logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. “JOMBOY YASHIL ChIROQLARI” SEMENT ZAVODI

“JOMBOY YASHIL ChIROQLARI” SEMENT ZAVODI

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2027.228515625 KB
Ko'chirib olish
“JOMBOY YASHIL ChIROQLARI” SEMENT ZAVODI KORXONASINING ATROF-MUHITGA TA’SIRINI BAHOLASH MUNDARIJA KIRISh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . 4 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Loyihalanayotgan uchastka zonasida atrof muhit holati. . . . . . . . . . . . ….8 1. 2. Iqlim xususiyatlarining tavsifi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..12 1.3. Atmosfera havosi, yer usti va osti suvlari, tuprog‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………… . .13 2. ATROF - MUHITGA TA'SIR ETUVCHI ASOSIY MANBALAR, TURLAR VA OB'EKTLARNING TAVSIFI 2.1. Loyiha texnologik yechimining tahlili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .27 2.2. Korxonaning suvga bo‘lgan ehtiyoji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …. 28 2.3. Loyihalanayotgan korxonaning chiqindilarini saqlash sharoitlarini tahlili…29 2.4. Avariya holatlari va uni oldini olish tadbirlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 33 3. IFLOSLANUVCHI MODDALAR OLIB KELUVCHI TA'SIR TURLARINI IFODALASH 3.1. Ifloslanuvchi moddalarning tarqalish maydonini baholash . . . . . . . . . . . .. .35 4. ATROF MUHITGA SALBIY TA'SIRLARNI OLDINI OLUVCHI TADBIRLAR 4.1. Atrof - muhitni muhofaza qilish tadbirlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………. .38 4.2. Shovqin va vibratsiyani kamaytirish bo‘yicha tadbirlar . . . . . . . . . . . . . … . 38 5. ANIQLANGAN TA'SIR NATIJASIDA ATROF - MUHITNI O‘ZGARISHINI OLDINDAN BILISH 5.1. Atmosferaga tashlanadigan zararli moddalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ….… .39 5.2. EHM hisobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 XULOSALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 TAVSIYALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ..69 ILOVALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . .76 3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Jahonda qurilish industriyasining rivojlanishi ish joylari havosini intensiv ifloslantiruvchi turli xil chang-gaz chiqindilari miqdorining sezilarli darajada oshishi bilan birga olib borilmoqda, bu esa qurilish industriyasi xodimlarida chang-gaz bronxit kasalliklarining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarda, jumladan AQSh, Germaniya, Xitoy, Rossiya kabi davlatlarning sanoat ishlab chiqarish amaliyotida zararli chiqindilarni tozalash tizimlarini loyihalashda, texnologik jarayonlarni jadallashtirish, yuqori texnologiyali resurs-tejamkor tizimlarni yaratish, muhandislik hisoblash usullarini ilmiy asoslash va takomillashtirilgan yangi konstruktiv yechimlarni yaratish va ishlab chiqarishga joriy etishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda. Respublikada qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoatida atmosfera havosining me ’ yordan ortiq ifloslanishining oldini olish va zararli moddalarning ruhsat etilgan chegaraviy me ’ yordan oshmasligiga erishishda keng qamrovli chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. Qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarining atrof-muhitga, inson salomatligiga, atmosfera havosiga va o‘simlik dunyosiga ta'sirini zamonaviy loyihalar asosida aniqlash va baholash bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 - yildagi 60-sonli Farmonida 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 - oktyabrdagi PF-5863 “2030 - yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasining Atrof-muhitini muhofaza qilish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 1 Farmoni va mazkur faoliyatga tegishli bo‘lgan boshqa me ’ yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan atrof-tabiiy muhit muhofazasi, va aholi salomatligiga ziyon yetkazadigan ekologik muammolarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni o‘z vaqtida amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 yildagi 60-sonli Farmoni http://www.uz/undp/org/content/ uzbekistan.ru 4 Ishning maqsadi : Samarqand shahri Farxod posyolkasi hududidagi “JOMBOY Y A S H IL C H IROQLARI” MChJ qo‘shma korxonasi sement zavodining atrof muhitga ta'sirini baholashdir. Ta'sirni baholash mezonlariga jihozlarni ekspluatatsiyasi jarayoni natijasida atrof muhitning hozirgi holatini o‘rganish, shuningdek ekologik nuqtai nazardan eng zaif tomonlarini aniqlash kiradi. Tashlanmalar manbalari va parametrlari va atrof muhitga tushadigan tashlanmalar nuqtai nazaridan, tabiiy muhit holatiga loyihalanayotgan korxonaning ta'sirini baholash uchun rayonni hozirgi holati va jihozlarni joylashtirish rejasi ko‘rib chiqildi. Loyihalanayotgan ob'ektning atmosfera havosiga ta'sirini baholashda ko‘rilayotgan ob'ektning rayon ifloslanish fonini shakllanishida qo‘shayotgan hissasiga, ta'sir turiga va shuningdek loyihalayotgan korxonaning joylashtirish natijasida atrof muhit komponentlarini o‘zgarishini oldindan bilishga alohida e'tibor berildi. Bugungi kunda sement zavodlaridan ajralib chiqadigan zararli chang- gazlardan tozalash uskunalari ma'naviy eskirganligi, tozalash uskunalari samaradorligining pasayib ketishi korxonalardagi mavjud muammolardan hisoblanadi. Chang gaz tozalash u skunalarida zamonaviy turlarini qo‘llash, eskilarini modernizatsiya qilish, chang gaz o‘tkazuvchi quvurlarni, ventilyasiya tarmoqlarini yangilash, yuqori samarada ishlaydigan uskunalarni yaratish hamda chang gaz tozalash uskunalarining ish samaradorligini oshirishni ilmiy jihatdan asoslash muhim hisoblanadi. Ushbu dissertatsiya tadqiqot ishi sement-beton zavodlarida chang gazni tozalash uchun yangi turdagi uskunalarni yaratish va qo‘llash orqali atrof muhitga ta'sirini kamaytirish, tozalovchi uskunalar, ventilyasiya tarmoqlarini takomillashtirish, samaradorligini oshirishni ilmiy asoslash orqali atrof muhitning me'yoridan ortiq ifloslanishining oldi olinishida keng qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarish sohalari barqarorlashib bormoqda. Biroq, sanoat korxonalarining keltirib chiqarayotgan oqibatlari ham mavjud bo‘lib, insoniyat salomatligiga, atrof muhitga salbiy ta'sir ko‘rsatmoqda. 5 Fan, texnika, iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari, ishlab chiqarish sanoati tobora rivojlanib borishi bilan bir qatorda atrof tabiiy muhitning ifloslanishi ham jadallashib bormoqda. Bugungi kunda atrof tabiiy muhitni bir qancha omillar ifloslantirmoqda. Samarqand shahri Farxod posyolkasi hududidagi “JOMBOY YASHIL ChIROQLARI” faoliyati natijasida atrof muhitga zararli gazlar va changlar tashlamalari aniqlangan. Hozirgi kunda atmosfera havosi har xil gazlarning mexanik aralashmasidan iborat. Sement zavodlaridan ajralib chiqadigan zararli tashlanmalarni tozalash va atrof muhitga ta'sirini o‘rganish dolzarb muammolardan biridir. Atrof muhit va inson faoliyatiga salbiy ta'sir etishni oldini olish maqsadida yangi chang-gaz tozalash uskunalari va ilmiy-amaliy texnologiyalarni ishlab chiqish zarurdir. Atrof muhitga ta'sir jarayonini, atrof muhitning ifloslanganlik darajasini o‘rganish eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Qurilayotgan ob'ektning atrof muhitga ta'sirini o‘rganish, baholashda “Atrof muhitga o‘tkazilayotgan ta'sir bayonnomasi” loyihasini ishlab chiqish keng yo‘lga qo‘yilgan. Bunday hujjatlarning ishlab chiqilishi hududning qanchalik darajada ifloslanishini aniqlash va ularning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Bu ta'sirni kamaytirish uchun korxonalarda chang va gazlardan tozalanish chora tadbirlarini yanada takomillashtirish zarur. Shu jihatdan ushbu dissertatsiya ishi dolzarb hisolanadi. Tadqiqot maqsadi . Sement zavodlaridan ajralib chiqadigan zararli moddalar miqdorini, chang-gaz tozalash uskunasining samaradorligini oshirish, chang gaz aralashmasining atrof muhitga ta'sirini kamaytirish, chang-gaz tozalash usullarini tadbiq qilishdan iborat. Tadqiqot vazifalari: Ushbu malakviy bitiruv ishini bajarish uchun quyidagi vazifalarni qo‘yildi: - sement zavodida texnologik jarayonlarni va chang-gaz xususiyatlarini o‘rganish va tahlil qilish; 6 - chang-gaz tozalash uskuna tarmoqlarining tozalash jarayonigacha va tozalashdan keyingi chang-gaz miqdorini aniqlash; - sement zavodi ishlab chiqarish sexining o‘tkazuvchi quvurlarida changgaz oqimini parametrlarini aniqlash. Tatqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Sement zavodlaridan ajralib chiqayotgan zararli chang-gaz aralashmalarining atrof muhitni ifloslovchi birikmalarni aniqlash, ularni tozalash jarayonini o‘rganishning ilmiy ahamiyatini ko‘rsatadi. Atrof muhitga ta'sir etgan zararli moddalarning miqdori hisobiy usulda aniqlanganligi ventilyasiya va havoni mo‘tadillashtirish o‘quv uslubiy qo‘llanmalarida bevosita foydalaniladi. Ishning hajmi va tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi 77 sahifadan iborat boiib, kirish, adabiyotlar sharhi, tadqiqot sharoitlari, obekti va uslublari hamda tadqiqot natijalaridan iborat 5 ta bobni va 8 ta jadvalni o‘z ishiga oladi. Ishda xulosalar, tavsiyalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, hamda ilovalar mabjud. 7 1. ADABIYOTLAR ShARHI 1.1. Loyihalanayotgan uchastka zonasida atrof - muhit holati Sanoatda eng ko‘p tarqalgan tashlamalardan biri - bu changli gaz tashlamalaridir. Changli gaz tashlamalari deyarli barcha sanoat tarmoqlarida ajraladi va atmosfera havosiga tashlanadi. Buning natijasida esa atmosfera havosining tarkibi keskin ifloslanadi. Sement zavodida inert materiallaridan Sement tayyorlash natijasida atmosfera havosiga noorganik chang zarrachalari ajralib chiqadi. Demak, chang zarralari ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning bir bo‘lagi bo‘lib, ularni ushlab qolish va ishlab chiqarish sikliga qaytarish katta ahamiyatga ega. Shuning uchun changli gaz chiqindilarini zararsizlantirish uchun ular tarkibidagi chang zarralarining xususiyatini aniqlash ham alohida ahamiyatga ega. Chunki chang-gaz aralashmasining xossasiga qarab tozalash usuli va uning uskunasi ham bir-biridan farqlanadi [16]. Mamlakatimizda kundalik hayot sharoitlarini yaxshilashga katta e'tibor qaratilmoqda. Mehnat sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha rejalar barcha sanoat korxonalarida, ayniqsa ishlab chiqarish jarayonida katta miqdordagi chang-gazlar paydo bo‘lgan joylarda keng qo‘llaniladi. Shu sababli atmosferaga sanoat chiqindilari bilan atmosfera ifloslanishini saqlovchi turli xil chang-gazni yig‘ish qurilmalari va qurilmalari sanoatda tobora keng foydalanilmoqda [21]. Qurilish sanoati korxonalariga sement zavoddlari ham kiradi, ular ishlayotganda ish joylari havosiga katta miqdorda noorganik changlar va gazlar chiqariladi. Zararli mehnat sharoitlari bo‘lgan Sementzavodining ish joyiga ish joyidagi havoning chang miqdori REM dan o‘n baravar yuqori bo‘lgan energiya bloki operatorining ish joyi kiradi. Sement zavodlarida energiya blokining ish joylaridagi havoning chang konsentratsiyasini kamaytirish muammosini kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish asosida hal qilish mumkin, ular doirasida tashkiliy va texnologik chora-tadbirlar bilan bir qatorda muhandislik vositalari muhim o‘rinni egallaydi [31; 34]. 