi oldi olinadi, aholi sog`lig`ini muhofaza qilishda katta ahamiyatga ega. 18 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari 2.1 Tadqiqot sharoitlari Buning uchun 2022 yil sentyabr-dekabr va 2023 yanvar-aprel oylarida Samarqand shahri va Samarqand tumani hududlaridan maishiy chiqindilar jamg`armasi yig`ilgan maydonlarni har tomonlama o`rganish. Samarqand viloyati Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish laboratoriyasida mavjud bo`lgan adabiyotlardan foydalanish hamda SamDU kutubxonasi, Geografiya va ekologiya fakulteti Ekologiya va hayot faoliyati xavfsizligi kafedrasida va qo`mitadagi mavzuga oid adabiyotlarni o`rgandik. 2.1.1. Samarqand viloyati , Samarqand shahar va tumanining tabiiy - geografik tasnifi Geografik o`rni Samarqand viloyati O`zbekistonning madaniy qismida joylashgan. Uning maydoni-16,7 ming km 2 tashkil etadi. Adabiyotlarda keltirilgan ma`lumotlardanma`lumki, Samarqand viloyatining aholisi soni bo`yicha respublikamizda Farg`ona va Toshkent viloyatidan keyingi uchinchi o`rinni egallaydi. U respublikaning Jizzax, Qashqadaryo va Navoiy viloyatlari bilan chegaradosh. Viloyat tabiiy-geografik o`ringa ko`ra Zarafshon vodiysining o`rta qismiga to`g`ri kelib, shimolda Nurota, shimoliy-sharqda Turkiston, sharqda va janubda Zarafshon tizma tog`lari bilan o`ralgan. Vodiyning sharqiy qismi dengiz sathidan ancha baland bo`lgan tog`lar bilan o`ralgan. Turkiston tog` tizmalari shimoldan esadigan sovuq havo oqimini birmuncha to`sadi. Shu bois vodiyning sharqiy qismida harorat keskin o`zgarib ketmaydi. Vodiyning eng katta daryosi Zarafshon suvni qor va muliklardan oladi. Shunga ko`ra uning suv sarfi barqaror, toshqin xavfi yo`q. Zarafshon daryosi sug`orishga ehtiyoji katta bo`lgan yoz oylarida to`lib oqadi. Shu bois qishloq xo`jaligida unung ahamiyati katta. Suvdan yanada samarali foydalanishni ko`zlab 19 daryoning o`rta oqimida Kattaqo`g`on suv ombor barpo etilgan. Zarafshon daryosining 90 foiz suvi sug`orishga sarflanadi. Tog` oldiva tog`li mintaqalarning tuproq hamda o`simliklari o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, vodiydan janubdagi balandliklarda joylashgan. To`q bo`z tuproq, tog`larda esa qo`ng`ir tuproqlar tarqalgan, Adirlar qisman hydalgan, unga g`alla ekiladi. Tuprog`i Samarqand viloyatida tog`- jigarrang tuproqlardan, bo`z tuproqlar va orid (cho`l) zonalari tuproq palasalariga ajraladi. Viloyatda eng ko`p tarqalgan tuproqlar sifatida quydagilarni ko`rsatish mumkin. 2.1-jadval Samarqand viloyatining eng ko`p tarqalgan tuproqlari [16,7,8,39]. T/ р Tuproq turi Jami maydon ming,ga Shu jumladan sug`oriladigan maydon,ming/ga 1 Tog`-jigarrang tuproqlar 73,7 - 2 To`q tusli tuproqlar 116,0 3,6 3 Och tusli bo`z tuproqlar 383,7 24,9 4 Tipik bo`z tuproqlar 673,8 105,0 5 O`tloq bo`z tuproqlar 51,6 41,5 6 Bo`z o`tloq tuproqlar 25,6 22,5 7 O`tloq tuproqlar 130,2 77,8 8 Botqoq-o`tloq tuproqlar 13,7 - Cho`l zonasi (II zona) 1 Sur-qung`ir tusli tuproqlar 57,7 2,0 2 Taqirli 4,0 2,3 3 Qumli chul tuproqlar 77,0 - 4 Sho`r tuproqlar 3,0 - 5 Boshqa tuliqsiz hosilalar 127,6 - Jami 1677,3 279,6 2.1. Jadvalda keltirilgan ma`lumotlarni tahlil qilish shuni ko`rsatdiki, viloyatda eng ko`p tarqalgan tuproq turlariga quydagilarni kiritish mumkin, ya`ni to`q tusli bo`z tuproqlar och tusli bo`z tuproqlar, tiniq bo`z tuproqlar va o`tloq tuproqlar. 20 Tipik bo`z tuproqlar to`q tusli bo`z tuproqlardan gumus miqdori, shunga bog`liq bo`lgan oziq elementlari birmuncha kamligi bilan harakterlanadi. Qo`riq tipik bo`z tuproqlarning yuqori qatlamida (0-10 sm) azot 1,5 dan 2,0 % gacha, 0,15 Ian 0,25 % gacha, umumiy fosfor - 0,13 dan 0,22 % gacha va kaliy 2,4 % gacha o`zgaradi. Tipik bo`z tuproqlar och tusli bo`z tuproqlar kabi cho`kish xususiyatiga ega. O c h t u s l i b o ` z t u p r o q l a r . Och tusli buz tuproqlar paxtachilik zonasida keng tarqalgan. Och tusli bo`z tuproqlar relyef jihatdan tipik bo`z tuproqlar tarqalgan rayonlardan tubdan farq qiladi: ularning sug`oriladigan qismi paxtachilikda ishlatiladi va sug`orishni rivojlantirishda qulay rezerv yer fondi hisoblanadi. Och tusli bo`z tuproqlar tarqalgan rayonlar iqlim jihatidan ko`proq aridligi bilan harakterlanadi va shu munosabati bilan tipik bo`z tuproqdan rangining ochligi, gumus qatlamining kamligi va gumus miqdorining hamda oziq elementlarining ozligi, ko`proq sho`rlanganligi va boshqalar bilan farqlanadi. Och tusli bo`z tuproqlarning sho`rlanishi ular tekislikda tarqalganligi tufayli yer osti suvlari turg`un yoki juda kuchsiz oqimda bo`lganligi natijasida vujudga keladi. Bunday joylarda yer osti suvi sun`iy qochirilsa, sug`orish natijasida ular tez ko`tariladi va tuproqni sho`rlanishga olib keladi. Och tusli bo`z tuproqlarda gumus miqdori ko`p emas: yuqori qatlamida 1,2- 1,7 %, pastida keskin tushib ketishi kuzatiladi. Och tusli bo`z tuproqlar oziq elementlari miqdori jihatidan kam unum tuproqlarga taalluqlidir. Umumiy azot, fosfor va kaliy miqdori tegishlicha 0,02- 0,06%, 0,13-0,15%, 1,60- 1,87 %ni tashkil etadi. Shuni ta`kidlash kerakki, gipsli och tusli bo`z tuproqlar toshloqligi, tuproq qatlamining yupqaligi va gipsliligi bilan ajralib turadi. Bu tuproqlarning unumdorligini oshirish uchun yuqori me`yorda organik va mahalliy o`g`itlarni solish va tuproq qatlamining qalinligini va oziq moddalar miqdorini oshirish uchun almashlab ekishni joriy etish zarur. O d a t d a b o ` z 21 t u p r o q m i n g t a q a s i v e r t i k a l q i s m l a r g a b o ` l i n a d i : q u y i q i s m i d a o c h tusli bo`z tuproqlar. o`rtasida-tipik va sahrolarda - to`q tusli bo`z tuproqlar. U l a r n i n g b o ` l i n i s h p r i n s i p i p a x t a c h i l i k n i n g r i v o j l a n i s h n u q t a i n a z a r i d a n m u h i m a h a m i y a t g a e g a d i r . A s o s i y r e l y e f s h a k l l a r i v a s u v m a n b a l a r i o r q a l i s u g ` o r i s h u c h u n q u l a y b o ` l g a n o c h t u s l i v a t i n i q b o ` z t u p r o q l a r , m a y d o n l a r i n i n g a n c h a q i s m i s u g ` o r i l a d i g a n p a x t a c h i l i k d a o ` z l a s h t i r i l g a n . T o ` q t u s l i b o ` z t u p r o q l a r m i n t a q a s i d a s u g ` o r i s h n i k e n g r i v o j l a n t i r i s h g a r e l y e f n m g b a l a n d p a s t l i g i t u f a y l i s u v q u y i s h n i n g q i y i n l i g i h a m d a m a ` l u m d a r a j a d a i q l i m n i n g n o q u l a y l i g i m o n e ` l i k q i l a d i . B o ` z t u p r o q n i n g h a r a k t e r l i j i h a t i s h u n d a k i , o c h t u s l i b o ` z t u p r o q l a r g a q a r a b h a r a k a t l a n i s h i b o ` v l a b t u p r o q n i n g u n i m d o r l i g i n i v a o r g a n i k m o d d a l a r n i n g z a h i r a s i k a m a y i b b o r a d i . T o ` q b o ` z t u p r o q l a r . T o ` q t u s l i b o ` z t u p r o q l a r d a t i n i q b o ` z t u p r o q l a r g a q a r a g a n d a r i v o j l a n i s h s h a r o i t i n i n g f a r q q i l u v c h i b e l g i l a r i i q l i m n i n g y u m s h o q r o q v a n a m l i r o q l i l i g i , o ` s i m l i k l a r g a b o y l i g i e f e m e r l a r , b o s h o q l i l a r v a b a ` z i j o y l a r d a m a y d a b u t a l a r , m e x a n i k t a r k i b i b i r o z o g ` i r r o q l y o s s i m o n t u p r o q h o s i l q i l u v c h i j i n s i v a d a g ` a l p r o l y u v i a l v a d e l y u v i a l y o t q i z i q l a r v a s h a g ` a l j i n s l a r n i n g k e n g r o q t a r q a l g a r i l i g i , r e l y e f n i n g p a s t - b a l a n d l i g i v a e r r o z i y a j a r a y o n i n i n g j u d a k e n g v a k u c h l i a v j o l g a n l i g i d i r . T o ` q t u s l i b o ` z t u p r o q l a r d e n g i z s a t h i d a n 8 0 0 m e t r d a n 1 4 0 0 m e t r g a c h a b a l a n d b o ` l g a n y e r m a s s i v l a r i d a j o y l a s h g a n . T o ` q t u s l i b o ` z t u p r o q l a r n i n g h a j m o g ` i r l i g i 1 , 2 4 - 1 , 5 1 g \ s m : i g a c h a , e n g k a m s u v s i g ` i m i - 1 9 , 2 - 3 0 % a t r o f m i d a o ` z g a r a d i , c h i m q a t l a m i d a g u m u s 2 , 5 - 5 , 5 % g a c h a , c h i m o s t i q a t l a m i d a 1 , 5 - 2 , 5 % g a c h a v a g u m u s l i o r a l i q q a t l a m i d a 0 , 5 - 2 , 0 % g a c h a , a z o t n i n g m i q d o r i t e g i s h l i c h a 0 , 1 5 - 0 , 5 0 , 0 , 1 1 - 0 , 1 9 v a 0 , 0 4 - 0 , 1 0 % n i t a s h k i l e t a d i . [ 1 , 2 ] T i p i k b o ` z t u p r o q l a r . T i p i k b o ` z t u p r o q l a r p r o l y u v i a l t o g ` o l d i t e k i s l i k l a r d a n , p a s t t o g ` o l d i - a d i r l a r d a h a m d a p a s t t i z m a t o g ` 22 e t a k l a r i d a v a u l a r n i n g s h l e y f l a r i d a d e n g i z s a t h i d a n 4 0 0 - 9 0 0 m e t r b a l a n d l i k d a k o ` p r o q t a r q a l g a n . L y o s . ` y o s s i m o n s o g ` t u p r o q l a r , a h y o n - a h y o n d a q a t l a m l i v a p r o l y u v i a l y o t q i z i q l a r t u p r o q h o s i l q i l u v c h i j i n s l a r b o ` l i b x i z m a t q i l a d i [ 2 7 , 2 8 ] . I qlimi. Samarqand viloyatiga umumiy maydoni 16,7 ming km 2 ni egallaydigan, respublikaning taxminan 15 foizini tashkil etadigan maydon kiradi va u 13 ta tumanni (Bulung`ir, Jomboy, Payanq, Samarqand qishloq, Tofloq, Urgut, Oqdaryo, Ishtixon, Kattaqo`rg`on, Narpay, Paxtachi, Qo`shrobot, Nurobot) qamrab oladi. Viloyat territoriyasi butunlay Turon tabiiy geografik viloyatida joylashgan region tekislik va tog` tumanlaridan (tog` etagi, tog`li zonalar) iborat bo`lib, iqlimning quruqligi, keskin kontinentalligi bilan atmosferaning serchantligi (ayniqsa, qishloq xo`jalik ekinlari yetishtiriladigan tumanlarda) bilan ajralib turadi. Tekis zona juda katta maydonni egallaydi. Region tekisliklarning iqlimi qurg`oqchil bo`lib, yozi issiq va uzoq davom etadi. Ko`pgina tumanlarda to`liq o`rtacha yuqori temperaturasi 35-40°C ga yetadi. Temperatura 0 °C dan past bo`ladigan davri viloyatda taxminan 1 oy davom etadi. Qish juda sovuq bo`lib, yanvarning o`rtacha -5 ... -10 °C ni, ba`zan esa -30 °C ni tashkil etadi. Yillik yog`ingarchilik miqdori 200- 300 mm ga yetadi, shundan atigi 6 foizi yoz oylariga to`g`ri keladi. Yozda havoning namligi kamdan kam holatda 40- 50 % ortiq bo`ladi. Yog`ingarchilik, asosan qishda va bahorda ko`p bo`ladi. Tog`li tumanlar iqlim sharoitlari gorizantal bo`yicha kam masofalarda keskin tafovut qilishi bilan ajralib turadi. Yozda harorat + 20... +30 °C ga, qishda esa - 30.. -35 °C ga yetadi. Yog`ingarchilik miqdori tog`lar etagida yiliga 300- 400 mm ni tashkil etadi. Tog`li tumanlaming o`ziga xos xususiyatlaridan biri atmosfera bosimining 23 pastligi (500 mm simob stiniga teng va bundan past) hamda dengiz sathidan yuqorilashgan sari havo haroratining intensiv pasayib borishidir. Shunday qilib, regionning yuqorida qayd etilgan o`ziga xos tabiiy- iqlim sharoitlari sanoat va maishiy chiqindilarning saqlanishiga, ulardan har xil hidlarning tarqalishiga salbiy ta`sir etadi. Shuning uchun chiqindilarni zararsizlantirishda issiq iqlimning ta`sirini ham e`tiborga olish zarur 2.1-rasm. Yillik havo harorati [21]. 24 Q u y o s h l i k u n l a r v a r a d i a t s i o n r e j i m Qator yillararo va yil ichida o`zgaruvchan iqlim xususiyatlarida ko`rinadigan qurg`oqchilik, issiqlik va yorug`likning mo`l ko`lligi, kontinentallik viloyat iqlimining harakterli belgilaridandir. Iqlimning shunday xususiyatlari, birinchidan, regionning quyosh issiqligi bilan ko`p miqdorda ta`minlaydigan subtropik kenglikning shimoliy chegarasi joylashganligi, ikkinchidan, tez- tez ochiq va kam bulutli ob- havoni vujudga keltiradigan atmosfera o`zgarishlarining o`ziga xosligi va uchinchidan ushbu maydonning okeanlardan uzoqdagi ulkan Yevro Osiyo materigi ichida joylashganligi bilan tushuntiriladi. Viloyatda bir yilda quyoshning charaqlab turgan kunlari 150- 155 kunni tashkil etadi [21] yoki quyosh yog`dusi 2500- 3000 soatni tashkil etadi . Viloyat hududida quyoshning charaqlab turishi yiliga o`rtacha 2916 soatni tashkil etadi. Viloyat hududi eng ko`p yorug`lik bilan ta`minlangan regionlarning biriga kiradi. Quyosh radiasiyasi atmosfera jarayonining asosiy manbasi va iqlimning shaklanishida asosiy element bo`lib hisoblanadi. Samarqand viloyatiga oqib kelayotgan quyosh radiasiyasining miqdori ancha katta bo`lib, radiasiya yig`indisining miqdori 6030 MDj\irr ni tashkil etadi[21]. Maxsus adabiyotlarda keltirilgan ma`lumotlardan ma`lumki, yil mobaynida quyosh radiasiyasining maksimumi 820- 850 MDj/m 2 dekabr- yanvar oylariga to`g`ri keladi. Qish oylarida radiasiya oqimining qisqarishi quyosh charaqlab turish davomiyligining qisqarishi, gorizont ustida quyoshning kam turisliiga bog`liq va bulut qatlami bilan o`ralgan kunlar sonining ancha ko`payishi, ya`ni to`g`ridan - to`g`ri tushayotgan quyosh radiasiyasini 30-40 % ga kamayishiga va ayni vaqtda radiasiyaning 20-40 % ga tarqalishiga imkon beradi. Shunday qilib, quyosh radiasiyasi va issiqlikning mo`l- ko`lligi tez pisharligi turlicha bo`lgan qishloq xo`jalik ekinlarini yetishtirish uchun qulay sharoitni vujudga keltiradi. Biroq yog`ingarchilik yillik miqdorining nihoyatda ozligi va 25 uning yoz oylarida kam tushishi qishloq xo`jaligi ekinlarini ko`proq sug`oriladigan dehqonchilik sharoitida yetishtirishni taqozo etadi. 2.2-rasm . Yillik quyosh radiatsiyasi Radiatsiya: a-yig`indisi, s-to`g`ri, d- tarqalgan [21]. 26 Atmosfera bosimi. Samarqandda atmosfera bosimi yillik o`zgarishini tahlil qilish shuni ko`rsatadiki v 3- rasmga qarang), uning ko`p yillik maksimum qiymati kuz oyiga (noyabr - 939 mbar) va minimum qiymati esa yoz oyiga (iyul - 925 mbar) to`g`ri keladi. Maxsus adabiyotlarda [21] keltirilgan ma`lumotlardan ko`rinadiki, atmosfera bosimining absolyut maksimumi 960 mbar 1930 yil 20 dekabr kuni absolyut mim`mumi 909 mbar esa 1982 yil 18 mart kuni qayd etilgan. Yillik amplaturasi (ya`ni oylik bosimining eng katta va eng kichik qiymati orasidagi farq) 19 mbar ga yetgan va 1966 yil qayd etilgan. Bosimning maksimal sutkalik ampliturasi 29 mbar 1974 yil 20 yanvar kuni qayd etilgan. 2.3-rasm . Atmasfera bosimining yillik o`zgarishi (siniq chiziq o`rtacha bosim) [21] Nisbiy namlik Nisbiy namlik havo temperaturasi va tushadigan rejimiga yomg`irning bog`liq. Shuning uchun ham viloyat hududida nisbiy namlik fasllarga mos xolda o`zgarib turadL Eng katta nisbiy namlik qish va baxor oylariga to`g`ri kelib, uning o`rtacha oylik miqdori 65 - 70 % ni tashldl etsa, bu ko`rsatkich yoz oylariga kelib 40 % dan oshmaydi 27 Yoz oylarida, ya`ni hayvoning harorati maksimal qiymatga yetgan 15-20% gacha, tushadi. Samarqandda havoning o`rtacha yillik nisbiy namligi 58 % ni tashkil etadi. 2.4- rasm. Yillik nisbiy namlik o`zgarishi (to`g`ri chiziq-o`rtacha nisbiy namlik) [21] A h o l i s i , x o ` j a l i g i , t r a n s p o r t i v a s h a h a r l a r i . Aholisi. Hozirgi paytda Samarqand respublikaning Toshkentdan keyingi sanoat va madaniy markazi hisoblanadi. Samarqand viloyatining aholisi bugungi kunda 2,78 mln ni tashkil qilib shundan 2,06 mln aholisi qishloq joylarda, 0,72 mln ni esa shaharlarda (Samarqand shahri) istiqomat qiladi. Aholini zichligi 1 km 2 ga 165 kishini tashkil qiladi. Uning milliy tarkibida o`zbeklarning salmog`i katta (80 % ga yaqin). Shaharlarda tub yerli xalqlar (o`zbeklar, tojiklar) bilan ruslar, tatarlar, yaxudiylar va ukrainlar yashaydi. Zarafshon va Sangzor vodiylarida aholi nihoyatda zich yashaydi[37]. Samarqand iqtisodiy rayoni O`zbekistonning yirik hududiy - ishlab chiqarish majmualaridan hisoblanadi. Samarqand viloyatining xo`jaligi dehqonchilik va chorvachilikka moslashgan. 28 Dehqonchilik bilan birga savdo va hunarmandchilik ham rivojlangan. Temir yo`l qurilib, tashqi bozorlarga erkin suratda mol chiqarish va u yerdan mol keltirish imkoni ko`paygan. Endilikda iqtisodiy rayonning agrosanoat majmui barcha iqtisodiy rayonlardagi kabi yuksak darajada rivojlangan. Rayonda sanoat yetakchilik qiladi [7]. 29 2.5-rasm. Samarqand viloyati aholisining milliy tarkibi [21]. Og`ir sanoat tarmoqlaridan mashinasozlik va metalllsozlik, kimyo sanoati tez rivojlanmoqda. Mashinasozlik va metalllsozlik korxonalari qishloq xo`jalik 30 mashinalari, paxta tozalash zavodlari uchun asbob uskunalar, ro`zg`or muzlatkichlar, li`ftlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradi. Samarqand hududiy ishlab chiqarish majmuida yengil sanoatning ham salmog`i katta. Bu sohaga tegishli 50 ga yaqin korxona ishlab turibdi. Oziq ovqat- sanoati mahalliy xomashyolardan konserva va sharob, o`simlik moyi, tamaki, sut va go`sht, qandolatchilik mahsulotlari ishlab chiqaradi. Samarqand hududiy - ishlab chiqarish majmuida qishloq xo`jalik alohida o`rin tutadi. Dehqonchilik qishloq xo`jalik mahsulotining 70% ni beradi. Dehqonchilikning yetakchi tarmog`i bu iqtisodiy rayonda ham paxtachilikdir. Boshqa texnik ekinlardan tamaki, zig`ir va safsar (maxsar) yetishtiriladi,lekin Urgut tumani tamoki yetishtirishga ixtisoslashgan. Bu yerda mamlakatdagi tamakining 96 % yetishtiriladi. Bundan tashqari bug`doy, arpa ham ekiladi. Paxtachilik majmui tarkibidagi bog`dorchilik va uzumchilik kabi tarmoqlar yuksak taraqqiy etgan. Shaharlar atrofidagi fermer xo`jaliklarida, aholining tomarqa yerlari ko`plab turli xil sabzavotlar va poliz ekinlari yetishtiriladi. Respuolikadagi mevali daraxtlarning 15 % i va terakzorlarning 30 % i shu iqtisodiy rayondadir. Samarqand iqtisodiy rayonida chorvachilik agrosanoat majuining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Qoramollar soni jihatidan iqtisodiy rayon Respublikada 1- o`rinni egallaydi, qorako`lchilik esa 3- o`rinda turadi. Bu yerda qorako`lchilikni rivojlantirish choralarini tadqiq etuvchi ilmiy - tadqiqot instituti mavjud. Samarqand viloyati tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi tomonidan berilgan ma`lumotlarga qaraganda 2009 yil 1 yanvar holatiga Samarqand viloyatida umumiy sug`oriladigan maydon 438,3 ming ga, jumladan qishloq xo`jalik maqsadlari uchun 255,6 ming gektar maydondan foydalaniladi, ko`p yillik daraxtlar - 56,8 ming ga, yaylov - 796,7 ming ga, tomarqa uchastkalari - 85,9 ming gektarni tashkil etadi. Yerlarning meliorativ holatining yomonlashganligi 16,5 ming gektar maydonda belgilangan, jumladan- o`rtacha sho`rlangan - 0,42 ming gekta`-ii tashkil etadi. Sug`oriladigan yerlarning o`rtacha bonitet bali oxirgi 4 yilda o`rtacha 57 ballda stabil holda saqlanmoqda [29]. 31 Transporti. Iqtisodiy rayon hududidan 2 ta temir yo`l o`tadi. Toshkent- Turkmanboshi (sobiq Krasnovodsk), Toshkent - Dushanbe temir yo`li magistral! asosan o`tkmchi (tranzit) yuklar tashiladi. Iqtisodiy rayionda avtomobil yo`llari ko`p, ularda temir yo`lga va bir viloyatdan boshqa viloyatlarga yuklar tashiladi. Havo transporti respublikaning barcha yirik shaharlarini hamda xorijiy davlatlarni bog`laydi. Quvir transporti va elektr uzatgich liniyalarining transport tizimidagi ahamiyati sezilarlidir. Rossiya federasimyasiga paxta tolasi, paxta yog`i, ho`l meva, uzum, mayiz va qorako`l terilari yuboriladi. Mineral o`g`it, tamaki, choy, poyavzal, shcyi va boshqa iste`mol mollari barcha qo`shni viloyatlarga chiqariladi. Iqtisodiy rayon asosan yog`och, taxta, g`alla, shakar-qand, mashinalar, ko`mir, neft, neft mahsulotlari hamda lceng iste`mol mollari oladi [9]. Shaharlari: Samarqand - u Zarafshon daryosining chap sohilidagi aholisi ziclh vohada, Toshkent - Turkmanboshi temir yo`li yoqasida joylashgan. Samarqand duyodagi juda qadimiy shaharlardandir. 2008 yilda uning 2750 yoshi nishonlandi. Samr а qand mamlakatning yirik sanoat tuguni sifatida ham, madaniyat markazi sifatida ham ahamiyatlidir. Sanoat tuguniga Jomboy, Juma va boshqa shaharchalar ishlab chiqarish bo`yicha bog`liq. Shahar qishloq xo`jalik rivojlangan hudud markazida joylashgan. "Alpomish", "Kinap", "Sino", "Samarqandldmyo", "Shishani ta`sirlash", "Chinni", "Choy qadoqlash fabrilcasi", "Paxta tozalash" zavodlari yirik sanoat kdrxonalari qatoriga kiradi. 1 9 9 1 yil bahorida Samarqand sanoatini rivojlantirishda muhim voqyea sodir bo`ldi. Bu yerda O`zbekistondagi yana bir avtomobil zavodi "SamKoch Avto" qurildi. Bu korxona "UzDEU avto" singari/`O`zavtoqurilish uyushmasi" bilan Turkiyaning "Koch Xolding" kompaniyasi o`rtasida tuzilgan bitim asosida juda qisqa muddatda qurilib ishga tushirildi. Zavod qulay "Otayo`l" avtobuslarini va kichik gabaritli yuk mashinalari chiqaradi. Hozirgi kunda esa, u Yaponiya avtomobil firmalari bilan birgalikda "Suzuki" avtomobillarini chiqarishmoqda. 32 Samarqand eng yirik madaniy va ilmiy markazlardan biridir. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat Universiteti, Samarqand Davlat tibbiyot instituti va x.k. 8 ta Oliy o`quv yurti va bir qancha maxsus o`quv yurtlari bor. Kattaqo`rg`on - iqtisodiy rayonda Samarqanddan keyin 2- o`rinda turadigan „anoat tuguni va madaniy markazi joylashgan. Shahar yonidan Samarqand - Buxoro temir yo`li o`tadi. Shahardagi Kattaqo`rg`on paxta tozalash mashinasozligi zavodi, paxta tozalash zavodlari uchun asbob uskunalar ishlab chiqaradi. Bundan tashqari, motor tuzatish, paxta yigirish va go`sht kombinatlari, hamda yiliga 2 mln. jo`ja ochiriladigan broyler fabrikasi, oziq - ovqat sanoatining respublikadagi yirik korxonalari hisoblanadi. Moy eritish kombinati o`simlik moyi ishlab chiqansh jihatdan mamlakatdagi eng yirik korxonalardan biridir. Cho`ponotada cheripisa, sopol quvirlar hamda tarixiy obidalarni tiklashda ishlatiladigan sopol plitalar ishlab chiqariladi. Bular uchun ishlatiladigan xomashyo - maxsus tuproq shu yerda mavjud. 1. Shunday qilib, Samarqand viloyatining aholisi bugungi kunda 2,78 mln ni tashkil qiladi., shundan 0,72 mln aholi shaharlarda (Samarqand va Kattaqo`rg`onda) istiqomat qiladi. 2. Samarqand viloyatining xo`jaligi dexqonchilik va chorvachilikka moslashgan. 3. Viloyatda savdo, hunarmandchilik yaxshi rivojlangan. 4. Samarqandda sanoat yetakchi o`rinlarni egallaydi. 5. Dehqonchilikning yetakchi tarmog`i paxtachilik hisoblanadi. 6. Chorvachilik viloyatda agrosanoat majmuining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. 7. Iqtisodiy rayon hududidan 2 ta temir yo`l o`tadi. Samarqand – Samarqand viloyatidagi shahar. Zarafshon vodiysida, Narpay kanalining chap sohilida, 485 m balandlikda Samarqand tumani hududida, t.y. stansiyasi Samarqand shahridan 88 km shimoli-g`arbda. Yanvarning o`rtacha temperaturasi – 2 0 C , iyulniki 27,2 0 C . Yillik yog`in 282 mm. Aholisi 76,3 ming kishi [28] . 33 Samarqand tumani - Samarqand viloyatidagi tuman. 1926 yil 28 sentyabrda tashkil etilgan. Shimoldan viloyatning Ishtixon, janubi-sharqdan Nurobod, g`arbdan Narpay, sharqdan Pastdarg`om, shimoli-g`arbdan Navoiy viloyatining Xatirchi tumanlari bilan chegaradosh. Maydoni 1,47 ming km 2. Aholisi 189 ming kishi (28) . Tumanda ikki shaharcha (Suv ombori, Payshanba) va 11 qishloq fuqarolar yig`ini (Girdiqo`rg`on. Durbesh, Kattako`rpa, Kattaming, Kichikmindon, Jumaboy, Moybuloq, Omonboy, Saroyqo`rhon, Yangiqo`rg`oncha, Qo`shtepa) bor. Markazi Payshanba shaharchasi. 34 2.6 rasm. Samarqand hududi xaritasi [28]. 35 Tabiati. Relefi, asosan, yassi tekisliklardan iborat bo`lib sharqdan g`arbgacha nishab. O`rtacha balandligi 450 m. SHimoliy chegarasi bo`ylab Qoradaryo, janubiy chegarasi bo`ylab Oqdaryo kanali oqib o`tadi. Ikki daryodan chiqarilgan Miyonkol, S h avat, Toss, Narpay ariqlari asosiy sug`orish manbaidir. Tuman hududida barpo etilgan Samarqand suv ombori “(Samarqand dengizi)” da baliqchilik xo`jaligi tashkil etilgan. Iqlimi kontinental. YOzi issiq, quruq, qishi mo``tadil sovuq. Yillik o`rtacha temperatura 13 0, yanvarda – 1,9 0 , iyulda 29,1 0 . Maksimal temperatura - 44 0 , minimal temperatura – 35 0 . Kuzda dastlabki sovuqlar oktyabrning birinchi o`n kunligidan boshlanadi. Sovuq bo`lmaydigan davr 177 kun. Janubiy-sharqiy shamollar esib turadi. Yillik o`rtacha yog`in miqdori 282 mm. YOg`inning ko`p qismi bahor va qishda yog`adi. Ba`zan qattiq jala quyadi. Tuproqlari och tusli, oddiy yoki tiniq bo`z tuproq bo`lib, avaldan sug`orilib kelingan. Yovvoyi o`simliklardan kampirchopon, eshakmiya, g`umay, semizo`t, sho`ra ituzum, chitir, oqquray, karrak, yontoq, yalpiz, na`matak, chirmovuq va b.o`sadi. Yovvoyi hayvonlardan bo`ri, tulki, quyon, chiyabo`ri, jayron, jayra; qushlardan so`fito`rg`ay, qirg`ovul, loyxo`rak, chumchuq, chug`urchiq,zarg`aldoq, tustovuq, o`rdak, mayna, sudraluvchilardan gekkon kaltakesagi, toshbaqa, sariq ilon, echkemar, kemiruvchilardan ko`rsichqon, kichik qo`shoyoq, qumsichqon, kalamush, sichqon, yumronqoziq, qunduz va boshqalar uchraydi. Aholisi. Asosan o`zbeklar, shuningdek, tojik, rus, tatar, qozoq, koreys, arman va boshqa millat vakillari ham yashaydi. Aholisining o`rtacha zichligi 1 km 2 ga 128,6 kishi (2 8 ). SHaharliklar 25,6 ming kishi, qishloq aholisi 163,4 ming kishi (2 8 ). 2.2. Tadqiqot obyektlari bo`lib, shahar va tuman hududidagi va chiqindi xonalarida jamg`arilgan maishiy chiqindilarni makalatura – qog`oz, karton, gazlama mahsulotlari, yog`och qoldiqlari, konserva bankalari, upakovka, shisha idishlar, bakalashkalar, polietilen paketlar va hokazolarni o`rganish xizmat qiladi. 36 2.3 . Tadqiqot uslublari ni o`rganish uchun adabiyotlarda: X.T.Tursunov, T.U.Rahimova [20], X.T.Tursunov [19]; M.Adыlova [5]; Proekt “Vnedrenie sistemы utilizatsii TBO v g. Samarkande”, materialы granta Uzbekistan i Fransiya na 2015-2019 g.[17]; L.A.Vaxitova, A.A.Vohidov [6]; B.G.Deushova, L.E.Belyalovalarning “Tvyordыe bыtovыe otxodы i nashe otnoshenie k nim” [18]; Sh.T.Xoliqulov, S.B.Pardaevlarning [34] “Chiqindilarni bartaraf etishning dolzarb muammolari” kabi ishlarda mavjud maishiy chiqindilarga taalluqli materiallardan foydalandik. BMI da chiqindilar xususida so`z yuritilar ekan, biz ushbuni inobatga olib, quyida ushbu qonun to`g`risida qisqacha bo`lsa ham ma`lumot keltirishni lozim topdik [25]. O`zbekiston Respublikasining “Chiqindi to`g`risida” qonuni 2002 yil 5 aprel 362 – 11- son bilan O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.Karimov tomonidan tasdiqlangan. Va ushbu qonun 2002 yil 5 aprel 363 – 11 son bilan amalga kiritilgan va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining raisi E.Xalilov tomonidan tasdiqlangan. “CHiqindi to`g`risida” gi qonun 30 moddadan iborat bo`lib, ularning ayrimlarini quyida izohlaymiz. CHiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish to`g`risidagi qonun hujjatlari buzilganligida aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo`ladilar. Uning 1 moddasida . Ushbu qonunning maqsadi va asosiy vazifalari keltirilgan bo`lib, unda chiqindilar bilan bog`liq ishlarniamalga oshirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Qonunning asosiy vazifalari chiqindilarning fuqarolar hayoti va sog`ligiga, atrof-muhitga zararli ta`sirining oldini olish, chiqindilar hosil bo`lishini kamaytirish va ulardan xo`jalik faoliyatida oqilona foydalanishni ta`minlashdan iborat. 2-modda. Asosiy tushunchalar-chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish, chiqindi pasporti, ya`ni uning kamyob chiqishi, chiqindilarni joylashtirish ob`ekti,chiqindilarni ko`mib tashlash, chiqindilarni utilizatsiya qilish, ya`ni ular 37 tarkibidan qimmatli moddalarni ajratib olish yoki chiqindilarni ikkilamchi xom- ashyo, yoqilg`i va boshqa maqsadlarda ishlatish. Chiqindilarni qayta ishlash – ularni ekologik jihatdan bexatar saqlash, tashish. Xavfli chiqindilar. 5-moddada. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi vakolatlari. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi: chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirishga oid davlat dasturlarini tasdiqlaydi va ularni bajarilishini ta`minlaydi; chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish sohasida davlat hisobi va nazorati olib borilishi tartibini belgilaydi; chiqindilar ko`mib tashlanadigan va utilizatsiya qilinadigan joylarning davlat kadastrini yuritish tartibini belgilaydi; 6-modda. Chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi mahsus vakolatli davlat organlari. O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi. O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi. 7-modda. O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasining chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi vakolatlari. 8-modda. O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligining chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi vakolatlari. chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirishda belgilangan sanitariya normalari va qoidalariga rioya etilishi ustidandavlat sanitariya-epidemiologiya nazoratini amalga oshiradi; chiqindilarning fuqarolar hayoti va sog`ligi uchun xavflilik darajasini belgilashda uslubiy ta`minotni amalga oshiradi; 11-modda. Mahalliy davlat xokimyati organlarining chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi vakolatlari. 38 chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirishga oid umumdavlat dasturlarini tasdiqlaydilar. 14-modda. Yuridik shaxslarning chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi huquqlari. 19-modda. Chiqindilarni ekologik sertifikatlash. 20-modda. Havfli chiqindilarni tashish. 30-modda. Chiqindi bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik. 39 3. Tadqiqot natijalari 3.1. Samarqand shahrida maishiy chiqindilarning hosil bo`lishi, joylashtirilishi, morfologik tarkibi, klassifikatsiyasi, utilizatsiyalash va ulardan qayta foydalanish. Hozirgi kunda ham ekologik muammolarning echimi nihoyatda og`ir qolmoqda. Ular chegara bilmaydi. Muammolarning asosiy qismi odamzotning mehnati faoliyati bilan chambarchas bog`liqdir. Zero, insonning xo`jalik faoliyatida dunyoda har yili 30-40 milliard tonnadan ortiq chiqindi biosferaga chiqarilmoqda, bunda maishiy chiqindilarning ham ulushi kattadir. Yuqoridagi ko`rsatkich XXI asrda 100 milliard tonnaga etib, kelajakda yanada oshishi va 2020 yillarga borib 2 marta ko`payishi bashorat qilinmoqda. Yillar davomida to`plangan chiqindilar inson hayoti uchun nihoyatda xavfli moddalarni hosil qilishi tadqiqotlarda to`liq o`z ifodasini topmoqda [14] . Ekologik muammolar va xususan maishiy chiqindilarning hosil bo`lishi, ularni saralash, morfologik tarkibini aniqlash, klassifikatsiya qilish, utilizatsiyalash, zararli qismlarini tashish va poligonlarga joylashtirish, ko`mish va ulardan ikkilamchi mahsulot sifatida qayta ishlab, foyda olish Samarqand viloyatida va xususan Samarqandda ham ushbu mazuning o`ta dolzarbligini aniqlaydi. Shu yerda ushbuni mahsus aytish lozimki, 2017-2021 yillarda maishiy chiqindilar bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish tizimini tubdan takomillashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori O`zbekiston Respublikasining 2017 yil 21 apreldagi “Ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to`g`risida” gi PF- sonli farmoniga muvofiq hamda chiqindilar bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish tizimini tubdan takomillashtirish va rivojlantirish, munosib yashash sharoitlarni yaratish, respublikada sanitariya va ekologik vaziyatni yaxshilash, aholi turmush darajasi va sifatini yanada oshirish, shuningdek, Respublika