8 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 yildagi 60-sonli Farmonida 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 oktyabrdagi PF-5863- “2030 yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasining Atrof-muhitini muhofaza qilish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni va mazkur faoliyatga tegishli bo‘lgan boshqa me'yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan atrof-tabiiy muhit muhofazasi va aholi salomatligiga ziyon yetkazadigan ekologik muammolarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni o‘z vaqtida amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi [1;3]. Zamonaviy sharoitda chang-gazni tozalash tizimlarida chang-gazni ushlab turish va havoni chang aerozolidan tozalash jarayonlarini tejamkor tashkil etish bilan maksimal tozalash samaradorlikni ta'minlashni nazorat qilish kerak. Shu bilan birga, ushlash va tozalash jarayonlarining samaradorligini baholash chang- gaz aerozolining ish joyiga chiqishi paytida uning energiya parametrlarini o‘rganish va aniqlash asosida amalga oshirilishi mumkin. Ishlab chiqarish korxonalarining atrof muhitga ta'siri, atmosfera havosiga tashlama tashlaydigan manbalarni inventarizatsiya qilish, atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarni, shuningdek, chang va gazlarni ushlab qoluvchi qurilmalarni tekshirish va korxonalarning atrof muhitga ta'sirini baholash ko‘plab xorijiy va yurtimiz olimlarning tadqiqotlarida ko‘rib chiqilgan. Jumladan, ushbu masalalarni o‘rganishga xorijiy va MDH mamlakatlari olimlari va boshqalarning ishlari ko‘rib chiqilgan [32]. “Sement zavodlari quvvat bloklari ish joylaridagi havoni changdan tozalash usullari va vositalarini takomillashtirish” mavzusida ilmiy ish olib borgan D.A. Protopova (2012) [32] ishlab chiqarish jarayonining samaradorligi va tejamkorligini oshirish orqali chang aerozolining konsentratsiyasini REMCh qiymatlariga kamaytirish orqali sement zavodlarining energiya blokining ish maydonida standart sanitariya-gigiena sharoitlarini ta'minlab, changni ushlab turish 9 va havoni tozalashning texnik vositalarini takomillashtirishda Ye.I.Boguslavskiy, V.N.Uchaev, N.M. Serginalar tadqiqot olib borgan [34]. Samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti dotsenti t.f.n. A.Usmonqulov (1988) shakar ishlab chiqarish sanoatida ventilyasiya tarmog‘ini takomillashtirish ustida ish olib borgan va ventilyasiya tarmog‘idagi oqim aralashmasi tezligini o‘zgartirish orqali tozalash samaradorligini oshirishni tadqiq qilgan [28]. V.N. Azarov, Ye.I.Boguslavskiy, V.N. Uchaevlar Sementaralashmalari ishlab chiqarishda changning tarqalishi bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan [26]. Q.U.Bo‘rliev, S.M.Boboevlar sanoat korxonalarida aspiratsiya tizimlarida changlarni tozalash uskunalarini takomillashtirish ustida ish olib borgan va sanoat ishlab chiqarishida qo‘llagan [18]. U.S. Baltaev, Z.S.Salimov, N.X.Yuldashevlar changli changni ikki pog‘onali chang tutgich uskunasida sinash va ishlab chiqarishda qo‘llash bo‘yicha tadqiqot ishlarini amalga oshirgan [19]. O‘zbekistonda oxirgi yillarda bu soxada olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlaridan G.F.Keldiyorovalarning “ Qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalaridan ajralib chiqadigan zararli moddalarning atrof-muhitga ta'sirini baholash” mavzusi bo‘yicha q urilish materiallari ishlab chiqarish korxonalaridagi chang tozalash uskunalarida yangi turdagi chang tozalash uskunalarini yaratilgan va ish samaradorligini oshirish va qo‘llash orqali korxonalardan ajralib chiqadigan zararli moddalarning atrof-muhitga ta'sirini baholash bosqichlari korxonalarning ta'sir etish xavflilik darajalariga nisbatdan ishlab chiqilgan [23]. Ushbu soha oid olib borilgan ilmiy tadqiqotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, Rossiyalik olim D.A.Protopova tomonidan sement zavodlari quvvat bloklari ish joylari havosini changdan tozalash usullari va vositalarini takomillashtirish bo‘yicha olib borilgan ishlar qurilish industriyasi tarmog‘iga to‘g‘ri keladi, ammo sement i zavodlarida faqatgina changni tozalash uchun amaliyotlar olib borilgan, gazlarni tozalash bo‘yicha esa tadqiqot qilinmagan, don mahsulotlarini qayta ishlash korxonalarida chang tozalash uskunalarining samaradorligini oshirish bo‘yicha M.A.Axmedovaning ikkilamchi chang tozalash uskunasining ishlab 10 chiqilganligi, uskunaning filtr materiallarini tanlash bo‘yicha eksperiment tadqiqot natijalari samarali, lekin ushbu uskunadan changli gazlarni tozalash samaradorligi past va shuningdek, bu chang tozalash uskunasi sement i ishlab chiqarish korxonalari uchun mos kelmaydi. G.F.Keldiyorovalarning q urilish materiallari ishlab chiqarish korxonalari uchun yangi turdagi chang tozalash uskunalarini yaratilgan va ish samaradorligini oshirish va qo‘llash orqali korxonalardan ajralib chiqadigan zararli moddalarning atrof-muhitga ta'sirini baholash samaradorligi oshirilgan. Biroq, filtrlarning boshqa turlarini sement i ishlab chiqarish korxonalari uchun qo‘llash ustida ishlar olib borilmagan [23]. Ushbu dissertatsiya ishida sement i zavodlaridan ajralib chiqadigan chang- gazlarni tozalash usullarini tadbiq etish va sement i zavodlarda tozalash uskunasining samaradorligini oshirish bo‘yicha nazariy va amaliy tadqiqot ishlari olib borilgan va samarali natijalarga yerishilgan [25]. 11 1.1. Iqlim xususiyatlarining tavsifi. Qurilish maydoni qor yuklamasi bo‘yicha II-mintaqaga kiradi va qordan tushadigan me'yoriy yuklama 50 kg/m 2 ni tashkil qiladi. Shamol yuklamasi bo‘yicha hudud III-mintaqaga kiradi, shamol bosimining miqdori 38 kg/m 2 ga teng. Eng katta shamol yo‘nalishi shimol tomondan keladi. yer muzlash qatlamining qalinligi 0,63 m. Yil davomida isitiladigan davr davomiyligi, sut 128 O‘rtacha shamol tezligi, m/s 2,5 QMQ 2.01.01-94 “Loyihalash uchun iqlimiy va fizikaviy-geologik ma'lumotlar” asosida tanlangan yer maydonining meteorologik xarakteristikasi va ifloslantiruvchi moddalarni atmosferaga singish sharoitini aniqlovchi koeffitsient Belgilan Ishi Koeffitsient nomi Qiymat A Atmosfera stratifikatsiyasiga bog‘liq koeffitsient 200 TETa Joy relefiga bog‘liq koeffitsient 1 TA Haroratning o‘rtacha eng katta miqdori +33,7°S Eng sovuq davrdagi havoning o‘rtacha eng kichik miqdori -3,6°S Shamol yo‘nalishini qaytarilishi,% Sh ShSh Sharq JSH arq J JG‘ G‘ Sh G‘ Jami 7,5 9,0 36,0 27,0 1,0 4,0 8,0 7,5 100 Shamol tezligi (ko‘p yillik o‘rtacha ma'lumotlar asosida) 2,64 m/s Yog‘inni yillik miqdori 336,4 mm 12 1.2. Atmosfera havosi, yer usti va osti suvlari, tuprog’I, o’simlik va hayvonot dunyosi. Korxona joylashgan hududning atmosfera hodisalari quyidagi ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi: - chang bo'ronlari bo'lgan kunlar soni yiliga 4-6 kundan oshmaydi. Chang bo'ronlari martdan noyabrgacha mumkin, bu hodisaning yil davomida umumiy davomiyligi 6-8 soatdan oshmaydi. - tuman va tuman, tuman ko'rinishidagi hodisalar sovuq davrga xosdir va antisiklonik faoliyatning keskin o'sishi bilan bog'liq. - tumanli davrning davomiyligi yiliga 20-25 kundan oshmaydi. Tuman paydo bo'lishi uchun kunning qulay vaqti ertalab soat 5 dan 10 gacha. Tuman, yil davomida sezilarli texnogen jarayonlar tufayli yuzaga kelishi mumkin. Bu ayniqsa noyabrdan martgacha seziladi. - momaqaldiroq, momaqaldiroq shakllanishi bilan bog'liq bo'lgan jarayonning asosiy turi-bu sovuq havo massalarining g'arbiy bosqini. Ob'ektni joylashtirish hududida momaqaldiroq faoliyatining zaiflashishi kuzatilmoqda. Ushbu hodisa ko'pincha bahorda va yozning boshlarida kuzatiladi. Qishda momaqaldiroq kuzatilmaydi. Momaqaldiroqning davomiyligi 1-1, 5 soatdan oshmaydi. Muz, sovuq, ya'ni yerga, simlarga, daraxtlarga muz to'planishi yiliga 3-5 kundan oshmaydi. asosan yanvar-fevral oylarida. Korxona joylashgan hududda yer usti inversiyalari yil davomida 40-60% darajasida, asosan tungi va ertalabki soatlarda qayd etiladi va bu vaqtda turg'un vaziyatlarning takrorlanishi eng katta (52 %). Kuchaytiruvchi eng muhim meteorologik omillardan biri atmosfera havosining ifloslanishi, bu harorat inversiyasi pastki qismida troposfera. Yuzaki inversiyalar turbulent tarqalishni susaytiradi va zararli aralashmalarning to'planishiga yordam beradi, ayniqsa og'iz inversiyaning yuqori chegarasidan past bo'lsa. Inversiya holati qancha uzoq davom etsa, atmosfera 13 ifloslanishining yuqori darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Inversiyaning eng katta davomiyligi dekabrda, kamroq-yanvar-aprelda kuzatiladi. Shunday qilib, korxona joylashgan hududning fizik-geografik va iqlimiy xususiyatlarini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, atmosfera ifloslanishining yuqori darajasi va natijada tuproq va o'simliklarning eng katta ehtimoli atmosferaning sirt, hayotiy qatlamiga eng katta hissa qo'shadigan past, uyushmagan chiqindilar uchun mavjud. Ye r usti suvlarining holati Eng yaqin yirik suv obyekti- Oq d a ry o daryosi. Daryo suvining kimyoviy tarkibi qishloq xo'jaligi oqimi ta'siri ostida hosil bo'ladi. Oqava suv bilan birga keladigan ifloslanish ta'siri ostida o'tkazilgan kuzatuvlarga ko'ra, so'nggi 5 yil ichida nazorat varaqasidagi suv sifati aksariyat ko'rsatkichlar bo'yicha o'zgarishsiz qolmoqda. Kislorod rejimi qoniqarli bo'lib qolmoqda. PH muhitining qiymati o'zgarmaydi va 6,9-8,0 darajasida saqlanadi. Umuman olganda, kanalda natriy, kaliy, magniy, xlor, kaltsiy, rux, ftor, mishyak, sulfatlar kabi tarkibiy qismlarning tarkibi sanitariya me'yorlaridan oshmaydi. Gidrokimyoviy tarkibi bo'yicha suv toza suvlarning II sinfiga kiradi. Suvning ifloslanish ko'rsatkichi bo'yicha suv sifati o'rtacha ifloslangan suvlarning III sinfiga tegishli. Vizual ko'rsatkichlarga ko'ra, kanal tabiiy va antropogen kelib chiqadigan loy suspenziyalari tufayli tez oqim va shaffoflikning pasayishi bilan ajralib turadi, suv kulrang-yashil rangga ega, pastki qismi ko'k-yashil yosunlarning plyonkalari shaklida ifloslanish va toshli substratlarni teng ravishda qoplaydigan jigarrang- kulrang qobiqlar bilan qoplangan. Gidrobiologik ko'rsatkichlarga ko'ra, ba'zi joylarning ekologik holati qoniqarli. 14 Binobarin, kanal suv biotasining intensiv oqimi va mo'l-ko'l rivojlanishi, suv o'simliklarining maxsus assotsiatsiyasi tufayli trofizm darajasining oshishi va o'z- o'zini tozalash potentsiali bilan tavsiflanadi. Shunday qilib, gidrobiologik xususiyatlarga ko'ra korxona joylashgan hudud yaqinidagi er usti suv oqimining ekologik holati qoniqarli, gidrokimyoviy ko'rsatkichlarga ko'ra, er usti suvlari toza suvlarning II sinfiga va o'rtacha ifloslangan suvlarning III sinfiga kiradi. Ye r osti suvlarining holati Zarafshon havzasi to'rtlamchi davr cho'kindilarining chuchuk er osti suvlari, paleogen, neogen va bo'r davrining tub cho'kindilarida sho'r suvlarning tarqalishi bilan ajralib turadi. Ikkinchisi yuqori bosimli va ko'pincha termal va mineral r adiusli suvlar mavjud. Umuman olganda, havza kam o'rganilgan, faqat to'rtinchi davr suvlari bundan mustasno. Zarafshon artezian havzasidagi suvga chidamli qatlamlar kesimidagi holatga muvofiq yer osti suvlarining turli yoshdagi svitalar va jinslarning litologik farqlariga cheklanganligi bo'yicha quyidagi suvli komplekslar ajratiladi. To'rtlamchi allyuvial cho'kindilarning suvli qatlami (alQ). Daryo vodiysining yuqori qismida infiltratsiyaga er usti suvlarining yo'qolishi natijasida hosil bo'lgan er osti suvlarining kuchli oqimi allyuvial, asosan Toshloq cho'kindilarga to'g'ri keladi. Harakat yo'nalishi Zarafshon daryosiga parallel. Zarafshon daryosining chiqish konusining yuqori qismida er osti suvlarining chuqurligi 70 m ga etadi;, post-Daryo vodiysining ko'ndalang kesimini kamaytirish orqali chiqish konusining periferik qismida (Samarqand meridiani bo'ylab) quyilgunga qadar quyi oqim bo'ylab ko'pik bilan kamayadi. Er osti suvlarining chuqurligi birinchi va ikkinchi teraslarda 0 dan 3,5 m gacha, uchinchi va to'rtinchi teraslarda –15-20 m.allyuvial toshlar yuqori filtrlash xususiyatlariga ega va suvga boy. Chiqib ketish konusining eiderlarini filtrlash koeffitsienti kuniga 100-200 m 15 ni tashkil qiladi. Bu erda to'plangan quduqlar 100 l/s gacha bo'lgan o'ziga xos oqim tezligini beradi. Chiqish konusining yer osti suvlarining minerallashuvi 0,5 g/l dan