va viloyatlarning Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish boshqarmalari huzuridagi “Toza hudud” davlat unitar korxonalarining 40 samarali faoliyatini tashkil etish maqsadida 15 punktdan iborat chora-tadbirlarni bajarish yuklatildi. Quyida ularning ayrimlarini izohlaymiz: * 2017-2021 yillarda maishiy chiqindilarni yig`ish, saqlash, qayta ishlash va utilizatsiya qilish tizimini takomillashtirishga doir tadbirlarni o`tkazish; * 2017-2021 yillarda “Toza hudud” DIK ni mahsus texnik va uskunalar bilan qo`shimcha jihozlash; * 2017-2021 yillarda xalqaro moliya tashkilotlarining mablag`larini jalb qilgan holda shaharlarda maishiy chiqindilarni yig`ish, tashish, utilizatsiya qilish va qayta ishlash tizimini rivojlantirish investitsiya loyihalarining ro`yxati tuzish; * chiqindilarni yig`ish, tashash, utilizatsiya qilish, qayta ishlash, ko`mish va realizatsiya qilish tizimini, shu jumladan tadbirkorlik sub`ektlarini keng jalb etgan holda rivojlantirish, ularning faoliyatini rag`batlantirish yo`li orqali chiqindilar bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi to`liq shaklni qamrab olishni ta`minlash; * chiqindilar bog`liq ishlarni amalga oshirish tizimini takomillashtirish bo`yicha mazkur qaror bilan tasdiqlanayotgan tadbirlar manzilli dasturlar investitsiya loyihalari va prognoz parametrlarini amalga oshirish jarayonini har chorakda ko`rib chiqish kabi masalalar Prezident qarorida o`z aksini topgan. Yana e`tiborlisi shuki, mamlakatimizda 2018 yilning “Faol tadbirkorlik, innovatsion g`oyalar va texnologiyalarni qo`llab-quvvatlash yili” deb e`lon qilinishi har sohada olib borilayotgan izchil islohatlarning uzviy davomi hisoblanadi. Bugungi kunda jamiyatimizda farovonlikni ta`minlash, iqtisodiy jihatdan taraqqiyotga erishishda tadbirkorlik sub`ektlariga keng imkoniyat yaratish asosiy va zaruriy shartdir. O`z navbatida bugungi zamon talablariga mos keladigan zamonaviy fikrlash, mazkur yo`nalishdagi innovatsion g`oyalar, mavjud texnologiyalarga ahamiyat qaratish ham taraqqiyotning muhim omili hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar 41 strategiyasini “Faol tadbirkorlik, innovatsion g`oyalar va texnologiyalarni qo`llab - quvvatlash yili” da amalga oshirishga oid davlat Dasturi to`g`risida gi PF – 5308 sonli farmonining qabul qilinishi esa, xalq orzularining haqiqiy ma`nodagi huquqiy asosi bo`ldi deb yozadi Respublika Ekologiya xabarnomasi jurnali korrespondenti S.Muxtoraliev (14). Harakatlar strategiyasini amalga oshirishda “Inson manfaatlari – hamma narsadan ustun” va “Halq davlat idoralari halqqa xizmat qilinishi kerak” degan ezgu g`oya va tamoyiliga alohida e`tibor qaratilgan. 2017 yilda ushbu g`oyalar asosida yurtimizda barcha sohalar qatori ekologiya sohasida keng ko`lamli o`zgarishlar amalga oshirildi, eng avvalo mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini oshirish borasida ishlar bajarildi, shu bilan birgalikda Ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish sohasidagi davlat bosharuvi tizimining tubdan takomillashtirilganligini mahsus qayd etish joizdir. Ekologik vaziyatni barqarorlashtirish va aholi salomatligini muhofazalash, aholiga arzon va sifatli dori-darmonlar etkazib berildi. Respublika Prezidentining Farmoni bilan “2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasini” “Faol tadbirkorlik, innovatsion g`oyalar va texnologiyalarni qo`llab - quvvatlash yili” da amalga oshirishga taalluqli davlat dasturi tasdiqlandi. Biz ekologlar uchun ushbu dasturning ahamiyatli tomoni shundan iboratki, Davlat dasturida Ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish sohasiga oid, bevosita mazkur sohani rivojlantirish bosqichlarini belgilab beruvchi 10 yaqin tadbirlar belgilandi va ular hozir kunda amalga joriy etilmoqda. “Toza hudud” davlat unitar korxonasi orqali qattiq maishiy chiqindilarni yig`ish, tashish, utilizatsiya qilish uchun, joylashtirishni takomillashtirish, ko`mish ishlariga davlat byudjetidan qariyb 163,2 milliard so`m mablag` ajratilganligi bunga misoldir. Bu mablag`ga yil oxirigacha 462 dona chiqindi tashuvchi mahsus texnika xarid qilish, 212 chiqindi to`plash shahobchalarini qurish va 96 ta mavjud chiqindixonalarni jihozlash va tashkil etish ko`zda tutilgan. 42 Davlat dasturining 214 – bandiga ahamiyat qaratsak, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan samarali foydalanish, ekologik xavfsizlikni ta`minlash va aholining ekologik madaniyatni oshirish borasida ta`sirchan choralar ko`rishga oid salmoqli tadbirni ko`ramiz. Ushbu bandga e`tiborni qaratsak, 2018 yilning 1 avgustigacha O`zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasida 2019 - 2023 yillarga mo`ljallangan konsepsiya tasdiqlandi va unga asosan Ekologik tizimlarni saqlash va yaxshilash, aholining ekologik xavfsiz hayot kechirishini ta`minlashga erishishga bog`liq chora-tadbirlarga alohida ahamiyat berilgan. Shunday qilib, yuqorida bayon etilganlardan ushbu ma`lum bo`ldiki, maishiy chiqindilarni saralash, ularning zararlilarini o`z vaqtida ko`mish, utilizatsiya qilish va qayta ikkilamchi mahsulot sifatida ishlatish davr talabidir. Ushbularni inobatga olib, biz quyida mavjud chiqindixonalar to`g`risida ma`lumot va 2011-2015 yillarda yig`ilgan va qayta ishlangan chiqindilar va zararli turlarini poligonlarda joylashtirish va ko`mish xususida ma`lumotlar keltiramiz. Biroq Samarqand shahri va Samarqand tumani hududidagi maishiy chiqindixonalar to`g`risida ma`lumotlarni Samarqand shahrida mavjud chiqindilar hajmi bilan taqqoslab o`rganishni maqsad qilib oldik va bu borada ularning farqi yaqqol namoyon bo`ladi deb hisoblaymiz. 43 3.1.1. Chiqindi turlari Shahar, shahar tipidagi shaharchalar, tumanlar va qishloqlarni toza tutishning epidemiologik va gigienik ahamiyati juda katta. Turar joylarni tozaligi, obodonligi, irrigatsiya ariqlaridan toza suvlarning oqib turishi, daraxtzor va ko`kalamzorzorlarning oldini olishga yordam beradi. Turar joylarning tozaligini saqlash va tashkil qilishda mavjud reja asosida tashkiliy sanitar texnik va xo`jalik tadbirlarni o`tkazish zarur. Shahar va qishloqlarning aholi yashaydigan joylarida turli-tuman xo`jalik chiqindilarning to`planishi patogen - yuqumli mikroblarning to`planishiga olib keladi. Aholi turar joylarini toza tutish uchun chiqindi axlatlarni o`z vaqtida yig`ib, olib chiqib ketish va zararsiz holatga keltirish hamda ba`zi bir chiqindilarni, masalan qog`oz, latta, taxta, temir, bakalashka, polietilen plyonkalar va oynalarni qayta ishlashga jo`natish lozim. Agar axlatlar tezda zararsizlantirilmasa, utashqi muhitni, ya`ni atmosferani, suvni va tuproqni ifloslantiradi. Maishiy chiqindilardan: uy xo`jalik axlatlari, oziq-ovqat chiqindilari va boshqalar juda ko`p organik moddalarni saqlagani uchun tezda chiriy boshlaydi. Oqibatda turli-tuman gazlar: ammiak, oltingugurt oksidi, metan va boshqalar hosil bo`ladi va yog`ingarchilik natijasida er yuzidan yuvilib chiqindilar najas, siydik hojatxonalardan er osti suvlariga suzilib, ularni ifloslantirish mumkin. CHiqindi axlatlarida turli mikroorganizmlarning mavjudligi va ularning uzoq vaqt yashashlari aniqlangan. Jumladan qorin tifi, paratif, ichburug`, sip, kuydirgi va turli-tuman gelmintlar – askaridalar boshqalar axlatlar tarkibida uchraydi. Axlat va chiqindilar faqatgina turli infeksion va invazion – gijja kasalliklarni keltirib chiqarib qolmay, ular odamlarda hazm qilish, ko`ngil aynish holatini keltirib chiqaradi. Xullas, barcha chiqindilar ikki guruhga ajratilib: suyuq va qattiq chiqindilar holatida o`rganildi. Suyuq chiqindilarga: Ularga: hojatxonadan chiqadigan najas, siydik, vannalarda va hammomlardan, xona pollari va kir yuvishda hosil bo`ladigan, 44 sanoat korxonalari, inshootlar va avtomoykalarda avtoulovlarni yuvishdan hosil bo`lgan chiqindi suvlari taalluqlidir. Qattiq chiqindilarga: uy chiqindilar axlatlari, sanoat korxonalari, savdo ob`ektlarining axlatlari, go`ng, o`lik hayvonlar qoldiqlari, qurilish axlatlari va boshqalar mansubdir. 3.1.2. Samarqand shahri da mavjud chiqindixonalar to`g`risida ma`lumot Biz bu ma`lumotlarni Samarqand viloyati Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo`mitasi laboratoriyasining 2011-2014 yillar hamda 2022 yil aprel oyida Samarqand tumani “Toza hudud” DUK Filili boshlig`i U.Xasanov tomonidan berilgan hujjatdan keltirmoqdamiz (bu ma`lumot BMI ilovasida ko`rsatilgan). Ma`lumki, Samarqand viloyatida Samarqand va Samarqand viloyatning eng katta shaharlari hisoblanadi, undan tashqari viloyatda 12 tuman mavjud, ular orasida Samarqand tumani ham bor va barcha ushbu hududlarda chiqindi xonalar faoliyat yuritadi (3.1.2.1. Jadval). Jadvaldan ma`lum bo`ldiki, Samarqand shahar maishiy chiqindilar saqlanadigan hududning maydoni 10 gektar bo`lib, Samarqand shahrida esa u 2 gektarni tashkil etadi, tumanda 5 marotiba ko`p bo`lib, 10 gektarga teng. Bu chiqindixonalar 2005, 2007, 2014 yillarda qurilgan. Biroq shu erda ushbuni mahsus eslatish lozimki, ilk bor chiqindixonalar Samarqand tumanida 1968 yilda tashkil etilgan. Barcha chiqindixonalarning hozirgi holati deyarli qoniqarli deb topilgan. Joylashtirilgan maishiy chiqindilar hajmi bo`yicha Samarqand shahrida 22878,08 ming tonnani tashkil etgan. Samarqand shahrida esa 647,7 ming tonnani tashkil etadi. Jaloeir qishlog`idagi chiqindixonada chiqindi hajmi 4500 ming tonnaga tengdir. Chiqindixonalarning foydalanish muddati aksariyat hollarda aniqlanmagan, faqat Orzu Mahmudov massividagi chiqindixonaning ishlatilish muddati 2035 yilgacha deb belgilangan. Chiqindilarni takomillashtirish bo`yicha tavsiyalarda Samarqand shahri chiqindixonalari hududini kengaytirish, Samarqand shahri va tumanida 45 kompostlashni tashkil etish hamda Orzu Mahmudov massivida chiqindixonalarni o`rash, mashinani yuvish maydonchasini qurish kabilar belgilangan. Shu yerda ushbularni aytish lozimki, Samarqand va Samarqand shaharlari va Samarqand tumanida chiqindixonalarning ishlatish muddati ko`rsatilmagan. Vaholanki ular bir necha o`n yillarga mo`ljallangan bo`lishi lozim. Bizning fikrimizcha, chiqindixonalarga faqat qayta ishlash uchun mumkin bo`lmagan, yoki ularni boshqa usullar bilan yo`qotish iloji bo`lmagan chiqindilarni yo`naltirish lozim. Bu komponentlarni qo`llash har tomonlama atrof-muhitga zararsiz bo`lishi kerak va buning uchun chiqindilarni etqizish xususidagi barcha hozirgi zamon qoidalari va uslublarni, chiqindixonalarni ekspluatatsiya – ishlatish va rekultivatsiya – rekonstruksiya qilish qoidalarini bilish shart deb hisoblaymiz. 