oshmaydi.minerallashuv xususiyatiga ko'ra, bu suvlar asosan gidrokarbonatli kalsiy-magniy suvlaridir. Gadrokarbonat-sulfat va sulfat-gidrokarbonat magniy- natriy, magniy-natriy-kaltsiy, natriy, natriy-kaltsiy suvlari kam rivojlangan. Zarafshon daryosi vodiysidagi yer osti suvlarining shakllanishi asosan Daryo, kanallar va sug'oriladigan dalalardan yer usti suvlarining infiltratsiyasi bilan belgilanadi. Er osti suvlari zaxiralarining ozgina to'ldirilishi atmosfera yog'inlarining infiltratsiyasi tufayli sodir bo'ladi. Yuqorida qayd etilgan er osti suvlarining ozuqaviy omillari ularning rejimini belgilaydi, bu umumiy ma'noda quyidagilar bilan tavsiflanadi: suv toshqini paytida er osti suvlari oynasining yuqori holati - martdan maygacha, aprel oyining oxirida- may oyining boshida maksimal; oktyabrdan maygacha er osti suvlarining past paydo bo'lishi-may oyining boshida minimal; yillik tebranish amplitudasi Daryo vodiysidagi darajalar 1 dan 2,5 metrgacha. Ichimlik ehtiyojlari uchun suv ishlatiladi, u Zarafshon vodiysida keng tarqalgan neogen qatlamlarida uchraydi va asosan pliosen qatlamlari bilan ifodalanadi.bu qatlamlar litologik tarkibning maydon va kesim bo'yicha o'zgarmasligi bilan tavsiflanadi. Er osti suvlari GOST "ichimlik suvi" talablariga javob beradi va maishiy suv ta'minoti uchun ishlatilishi mumkin. Gidrogeologik jihatdan neogen konlari juda kam o'rganilgan. Burg'ulash quduqlariga ko'ra, loy qatlamlari orasida joylashgan konglomeratlar, gravelitlar, qumtoshlarning qatlamlari va qatlamlari suvli qatlamlardir. Suvli kompleks 70 dan 500 m gacha chuqurlikdagi quduqlar bilan ochiladi.yer osti suvlari darajasi yer yuzasidan 16 m dan +18 m gacha chuqurlikda o'rnatiladi. mavjud quduq tarmog'i bo'ylab o'z-o'zidan yonilg'i chegaralari o'rnatilmagan, suvli jinslar nisbatan yaxshi o'tkazuvchanlikka ega. Quduqlarning oqim tezligi 16 m ga tushganda 22 l/s dan 22,5 m ga tushganda 1,3 l / s gacha. 16 Suv toza yoki kam minerallashtirilgan 0,2 dan 3,19 g/l gacha.1 g/l gacha minerallashtirilgan suvlar ustunlik qiladi. suvning minerallashuvi xususiyatiga ko'ra gidrokarbonat kaltsiy, gidrokarbonat natriy va sulfat natriy. Er osti suvlarining oziqlanishi infiltratsiya, yog'ingarchilik va boshqa suvli komplekslarning oziqlanishi tufayli sodir bo'ladi. Samarqand er osti suvlarining texnogen ifloslanishini asosiy ifloslanish manbai - kimyoviy zavod (fosfo-gips omborlari, loy yuvish vositalari, tozalash inshootlari) tufayli o'rganishda aniqlanmagan. Og'ir metallar, sulfat-, xlorid-, ftorid-, nitratanionlarning konsentratsiyasidan oshib ketish kuzatilmadi . Tuprog‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi Samarqand viloyati hududi qorong'u, tipik va yorug ' serozemalarni qamrab olgan ikkinchi Markaziy tuproq-iqlim zonasida joylashgan. Samarqand viloyati tuproqlari aniq madaniy qatlamga ega bo'lgan eski sug'oriladigan tuproqlarga tegishli. Shahar hududida yorug ' serozemlar ustunlik qiladi, ular yuqori karbonatliligi va gumusning nisbatan past miqdori bilan ajralib turadi. Mineralogik tarkibi birlamchi minerallarning boyligi bilan ajralib turadi, zotlarning zaif ob-havosi tufayli. Katta fraktsiyalarda dala shpatlari, slyuda kvarts, hornblende va karbonatlar ustunlik qiladi. Loy fraktsiyasida montmorillonit guruhining gidroslidlari va minerallari ko'proq, ba'zida getit va gibbsitning kichik aralashmasi topiladi. Amorf moddalar, kvarts, kamdan-kam hollarda kaolinit (N. I. Gorbunov) hamroh minerallar sifatida uchraydi. Tuproqning tuproq hosil qiluvchi jinslari (tipik serozemlar) prolyuvial, delyuvial va allyuvial genezisning less va less shaklidagi loylaridir. Ko'pgina hollarda, ular toshlar bilan qoplangan. Ushbu tuproqlar yarim cho'l yoki cho'l dashtlari, past o'tli yarim savannalar zonasida rivojlanadi. Korxonaning joylashgan joyi tuproq qoplamining asosini tashkil etadi sug'oriladigan tipik serozemalar. Ta'riflangan hududning tuproqlari mexanik tarkibiga ko'ra changli o'rta va og'ir loylar toifasiga kiradi. 17 Joylashuv uchastkasining geologik tuzilishi asosan o'rmon shaklidagi qumloqlardan, kamdan – kam hollarda quyidagi me'yoriy xususiyatlarga ega qumloqlardan iborat: zichligi 1,64 t/m , namlik sig'imi 46,2%. Tuproqlar oddiy Portlend tsementidagi betonlarga nisbatan zaif agressivdir. Korxona joylashgan hududdagi er osti suvlari sirtdan 6-8 metr chuqurlikda ochilgan. Uchastkaning seysmikligi Rixter shkalasi bo'yicha 7 ball, binolar va inshootlar uchun hisob-kitob seysmikligi esa seysmik sharoitlar bo'yicha uchinchi toifadagi tuproqlardan kelib chiqqan holda 8 ball (KMK 2.01.03.-96). Tuproqlarning mavsumiy muzlash chuqurligi 0,7 metrgacha. Uchastkaning seysmikligi Rixterning o'n ikki balli shkalasi bo'yicha 8 ball. Samarqand vohasi tabiiy landshaftni deyarli butunlay madaniy landshaftga o'zgartirdi. Yog'ochli o'simliklar mahalliy o'simlik turlari bilan bir qatorda boshqa mintaqalarning iqlimlashtirilgan turlari bilan ham ifodalanadi. O'simliklarning o'ziga xos xususiyati bu hududga xos bo'lgan kontrastli namlik rejimiga moslashtirilgan efemerlar va efemeroidlarning ustunligi yoki sezilarli ishtirokidir. Efemerlar orasida jonli bluegrass, Aspen, bulbous arpa ustunlik qiladi. Terak, Karagach, Chinara mahalliy sharoitga juda xosdir. Chet el turlaridan gladichaya, ailant, sofora, Thuja keng tarqalgan. Avtomobil yo'li korxonasiga yaqin bo'lgan chiqindilarning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, o'simliklarning ifloslantiruvchi qismlarini nitrat shaklida qo'shimcha miqdorda mineral o'g'itlar oladigan agrotsenozlar deb hisoblash mumkin. Tumanning yog'ochli o'simliklari qoniqarli holatda. O'simliklarning odati, balandligi, toj shakli ularning me'yorlariga mos keladi. Bunga ushbu hududda amalga oshiriladigan o'simliklarni sug'orish yordam beradi. Ob'ekt madaniy qishloqda joylashganligi sababli, bu erda hayvonlarning biologik xilma-xilligi minimaldir va hayvonot dunyosi asosan kemiruvchilar (Vole, uy sichqonchasi, kulrang kalamush), ornitofauna (qarg'a, jakdaw, qarg'a, 18 starlings, chumchuqlarning har xil turlari, mayna, kabutarlar va boshqalar), uy hayvonlari bilan ifodalanadi. hovli (katta va kichik qoramollar, qushlar). Atmosfera havosiga tashlanadigan tashlamalarni ushlab qolish apparatlarining sinflanishi Belgilanishi bo‘yicha changgazdan tozalovchi qurilmalar chang tutgichlar va havo filtrlariga bo‘linadi. Changtutgichlar – atmosferaga chiqarib yuborilayotgan ventilyasion havoni changdan tozalash uchun qo‘llaniladigan qurilma. Havo filtrlarini berilayotgan havo va ventilyasiyaning havo berish va havoni konditsiyalash uchun qo‘llaniladitgan qurilma. Ishlash faoliyati bo‘yicha changdan tozalovchi qurilmalarni to‘rt turga bo‘lish mumkin: gravitatsion chang tutgichlar, inersion changgutgichlar (quruq va nam), kontaktli harakatga ega changtutgichlar va elektrik changtutgichlar va filtrlar. Gravitatson changtutgichlar og‘irlik kuchi yoki gravitatsion kuchdan foydalanish prinsipiga asoslangan bo‘lib, bu kuchlar havo tarkibida chang zarrachalarini o‘tirib qolishga sharoit yartadi. Inerson changtutgichlar (quruq va nam) tarkibida chang bo‘lgan oqimning yo‘nalishi o‘zgarishi natijasida hosil bo‘lgan inersion kuchlar hisobiga ishlaydi. Turli konstruksiyalarga ega bo‘lgan siklonlar markazdan qochma skrubberlar, yuvuvchi siklonlar, rotoklon tipidagi chang tutgichlar va venturi chang tutgichi inersion chang tutgichlarining vakillaridir. Kontaktli harakatga ega changtutgichlar va filtrlarda tarkib chang bo‘lgan havoni kuruq yoki namlangan g‘ovak materillar: mato, sintetik tola, qog‘oz, to‘r sim, metall va keramik dona-dona materiallar qatlamlari orasidan o‘tkazish natijasida zararachalarini tutib qolishga asoslangan. Elektrik chang tutgichlar va filtrlar havoni (gaz), unda aralashgan zarrachalardan (chang, tuman, tutun) elektr maydondan o‘tganda zarrachalarni ionlashtirish yo‘li bilan tozalaydi. 19 Changgutgichlar va filtrlarning ishi quyidagi ko‘rsatgichlar: tozalash darajasi, : o‘tkazish qobilyati yoki solishtirma havo yuklanmasi, tutib qolayotgan chang mikdori, aerodinamik qarshilik, energiya sarfi va tozalash qiymati bilan belgilanadi. Tozalash darajasini quyidagi ifoda orqali aniqlash mumkin, % hisobida: bu y er da : G 0 va G k - ch an gt ut gi ch da n o l d i n gi va ke yi ng i ch an gn i m a ss a sarfi, kg/soat: Ikki changtugkichga baxo berilayotganda, ularda tutib qolinmagan chang mikdorini (foiz hisobida) solishtirish maqsadga muvofiqdir. Changtutgich qurilmalarining tozalash samaradorligiga ko‘ra 3 sinfga bo‘linadi. η < 80 % η = 92 – 85 % η = 99 – 80 % η = 99,9 – 99 % η > 99,9 Havo filtrlari 3 sinfga bo‘linishi mumkin. Birinchi sinf filtrlari ba r c ha o‘ l ch am da gi ch an g za r r a ch al ar i n i ( a t m os f er a h av os i n i t o za l a sh samaradorligi kamida 99%), II sinf filtrlari – o‘lchamlari 1 mkm dan katta za r r a ch al ar ni i ( sa m a r a dor l i gi 85% ) , I I I si nf f i l t r l a r i es a za r r a ch a o‘lchamlari 10 mkm dan 50mk.m gacha bo‘lgan zarrachalarni tutadi (samaradorligi 60%). I sinf filtrlari tolali barcha o‘lchamdagi zarrachalarni tegib o‘tishi va diffuziya natijasida, shuningdek yirik zarrachalarni filtrlar to‘ldirilgan tolalanib qolishi natijasida tutib qoladi. II sinf filtrlari (yo‘g‘onroq tolalar bilan to‘ldirilgan) o‘lchamlari 1 m k m da n ki ch i k b o‘ l ga n z ar r ac ha l a r n i t o‘ l a l i gi ch a t u t i b qo l m a yd i . O‘lchamlari 4 20 – 5 mkm dan katta bo‘lgan zarrachalarni standart quruq filtrlarda tutib qolish samaradorligi past. Yanada yo‘g‘onroq tolalar, sim, zigzag va shu kabilar bilan to‘ldirilgan III sinf filtrlari da asosan inersiya effekt ta'sir ko‘rsatadi. G‘ovaklar va kanallarni kichraytirish uchun, filtrlar to‘ldirilayotganda namlanadi. Gravatatsion changtutgichlar. Gravatatsion changtutgichlar eng sodda vakili, bu changtutgich kameralaridir. Ularning ishlash prinsipi, tarkibida chang bo‘lgan havo kameraga kirganda kengayadi va havo oqimi tezligi kamayadi, natijada o‘z og‘irligi ta'siri tufayli qattiq zarrachalar o‘tirib qoladi. Rasmda (10.1- rasm) oddiy va labirint changtutgich kameralar ko‘rsatilgan. Agar kameradagi l bosh masofada, havoni yassi parallel oqimiga ega harakatni laminar rejimi o‘rnatilsa, changni o‘tirishi uchun aniqlanuvchi shart uchun quyidagi bog‘lish o‘rinli bo‘lishi mumkin:  ac M l H  buerda : H - kamera balandligi, m M  - chang zarrachasini muallaq harakat tezligi, m/s acl -kameraning asosiy uchastkasini uzunligi, m  - havo tezligi, m/s Muallaq harakat tezligi quyidagicha aniqlash mumkin: bu yerda: - chang zarrchasini zichligi, kg/ m 3 d – zarrachani diametri (o‘lchamlari) m : х - havoning dinamik yopishqoqligi, Pa. 21 Inersion chang tutgichlar. Quruq inersion changtutgichlarga siklonlar, rotoklon tipidagi chang tutgichlar kiradi. Siklonlarda, havo tarkibidagi chang zarrachalari inersion separatsiya natijasida tutib qolinadi. Tozalanishi lozim bo‘lgan havo siklonning yuqoriga silindrsimon qismiga tangensial ravishda beriladi va chiqarib yuboruvchi quvur va korpus oralig‘ida aylanma harakat qilib siklonning konussimon qismiga tushadi va aylanishni davom etib chiqarib yuboruvchi quvur orqali tozalangan havo ko‘tarilib tashqariga chiqarib yuboriladi. Butun harakat davomida oqimning harakat tezligining yo‘nalishi o‘zgarib boradi. Shu sababdan oqimda harakatlanayotgan chang zarrachasi tezligi oqim tezligiga mos kelmaydi. Inersion kuch ta'siri ostida zarrachalar siklon devorlarida ajraladi, gidrodinamik va gravitatsion kuch ta'sirida zarrachalar pastga tushadi. Siklonlarda havoni tozalash samaradorligi changning dispers tarkibi, chang zarrachalarining massasi, havo berish quvuridagi havoning harakatlanish tezligi, siklonning o‘lchamlari va konstruksiyasiga bog‘liq. Siklon diametri kanchalik kichik bo‘lsa, topish samardorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Siklonlar ventilyatorni havoni so‘rish tomoniga o‘rnatilgani kabi, havoni berish tomoniga ham o‘rnatilishi mumkin. Tarkibda nam chang zarrachalari bo‘lgan havo tozalanayotgan siklon isitiladigan xonalarga o‘rnatnlishi lozim, aks holda changning muzlab qolishi va siklonlar ishdan chiqishi mumkin. Ha vo t ar k i b i d a k at t a m i qd or d a c ha ng b o‘ l ga nd a ve nt i l ya t or ni yemirilishini kamaytirish uchun, ularni siklonlardan so‘ng o‘rnatilishi maqsadga muvofiqdir. Turli konstruksiyalarga ega bo‘lgan siklonlar ichidan SN (SN-11, SN- 15, SN-15-U, SN-24), SIOT va VS siklonlardan keng foydalaniladi. Si k l o nl ar ni t an l a sh . Siklonlarning aerodinamik qarshiligi quyidagi formula bilan aniqlanadi, (Pa). 22 bu yerda: 0 va кир siklonning mahalliy qarshilik koeffitsientlar mos ravishda si kl on kor pu si ni ng gor i z on t a l qi r qi m i d ag i t ez l i k bo si m i тезP v a sikloinig kirish tirqishdagi tezlik bosimi R tez.kir bo‘yicha; keng f oy da l a ni l a yo t g an si kl on m ar ka l a r i ni ng m ah al l i y qar sh i l i k koeffitsientlari me'yoriy xujjatlarda keltirilgan;  - havo zichligi, kg/m 3 ; 0 va кир mos ravishda havonnng siklon korpusidagi va siklonga kirish tirqishidagi tezligi, m/s. Siklonlarni havo bo‘yicha o‘tkazuvchanlik qobiliyati korpus qirqimidagi yoki kirish tirqishidagi havoni harakatlanish tezligiga, aerodinamik qarshiligi va siklon o‘lchamlariga bog‘liq ravishda quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi, m 3 / soat. bu yerda: d - siklon korpusi diametri, mm. G‘ tr - kirish quvuri yuzasi, m 2 , R - aerodinamik qarshilik, Pa Qabul qilingan siklonni samaradorligini hisoblash uchun changning dispers tarkibi va chang zarrachalarining zichligi haqida ma'lumotga ega bo‘lish lozim. Shuningdek siklon korpusi diametri loyihada qabul qilingan aerodinamik qarshilik, havo harorati, chang zarrachalarining o‘lchamlari va fraksion tarkibini bilish kerak. Rotatsion tipidagi oqimli rotatsion changtutgichlar. Rototsion changtutgich ventilyatorning bir ko‘rinishi bo‘lib, u havoni harakatga keltirish bilan birgalikda uni changlardan tozalaydi, Ishchi g‘ildirakni aylanishi paytida hosil bo‘lgan markazdan qochma kuch ta'sirida havo tozalanadi. Rotoklon tipidagi rototsion chang tutgichga, tarkibida chang bo‘lgan havo suruvchi tirqish 1 orqali kiradi. Markazdan qochma g‘ildirak qazilanganda havo - chang aralashmasi kurakcha 1ni orasidagi kanallarda harakatlanadi Kariolis hamda inersiya kuchi ta'sirida chang zarrachalari g‘ildirak diski va kelayotgan kurakchalar 23 yuzalariga yopiladi. Tarkibida havo mikdori oz bo‘lgan (3-5%) ch an g, g‘ i l di r ak di sk i va kor pu s or a l i g‘ i da gi t i r qi sh 2 or q al i a yl an a shaklidagi qabul qilgich 3 ga beriladi. Ch an g z ar r ac ha l a r i ni ng o‘ l c ha m l ar i 8 m k m ki c hi k b o‘ l ga nd a r ot at si on ch an gt ut gi ch l a r yu qor i sa m a r a do r l i g i g a eg a b o‘ l i sh ad i ( 83% ) , o‘ l ch am l a r i 20 m km da n ka t t a b o‘ l ga n c ha ng z ar r ac ha l a r i ni t u t g an da ul ar n i n g sa m a r a do r l i g i 97% g ac ha ye t i sh m u m k i n . Nam changtutgichlar. Nam changtutgichlarga markazdan qochma skruberlar, yuvuvchi – siklonlar, Venturi changtutgichlar va boshqalar kiradi. Quyidagi VTI markazdan qochma skruberlarni ishlash prinsipini quyidagi yuvushdan iboratdir. Tarkibida chang zarrachalari bo‘lgan havo skruberga, yuvuvchi uskunasi bo‘lgan qiya quvur orqali beriladi. Namlangan va yiriklashtirilgan chang zarrachalari bo‘lgan havo oqimi 15-23 m/sek tezlik bilan tangensial ravishda korpus 3 ga kiradi. Korpusning devori bo‘yicha yuqoridan pastga vint shaklida, silindrning ichgi sirtiga burchak ostida o‘rnatilgan forsunka 5 orqali, quvurdan 4 berilayotgan suv qatlami oqib tushadi. Qatlam ajralib chiqayotgan chang zarrachalarni pastga yuvib tushadi shlak (chang va suv aralashmasi) konusda yig‘iladi va konus quvuri 6 (gidrozatvor) orqali shlam yig‘gichda yig‘iladi. Tozalangan havo chig‘anoq 7 va chiqarib yuboruvchi quvur 8 orqali atmosferaga chiqarib yuboriladi. Skruberning tozalash darajasi 86 % dan 99 % gacha bo‘ladi va changning solishtirma-og‘irligi, kirishga quvurdagi havoning harakatlanish tezligi ortishi bilan va propuski diametrini kamayishi natijasida ortib boradi. Markazdan qochma VTI skrubberi, havoni kvars, koks, kulyar, shgok, abraziv changlardan tozalash uchun veyatilyasiyani so‘rib olish tizimlarida qo‘llaniladi. Venturi changtutgich (turbulent yuvuvchi) suvni purkash uchun berilayotgan gaz oqimning energiyasidan foydalanishga asoslangan. Yuqori turbulentlik darajasiga gaz oqimi zarrachalarining koagulyasiyalanishiga, sharoit yaratadi. 24 Changlar suyuqlikni yirik tomchilar, Venturi quvuridan sung o‘rnatilgan nam siklonlar va tomchi tutib qoluvchi siklonlarda yengil tutib qolinadi. Venturi quvurning tabiiy rasmda ko‘rsatilgan gaz oqimiga tezlik berish uchun, qisqa silindr uchastka – bo‘yi 2 ga o‘tuvchi konfuzor I dan foydalaniladi. Konfuzorda gazning tezligi eng yuqori qiymatga-(30-200 m/sek) ega bo‘ladi. Bo‘yin diffuzor 3 ga o‘tadi va u yerda gazning kengayishi hamda ularning tezligi (10-20 m/s ) kamayadi suv bo‘yindan oldin forsunkaga 4 orqali purkaladi. Venturi quvurini gorizontal yoki vertikal holda o‘rnatish mumkin. Ular aylana yoki turtburchak shaklda bo‘lishi mumkin. K o‘ pi k l i c ha ngt u t gi ch l a r. Ko‘pikli changtutgichlar – sifatida ko‘pikli gaz tozalagichlardan foydalaniladi. Ko‘pikli chang tutgichlar yuvish jarayonida kristal hosil qilib apparat yuzasida o‘tirib qoladigan va panjara tirqishchalarni berkitib qo‘yadigan tuzlar hosil qilmaydigan, harorati 100°S ga ch a bo‘ l g an ne yt r al ga zl ar ni ch an gd an t o za l a sh u ch un q o‘ l l a ni l a di . Tozalayotgan gazlar zichligi 0,6 kg/m Z dan kam bo‘lmagan zichlikka ega bo‘lishi va y uq or i bo sh l a ng ‘ i ch c ha ng ko ns en t r at si ya si ga e ga b o‘ l i s hi l o zi m . Zarrachalarning o‘lchamlari 15-20 mkm bo‘lganda tozalash darajasi 90-96 % ni zarracha o‘lcham 3 – 5 mkm bo‘lganda esa 80 % ga tushib ketadi. Nam chang tutgichlar, qish paytida ishdan chiqib kolmasligi uchun, i sitiladigan xonalarda o‘rnatalishi lozim. Qabul qilingan chang quvur orqali bunkerga yo‘llantiriladi va u yerda cho‘kib qoladi. Bunkerdagi havo tirqish 6 orqali yana chang qabulga qaytadi. Tozalangan havo qobiqning chig‘anoqsimon qismiga be r i l ad i v a ha vo yu bor uv ch i t i r qi sh or q al i ch an g t ut gi c hd an ch i q ar i b yuboriladi. Matoli changtutgichlar. Matoli chang tutgichlar qo‘llanilganda havoning tozalash darajasi 99 % va undan ham yuqori bo‘lishi mumkin. Tarkibida chang zarrachalari bilan havo moy orqali o‘tkazilganda, uning tarkibidagi chang zarrachalari filtrlovchi materialdagi g‘ovaklarda yoki uning yuzasida o‘tirib qolgan chang qatlamada tutib qolinadi. 25 Moyli changtutgichlar filtrlovchi yuza formasiga ko‘ra yengsimon va ramali bo‘ladi. Filtr qiluvchi material kapron, nitron, setkalar, jun, lavsan, shisha matosn, turli, paxta matoli qo‘llaniladi. Changni yirik va mayda fraksiyalarini tutib olish uchun, matoli yengsimon chang tutgichlar keng qo‘llaniladi. RFT-UMS-4 ye ng si m o n ch an gt ut gi ch l a r – f i l t r k on st r u ks i y as i k o‘ r s at i l ga n. B u f i l t r texnologik gazlar va ventilyasion havo tarkibidagi changlarni tutib olish uchun qo‘llaniladi. yengsimon changtutgichlar juft va yakka yaratiladi. Yakka yengsimon chang tutgichlar to‘rt, olti, sakkiz yoki o‘n seksiyalari va jufti esa juft seksiyali bo‘ladi. Har bir seksiyada shaxmatsimon ravishda va to‘rt matoli yeng uch katorga joylashtiriladi. Har bir yengning yuzasi 2 m 2 , bir seksiyani esa 28 m 2 bo‘ladi. Matolarni namlik kondensatsiyalanmasligi uchun uskuna o‘rnatilganda tozalanayotgan havo haroratni hisobga olinishi lozim. Elektr changtutgichlar. Elektr changtutgichlarda havo tarkibida bo‘lgan chang zarrachalari zaryadlanadi va tutib qoluvchi elektrodlarda tutib qolinadi. Bu jarayon turli zaryadga ega ikkita elektrod vujudga keltirgan elektr maydonda ro‘y beradi. Shuningdek elsktrodlarni biri o‘z navbatda tutib qoluvchi elektrod vazifasini bajaradi. To‘rt seksiyali vertikal DVP elektr changtutgich k on st r u ks i y as i ko‘rsatilgan . E l e kt r c ha ng t u t gi ch ni ng har b i r se ks i y a si ko‘ndalang qirqimi 2,8 * 4,3 m bo‘lgan balandligi 8,5 metrli elektr maydonga ega bo‘ladi. Bunda chang bo‘lgan havoning vertikal harakatlanish tezligi 1,75 -2 m/s tashkil etadi. Bitta seksiyaning o‘tkazish qobiliyati 75000 - 100000 m 3 /soat tozalangan havo mikdoriga teng. Tutib qoluvchi elektrodlar metall plastinkalar shaklida bajarilib, korpus balkasiga tayanadi. Tutuvchi va zaryadlovchi elektrodlardagi changlarni qoqib turish uchun mexanizm o‘rnatiladi. Elektrod qoqilganda chang yig‘uvchi bunkerga tutiladi va u yerdan chang chiqarib yuboriladi; 1000 m 2 /soat tozalanuvchi havoni ushbu changtutgichlar 0,2 kVt elektr energiyasi sarflaydi. Aerodinamik qarshiligi 98 Pa. Bu filtrlar batareyali siklonlar bilan birgalikda qo‘shilsa, unda samaradorligi 98 % ga yetadi. 26 27 2. ATROF - MUHITGA TA'SIR ETUVCHI ASOSIY MANBALAR, TURLAR VA OB'EKTLARNING TAVSIFI 2.1. Loyiha texnologik yechimining tahlili Samarqand shahri Farxod posyolkasi hududidagi “JOMBOY Y A S H IL C H IROQLARI” MChJ qo‘shma korxonasi sement zavodi uchun 73591,4 м 2 yer maydoni tanlangan. Mazkur tanlangan maydon: · Shimol tomondan qishloq xo‘jaligi yerlari; · G‘arb tomondan «RISO PRODUCTION BUSINESS» ; · Sharq tomondan «SOGDA ZAROFSHON SUV QURILISH»; ; · Janub tomondan “ROISON” MChJ bilan chegaralanadi. Korxonaga eng yaqin aholi punkti janub va janubiy-g‘arb tomondan 800 metr masofada joylashgan. “JOMBOY Y A S H IL C H IROQLARI” MChJ qo‘shma korxonasi sement zavodining geografik koordinatalari quyidagicha Т1: 39°42'39.11"С 67° 2'10.12"В Т2: 39°42'42.96"С 67° 2'13.12"В Т3: 39°42'43.40"С 67° 2'12.52"В Т4: 39°42'44.97"С 67° 2'13.71"В Samarqand shahri Farxod posyolkasi hududidagi “JOMBOY Y A S H IL C H IROQLARI” MChJ qo‘shma korxonasi sement zavodi ob'ektining sanitar himoya mintaqasi 800 metr ko‘rsatilgan bo‘lib, aholi punkti belgilangan sanitar himoya zonadan uzoqlikda joylashgandir. Samarqand shahri Farxod posyolkasi hududidagi “JOMBOY Y A S H IL C H IROQLARI” MChJ qo‘shma korxonasi sement zavodi ob'ektining mahsulot ishlab chiqarish quvvati quyidagicha: 28 2.2. Korxonaning suvga bo‘lgan ehtiyoji S ement ishlab chiqaradigan korxonaning suv iste'moli korxona hududida joylashgan mavjud artezian qudug'idan olinadi. Korxonaning suv iste'moli suv iste'molidan ishlab chiqarish-texnik, fermer xo'jaliklariga qo'shiladi. ichimlik, uy xo'jaligi. uy sharoitida, shuningdek sug'orish uchun qattiq va tuproq qoplamalari. Korxonaning umumiy suv sarfi kuniga 933,15 m 3 yoki yiliga 304,791 ming m 3 ni tashkil etadi. Qaytarib bo'lmaydigan suv yo'qotilishi kuniga 926,15 m 3 , yiliga 302,057 ming m 3 ni tashkil qiladi. Maishiy ehtiyojlar uchun suv kuniga 7 m 3 yoki yiliga 2,734 ming m 3 miqdorida iste'mol qilinadi. Oqova suvlar kuniga 7 m 3 yoki yiliga 2,734 ming m 3 miqdorida chiqindi chuqurga chiqariladi. Qattiq va er osti qoplamali hududni sug'orish uchun suv kuniga 148,55 m 3 yoki yiliga ming m 3 miqdorida iste'mol qilinadi, drenajlar hosil bo'lmaydi. Umumiy chiqindi suv oqimi hosil bo'ladi: - maishiy-maishiy oqova suvlar; - sirt (atmosfera) oqimi: Maishiy chiqindi suvlar korxona xodimlarining hayoti davomida hosil bo'ladi. Er usti oqimi qo'shni hududdan yomg'ir oqimi orqali hosil bo'ladi. Loyiha oqava suvlarni ochiq suv havzalariga tashlashni istisno qiladi. Ob'ektda hosil bo‘lgan oqova suvlar shahar kanalizatsiya tarmog‘i orqali oqova suv tozalash inshoatiga yuboriladi. Yomg‘ir suvlari beton ariqchalar orqali mahalliy ariq tarmoqlariga yo‘naltirilgan. 