46 3.1.2.1. Jadval Samarqand shahri dagi maishiy chiqindixonalar to`g`risida ma`lumot (Viloyat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo`mitasi ma`lumoti 2018 yil qo`shimchalar bilan) №SHaharlar va tuman nomi CHiqindi joylashtirilgan manzil, geografik o`rni M aydoni Ishga tushirilgan yili Hozirgi holati Joylashtirilgan manzil chiqindilar hajmi (ming t., ming m3) Chiqindilardan foydalanish muddati Chiqindi xonani takomillashtirish bo`yicha tavsiyanomalar 1 Samarqa nd shahri Xishrav qo`rg`oni 10,0 200 7 qoniqar li 22878,0 8 aniqlanmag an Hududni kamaytiris h 2 Samarqa nd shahri AO “Tayloq konserva” tozalash 2,0 200 5 qoniqar li 647,7 aniqlanmag an Kompostla sh 3 Samarqa nd tumani Qurilish materiallari Kombinatini ng Kar`eri 10,0 200 5 qoniqar li 244,18 aniqlanmag an Kompostla sh 4 Samarqa nd “toza hudud” DUK Orzu Mahmudov Massivi Jaloer qishlog`i 435 3, 15 m 2 201 4 qoniqar li 4500 aniqlanmag an Elektr taminoti bilan ta`minlash, atrofini farfor bilan o`rash, kishilar yuvinish maydoncha si qurish *Ko`rsatma . Bu ma`lumotlarni bizga 2023 yil aprel oyida “Toza hudud” DUK Samarqand tuman filiali boshlig`i U.Hasanov tomonidan berildi (ilova 2), buning uchun u kishiga o`z minnatdorchiligizni bildiramiz. 47 3.1.3. Samarqand shahri bo`yicha maishiy chiqindilarning hajmi va ularni qayta ishlashning samaradorligi Biz buning uchun Samarqand viloyati Ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish qo`mitasi laboratoriyasining 2012 va 2014 yillardagi ma`lumotlardan foydalandik. Bu ma`lumotlar quyidagi jadvallarda (3.1.3.1 va 3.1.3.2) o`z aksini topgan. Ularni tahlil qilish natijasi quyidagi xulosalarga keldik. Ushbu jadvallardan ko`rinib turibdiki, Samarqand va Samarqand shaharlari va Samarqand tumanida 2012, 2014 yillarning boshida bo`lgan hajmdan to ushbu yillar oxirida qolgan chiqindilar miqdori oshib borgan. Masalan, 2012 yilda Samarqand shahrida 22656, 98 ming m 3 dan 22878, ming m 3 gacha, Samarqand shahridan 6581,6 – 647,7 ming m 3 gacha oshgan. Bu ma`lumotni ularning umumiy yig`indisidan aniqlasa ham bo`ladi, ya`ni 23473, 26 – 891, 88 ming m 3 ga tengdir. (3.1.3.1 jadval). 3.1.3.1 Jadval Samarqand shahari bo`yicha yig`ilgan qattiq maishiy chiqindilar to`g`risida 2012 yil bo`yicha ma`lumot (Viloyat qo`mitasi ma`lumoti) 1 Samarqand shahri 22656,98 221,1 22878,08 Shahar sanitar tozalik bo`limi 2 Samarqand shahri 581,6 66,1 647,7 Shahar kommunal foydalanish bo`limi 3 Samarqand tumani 234,68 9,5 244,18 Tuman kommunal foydalanish bo`limi Jami: 23473,26 296,7 23769,96 2014 yilda ham bu ma`lumotlar oshib borgan (Samarqandda: 23041,58- 23152,08; Samarqandda: 702,6-742,73 va Samarqand tumanida: 250,96-255,42 ming m 3 gacha oshgan. 3.1.3.2 jadval). Jami qayta ishlangan qattiq maishiy chiqindilar miqdori Samarqandda, Samarqand shaharlari va Samarqand tumanida miqdori (ming m 3 ): 110,5; 40,13 va 4,96 ni tashkil etgan va uning hajmi 155,59 ming m 3 teng bo`lgan. 48 3.1.3.2 Jadval Samarqand shahri qattiq maishiy chiqindilar hajmi to`g`risida 2014 yil yakuni bo`yicha ma`lumot (Viloyat ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish qo`mitasi ma`lumoti) № S h aharlar va tuman Yil bo`yicha qolgan qattiq maishiy chiqindilar miqdori (ming m 3 ) Jami qattiq maishiy chiqindilar miqdori (ming m 3 ) (ming m 3 ) Yil davomida qolgan qattiq maishiy chiqindilar miqdori (ming m 3 ) Olingan ma`lumotlar manbai 1 Samarqand shahri 23041,58 110,5 23152, 08 S h ahar sanitar tozalik bo`limi 2 Samarqand shahri 702,6 40,13 742,73 SHahar kommunal foydalanish bo`limi 3 Samarqand tumani 250,96 4,96 255,42 Tuman kommunal foydalanish bo`limi Jami shahar va tuman bo`yicha 23995,14 155,59 24150,23 Umuman olganda, maishiy chiqindilarni qayta ishlash 2012 yilda ortib borgan bo`lib, bu miqdor viloyatda 312,8 dan to 583,47 ming m 3 ni tashkil etgan, biroq 2014 yilda esa, ularni qayta ishlash juda pasaygan va u 255,06 ming m 3 ga teng bo`lgan (3.1.3.3. jadval). Buning sababi turlicha bo`lishi mumkin. O`z navbatida maishiy chiqindilarni guruhlarga ajratilmasligi va qayta ishlash muassasalariga etkazib bermaslik, avtoulovlarning kamligi va boshqa sabablar deb hisoblaymiz. Samarqand ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo`mitasining ma`lumotlariga asosan chiqindilar tarkibi: is`temol chiqindilari (3.1.3.1 rasm), qog`oz, shox-shabada (o`tin), oyna, plastik, teri va rezina, ko`cha chirindilari va boshqalar (3.1.3.3 jadval) 49 3.1.3.3 Jadval Samarqand shah r i da hosil bo`lgan maishiy chiqindilar hajmi to`g`risida 2014 yilda qayta ishlanganligi to`g`risida ma`lumot № Shahar va tuman nomiO`rtacha 1 yilda utilizatsiya qilinadigan M CH K hajm i (m ing m 3) Iste`m ol chiqindisi % Q og`oz chiqindilari % SH ox-shabada chiqindisi % Plastik chiqindisi% Teri va rezina chiqindisi % O yna chiqindisi % Tosh, qum , ko`cha supirindisi % Boshqa chiqindilar % 1 Samarqand shahri 73 2803 13,50 3,58 20,4 5,8 2,70 649,7 104,4 2 Samarqand shahri 21,81 83,76 41,23 10,08 61,1 17,5 80,7 194,7 311,9 3 Samarqand tumani 3,13 12,04 5,93 15,4 87,8 2,5 11,6 279 448,3 ni tahlil qilganda quyidagi natijalar olindi. Samarqand shahrida iste`mol chiqindilar – 28,03; qog`oz – 13,80; shox-shabada – 3,58; plastik chiqindilar – 20,4; tosh va qum va b.lar – 649,7 % ni tashkil etgan; Samarqand shahrida bu ko`rsatkich ko`p bo`lgan: 83,76; 41,23; 106,9 61,1 va 194,1% gacha bo`lgan, Samarqand tumanida esa plastik chiqindilar 87,8; tosh va qum va boshqalar ham ko`p 279% bo`lgan. Biroq ushbuni mahsus aytish lozim, o`rtacha 1 yillik utilizatsiya qilinadigan MCHJ – ushbu shaharlarda 73,0 dan 71,81 va Samarqand tumanida 3,13 ming tonnani tashkil etgan. 50 3.1.3. 4 jadval Maroqand Obod DUK korxonasining markaziy chiqindi poligoniga qabul qilingan qattiq va maishiy chiqindilar reyslari bo`yicha M А `LUMOT № Sana : Maroqand Obod DUK Toza Hudud DUK Shartnoma asosida ( Samovizov ) 1- son sanitar korxonas i си Qurulish chiqindisi Jami 1 01.02.2022 129 11 10 23 3 176 2 02.02.2022 116 4 8 16 3 147 3 03.02.2022 123 8 4 7 2 144 4 04.02.2022 124 9 6 27 5 171 5 05.02.2022 48 15 17 2 5 87 6 06.02.2022 136 13 6 28 2 185 7 07.02.2022 132 12 7 31 2 184 8 08.02.2022 140 13 4 29 5 191 9 09.02.2022 129 9 4 15 4 161 10 10.02.2022 106 11 6 10 3 136 11 11.02.2022 116 13 2 17 3 151 12 12.02.2022 62 12 0 14 3 91 13 13.02.2022 118 14 2 17 4 155 14 14.02.2022 128 10 2 17 5 162 15 15.02.2022 106 2 3 12 3 126 16 16.02.2022 122 5 5 10 4 146 17 17.02.2022 117 5 9 9 4 144 18 18.02.2022 121 10 5 18 5 159 19 19.02.2022 52 12 5 18 5 92 20 20.02.2022 129 10 6 20 4 169 21 21.02.2022 139 13 3 25 6 186 51 22 22.02.2022 142 12 6 24 3 187 23 23.02.2022 143 9 5 27 5 189 24 24.02.2022 140 9 2 19 4 174 25 25.02.2022 137 10 3 17 6 173 26 26.02.2022 36 8 4 18 5 71 27 27.02.2022 147 8 4 18 6 183 28 28.02.2022 147 9 9 22 5 192 Жами: 3285 276 147 510 114 4332 3.1.3. 5 jadval Maroqand Obod DUK markaziy chiqindixonasiga kunlik qattiq va maishiy chiqindilarni olib borish to`g`risida M А `LUMOT № Hudud nomi Korxona nomi Chiqindilarni qabul qilish Qatnov ( xodka ) tonna 1 Samarqand Maroqand Obod DUK 178 712 Toza hudud 9 36 Obodonlashtirish 26 104 Jami 213 852 52 Xullas, maishiy chiqindilar muammosi bugun global ahamiyatga ega bo`lmoqda. Xususan yirik shaharlarning sanitariya va gigiena holatini yaxshilash, maishiy chiqindilarni utilizatsiya qilish, chiqindi xonalarni zararlantirish jiddiy masalaga aylangan. Shaharlarda aholi sonining oshishi bilan maishiy xizmat ob`ektlari – restoran, kafe va oshxonalar sonining oshishi natijasida maishiy chiqindilarning ham miqdori, turlar ko`payib bormoqda. Buning natijasida shahar va tumanlarda chiqindilarning ham miqdori, turlari ko`payib bormoqda. Buning natijasida shahar va tumanlarda chiqindilar bilan bog`liq muammolar ortmoqda. Faqat Samarqand shahrida bir kunda o`rtacha 400-450 tonnagacha maishiy chiqindilar chiqarilmoqda va so`nggi yillarda materiallar tarkibida shisha, plastmassa, metal va tekstil materiallari kamayib, qog`oz va polietilenning ulushi ortib bormoqda. Aholi turmushi va iste`mol darajasining oshishi sababli chiqindilarning 90% ga yaqin organik oziq-ovqat hamda o`simlik chiqindilarning xom ashyo manbai ekanligini ko`rsatib turibdi. Ularni qayta ishlash yo`li bilan samarali maqsadga erishish mumkin. Bunga shaharlarda polietilen bakalashkalar, plastmassa qoldiqlaridan, qog`oz to`plamlaridan tadbirkorlar – turli hajmdagi shlanglar, hojatxona qog`ozlari va hokazolarni ishlab chiqarmoqdalar. Tahlillar shuni ko`rsatmoqdaki, bu borada Samarqand va Samarqand shaharlarida ham etarlicha ishlar olib borilmayotir. Ko`p qavatli uylarda chiqindilarni yig`ish uchun, ularni turli xil ranglardagi paketlarga: 1. Havorang-polietilen chiqindilar; 2. Oq-qog`oz chiqindilari; 3. Sariq-oziq-ovqat chiqindilari; 4. Qora-boshqa turdagi chiqindilarni (3.1 - rasm) solib, so`ng ularni lozim joylarga etkazib, xom ashyo sifatida ishlatish mumkin. Qishloqlarda esa, xonadonlardan yig`ilgan chiqindilarni xuddi shunday paketlarda yig`ib, havorang, 53 oq, sariq va qora rangdagi konteynerlarga solishni taklif etamiz. Bunday holatda chiqindilarni saralamay to`g`ridan-to`g`ri utilizatsiya qilish va tadbirkorlarga etkazib berish lozim. Mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda shahar va tumanlarda asosiy maqsad belgilab olinishi va uning ketma-ketligini maksimal samarali ishlashini ta`minlash uchun, uni bajarishda quyidagi dastur asosida amalga oshirish mumkin. Chiqindilarni tashishga mahsuslashtirilgan katta mashinalar ishlatilmoqda (3.2- rasm). Hozirgi kunda qishloqlar ko`chalarida haftada 2 marta shunday avtomashinalar chiqindilarni tashishda ishtirok etmoqda. Chiqindilar bilan bog`liq muammolarni hal etishda keng jamotachilikning va xususan mahallaning roli katta bo`lishi lozim. Aholi o`z hovlisida mashina chiqindilarni ko`mib, kompost tayyorlash mumkin. Shu yo`l bilan har bir xonadondan chiqadigan chiqindi miqdorini 60-70% ga kamaytirishga erishish mumkin. Chiqindilarni har tarafga tashlamasdan, bir joyda yig`ish, to`g`ri kelgan joyga tashlamaslik, yosh bolalarga uni tashishga o`rgatmaslik lozim. Xullas, chiqindilardan unumli foydalanish atrof - muhitni ozoda qilish inson salomatligining garovidir. 54To`plash Deponentlash Saralash Qayta ishlash 3.1-rasm. Saralangan maishiy chiqindilarni tashish jarayoni. 55 3.2 – rasm. Chiqindi tashuvchi mahsus avtomashinalar 3.1.4. Samarqand shahrida maishiy chiqindilarning maydoni va hajmiga qarab, hududlarni rayonlashtirish Kuzatuvlar va olingan natijalar bo`yicha ushbu shahar va tumanda maishiy chiqindilar 2 hududdan ko`p to`planar ekan. Buning asosiy sababi ya`ni shaharning markazi xonadonlari va yog` zavodi atrofida yig`ilib, qurilish materiallari maydoniga to`planadi va u 10 gektarni egallaydi va 250 ming m 3 ga yaqin hajmga teng. Orzu Mahmudov massivi atrofi qishloqlarida to`planib, Jaloer chiqindi xonasida yig`iladi va uning hajmi 4353 m 3 dan oshiq maydonda to`planadi (3.2.2.1 jadval) va 45 500 ming m 3 tonnani tashkil etadi. Samarqand shahrida chiqndilar maydoni kam bo`lsa ham, biroq u erda chiqindilar hajmi ko`p ((648 ming tonna). Buning sababi ushbu hududda aholining va xonadonlarning ko`pligidir. Biroq, bunga yana ushbuni mahsus aytish o`rinliki, shaharning Samarqand suv omboriga yaqin hududlarida aholi chiqindilarni suv 56 ombordan oqib chiquvchi kanallar atrofiga pala-partish qilib tashlab ketilgan. Buning sababi, ota-onalar chiqindilarni o`zlari emas, balki yosh farzandlariga tukishni buyuradilar. Bunday holatlarga chek qo`yish lozim. YAna bir fikr, chiqindilarni tashishda chiqindi tashish mashinalarning grafigini to`g`ri aniqlab, chiqindini haftada kamida ikki marta olib chiqib ketish va chiqindi xonalarga etkazish lozim. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan ma`lumotlardan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: *maishiy chiqindilarning maydoni jihatidan birinchi o`rinda Samarqand tumani tursa (10 ming gektarni egallaydi), hajmi jihatidan (648 ming m 3 ) Samarqand shahri aholi punktlari turadi. *ikkinchi o`rinda Jaloer qishlog`i atrofidan to`planadigan maishiy chiqindilar ham maydoni (4353,15 m 2 ) va hajmi (4500 ming m 3 ) ko`p hisoblanadi. Yakunlab ushbuni aytish lozimki, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va fuqarolar maishiy chiqindilarni mahsus belgilangan hududlarga joylashtirishlari, saralash, tashish va utilizatsiya qilish, ularni qayta ishlab qo`shimcha mahsulot olishga e`tibor berishlari lozim. Natijada atrof-muhit toza bo`ladi, inson salomatligi yanada mustahkam bo`ladi deb hisoblaymiz. Sanoat korxonalari keltirib chiqarayotgan ekologik xavf va ularning chiqindilaridan oqilona foydalanish istiqbollari (Samarqand superfosfat zavodi misolida) O’zbekiston ham ko’plab rivojlangan mamlakatlar qatoriga yangi ming yillikga qator ijtimoiy-iqtisodiy demografik va ekologik xarakterga ega bo’lgan dunyo miqyosidagi muammolar bilan kirib keldi. Tabiiy resurslardan jadal foydalanish, moddalarning tabiiy aylanish tarkibiga kirmaydigan ishlab chiqarishning foydalanishning mumkin bo’lmagan mahsulotlarning atrof-muhitga tashlash, ekologik jihatdan xavfli bo’lgan biotexnologiyalardan foydalanish energiya manbalaridan va boshqalar inson faoliyati bilan o’rab turuvchi muhitning holati orasidagi muvozanatning buzilishiga olib keldi. Ko’pchilik holatlarda 57 buzilgan muhitda tirik organizmlarning yashash faoliyati bilan ularning adaptasion mexanizmlari imkoniyatlarining mos kelmasligi kuzatilmoqda. Yuqori texnogenli yuklamalar natijasida ta’minlab beruvchi tashqi muhit tajovuzining ortishi tirik organizmlar genofondining sifatiga albatta o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatmay qolmaydi, qaysiki tabiiy evolyusion moslashishning tezligi atrof muhitning o’zgarish jadalligiga mos kelmaydi va bu esa o’z navbatida tabiatda «Ekologik keskinlik» sindromini chaqiradi. Ekologik keskinlik sifatiy jihatdan yangi xarakterga ega bo’lish bilan birga katastrofik masshtabni egallamoqda. Bunday sharoitlarda organizm bilan muhit orasidagi munosabatlar murakkablashadi va keskinlashadi. O’tgan asrning 90-yillarida O’zbekiston hududida ko’plab sanoat korxonalari qurildi. Masalan, Qoravulbozor neftni qayta ishlash, Muborak gaz kondesat zavodi, Navoiy azot o’zeli, Navoiy tog’ metallurgiya kombinati, Jizzax akkumulyator zavodi va hokazolar tomonidan tashqi muhitga zaharli sanoat chiqindilari chiqarilmoqda. Organizmlar yashayotgan muhitning texnogen o’zgarishlari orasida uning sanoat va maishiy chiqindilar bilan ifloslanishi ancha ayanchli asoratlarga olib kelmoqda. Turli tabiatga ega bulgan zaharli moddalar ancha yuqori xavf tug’diradi. Ifloslovchi moddalar texnogen moddalar yoki tabiiy xarakterdagi aralashmalar sifatida kimyoviy elementlarni migrasiyalanish va energiyani transformasiyalanish sikllarini buzadi va ekotizimning yaxlit faoliyatiga noqulay ta’sir ko’rsatadi. Biosferada dunyo miqyosidagi hududiy va lokal oqimlari va ksenobiotiklarni, ya’ni biosfera uchun begona bo’lgan kimyoviy birikmalarning aylanishi shakllanadi [2]. Yuqorida keltirilgan ma`lumotlar shuni ko`rsatadiki, sanoat korxonalaridan chiqayotgan chiqindilarning tarkibini aniqlash, ularning zararli jihatlarini o`rganish va chiqindilarni zararsizlantirishning optimal usullarini ishlab chiqish hamda ulardan oqilona foydalanish istiqbollarini yaratish dolzarb masalalardan biriga aylandi. 58 Biz o`z oldimizga Samarqand superfosfat korxonasidan chiqayotgan chiqindilarni tarkibiy jihatdan o`rganish, ulardan oqilona foydalanish usullarini ishlab chiqishni maqsad qilib oldik. Samarqand superfosfat korxonasidan chiqayotgan chiqindilarning mikroelementar tarkibini o`rganish tajribalari Samarqand davlat universiteti “Mikroelementlar ilmiy tadqiqot laboratoriyasi” da olib borildi. Chiqindi tarkibidagi mikroelementlar tarkibi Kovalskiy (1969), Xavezov (1983) va Aleskov (1988) usullari yordamida atom-adsorbsionli spektrofotometr (“Saturn”) dan foydalanilgan holda aniqlandi. Samarqandda suvni iflos qilayotgan korxonalar. O‘zbekiston Milliy axborot agentligi bosh direktori Abdusaid Ko‘chimov ushbu hududdagi aholi bilan muloqot o‘tkazganida atrofdagi mahallalarda yashovchilar Farhod shaharchasida joylashgan suv tozalash inshootidan Zarafshon daryosining Oqdaryo irmog‘iga tushayotgan suvning yaroqsizligi, keyingi vaqtlarda hatto atrofdagi qishloqlarda ichimlik suvida o‘zgarish bo‘layotgani haqida shikoyat qildi. Suv tozalash inshootining daryoga quyiladigan qismida bo‘lganimizda atrofdagi mahallalarda istiqomat qiluvchilar yetib kelishdi: barcha daryo suvining iflosligidan norozi. Ayrimlar daryo suvidagi o‘zgarish keyingi vaqtlarda ichimlik suviga ham ta’sir o‘tkazayotganini bildirdi. Kimdir bunga suv tozalash inshootidan chiqayotgan suv yaxshi tozalanmayotganini sabab qilib ko‘rsatsa, yana kimdir hammasiga shu hududdagi shirinmiya tomirini qayta ishlash zavodidan chiqayotgan oqova sabab deb biladi: “Nega bizning shikoyatlar hech qayerga yetib bormaydi? Nima uchun bu yerdagi ekologik falokat hech kimni tashvishga solmaydi?” Aholining aytishicha, suv tozalash inshooti havzasidagi suv har tongda bir necha baravarga ko‘pirib ketadi. Suv yaxshi tozalanmagan holda ochiq havzaga quyiladi. Daryo qirg‘og‘idagi fauna va flora kundan-kunga siyraklashib bormoqda. 59 Ishonish qiyin. Negaki, bu yerdagi suv inshooti atigi bir yil oldin, Jahon banki Xalqaro taraqqiyot uyushmasi moliyaviy ko‘magida juda katta mablag‘ evaziga qurib berilgan edi. Aniqrog‘i, Jahon bankining 49,3 million AQSh dollari kredit mablag‘lari hisobidan Samarqand shahridagi tozalash inshootlari va kanalizatsiya tizimlarini rekonstruksiya qilishning 2016-2019-yillarga mo‘ljallangan 2-bosqich qurilish-montaj ishlari amalga oshirilmoqda. Aynan Farhod shaharchasidagi oqova suvlarini tozalash inshooti to‘liq rekonstruksiya va modernizatsiya qilinib, 28,8 kilometr yangi tarmog‘i qurilgach, Samarqand shahar aholisining oqova xizmatlari bilan ta’minlanganlik darajasini 70,1 foizga olib chiqishga erishilgandi. Inshootning ochilish marosimida endi uzoq yillar Farhod shaharchasi, Oqdaryo va Jomboy tumanining atrofdagi mahallalarida oqova bilan bog‘liq ekologik muammolar yuzaga kelmasligi qayta-qayta ta’kidlangan edi. Ehtimol, biz adashishimiz mumkindir. Ammo joriy yil aprel oyida ana shu inshootning tantanali ochilish marosimida Jahon banki vakili Devid Lord, viloyat hokimi o‘rinbosari, Samarqand shahar hokimi o‘rinbosari va boshqa ko‘plab mas’ullarning rasmiy bayonotlari barcha ommaviy axborot vositalarida e’lon qilingan. Jumladan, Devid Lord Jahon bankining O‘zbekistonda suvlarni zararsizlantirish bilan bog‘liq loyihalarda 15 yildan buyon ishtirok etib kelayotganini faxr bilan ta’kidlar ekan, endilikda oqova suv bilan bog‘liq muammolarning yuzaga kelmasligiga umid bildirgandi. Xususan, aynan mazkur inshootning o‘ziga 3 118 606 AQSh dollari sarflanganini ma’lum qilgan edi. Xo‘sh, nega bir-ikki yil ichida buncha katta mablag‘ havoga uchib ketdi? Bu ham mayli, aholi nima sababdan ekologik muammodan azob chekmoqda? Bizga taqdim etilgan hujjatlarga ko‘ra, “Rays prodakshn biznes” mas’uliyati cheklangan jamiyatiga qarashli shirinmiya ildizini qayta ishlovchi zavoddan chiqayotgan oqova suvlar ekologik taranglikka sabab bo‘lmoqda. Ammo mazkur zavod suvlari daryoga emas, aynan yuqoridagi suv tozalash inshootiga quyiladi. Vaziyatga oydinlik kiritish maqsadida “Farhod” oqova suv tozalash inshootida bo‘ldik. 60 – To‘g‘ri, zavod oqova suvlari bizning inshootga keladi, – deydi shu inshoot rahbari Dilaver Shermatov. – Chunki ikki o‘rtada shartnoma imzolangan. Ammo zavoddan kelayotgan oqova suvlarning tarkibidagi kimyoviy moddalar biror-bir me’yorga to‘g‘ri kelmaydi. Bir necha marta ogohlantirishlarga qaramay kimyoviy moddalar aralashgan suv inshootimizga kelib tushmoqda. “Farhod” oqova suv tozalash inshooti 3 118 606 dollarga Yevropadagi eng zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan. Butun dunyo tajribasidan kelib chiqib, bizda ham oqova suvlar biologik yo‘l bilan tozalanadi va ochiq havzaga quyiladi. Biz kerakli bakteriyalar yordamida suvni tozalaymiz. Qoidaga ko‘ra, bunday holatda zavodlar oqova suvga birinchi ishlovni berib, keyin inshootga yuborishlari kerak. Ammo bizga kelayotgan oqova suvda kimyoviy moddalar haddan tashqari ortiq. Buning oqibatida navbati bilan ishlashi kerak bo‘lgan reaktorlarimiz 6 soat o‘rniga 12 soatdan ishlamoqda. Shunda ham afsuski, suv tozalash imkoni yo‘q. Bundan ham yomoni, kimyoviy moddalar ta’sirida bakteriyalar qirilib, inshoot faoliyati me’yorida bo‘lmayapti. Qaytadan bakteriya olib kelamiz. Ammo yana kimyoviy moddalar ta’sirida qirilib ketadi. Erta tongda inshoot havzasidagi suvning ko‘pirib ketishiga sabab ham kimyoviy moddalar bilan bog‘liq. Chunki ana shunday oqova suv bizga kechasi yetib keladi. Savol tug‘iladi: bitta zavod faoliyati ekologiyaga shunchalik zarar keltirayotgan, aholining bir necha yildan beri e’tiroziga sabab bo‘layotgan va nihoyat, 3 million 118 606 dollarlik inshootning yaxshi ishlamayotganiga sabab bo‘layotgan ekan, nima uchun tegishli chora ko‘rilmaydi? Surishtiruv natijasi yana ham achinarli. Viloyat “Suvoqova” davlat unitar korxonasi rahbar K.Yusupov bilan gaplashdik. Uning aytishicha, bugunga qadar viloyat “Suvoqova” davlat unitar korxonasi tomonidan bir necha marta “Rays prodakshn biznes” mas’uliyati cheklangan jamiyatiga ayni muammo yuzasidan xat yuborilgan, ogohlantirilgan, ammo natija bo‘lmagan. Ayrim xatlarga javob ham olinmagan. Hatto bir marta zavod oqova suv tarmog‘i uzib ham qo‘yilgan. Ammo shartnomani bir tomonlama uzish huquqi bo‘lmagani sababli qayta ulashga majbur bo‘lgan. Xuddi shunday, 61 viloyat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasi tomonidan ham, aholi tomonidan ham “Rays prodakshn biznes” mas’uliyati cheklangan jamiyatiga murojaatlar qilingan. Bu bo‘yicha “Rays prodakshn biznes” mas’uliyati cheklangan jamiyati rahbariga uchradik. Uning gaplarini aynan keltiramiz (audioyozuv tahririyatda bor): – Bizda respublika ekologiya qo‘mitasi va Sog‘liqni saqlash vazirligidan 2020- yilgacha litsenziya bor, – deydi O.Asimov. – Kelib hammasini ekspertizadan o‘tkazgan. 