29 2.3. Loyihalanayotgan korxonaning chiqindilarini saqlash sharoitlari tahlili Sement korxonasi faoliyati davomida ishlab chiqarish va maishiy chiqindilar hosil bo'ladi. Ishlab chiqarish chiqindilari Ishlab chiqarish chiqindilari quyidagi turlar bilan ifodalanadi; - chiqindi-tutilgan chang; - olovga chidamli g'ishtning chiqib ketishi; - chiqindi mato; - eskirgan konveyer lentasi; - qora metall parchalari; - payvandlash elektrodlarining chiqindilari; - ishlatilgan yoqilg'i-moylash materiallari; - chiqindi qog'oz; - ishlatilgan lyuminestsent lampalar. Chiqindi chang ushlandi. Ushbu turdagi chiqindilar pgou tizimlarida sement ishlab chiqarishda changni (xomashyo changlari, klinker changlari, sement changlari) ushlab turish orqali hosil bo'ladi. Yil uchun hisob-kitob ma'lumotlariga ko'ra, korxonada xom ashyo, klinker va tsementning t ga yaqin changlari olinadi. Barcha chiqindilar ishlab chiqarishga qaytariladi. Olovga chidamli g'ishtning chiqib ketishi. Olovga chidamli g'isht olovli pechning yuqori haroratli zonasi qoplamalarida ishlatiladi. Ishlatilgan olovga chidamli g'ishtning umumiy miqdori taxminan 45000 dona.bitta g'ishtning og'irligi 4,8 kg, bu 216 tonnaga teng. Olovga chidamli g'ishtning chiqib ketishi ta'mirlash ishlarini olib borish jarayonida hosil bo'ladi (yiliga I marta) - ruxsat etilgan g'ishtlarni almashtirish, ularning hosil bo'lish miqdori 30% ga etishi mumkin. Ishlab chiqarilgan chiqindilar miqdori 65 tonnani tashkil qiladi. Olovga chidamli g'ishtning chiqindilari keyinchalik qayta ishlash uchun ixtisoslashgan korxonalarga topshiriladi. 30 Chiqindi mato. X / b chiqindilari ish kiyimlari eskirganidan keyin hosil bo'ladi. Paxta matosi yog'lar bilan ifloslanmaydi. Ishchi xodimlarning har bir xodimiga yiliga bir marta yozgi kombinezonlar to'plami, ikki yilda bir marta esa qishki kombinezonlar to'plami beriladi. O'rtacha qishki kombinezonlar to'plami 5,8 kg, yozgi kombinezonlar esa 2,2 kg ni tashkil qiladi, korxonada 180 nafar ishchi xodim ishlaydi. Hosil bo'lgan chiqindilar miqdori: Qishki ish kiyimining ketishi = 5,8 * 180/2 = 522 kg/yil Yozgi ish kiyimining ketishi = 2,2 * 180 = 396 kg/yil Ish kiyimining ketishi = 522 + 396 = 918 kg/yil yoki 0,918 t/yil. Paxta matosining chiqindilari omborga yig'iladi, pi joylashtiriladi va u to'planib borishi bilan u binolarni tozalash va sanoat uskunalarini artish jarayonida ishlatiladi va to'planib borishi bilan uni "qayta ishlanadigan materiallar"ga topshirish taklif etiladi. Eskirgan transport lentasi. Tsement ishlab chiqarish jarayonida xom ashyoni ko'chirish uchun konveyer lentasi ishlatiladi. Transport lentalarining umumiy uzunligi 65 m, eni 0,8 m, umumiy maydoni 52 m2 ni tashkil qiladi. Konveyer lentalarining qalinligi 10 mm, zichligi 1250 kg/m3. Transport lentalarining massasi quyidagicha bo'ladi: m \ u003d 1250 * 52 * 0,0 I \ u003d 650 kg. Konveyer lentalarining standart xizmat qilish muddati 10 yil. Yillik chiqindi hosil bo'lishi: 650 /10 \ u003d 65 kg/yil yoki 0,065 t/yil. Eskirgan konveyer lentasi omborxonada maxsus ajratilgan joyda saqlanadi, so'ngra korxonaning o'z ehtiyojlari uchun muhr va qistirma sifatida ishlatiladi. Qora metall parchalari. Qora metall parchalari aşınma, sinish, shuningdek texnologik uskunalar va transport vositalarini ta'mirlash paytida asoslarda hosil bo'ladi. Korxonaning prognoz ma'lumotlariga ko'ra, hosil bo'lgan qora metall chiqindilari miqdori yiliga 1,0 tonnaga yetishi mumkin. Qora metallning chiqindilari ta'mirlash-mexanik uchastka yaqinidagi maxsus maydonchada to'planadi va to'planganda "Vtorchermet"ga topshiriladi. 31 Payvandlash elektrodlarining chiqindilari. Payvandlash elektrodlarining chiqindilari elektr payvandlash ishlari paytida hosil bo'ladi va elektrodlarning metall novdalarining qoldiqlari hisoblanadi. Eksperimental ma'lumotlarga ko'ra, elektrod chiqindilarining hosil bo'lish darajasi ishlatilgan elektrodlarning taxminan 12% ni tashkil qiladi. Elektrodlarning yillik iste'moli o'rtacha 100 kg gacha bo'ladi. Hosil bo'lgan chiqindilar miqdori: 100 * 0,12 = 12 kg/yil yoki 0,012 t/yil. Payvandlash elektrodlarining chiqindilari to'planganda ustaxona binosidagi maxsus qutiga yig'iladi va to'planganda "Vtorchermet"ga topshiriladi. Ishlatilgan yoqilg'i-moylash materiallari. Ishlatilgan yog'ning chiqindilari korxona uskunalari jarayonida hosil bo'ladi. Ishlatilgan yog ' maxsus idishlarda yig'iladi va keyinchalik qayta ishlash uchun neft bazasiga topshiriladi. Korxonada asbob- uskunalar qismlarini moylash uchun texnik moyni iste'mol qilish 6,4 tonnani tashkil etadi, yog'ning qaytarib bo'lmaydigan yo'qotilishi 20% dan oshmaydi va 6,4*0,2 \ u003d 1,28 tonnaga teng, ishlatilgan moylash moylarini yig'ish va etkazib berish darajasi 35% ni tashkil qiladi. Shuning uchun hosil bo'lgan chiqindilar miqdori (6400-1280)*0,35 \ u003d 1792 kg/yil bo'ladi. Chiqindi qog'oz (chiqindi qog'oz). Aba ishlayotganda qog'oz materiallari, qog'oz, karton va boshqa qog'ozlarning chiqindilari hosil bo'ladi, materiallar nusxa ko'chirish va boshqa ish yuritish maqsadlari uchun yozuv qog'ozi kabi qo'llanma hujjatlarini chop etish uchun ishlatiladi. Texnik standartlarga muvofiq qog'ozdan foydalanish darajasi 65% ni tashkil qiladi. Shuning uchun yiliga 100 kg qog'oz materiallaridan foydalanilganda yiliga 35 kg chiqindi qog'oz hosil bo'ladi. Chiqindi qog'oz har olti oyda bir marta aba-da maxsus ajratilgan joyda yig'ilib, "qayta ishlanadigan materiallar"ga topshiriladi. Ishlatilgan lyuminestsent lampalar. Ishlab chiqarish va maishiy xonalarni yoritish uchun 78 dona miqdorida zamonaviy energiya tejaydigan lyuminestsent lampalardan foydalaniladi.ishlab chiqaruvchining kafolatiga ko'ra, lyuminestsent lampaning o'rtacha xizmat qilish muddati 16000 soatni tashkil qiladi. Lampalarni 32 kuniga 16 soat ishlatganda, xizmat muddati 1000 kunga teng bo'ladi. Chiroqdan foydalanish koeffitsienti 355r. D. / 1000\u003d 0.355 hosil bo'lgan chiqindi miqdori: 78 * 0.355 \ u003d 27.69 \ u003d 28 dona/yil. Bitta chiroqning og'irligi o'rtacha 0,3 kg ekanligini hisobga olsak: hosil bo'lgan chiqindi miqdori: 28 * 0,3 \ u003d 8,4 kg/yil yoki 0,008 t/yil. Ishlatilgan lyuminestsent lampalar vaqtincha saqlash xonasida qutida saqlanadi va keyinchalik qayta ishlash – demerkurizatsiya uchun ixtisoslashgan tashkilotga topshiriladi. Maishiy chiqindilar Noishlab chiqarish chiqindilarining shakllanishini hisoblash "sanitariya qoidalari va aholi punktlari hududini O'zR sharoitida qattiq maishiy chiqindilardan tozalash normalari"normativ hujjatiga muvofiq amalga oshirildi. Korxona faoliyati davomida maishiy chiqindilarning quyidagi turlari shakllantiriladi; - oziq-ovqat chiqindilari; - qattiq maishiy chiqindilar: - hududni tozalashdan chiqindilar. Oziq-ovqat chiqindilari. Ovqatlanish xonasi jarayonida oziq-ovqat chiqindilari qobiq va oziq-ovqat qoldiqlari, shuningdek, zerikarli idishlar shaklida hosil bo'ladi. Kuniga bir taom uchun oziq-ovqat chiqindilari hosil bo'lish normasi 0,03 kg ni tashkil qiladi.oshxona uch smenada ishlaydi, har kuni taxminan 180 ta taom tayyorlanadi. Olingan chiqindilar miqdori; (I80 * 0,03) * 355 =1917 kg/yil yoki 1,917 t/yil. Oziq-ovqat chiqindilari oshxona omboridagi metall idishlarga yig'iladi va har kuni chorvachilik fermalariga chorva mollarini boqish uchun topshiriladi. Qattiq maishiy chiqindilar. Korxona xodimlarining faoliyati natijasida maishiy chiqindilar hosil bo'ladi. Har bir ishchi uchun chiqindi hosil bo'lishining yillik normasi 50 kg ni tashkil qiladi.korxonada ishlaydigan odamlar soni 180 kishi. Ishlab chiqarilgan maishiy chiqindilar miqdori; 33 50 * 180 = 9000 kg/yil yoki 9 t/yil Hududni tozalashdan chiqindilar. Ushbu turdagi chiqindilar tuproq zarralari, mayda toshlar, yog'och, tushgan barglardan iborat smetadir. 1 m2 qattiq qoplamadan chiqindi hosil bo'lishining yillik normasi 2I kg, tuproq qoplamasi 30,5 kg. korxona Pa qattiq qoplamalarining maydoni 100 m2, tuproq qoplamasi 29700 m2 ni tashkil qiladi. Hududni tozalashdan hosil bo'lgan chiqindilar miqdori: 21 * 100 * 30,5 * 29700 =2100 + 905850 = 907950 kg/yil yoki 907,95 t/yil. Hududni tozalashdan bit chiqindilari va axlatlarni oqilona yig'ish va saqlash uchun maxsus konteynerlar bilan jihozlangan alohida цементlangan platforma taqdim etiladi, ularning umumiy miqdori va hajmi bir hafta ichida to'plangan maishiy axlat hajmidan kam emas. Qattiq chiqindilar va hududni tozalashdan olingan axlat qattiq chiqindilar poligonlariga olib ketiladi. 2.4. Avariya holatlari va uni oldini olish tadbirlari Ob'ekt uchastkasida avariya holatlarini kelib chiqish sabablari: Avariya holatining oldini olish bo‘yicha quyidagi tadbirlarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan. · Xodimlarni evakuatsiya qilish; · Xodimlarga mehnat muhofazasi va hayot faoliyati xavfsizligi qoidalarini o‘rgatish; · Ifloslantiruvchi moddalarni nam holda tozalovchi uskunalar nosoz holga kelganda, yong‘in xavfsizligi tug‘ilganda, uskunalarning avtomatik ravishda o‘chadigan uskuna o‘rnatish. Korxonada ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi uskunalarning texnik sozligi buzilishi, texnika xavfsizligi qoidalariga amal qilmaslik, ish joyida chekish, suv sig‘imlarining germetikligi buzilishi, qisqa tutashuv natijasida yong‘in kelib chiqishi, pechning germetikligini buzilishi, moylarni ushlagichning nosozligi kabilar korxonada avariya vaziyatlarini kelib chiqarishi mumkin. 34 ShNQ 2.01.02-04- “Yong‘inga qarshi loyihalash me'yorlari” ga asosan yong‘inga qarshi tadbirlar nazarda tutilgan. Sanitariya me'yorlariga asosan, loyihalanayotgan korxonada kimyoviy havo- ko‘pik olov o‘chirish vositalarini o‘rnatish rejalashtirilgan. Avariya holatlarini oldini olish uchun ishlatilgan moy saqlagich jihozlarini har kuni nazorat qilish ko‘zda tutilgan. Ishlatilgan moy saqlagichni metall qopqoq bilan yopish rejalashtirilgan. 35 3. IFLOSLANUVCHI MODDALAR OLIB KELUVChI TA'SIR TURLARINI IFODALASh 3.1. Ifloslanuvchi moddalarning tarqalish maydonini baholash Atrof muhitga ta'sir etuvchi tashlamalar manbalari – mahsulot ombori, maydalash, elash uskunalari, pishirish bo‘limi, mahsulot saqlash siloslari, aralashtirish uskunalari, qozonxona hisoblanadi. Ob'ekt ekspluatatsiyasi natijasida 251,2448354 t/yil miqdoridagi zararli moddalar hosil bo‘ladi. Ingredientlar bo‘yicha tashlamalar miqdori quyidagi jadvalda keltirilgan. Atmosferaga tashlanadigan tashlamalar miqdori № p/p Naimenovanie ingredienta Kolichestvo, t/god V % 1 Pыl klinkera 5,821 2,317 2 Pыl sementa 52,53 20,908 3 Ugleroda oksida 71,98627 28,65 4 Pыl izvestnyaka 29,23502 11,636 5 Azota dioksid 46,07667 18,34 6 Pыl jeleza 7,3985 2,945 7 Azota oksid 19,79917 7,88 8 Sernistыy angdrid 4,390514 17,747 9 Pыl neorganicheskaya 11,15241 4,439 10 Pыl gipsa 2,84451 1,132 ITOGO 251,234064 99,9957 Loyihalanayotgan tashlamalarning me'yorlarga mos kelishini baholash tashlamalarga o‘rnatilgan kvotalarga asosan tarqalish maydonini tahlil qilish metodi yordamida bajariladi. Atmosfera havosiga tashlanadigan ifloslovchi moddalar kvotalari – bu odamga va atrof-muhitga ta'sirini hisobga olgan holda, ob'ekt joylashtiriladigan tuman uchun mo‘ljallangan, atmosferaning yer usti qatlamidagi ifloslantiruvchi moddaning yo‘l qo‘yiladigan normasidir. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 7 sentyabrdagi 541-sonli qarorining 2 ilovasiga asosan ultramarin pigment ishlab chiqarish ob'ekti atrof muhitga ta'sir etishi bo‘yicha I toifaga mansub. 