60 foiz ekologiyaga pul to‘laymiz, eksport qilamiz. O‘zimizning laboratoriya ham bor. Bu yerda yana boshqa quvurlar, “shippak” zavodi bor. Bir safar bu yerdagi ichgan bolalarni haydagan edik, bittasini prokuraturada ishlagan tanishi bor ekan, yozibdi… Kelsin, komissiya tekshirsin… Biz ekologiya qo‘mitasi va “Suvoqova” DUK xodimlarining zavodga kirib haqiqiy ahvolni ko‘rish imkoni bo‘lmayotgani xususida eshitganimiz sababli zavod rahbariga yana savol bilan murojaat qildik: – Demak komissiya kelib haqiqiy ahvolni ko‘rsa bo‘ladi, shundaymi? – Bemalol, bemalol, faqat hozir zavod faoliyati to‘xtagan. Bilasizmi, qachon ishlaydi, fevralning 15-larida ishga tushadi… Xullas, izohga hojat yo‘q. Bilganimiz shuki, tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi mutaxassislariga ko‘ra, “shippak” zavodidan oqova suv chiqmaydi. Modomiki, zavodga Respublika ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo‘mitasi, Sog‘liqni saqlash vazirliklari 2020-yilgacha ruxsatnoma berishgan ekan, bugungi holatni ham bir nazorat qilib ko‘rishlari shart emasmi? Chunki 15- fevralgacha u yerga hech kim kira olmaydi (ehtimol, undan keyin ham kira olmas, negaki, shu vaqtgacha bir necha marta shu holat kuzatilgan). Aks-holda, tabiatga 5 milligramm ammoniy o‘rniga – 199, 0.11 milligramm temir o‘rniga – 3 milligramm, 0 o‘rniga – 1.2 milligramm sulfid, 15 o‘rniga – 5000 milligrammdan ortiq oshirilgan zararli moddalar quyilishda davom etadi. Bu esa ekologik halokat degani. 62 Samarqandda chiqindilarni qayta ishlab chiqariladi Janubiy koreyalik sarmoyador Samarqand viloyatida 35 mln dollarga teng bo‘lgan qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlash bo‘yicha klaster tashkil etadi. Janubiy Koreyaning Samdong ENT kompaniyasi Samarqand viloyatida qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlash bo‘yicha klaster tashkil etishni rejalashtirmoqda. Bu haqda «Dunyo» AA xabar qildi. Singapur kompaniyasi O‘zbekistonda chiqindidan o‘g‘it ishlab chiqarmoqchi 63 Klaster Jomboy tumanidagi Samdong Re Jomboy korxonasi negizida tashkil etilib, u 35 mln dollarga baholanmoqda. Mazkur loyiha 2020−2022 yillarda O‘zbekiston investitsion dasturiga kiritilgan. Loyihadan ko‘zlangan maqsad - qattiq maishiy chiqindilarni samarali yig‘ish va qayta ishlashdan iborat. Buning uchun Janubiy Koreya kompaniyasi maxsus chiqindi yig‘ish mashinalarini sotib olishni rejalashtirmoqda. Kompaniya vakillari loyihani amalga oshirishga kirishish uchun xalqaro qatnovlar ochilishi bilan O‘zbekistonga tashrif buyurishni rejalashtirmoqda. Xulosalar 64 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 apreldagi “Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish sohasidagi davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to`g`risida” gi PF – 5024 – sonli qaroriga muvofiq hamda chiqindilar bilan bog`liq ishlarni amalga oshirish tizimini tubdan takomillashtirish va rivojlantirish, murakkab yashash sharoitlarini yaratish, respublikada sanitariya va ekologik vaziyatni yaxshilash, aholi turmush darajasi va sifatini yanada oshirish xususidagi chora-tadbirlarni bajarish asosida Samarqand shahri va Samarqand tumani qishloqlari hududida mavjud bo`lgan chiqindixonalarda joylashtirilgan maishiy chiqindilarni o`rganish va bajarilgan tadqiqotlarimiz natijasida quyidagi xulosalar olindi: 1. Samarqand shahrida chiqindilar asosan Maroqand obod DUK, Obodonlashtirish, Tozza hudud korxonalari ami 852 tonna chiqindi qabul qilishadi. Ularning holati qoniqarli deb topilgan. 2. Maishiy chiqindilar miqdori yildan yilga oshib borgan . Samarqand shahrida Maroqand obod DUK, Obodonlashtirish, Tozza hudud, qurulish chiqindisi hamda 1- son sanitar korxonalari 2022 yil 1 yanvardan 28 dekabrgacha jami qabul qilingan chiqindilar reys hisobida 4332 ga, 21660 tonnaga etgan. Buning sababi o`z vaqtida chiqindilarni guruhlarga ajratishmasligi va qayta ishlash muassasalariga etkazib bermaslik, avto ulovlarning kamligi deb hisoblaymiz. 3. Samarqand shahrida maishiy chiqindilar tarkibini tahlil qilish shuni ko`rsatdiki, Samarqand shahrida iste`mol chiqindilar: 83,76, qog`oz – 41,23; shox- shabba – 106,94 plastik chiqindilar - 61,1 va tosh, qum va boshqa chiqindilar – 194,1% ni tashkil etgan. O`rtacha 1 yillik utilizatsiya qilish shaharda oshgan va Samarqand shahri da 3,13 ming tonnaga etgan. Biroq chiqindilarni qayta ishlash xususida ishlar etarli darajada olib borilmayotir. 4. Chiqindilarning guruhlarini yig`ishni turli xil rangli paketlarga: havorang, oq, sariq va qora ranglilarga joylab, so`ngra jo`natish lozim. Shu vaqtdagina ulardan unumli foydalanish mumkin. Utilizatsiya qilish va tadbirkorlarga etkazib berish va ularni quyidagi dastur asosida: to`plash, saralash, deponent qilish, qayta 65 ishlash lozim. Chiqindilar bilan bog`liq muammolarni hal etishda, keng jamoatchilikning va xususan mahalla ahlining rolini oshirish ham tadbirkorlarni chiqindilarni qayta ishlash uchun keng jalb etish lozim deb hisoblaymiz. Tavsiyalar 66 1. Samarqand shahrida maishiy chiqindilarni maqsadli stixiyali ajratilmagan hududlarga tashlashni qonun bilan yoki jarima taqiqlashni; 2. Chiqindi xonalarning ishlash muddatini rejada aniq ko`rsatishini; 3. Chiqindilarni aniq rangli paketlarga solib, ajratib, jo`natishni va ularni qayta ishlash uchun tadbirkorlarga etkazishni taklif etaman. Foydalanilgan adabiyotlar 67 1.Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T.: “O`qituvchi”, 1997. 2.Karimov I.A. Vatanimizni bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta`minlash – bizning oliy maqsadimiz. T.17.Toshkent: “O`zbekiston”, 2009.-280 bet. 3.Mirzieyov Sh.M. Atrof-muhitni muhofaza qilish-aholi salomatligini saqlashning muhim omili. 2018 y. 2 fevral. Ekologik holatni yaxshilash va atrof- muhitni muhofaza qilish eng dolzarb vazifalarni belgilab olishga bag`ishlangan yihilishdagi ma`ruzasi. 4. Harakatlar strategiyasi. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo`nalishi. Toshkent, 2017.-16 b. 5. Ad ы lova M. Problem ы pervichnoy sortirovki b ы tov ы x otxodov. Jurnal «Ekologicheskaya bezopasnost i grajdanskaya insiativa» , 2006. – S .10-13. 6. Vaxitova L.A., Vaxitova A.A. Oila va atrof - muhitning ekologik havfsizligi yoki tabiatga va o`z-o`ziga yordam berish bo`yicha tavsiyanoma. Toshkent, 2008.77 bet. 7.Izzatullaev Z., Botirov X.Ona zamin mehrga muhtoj//Zarafshon, 2004, 4 iyun.-3 b. 8.Izzatullaev Z.I., Botirov X.F., Fayzullaev B.F. Ekologiya asoslari. O`quv qo`llanma. Samarqand: Zarafshon.2018 – 285 bet. 9.Izzatullaev Z., Majidova T. Asoshoi ekologiya//Samarqand: DDS., 1995.- 95 s. 10.Izzatullaev Z., Mehkamova U. Qishloq xo`jaligidagi chiqindilar va ulardan foydalanish istiqbollari//Qishloq xo`jaligidagi resurs tejamkor texnologiyalarni yaratish a ularni ishlab chiqarishga joriy etish. Respublika ilmiy- amaliy konf.materiallari.2004 y. 20-21 noyabr.1-qism. Samarqand, 2014.-218-220 betlar. 11.Izzatullaev Z., Odilova M. Ekologik inqirozning oldini olaylik. Samarqand: Zarafshon, 2001, 4 sentyabr. 68 12.Izzatullaev Z., Safin M.G. Qog`oz va ekologiya//Ma`rifat, 2003, № 90, 13 noyabr, 18 b. 13.Monsterat Zamorano Toro (Granada universiteti professori) “Qattiq jismlarni utilizatsiya qilish” ga bag`ishlangan SamDUning Geografiya va ekologiya fakultetida qilgan ma`ruzasi. Samarqand, 2018. 14.Muxtoraliev Saydali. Ekologik nazoratning jamoatchi inspektorlari uchun uslubiy qo`llanma (ma`lumotnoma)//Toshkent: “Chinor ENK” ekologik noshirlik kompaniyasi. 2016.-143 bet. 15.Natsionalnыy doklad. O sostoyanii okrujayuщey prirodnoy sredы ispolzovannыy prirodnыx resursov v Respublike Uzbekistan (2008-2011 y.). T.:CHinor ENK, 2011. 16.Pardaev S.B. Tuproq unumdorligini oshirishda shahar chiqindilaridan foydalanish// Biologiya, ekologiya va tuproqshunoslikning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy – amaliy konferensiyasi materiallari. 16 sentyabr 2008 y. T.: O`zMU, 2008.-98-99 bet. 17. Proekt “Vnedrenie sistemq utilizatsii TBO” v g. Samarkande 2015- 2019 g.O`zbekiston-Fransiya. Smarqand, 2015. 18. Tverdыe bыtovыe otxodы i nashe otnosheniya k nim. Prakticheskie rekomendatsii po umensheniyu zanryazneniya okrujayuщey sredы (Sostaviteli: Deusheva G.G., Belyalova L.E.). Samarkand: EKO NNO «Zarafshon», 2016.-40 s. 19. Tursunov X.T. Ekologiya va barqaror rivojlanish. O`qituchilar uchun uslubiy qo`llanma. T., 2009.-124 b. 20.Tursunov X.T., Raximova T.U. Ekologiya “Chinor ENK”.T.:2006.-152 b. 21.O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi//Toshkent: O`zbekiston, 1992. 22. O`zbekiston Respublikasining “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonuni”// O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisining Axborotnomasi.1999, 1-son. 23. O`zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish» qonuni, YAngi tahriri. 31.08.2000. 69 24. O`zbekiston Respublikasining “CHiqindilar to`g`risidagi qonuni” O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisining Axborotnomasi.2002, 4-5-sonlar. 25. O`zbekiston Respublikasining “CHiqindilar to`g`risidagi” qonuni o`zgartirishlar bilan 09.03.2011. 26. O`zbekiston Respublikasining “Davlat sanitar kuzatish to`g`risidagi” qonuni. Qo`shimchalar. 03.09.2010. 27. O`zbekiston Respublikasining “Er kodeksi qo`shimchalar” 04.01.2011. 28.O`zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Samarqand tabiati. T., 200 2 , 4 jild.513-516 b. 29.O`zbekiston Respublikasining Atrof tabiiy muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan foydalanish.T., 2006. 30.Haydarov Q.X. Tabiat va inson ekologiyasi// Samarqand: zarafshon nashriyoti, 1993.-118 b. 31.Haydarov Q.X., Bobon or ov T., Jahongirov Sh. Samarqand tabiati//Samarqand: Zarafshon, 1996.-170 b. 32.Haydarov A. Eski bakalashkadan sifatli tola buni Urgutlik tadbirkorlar yaratishmoqda// Zarafshon, 2014, 16 noyabr, 2 bet. 33. Xoliqulov Sh.T., Pardaev S.B. Samarqand shahri qattiq maishiy chiqindilarning morfologik tarkibi va unga bog`liq bo`lgan ekologik muammolar//Ekologiya xabarnoma jurnali. Toshkent, 2003.№3 – son.-B.39-41. 34. Xoliqulov SH.T., Pardaev S.B. CHiqindilarni bartaraf etishning dolzarb masalalari//O`zbekiston Geografiya jamiyati axboroti.2017.51-jild, 32-35 betlar. 35.Shirinboev Sh.A., Safin M.G. Atrof-muhitni muhofaza qilish. Samarqand.2003. 36. G`anieva F.S., Sharipova S.A. Chande az masalahoi muhimi ekologiyai fizikavy. (dasturi usluby) // Samarqand: DDS., 2007.-130 s. 37.Ergashev A. Umumiy ekologiya// Toshkent: O`zbekiston, 2003.-463 b. 38.Egamberdiev R., Eshchanov Ekologiya asoslari// Toshkent: ZARQALAM, 2004.-225 b. Internet materiallari: 70 39. www.vivozmusora24.ru 40. www.utilizaciya.ru 41. www.waste.ru 42. Solid waste management. United Nations Environment Programme, Cal recovery, 2005.-72 p. 43. http//www.socbu. Ekologicheskaya problema otxodov. 71 72

SAMARQAND SHAHAR MAISHIY CHIQINDILARINING ATROF-MUHITGA TA`SIRI Kirish……………………………………………………………… .............3 1. Adabiyotlar sharhi……………………………………………...............7 1.1. Samarqand viloyatida maishiy chiqindilarni o`rganish tarixi …............7 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari…………………… …….. ..21 2.1 Tadqiqot sharoitlari………………………………………………….... .21 2.1.1. Samarqand viloyati, Samarqand shahar va tumanining geografik tasnifi...................... ................................................................................................ .21 2.2. Tadqiqot obyektlari…………………………………………. ...............38 2.3 Tadqiqot uslublari………………………………………….... ................39 3. Tadqiqot natijalari…………………………………………... ...............41 3.1. Samarqand shahrida maishiy chiqindilarning hosil bo`lish yo`llari, turlari, joylashtirilishi, morfologik tarkibi, klassifikatsiyasi, utilizatsiyalash va ulardan qayta foydalanishning samaradorligi......................................................................41 3.1.1 . Chiqindi turlari....................................................................................45 3.1.2. Chiqindixonalar to`g`risida ma`lumot.................................................46 3.1.3. Samarqand shahri bo`yicha maishiy chiqindilarning hajmi va ularni qayta ishlashning samaradorligi............................ ................................................. 49 3.1.4 Samarqand shahri da maishiy chiqindilarning maydoni va hajmiga qarab, hududlarni rayonlashtirish................ ......................... . ................................. 56 Xulosalar………………………………………………………………................ 66 Tavsiyalar ……………………………………………………………..................6 8 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati ………………………………………….....6 9 1

K I R I SH Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kundagi eng dolzarb ekologik muammolardan biri – bu chiqindilar muammosidir. Chiqindilar deganda biz ishlab chiqarish yoki iste`mol qilish jarayonida xomashyo, materiallar, shuningdek o`zining is`temol xususiyatlarini yo`qotgan maqsulotlarni tushunamiz. Xullas, chiqindilar muammosi murakkab va keng qirrali bo`lib, u quyidagi masalalarni o`z ichiga oladi: Chiqindilarni yig`ish, saralash, tashish, joylashtirish, saqlash yoki qayta ishlash, ko`mib tashlash; Tuproq, havo, er osti suvlariga zararli ta`siri; A h latxonalar bilan band erlarni qishloq xo`jaligi hisobidan chiqarish va hokazolar. Bu muammolar barcha mamlakatlar va xususan O`zbekiston Respublikasida hamda Samarqand shahri uchun ham umumiy bo`lib, barcha hududlarda ularni juda katta sarf-harajatlar evaziga turlicha samara bilan hal qilishga to`g`ri kelmoqda. 2017 - 2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasining 4 nchi Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustivor yo`nalishi 4.3 paragrafida: “Odamlarning ekologik xavfsiz muhitda yashashini ta`minlash, maishiy chiqindilarni qayta ishlash komplekslarini qurish va modernizatsiya qilish, ularning moddiy texnik bazasini mustahkamlash, aholini chiqindini yo`q qilish bo`yicha zamonaviy ob`ektlar bilan ta`minlash” ko`rsatilgan [4] . Davlatimiz rahbarining 2017 yil 21 aprelidagi farmoniga muvofiq, Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimi takomillashtirildi. O`zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo`mitasi qayta tashkil etilib, uning zimmasiga ekologik holatni yaxshilash, 2

maishiy chiqindilarni yig`ish, saqlash, tashish, utilizatsiya qilish va qayta ishlash borasida ko`plab vazifalar qo`yildi. Respublikamiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2018 yil 2 fevralida “Atrof muhitni muhofaza qilish – aholi salomatligini saqlashning muhim omili” degan ma`ruzasida 2017-2021 yillarda maishiy chiqindilar bilan bog`liq ishlarni tubdan yaxshilash yuzasidan kompleks dastur qabul qilinganligi, moliyalashtirish manbalari aniq belgilab berilganligi xususida so`zlab, bu ma`lumotlarni aniq faktlar bilan izohladi. Masalan, faqat 2017 yilda Respublikada qo`shimcha 305 ta chiqindi to`plash maydonchasi qurilib, 2 mingdan ortiq konteynerlar bilan jihozlanganligi, 295 ta poligon to`liq xatlovdan o`tkazilganligi, 97 ta chiqindi poligoni tartibga keltirilganligi aytildi. Shu bilan birgalikda bu muammoni hal qilishda ko`pgina kamchiliklarimiz mavjudligi ta`kidlandi [3]. Hozirgi kunda, yurtimizda 53 foiz aholiga sanitar-tozalash ko`rsatilgan, xolos. Shundan atigi 15 foizi xususiy sektor hissasiga to`g`ri keladi. Deyarli barcha qishloqlarda maishiy chiqindilarni yig`ish, saqlash va tashish yo`lga qo`yilganligi ta`kidlandi. Yig`ilishda shu kabi kamchilik va muammolar tanqidiy tahlil qilinib, tizim oldidagi dolzarb vazifalar belgilab berildi. Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo`mitasiga tegishli vazirliklar bilan birgalikda shaharlarda chiqindi yig`ish shaxobchalarini tartibga solish, qishloq aholi punktlarida sanitar-tozalash xizmatlarini rivojlantirish bo`yicha 5 yillik dastur ishlab chiqish vazifasi yuklatildi. 2018 yilda mamlakatimizda 9 ta shaharda chiqindini yig`ish va qayta ishlash klastrlarini ishga tushirish bo`yicha topshiriq berilib, bu borada Surxondaryoda tashkil etilgan klaster faoliyati namuna qilib ko`rsatildi. Bizning viloyatimizda ham Respublika miqyosidagi kabi, aholi soni yildan – yilga oshmoqda (hozirgi kunda viloyatda 3 mln. 250 mingdan ortiq kishi istiqomat qiladi, Samarqand shahrida 520 ming, Samarqand shahrida 80 mingdan ortiq) shahar kabi tumanlar hududlari va qishloqlarimizda ming-minglab zamonaviy uy - joylari qurilmoqda. Buning natijasida chiqindilar soni ham oshmoqda, bu esa yangi – yangi zamonaviy chiqindixonalarni tashkil etish, chiqindilarni saralash, atrof- 3

muhitga zararini kamaytirish, qayta ishlashni va xullas, ulardan unumli foydalanishni taqazo etmoqda. Yuqorida keltirilganlardan ma`lum bo`ldiki, BMI ni bajarish uchun tanlangan mavzu o`ta dolzarbligi bilan ajralib turadi va ushbuni “Samarqand shahri maishiy chiqindilarining atrof-muhitga ta`siri” ni o`rganishni maqsad qilib oldik va uning uchun quyidagi vazifalarni bajarish belgilandi: 1. Mavzuga oid adabiyotlarni tahlil qilish. 2. Samarqand shahri va Samarqand tumanida maishiy chiqindilarning hosil bo`lishi, turlari, joylashtirilishi, morfologik tarkibi, klassifikatsiyasi, utilizatsiyalash va qayta foydalanishning samaradorligini o`rganish. 3. Samarqand shahri va Samarqand tumanida maishiy chiqindilarning maydoni va hajmiga qarab, hududlarni rayonlashtirish, xulosalar chiqarish va tavsiyalar berish. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Samarqand shahri va Samarqand tumanida m aishiy chiqindilarni atrof-muhitga ta`sirini o`rganish natijasida ilk bor ushbu aniqlandiki, tadqiqotlar asosan AO “Tayloq konserva” tozalash maydonida to`planadi va karer atrofida to`planadi, 10 ga egallaydi. Uning hajmi 647,7 ming tonnaga egadir. Tumanning chiqindilari Orzu Mahmudov massivi Jaloer qishlog`i atrofida yig`iladi va hajmi 4353,15 m 2 gektarga yig`ilib, uning miqdori 4500 tonnaga tengdir, biroq ularning holati qoniqarli deb xulosa qilinadi. Ushbu hududda chiqindilarning miqdori yildan yilga oshib borishini ko`rsatadi va u 279 foizni tashkil etdt. Buning asosiy sababi, chiqindilarni o`z vaqtida saralamaslik va qayta ishlash korxonalarining hududda yo`qligiga avtoulovlarning kamligidir. Chiqindilarni turli rangli paketlarga solib, saralab, so`ngra yig`ish va chiqindixonalarga jo`natish lozim. Ularni o`z vaqtida yig`ish va zararlantirish uchun keng jamoatchilikning va xususan mahallalarning roli kattadir. Hududda chiqindilarni qayta ishlash uchun tadbirkorlarni jalb etish lozim. Hududda yig`iladigan maishiy chiqindilar ilk bor rayonlashtirilgan. 4

Bu ma`lumotlardan oliy o`quv yurtlari kollej va maktablarda ekologiya, atrof - muhitni muhofaza qilish fanlaridan saboq berishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. U kirish, 3 bob, 10 paragraf, 14 rasm, 7 jadval, ilоvalar va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 5

O'xshashlar

“JOMBOY YASHIL ChIROQLARI” SEMENT ZAVODI KORXONASI-NING ATROF-MUHITGA TA’SIRINI BAHOLASH
SAMARQAND ShAHAR ATMOSFERA HAVOSINING IFLOSLANIShIGA AVTOMOBIL TARANPORTINING TA’SIRI
SAMARQAND SHAHRI ATMOSFERA HAVOSINI AVTOTRANSPORT VOSITALARI TA`SIRIDA IFLOSLANISHI VA UNI OLDINI OLISH CHORA TADBIRLARI
SAMARQAND SHAHRI AHOLI TURAR JOYLARI MAISHIY CHIQINDILARINI ZARARSIZLANTIRISH USULLARINI TAKOMILLASHTIRISH
“JOMBOY YASHIL ChIROQLARI” SEMENT ZAVODI