36 Atmosferaga tashlanadigan ifloslantiruvchi moddalarning REM va xavflilik sinfi 3.1.2.jadval T/r Ifloslovchi modda Xavfli sinfi Kvota, PDK miqdori 1 Noorganik changi 3 0,5 2 Elementar oltingugurt 3 0,3 3 Natriy karbonat 2 0,02 4 Natriy sulfat 2 0,01 5 Uglerod oksidi 2 5,0 6 Azot oksidi 3 0,2 7 Benz(a)piren 1 10 -5** 8 Uglevodorod 3 1,0 Shunday qilib, 15 ta ingredientdan 10 tasi ifloslantiruvchi moddalar chiqindilarining 99,9957 foizini tashkil qiladi. Qattiq moddalar chiqindilari 186,046232 t/g (43,38 %), gazsimon moddalar esa 142,2541964 t/g (56,62%) ni tashkil qiladi. Korxona chiqindilari natijasida hosil bo'lgan ifloslantiruvchi moddalarning sirt kontsentratsiyasi maydonlarini tahlil qilish, uning faoliyati davomida shuni ko'rsatadiki, korxonadan tashqarida barcha tarkibiy qismlar uchun chiqindilar Davlat ekologiya qo'mitasi tomonidan belgilangan kvotalardan oshmaydi.va atrof- muhitni muhofaza qilish. Ko‘rib chiqilayotgan uchastkada shakllanadigan tashlamalarning zararli aralashmalari hisobi dasturlardan foydalanilib bajarilgan. Loyihalanayotgan jihozlarning tashlamalaridan shakllanadigan tashlamalarning tarqalish maydoni tahliliga asosan, barcha tashlamalar bo‘yicha KVOTA miqdorlaridan oshmasligi kuzatiladi. 37 Shovqin, vibratsiya Korxonalar loyihalashda asosiy masalalardan biri bu ishlab chiqarish shovqinlari va vibratsiyalarni atrof muhitga va insonlarga ta'sirini tahlilidir. Ishlab chiqarish shovqinlari va vibratsiyalari uzoq vaqt ta'sir etishi sharoitida (sanitariya me'yorlari bo‘yicha chegaraviy miqdordan oshib ketishi), inson organizmi, inshootlar, konstruksiya va mexanizmlarga salbiy ta'sir etadi. Intensiv, shiddatli va uzoq vaqt ta'sir etuvchi shovqinda ishlovchi insonlarda tez charchash, asab va yurak sistemasini faoliyatini buzilishi, eshitish qobiliyatini qisman yoki umuman yo‘qolishiga olib keladi. Metallar zanglashini tezlashtiradi. Uchastkada shovqin manbai ishlovchi mexanizmlardir. Shovqinga qarshi kurashishning asosiy tadbirlari individual himoya vositalaridir. Barcha ishchilar shovqinga qarshi naushniklar yoki berushlar bilan ta'minlanadi. O‘simliklar olami Aniqlanayotgan tashlamalar ta'siri o‘simliklar kletkasidagi suv balansini o‘zgarishiga olib kelmaydi. 38 4. ATROF MUHITGA SALBIY TA'SIRLARNI OLDINI OLUVChI TADBIRLAR 5. 4.1 Atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlari. Ishchi personallarga salbiy ta'sirni oldini olish uchun bir qator tadbirlar nazarda tutilgan: *Maxsus kiyimlar va himoyaning individual vositalari (naushniklar, berushlar) dan foydalanish. Havo basseyinini muhofaza qilish tadbirlari Ob'ektda atmosferaga ifloslovchi moddalarning tashlanishini kamaytirish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim: - texnologik rejim va qoidalarga rioya qilish nazoratini takomillashtirish; - texnologik jarayonlarni takomillashtirish. Yer usti, yer osti suvlarni va gruntlarni muhofaza qilish tadbirlari Korxonaning faoliyati atrof muhitga salbiy ta'sir etadi. yer usti suv havzalarini va grunt suvlarini ifloslanishini kamaytirish maqsadida qo‘yidagi tadbirlar nazarda tutilgan: - ish bajarish oldidan jixozlarni texnik ko‘rikdan o‘tkazish. 4.2. Shovqin va vibratsiyani kamaytirish bo‘yicha tadbirlar Jihozlarning ishlab chiqarish shovqinining salbiy ta'sirini kamaytirish maqsadida qo‘yidagi tadbirlar nazarda tutilgan: - Korxona territoriyasini shovqinni so‘ndiruvchi to‘siq bilan o‘rash; - shovqinni so‘ndiruvchi zangori polosani tashkil etish, buning uchun sex perimetri bo‘yicha ko‘p yillik daraxtlar o‘tqazish. 39 5. ANIQLANGAN TA'SIR NATIJASIDA ATROF - MUHITNI O‘ZGARIShINI OLDINDAN BILISh 5.1. Atmosferaga tashlanadigan zararli moddalar. Aniqlangan ta'sir natijasida atrof muhitni o‘zgarishini oldindan prognoz qilish qo‘yidagi natijalarni berdi: Hisoblash jarayonida quyidagi konventsiyalar qo'llaniladi: H-ejeksiyon manbasining balandligi, m; D-emissiya manbasining diametri, m; V-gaz-havo aralashmasining tezligi, m / s; Q-gaz-havo aralashmasining hajmi, m3 / s; T-gaz-havo aralashmasining harorati, 0C; M-vaqt birligiga ifloslantiruvchi moddalarning chiqishi, g / s; Y-ifloslantiruvchi moddalarning yillik chiqarilishi, t / yil. XOM ASHYONI SAQLASH OMBORI Manba raqami 1 Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Saqlash omboriga o'z-o'zidan yuk mashinasidan Lessa quyish - 1 dona. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,56 m; V \ u003d 3,8 m/s; Q \ u003d 0,9359 m3/s; T \ u003d 24 0S. Noorganik changni chiqarish manbai-bu lessni avtoulovdan saqlash omboriga tushirish jarayoni. Avtotransport vositasidan saqlash omboriga tushirilgan xom ashyo hajmi yiliga 29335 tonnani tashkil etadi. Avtomatik samosvalning ishlashi soatiga 50 tonnani tashkil qiladi. Tushirish vaqti yiliga 587 soatni tashkil qiladi. SiO2 noorganik chang chiqarish quvvati<20% ga muvofiq hisoblab chiqilgan [3] "o' zbekiston Respublikasi korxonalari uchun ifloslanish manbalarini xatlovdan 40 o 'tkazish va atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar chiqindilarini normalizatsiya qilish bo 'yicha yo' riqnoma. Toshkent 2006 yil". formula bo'yicha: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,05; K2 - aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,02; K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,4; C-loyni to'kish balandligini hisobga olgan holda koeffitsient-0,1; G-yig'ish moslamasining ishlashi-50 t / soat; q = 0,05 *0,02 * 1,2 * 0,1 * 0,1 * 0,4 * 0,1 * 50 * 10-6/3600 = 0,0067 g / s Noorganik SiO2 changining taxminiy chiqish quvvati<20% ni tashkil qiladi: Noorganik changda = 0,0067 * 587 * 3600/106 = 0,0141 t/yil Manba raqami 2 Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Lessa saqlash ombori - 1 dona. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,56 m; V \ u003d 3,8 m/s; Q \ u003d 0,9359 m3/s; T \ u003d 24 0S. Noorganik changni chiqarish manbai saqlash omborida lessni vaqtincha saqlash jarayonidir. Xom ashyoni saqlash omborining maydoni 300 m2. Xom ashyoni saqlash omborida saqlash vaqti yiliga 8760 soatni tashkil qiladi. Noorganik changni chiqarish quvvati [3] formula bo'yicha hisoblab chiqilgan: q = K3 * K4 * K5 * K6 * K7 * q1 * f, g / s qaerda: K3-shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4 - saqlash omborining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; 41 K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K6-omborning sirt profilini hisobga olgan holda koeffitsient-1,4; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,4; q1-changni olib tashlash-0,004 t / m2 * s; F-saqlash omborining maydoni-300 m2; q = 1,2 * 0,1 * 0,1 * 1,4 * 0,4 * 0,004 * 300 = 0,008064 g / s Noorganik changning taxminiy chiqish quvvati: Noorganik changda = 0,008064 * 8760 * 3600/106 = 0,2543 t/yil Manba raqami 3 Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Saqlash omboriga avtoulovdan ohaktoshni quyish - 1 dona. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,56 m; V \ u003d 3,8 m/s; Q \ u003d 0,9359 m3/s; T \ u003d 24 0S. Noorganik changning manbai ohaktoshni o'z-o'zidan qazib olishdan saqlash omboriga tushirish jarayonidir. Avtotransport vositasidan saqlash omboriga tushirilgan ohaktoshning hajmi yiliga 127020 tonnani tashkil qiladi. Avtomatik samosvalning ishlashi soatiga 50 tonnani tashkil qiladi. Tushirish vaqti yiliga 2540 soatni tashkil qiladi. Ohaktoshning chang chiqarish quvvati quyidagicha hisoblangan [3] formula bo'yicha: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,04; K2 - aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,02; K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; 42 B-ohaktosh qatlamining balandligini hisobga olgan holda koeffitsient-0,1; G-yig'ish moslamasining ishlashi-50 t / soat; q = 0,04 *0,02 * 1,2 * 0,1 * 0,1 * 0,2 * 0,1 * 50 * 106/3600 = 0,0027 g / s Ohaktoshning taxminiy chang chiqarish quvvati: Ohaktosh changida = 0,0027 * 2540 * 3600/106 = 0,02438 t/yil Manba raqami 4 Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Ohaktoshni saqlash ombori - 1 dona. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,56 m; V \ u003d 3,8 m/s; Q \ u003d 0,9359 m3/s; T \ u003d 24 0S. Ohaktosh changini chiqarish manbai ohaktoshni saqlash omborida vaqtincha saqlash jarayonidir. Xom ashyoni saqlash omborining maydoni 300 m2. Xom ashyoni saqlash omborida saqlash vaqti yiliga 8760 soatni tashkil qiladi. Chang chiqarish quvvati [3] formulaga muvofiq hisoblab chiqilgan: q = K3 * K4 * K5 * K6 * K7 * q1 * f, g / s qaerda: K3-shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4 - saqlash omborining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K6-omborning sirt profilini hisobga olgan holda koeffitsient-1,4; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; q1-changni olib tashlash-0,004 t / m2 * s; F-saqlash omborining maydoni-300 m2; q = 1,2 * 0,1 * 0,1 * 1,4 * 0,2 * 0,004 * 300 = 0,004032 g / s Ohaktoshning taxminiy chang chiqarish quvvati: Ohaktosh changida = 0,004032 * 8760 * 3600/106 = 0,127 t/yil 43 5-manba Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Saqlash omboriga o'z-o'zidan yuk mashinasidan ruda quyish - 1 dona. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,56 m; V \ u003d 3,8 m/s; Q \ u003d 0,9359 m3/s; T \ u003d 24 0S. Temir changining manbai temir o'z ichiga olgan rudani o'z-o'zidan qazib olishdan saqlash omboriga tushirish jarayonidir. Avtomobil omboridan saqlash omboriga tushirilgan ruda hajmi yiliga 25101 tonnani tashkil etadi. Avtomatik samosvalning ishlashi soatiga 50 tonnani tashkil qiladi. Tushirish vaqti yiliga 502 soatni tashkil qiladi. Ohaktoshning chang chiqarish quvvati quyidagicha hisoblangan [3] formula bo'yicha: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,01; K2-aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,03; K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; B-ruda quyish balandligini hisobga olgan holda koeffitsient-0,1; G-yig'ish moslamasining ishlashi-50 t / soat; q = 0,01 *0,03 * 1,2 * 0,1 * 0,1 * 0,2 * 0,1 * 50 * 106/3600 = 0,001 g / s Temir changining taxminiy chiqish quvvati: Temir changida = 0,001 * 502 * 3600/106 = 0,00181 t/yil Manba raqami 6 44 Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Ruda saqlash ombori - 1 dona. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,56 m; V \ u003d 3,8 m/s; Q \ u003d 0,9359 m3/s; T \ u003d 24 0S. Temir changining manbai temir o'z ichiga olgan rudani saqlash omborida vaqtincha saqlash jarayonidir. Xom ashyoni saqlash omborining maydoni 300 m2. Xom ashyoni saqlash omborida saqlash vaqti yiliga 8760 soatni tashkil qiladi./ Chang chiqarish quvvati [3] formulaga muvofiq hisoblab chiqilgan: q = K3 * K4 * K5 * K6 * K7 * q1 * f, g / s qaerda: K3-shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4 - saqlash omborining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K6-omborning sirt profilini hisobga olgan holda koeffitsient-1,4; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; q1-changni olib tashlash-0,004 t / m2 * s; F-saqlash omborining maydoni-300 m2; q = 1,2 * 0,1 * 0,1 * 1,4 * 0,2 * 0,004 * 300 = 0,004032 g / s Temir changining taxminiy chiqish quvvati: Temir changida = 0,004032 * 8760 * 3600/106 = 0,127 t/yil Manba raqami 7 Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Saqlash omboriga o'z-o'zini quritgichdan gips quyish - 1 dona. 45 Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,56 m; V \ u003d 3,8 m/s; Q \ u003d 0,9359 m3/s; T \ u003d 24 0S. Gipsning changini chiqarish manbai gipsni o'z-o'zidan quritgichdan saqlash omboriga tushirish jarayonidir. Avtomobil muhridan saqlash omboriga tushirilgan gips hajmi yiliga 7123 tonnani tashkil qiladi. Avtomatik samosvalning ishlashi soatiga 50 tonnani tashkil qiladi. Tushirish vaqti yiliga 142 soatni tashkil qiladi. Gipsning chang chiqarish quvvati quyidagicha hisoblangan [3] formula bo'yicha: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,03; K2 - aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,02; K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Gipsni saqlash ombori - 1 dona. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,5 m; V \ u003d 4,1 m/s; Q \ u003d 0,805 m3/s; T \ u003d 24 0S. Gips changini chiqarish manbai gipsni saqlash omborida vaqtincha saqlash jarayonidir. Xom ashyoni saqlash omborining maydoni 300 m2. Xom ashyoni saqlash omborida saqlash vaqti yiliga 7440 soatni tashkil qiladi. Chang chiqarish quvvati [3] formulaga muvofiq hisoblab chiqilgan: q = K3 * K4 * K5 * K6 * K7 * q1 * f, g / s qaerda: K3-shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4 - saqlash omborining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K6-omborning sirt profilini hisobga olgan holda koeffitsient-1,4; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; 46 q1-changni olib tashlash-0,004 t / m2 * s; F-saqlash omborining maydoni-300 m2; q = 1,2 * 0,1 * 0,1 * 1,4 * 0,2 * 0,004 * 300 = 0,004 g / s Gips changining taxminiy chiqishi: Gips changida = 0,004 * 7440 * 3600/106 = 0,127 t/yil Manba raqami 9 Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Glyejni avtoulovdan saqlash omboriga quyish - 1 dona. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,5 m; V \ u003d 4,2 m/s; Q \ u003d 0,824 m3/s; T \ u003d 22 0S. Noorganik changni chiqarish manbai gliejni o'z-o'zidan yuk mashinasidan saqlash omboriga tushirish jarayonidir. Avtomobil omboridan saqlash omboriga tushirilgan giliyej hajmi yiliga 20956 tonnani tashkil etadi. Avtomatik samosvalning ishlashi soatiga 50 tonnani tashkil qiladi. Tushirish vaqti yiliga 419 soatni tashkil qiladi. Noorganik changni chiqarish quvvati [3] formula bo'yicha hisoblab chiqilgan: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,05; K2 - aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,02; K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; B-gliejning to'kilish balandligini hisobga olgan holda koeffitsient-0,1; G-yig'ish moslamasining ishlashi-50 t / soat; q = 0,05 *0,02 * 1,2 * 0,1 * 0,1 * 0,2 * 0,1 * 50 * 106/3600 = 0,0033 g / s Noorganik changning taxminiy chiqish quvvati: Noorganik changda = 0,0033 * 419 * 3600/106 = 0,005 t/yil Manba raqami 10 Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: 47 Gliej saqlash ombori - 1 dona. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,5 m; V \ u003d 4,2 m/s; Q \ u003d 0,824 m3/s; T \ u003d 21 0S. Noorganik changni chiqarish manbai saqlash omborida gliejni vaqtincha saqlash jarayonidir. Xom ashyoni saqlash omborining maydoni 300 m2. Xom ashyoni saqlash omborida saqlash vaqti yiliga 7440 soatni tashkil qiladi. Chang chiqarish quvvati [3] formulaga muvofiq hisoblab chiqilgan: q = K3 * K4 * K5 * K6 * K7 * q1 * f, g / s qaerda: K3-shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4 - saqlash omborining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K6-omborning sirt profilini hisobga olgan holda koeffitsient-1,4; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; q1-changni olib tashlash-0,004 t / m2 * s; F-saqlash omborining maydoni-300 m2; q = 1,2 * 0,1 * 0,1 * 1,4 * 0,2 * 0,004 * 300 = 0,004 g / s Noorganik changning taxminiy chiqish quvvati: Noorganik changda = 0,004 * 7440 * 3600/106 = 0,11 t/yil Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushmagan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Konveyerga xom ashyo quyish-5 dona. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 2,0 m; D \ u003d 0,5 m; V \ u003d 4,3 m/s; Q \ u003d 0,844 m3/s; T \ u003d 23 0S. Xom ashyoning changini chiqarish manbai konveyerga xom ashyoni quyish jarayonidir. To'kilgan xomashyo hajmi: ohaktosh 127020 tonna, less 29335 tonna, ruda o'z ichiga olgan ruda 25101 tonna, gips 7123 tonna, gliej 20956 tonna.xomashyo quyish vaqti yiliga 7440 soatni tashkil qiladi. Shunday qilib, quyish quvvati quyidagicha bo'ladi: ohaktosh 17,07 t/soat, less 3,94 t/soat, ruda o'z ichiga olgan ruda 3,37 t/soat, gips 0,96 t/soat, gliej 2,82 t/soat. Noorganik SiO2 chang chiqarish quvvati<20% [3] formula bo'yicha hisoblangan: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,05; K2 - aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,02; 48 K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,4; C-loyni to'kish balandligini hisobga olgan holda koeffitsient-0,1; G-yig'ish moslamasining ishlashi-6,73 t / soat; q = 0,05 *0,02 * 1,2 * 0,1 * 0,1 * 0,4 * 0,1 * 6,76 * 106/3600 = 0,0009 g / s Noorganik SiO2 changining taxminiy chiqish quvvati<20% ni tashkil qiladi: Noorganik changda = 0,0009 * 7440 * 3600/106 = 0,024 t/yil Ohaktosh changining chiqishi formula bo'yicha texnikaga muvofiq hisoblab chiqilgan: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,04; K2 - aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,02; K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; B-ohaktosh qatlamining balandligini hisobga olgan holda koeffitsient-0,1; G-yig'ish moslamasining ishlashi-17,07 t/soat; q = 0,04 * 0,02 * 1,2 * 0,1 * 0,1 * 0,2 * 0,1 * 17,07 * 106/3600 = 0,0009 g / s Ohaktoshning taxminiy chang chiqarish quvvati: Ohaktosh changida = 0,0009 * 7440 * 3600/106 = 0,024 t/yil Temir changini chiqarish quvvati [3] formula bo'yicha hisoblab chiqilgan: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,01; K2-aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,03; K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; B-ruda quyish balandligini hisobga olgan holda koeffitsient-0,1; G-yig'ish moslamasining ishlashi-3,37 t / soat; q = 0,01 * 0,03 * 1,2 * 0,1 * 0,1 * 0,2 * 0,1 * 3,37 * 106/3600 = 0,00007 g / s Temir changining taxminiy chiqish quvvati: Temir changida = 0,00007 * 7440 * 3600/106 = 0,0019 t/yil 49 Gipsning chang chiqarish quvvati formula bo'yicha texnikaga muvofiq hisoblab chiqilgan: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,03; K2 - aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,02; K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K7-materialning hajmini hisobga oladigan koeffitsient-0,2; B-gips quyish balandligini hisobga olgan holda koeffitsient-0,1; G-yig'ish moslamasining ishlashi - 0,96 t/soat; q = 0,03 * 0,02 * 1,2 * 0,1 * 0,1 * 0,2 * 0,1 * 0,96 * 106/3600 = 0,00004 g / s Gips changining taxminiy chiqishi: Gips changida = 0,00004 * 7440 * 3600/106 = 0,0011 t/yil Manba raqami 12 Atmosferaga zararli moddalar chiqindilarining uyushgan manbai. Ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi quyidagi uskunalar va texnologik operatsiyalar natijasida yuzaga keladi: Xom ashyoni yonoq maydalagichga quyish-5 dona. Maydalagich assimilyatsiya uskunalari bilan jihozlangan. Manbaning morfologik va dinamik parametrlari quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi: N \ u003d 6,0 m; D \ u003d 0,50 m; V \ u003d 4,2 m/s; Q \ u003d 0,824 m3/s; T \ u003d 24 0S. Xom ashyo changini chiqarish manbai xom ashyoni maydalagichga quyish va jag ' maydalagichga maydalash jarayonidir. To'kilgan xomashyo hajmi: ohaktosh 127020 tonna, less 29335 tonna, ruda o'z ichiga olgan ruda 25101 tonna, gips 7123 tonna, gliej 20956 tonna.xomashyo quyish vaqti yiliga 7440 soatni tashkil qiladi. Shunday qilib, quyish quvvati quyidagicha bo'ladi: ohaktosh 17,07 t/soat, less 3,94 t/soat, ruda o'z ichiga olgan ruda 3,37 t/soat, gips 0,96 t/soat, gliej 2,82 t/soat. Noorganik SiO2 chang chiqarish quvvati<20% [3] formula bo'yicha hisoblangan: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,05; K2 - aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,02; K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; 50 K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; K5-materialning namligini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; G-yig'ish moslamasining ishlashi - 2,82 t/soat; q = 0,05 * 0,02 * 1,2 * 0,1 * 0,1 * 0,4 * 0,1 * 2,82 * 106/3600 = 0,00038 g / s Noorganik SiO2 changining taxminiy chiqish quvvati<20% ni tashkil qiladi: Noorganik changda= 0,00038 * 7440 * 3600/106 * 0,70 = 0,0102 t / yil Ohaktoshning chang chiqarish quvvati quyidagicha hisoblangan [3] formula bo'yicha: q = K1 * K2 * K3 * K4 * K5 * K7 * B * G * 106/3600, g / s qaerda: K1-toshdagi chang fraktsiyasining og'irligi, 0,04; K2 - aerozolga aylanadigan uchuvchi changning ulushi, 0,02; K3 - shamol tezligini hisobga oladigan koeffitsient-1,2; K4-tushirish moslamasining yopilishini hisobga oladigan koeffitsient-0,1; 5.2. EH hisobi natijalari. Atmosferaga tashlanadigan ifloslantiruvchi moddalarning ruxsat etilgan miqori (kvota)ni hsobga olgan hlda tashlamalarning yo‘l qyilishi mumkin bo‘lgan miqori aniqandi. Ifloslantiruvchi moddalarning tarqlish doirasi va hsob ishlar EH dasturi bo‘yicha aniqandi, hsoblash maydoni o‘lchovlari 4 * 4 km, hsoblash qdami 250 * 250 m. Hsoblash ishlarini bajarishda O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhtni muhfaza qlish davlat qmitasi materiallaridan va iqim sharoit bo‘yicha meteorologik ma'lumotlardan foydalanildi. Metereologik xarakteristikalar qyidagi jadvalda keltirilgan Atmosfera stratifikatsiyasiga bog‘iqkoeffitsient 200 Joy relefiga bog‘iqkoeffitsient 1 Hroratning o‘rtacha eng katta miqori +33,7°S Eng sovuqdavrdagi hvoning o‘rtacha eng kichik -3,6 °S Hsobda tanlangan maydonga nisbatan olingan shartli koordinatalar sistemasi qllanildi. Koordinatalar boshi sifatida X 1 =-300 m, U 1 =0 m, X 2 =300 m, U 2 =0 m, 51 qbul qlindi. Zararli tashlamalarning atmosfera hvosida tarqlish maydoni sifatida 600*800 m o‘lchamli maydon hsobiy deb qbul qlindi va 50 m qdam hsoblandi. Konsentratsiyaning yo‘l qyiladigan cheklangan miqori (KChM) – odam organizmida reflektor reaksiyalarini paydo qlmasligi kerak bo‘lgan hvo, suv va tuproqing konsentratsiyasidir. (Vazirlar Mahamasining 2014 yil 21 yanvardali 14- sonli qrori bilan tasdiqangan “Ekologik normativ loyihlarini ishlab chiqsh va kelishish tartibi to‘g‘isida NIZOM”) Zararli moddalar hsoblash dasturini aniqash yo‘riqomasidagi atamalardan foydalanildi va ularni KChM miqorlari va nomlanishi, hmda kodlari qyidagi jadvalda keltirilgan. Ifloslantiruvchi moddalarning atmosferaga tarqalishi va ruxsat etilgan miqoriga nisbatan ulushi Tashkil etilayotgan korxonadan atmosfera havosiga ta'sir darajasini aniqlash uchun "ekolog" dasturi bo'yicha ifloslantiruvchi moddalarning sirt kontsentratsiyasini hisoblash amalga oshirildi. Korxona faoliyati davomida chiqariladigan ifloslantiruvchi moddalarning yer usti konsentratsiyasi maydonlarini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, sanitariya - muhofaza zonasidan tashqarida barcha ingredientlar bo'yicha chiqindilar O'zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi organlari tomonidan belgilangan kvotalardan oshmaydi korxonada atmosfera havosining ifloslanish darajasi: Klinker changlari. Korxona chegaralaridan tashqarida eng yuqori konsentratsiya 0,184 MPC ga etadi, belgilangan kvotasi 0,25 MPC. Tsement changlari. Korxona chegaralaridan tashqarida eng yuqori konsentratsiya 0,129 MPC ga etadi, belgilangan kvotasi 0,25 MPC. Ohaktosh changlari. Korxona chegaralaridan tashqarida eng yuqori konsentratsiya 0,082 MPC ga etadi, belgilangan kvotasi 0,25 MPC. Gips changlari. Korxona chegaralaridan tashqarida eng yuqori konsentratsiya 0,055 MPC ga etadi, belgilangan kvotasi 0,25 MPC. 52 Chang noorganik. Korxona chegaralaridan tashqaridagi eng yuqori konsentratsiya 0,122 MPC ga etadi, belgilangan kvotasi 0,25 MPC. Temir chang. Korxona chegaralaridan tashqarida eng yuqori konsentratsiya 0,108 MPC ga etadi, belgilangan kvotasi 0,25 MPC. Azot dioksidi. Korxona chegaralaridan tashqaridagi eng yuqori konsentratsiya 0,2 MPC kvotasi bilan 0,019 MPC ga etadi. Metall chang. Korxona chegaralaridan tashqarida eng yuqori konsentratsiya 0,032 MPC ga etadi, belgilangan kvotasi 0,25 MPC. Yer usti konsentratsiyasi pastligi (0,01 MPC dan kam) tufayli oltingugurt angidrid, mineral moy, azot oksidi bo'ylab tarqalish maydonlari hosil bo'lmadi. uglerod oksidi, temir oksidi, marganets dioksidi uglevodorodlarga dizel yoqilg'isi. Shunday qilib, hisob-kitoblarga asoslanib, korxona, shubhasiz, ko'rib chiqilayotgan hududning atmosfera havosining holatiga salbiy ta'sir qiladi degan xulosaga kelishimiz mumkin. Biroq, ishlab chiqarishning texnologik reglamentiga qat'iy rioya qilingan holda, bunday ta'sir darajasi O'zbekiston Respublikasidagi sanoat korxonalariga qo'yiladigan sanitariya-gigiyena talablari doirasida amalga oshiriladi. To‘ldiruvchi materiallar yordamida chang gazlarni tozalash uskunasi Mazkur uskuna chang-gazlarni tozalash sohasiga taalluqli bo‘lib, qurilish materiallari, pigment ishlab chiqarish va boshqa sanoat korxonalarida qo‘llaniladi. Keramzit mahalliy hom ashyosi zararli moddalarni absorbsiya usulida tozalanishini, uskunaning uzoq muddatda ish faoliyatiga ega bo‘lishini ta'minlaydi. Ixtiro qilingan va o‘rnatilgan texnologik uskunaning vazifasi zararli moddalarni yuqori samarada tozalovchi ham arzon hamda regeneratsiya jarayoniga ega bo‘lgan uzoq muddatli ish faoliyatiga ega chang-gaz tozalash uskunasi hisoblanadi. Taklif etilayotgan uskuna ushbu vazifalarni bajarilishini ta'minlaydi. To‘ldiruvchi materiallar yordamida chang gazlarni tozalash uskunasi chizmalar vositasida izohlangan. 4.1. Rasmda uskuna kesimi keramzit bilan to‘ldirilgan 53 uskunaning umumiy ko‘rinishi tasvirlangan. Uskuna “Sofitel” ma'suliyati cheklangan jamiyati ultramarin pigment ishlab chiqarish korxonasida chang-gaz tozalash uskunasi sifatida qo‘llaniladi. 4.1. Rasm. To‘ldiruvchi material keremzit bilan to‘ldirilgan changgaz tozalash uskunasi Uskunada joylashtirilgan keramzitli qatlam qalinligini kengaytirish va kassetalar sonini ko‘paytirish ham mumkin. Chang-gazsimon havo birinchi bosqichli tozalash uskunasidan kelib havo quvuri orqali ikkinchi bosqichli tozalash uskunasiga yuboriladi. Chang-gazsimon havo tezligi o‘zgargan holda mustahkam setkaga mahkamlangan keramzit orqali o‘tadi. Changgaz oqimi setka orqali o‘tish jarayonida atmosferaga tashlanadigan changgaz moddalar ushlab qolinadi. To‘ldiruvchi bilan to‘ldirilgan uskunalarning sonini 2 yoki 3 taga ko‘paytirish orqali changgazlarni ushlab qolish samaradorligi oshib boradi. Tozalanish jarayonida hosil bo‘lgan cho‘kindi birikmalar quvur ichida yig‘ilib boriladi, ma'lum vaqt o‘tgandan keyin tozalab olinadi. Mazkur uskuna korxonalardagi chang-gaz tozalash uskunasi ish samaradorligini oshiradi va zararli moddalarni yuqori samarada tozalanishini ta'minlaydi. 54 Chang-gaz tozalash uskunalari, chang-gaz aralashmalarini o‘tkazuvchi quvurlar murakkab texnologik jarayonlar bo‘lib, ularda yangi zamonaviy turlarni qo‘llash, modernizatsiya qilish atrof tabiiy muhitga tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarni kamaytirishda muhim ahamiyatga ega. Chang gaz tozalash uskunalarini modernizatsiya qilish orqali ularning samaradorligini oshirish loyihani amalga oshirishda qurilish materiallari va ultramarin pigment ishlab chiqarish korxonalarining atrof muhitga ta'sirini baholash, kelajakda ekologik muhitni o‘zgartirishini bashorat qilish va tahlillar asosida o‘rganish, ilmiy tadqiq qilish ishlari olib boriladi. Atmosferaga changgaz aralashmasi tashlovchi manbadagi changgaz aralashmasining tezligi, sig‘imi va changgaz tutib qolish uskunasining samaradorligini aniqlash “JOMBOY Y A S H IL C H IROQLARI” MChJ qo‘shma korxonasi sement zavodi da atmosferaga tashlanadigan tashlamalarni tahlil qilishda o‘tkaziladigan o‘lchovlar chang oqimining barqaror harakati bilan amalga oshirildi, oqim parametrlarini aniqlashdan oldin, namuna olish uchun joyni tanlash kerak bo‘ldi. Chang oqimi tezligi quyidagi formula orqali aniqlanadi: = , m/s (5.1.1) Bu yerda R d – chang oqimining bosimi, ρ – chang aralashmasining zichligi. Shuningdek, chang tozalash jarayonida mikromonometr ko‘rsatkichlarini aniqlab olgan holda, mikromanometrdan 3 marta olingan bosim ko‘rsatgichlari (R=374,5; 342,7; 333,85), zichlik quyidagiga teng, ρ = 1,70. chang aralashmasining tezligi quyidagicha hisoblandi: V 1 = √ 2*374,5 /1,70 = 16,1 m/s V 2 = √ 2*342,7 /1,70 = 15,4 m/s V 3 = √ 2*333,85 /1,70 = 15,2 m/s V o‘rt = 15,6 m/s 55 Pnevmometrik o‘lchovlar sxemasida mikromanometr va pnevmometrik naycha bilan birga, quvurdagi changlangan havo haroratini o‘lchash uchun termometr ham ishlatildi. Tadqiqot o‘tkazilgan ob'ektda o‘lchov ishlari MMN mikromanometr yordamida olib borildi. Ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan Sementbeton ishlab chiqarish zavodi ishlab chiqarish sexida mavjud chang tozalash uskunalaridan atmosfera havosiga chang tashlayotgan manbalarda tizimli ravishda tahlillar olib olib borildi. Olib borilgan tahlillar natijasida korxona Sementbeton ishlab chiqarish sexida ishlab chiqarish jarayonlarida hosil bo‘lgan va atmosferaga tashlangan changlarning miqdori og‘irlik usulida aniqlandi va ruxsat etilgan miqdori (REM)ga solishtirildi. Olinga tahlillar va o‘tkazilgan o‘lchov ishlari va natijalari 5.1, 5.2. jadvallar va 5.1, 5.2. - rasmlarda keltirilgan. 5.1.jadval O‘lchov natijalari T/r Namuna olingan manba nomi va raqami Ifloslan tiruvchi modda turlari Chang miqdori, g/s Chang tutgich uskunasining samaradorligi, % 1 Sementishlab chiqarish sexi №6 manba tozalashgacha tozalashdan so‘ng Noorganik changi 0,46 0,052 88,7 2 Sementishlab chiqarish sexi №7 manba tozalashgacha tozalashdan so‘ng Noorganik chang 1,43 0,124 91,3 3 Sementishlab chiqarish sexi №8 manba tozalashgacha tozalashdan so‘ng Noorganik chang 1,26 0,112 91,1 56 5.1-rasm. Ultramarin pigment ishlab chiqarish zavodi ishlab chiqarish sexida o‘tkazilgan o‘lchov natijalari 5.2- jadval O‘lchov natijalari T/r Namuna olingan manba nomi va raqami Ifloslan tiruvchi modda turlari Chang miqdori, g/s Chang tutgich uskunasining samaradorligi, % 1 Sementishlab chiqarish sexi №6 manba tozalashgacha tozalashdan so‘ng Noorganik changi 0,51 0,053 89,6 2 Sementishlab chiqarish sexi №7 manba tozalashgacha tozalashdan so‘ng Noorganik chang 1,47 0,131 91,1 3 Sementishlab chiqarish sexi №7 manba tozalashgacha tozalashdan so‘ng Noorganik chang 1,31 0,118 90,2 57 5.2-rasm. Ultramarin pigment ishlab chiqarish zavodi ishlab chiqarish sexida o‘tkazilgan o‘lchov natijalari Sementbeton ishlab chiqarish zavodlarida tashkillashtirilmagan manbalardan hosil bo‘lgan va atmosferaga tashlanayotgan changgazlarni kamaytirish va sanitar me'yorida bo‘lishini ta'minlashda chang chiqish joylarini germetik berkitish, changgaz oqimini o‘tkazuvchi quvur tarmoqlarini ta'mirlash va chang ushlash uskunalarining yuqori samarada (98,0-99,0%) ishlaydigan turlarini o‘rnatish talab etiladi. Sementbeton ishlab chiqarish zavodlari sanoat tarmog‘ida atmosferaga tashlanayotgan changgazlarni kamaytirishda ikki xil turdagi chang ushlash uskunalaridan: yengli filtrlar va siklonlardan foydalaniladi. Changgaz tozalash uskunalari konstruksiyalarini tanlashda, ularning qulaylik tomonlari, tozalash samaradorligi yuqoriligi, arzonligi va ishonchliligi hisobga olinadi. Siklonlar 15 mkm va undan katta bo‘lgan chang zarrachalarini ushlab qolishda qulay hisoblanadi. “ JOMBOY Y A S H IL C H IROQLARI” MChJ qo‘shma korxonasi sement zavodi da havo o‘tkazuvchi quvurlar va chang ushlash uskunasining aerodinamik qarshiligini aniqlash 58 O‘zgarmas kesimga ega bo‘lgan tirqishli o‘tkazuvchi quvurdagi ishqalanish natijasida bosim yo‘qolishi Bernulli tenglamasidan foydalangan holda quyidagicha aniqlanadi. Bernulli tenglamasini yozamiz, u holda r 1 = r 2 + ∆r (6.1) Bu yerdan ishqalanish natijasidagi bosim yo‘qolishini aniqlaymiz: ∆r = r 1 - r 2 (6.2) Kesmalar orasidagi yopiq havo hajmini tanlab, impulsning tenglamasini quvurning o‘qiga proeksiyalar bo‘yicha yozamiz (r 1 - r 2 ) - ?????? 0 πdl =0 (6.3) Oxirgi tenglamadan quyidagi ifoda kelib chiqadi: (r 1 - r 2 ) = 4 ?????? o =0 (6.4) Ushbu ifodani yuqoridagi tenglamaga qo‘yib, bosimlar orasidagi farqni quyidagicha aniqlaymiz: ∆r = 4 ?????? o (6.5) Tajribalar asosida quvur kanali devoridagi siljish kuchlanishi o‘rtacha tezlikdan hisoblangan tezlik bosimiga mutanosib ekanligi qayd etildi. 59 Tajribalar asosida quvur devoridagi kesish kuchlanishi o‘rtacha tezlikdan hisoblangan tezlik bosimiga mutanosib ekanligi qayd etildi. ?????? o = ?????? (6.6) Bu yerda ?????? – proporsionallik koeffitsienti. Yuqoridagi formuladagi ?????? o ning o‘rniga qo‘yib quyidagi ifodaga ega bo‘lamiz: ∆r = 4 ?????? (6.7) 4 ?????? = ?????? belgilab, ifoda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: ∆r = ?????? (2.4.9) Bu yerda ?????? – ishqalanish qarshilik koeffitsienti. ?????? = 64/R ye (6.8) Sementishlab chiqarish sexida quvurlarda bosim yo‘qolishi va qarshilik koeffitsientini aniqlaymiz. Laminar oqimdan turbulent oqimga o‘tish chegarasida R ye = 2320 ga teng. ?????? = 64/R ye = 64/2320 = 0,0276 ∆r = ?????? = 0,0276 * * = 45,9 Pa O‘zgarmas ko‘ndalang kesim yuzali pnevmoo‘tkazgichdagi bosimning yo‘qolishi quyidagicha: 60 ∆r pn = ∆r (1 + ?????? μ pr ) = 45,9 (1 + 0,8 * 1,1) = 133,1 Pa ?????? – proporsionallik koeffitsienti, 0,8 μ pr – chang aralashmasining og‘irlik sig‘imi μ pr = G t /G = 580,3/526,6 = 1,1 G t – aralashmaning og‘irlik sig‘imi, G – havoning og‘irlik sig‘imi. Mahalliy qarshilik hisobiga bosimning yo‘qolishi quyidagicha aniqlandi: ∆r = ?????? = 0,82 * = 62,2 Pa Havo so‘rgichga kirishdagi bosimning yo‘qolishi ∆r = ?????? = 1 =70,1 Pa ?????? = = 1 Ko‘ndalang kesim o‘zgarganda kengayishdagi bosimning yo‘qolishi ∆r = η ( ?????? 1 - ?????? 2 ) = 0,92 (15,5 – 3,64) =3,4 Pa Ko‘ndalang kesim o‘zgarganda torayishdagi bosimning yo‘qolishi ∆r = η v ?????? 2 ( ?????? 2 - ?????? 1 ) = 0,9 14,6(14,6 – 3,44) =46,9 Pa Mahalliy qarshilik koeffitsientlari O‘tkazuvchi quvurlardagi mahalliy qarshilik koeffitsienti 61 ?????? = = = 0,57 Pnevmoo‘tkazgichdagi mahalliy qarshilik ?????? = = = 1,75 Havo so‘rgichga kirishda kengayishdagi mahalliy qarshilik ?????? = = = 0,88 Havo so‘rgichga kirishda torayishdagi mahalliy qarshilik ?????? = = = 0,69 Changaz oqimini o‘tkazuvchi quvurida bosim yo‘qolishi va mahalliy qarshilik koeffitsienti aniqlash “JOMBOY Y A S H IL C H IROQLARI” MChJ qo‘shma korxonasi sement zavodi changaz oqimini o‘tkazuvchi quvurlarda bosim yo‘qolishi va qarshilik koeffitsientini aniqlaymiz. Laminar oqimdan turbulent oqimga o‘tish chegarasida R ye = 2320 ga teng. ?????? = 64/R ye = 64/2340 = 0,0273 ∆r = ?????? = 0,0273 * * = 23,6 Pa O‘zgarmas ko‘ndalang kesim yuzali pnevmoo‘tkazgichdagi bosimning yo‘qolishi quyidagicha: ∆r pn = ∆r (1 + ?????? μ pr ) = 23,6 (1 + 0,8 * 1,1) = 68,4 Pa ?????? – proporsionallik koeffitsienti, 0,8 μ pr – chang aralashmasining og‘irlik sig‘imi μ pr = G t /G = 508,4/484,6 = 1,05 G t – aralashmaning og‘irlik sig‘imi, G – havoning og‘irlik sig‘imi. Mahalliy qarshilik hisobiga bosimning yo‘qolishi quyidagicha aniqlandi: 62 ∆r =?????? = 0,86 * = 59,5 Pa Havo so‘rgichga kirishdagi bosimning yo‘qolishi ∆r = ?????? = 1 =70,9 Pa ?????? = = 1 Ko‘ndalang kesim o‘zgarganda kengayishdagi bosimning yo‘qolishi ∆r = η ( ?????? 1 - ?????? 2 ) = 0,92 (14,9 – 3,64) =4,5 Pa Ko‘ndalang kesim o‘zgarganda torayishdagi bosimning yo‘qolishi ∆r = η v ?????? 2 ( ?????? 2 - ?????? 1 ) = 0,94 14,89(14,89 – 3,41) =51,4 Pa Mahalliy qarshilik koeffitsientlari O‘tkazuvchi quvurlardagi mahalliy qarshilik koeffitsienti ?????? = = = 0,23 Pnevmoo‘tkazgichdagi mahalliy qarshilik ?????? = = = 0,72 Havo so‘rgichga kirishda kengayishdagi mahalliy qarshilik 63 ?????? = = = 0,84 Havo so‘rgichga kirishda torayishdagi mahalliy qarshilik ?????? = = = 0,75 IVENTARIZATSIYA NATIJALARI TAHILI Ob'ektning qzg‘lmas manbalardan atmosferaga chiqdigan zararli moddalar umumiy tashlamasi: 251,2448354 tonna ifloslantiruvchi moddalar 15 nom. Qattiq moddalar chiqindilari 186,046232 t/g (43,38 %), gazsimon moddalar esa 142,2541964 t/g (56,62%) ni tashkil qiladi. Korxonada o'rnatilgan chang va gaz tozalash uskunalarining ishlashi quyidagi raqamlar bilan tavsiflanadi: Hammasi bo'lib ushlangan-yiliga 122318,49 tonna; 99,772 % Klinker changi-yiliga 88748,746 t; 99,899 % Tsement changi-yiliga 17464,645 t; 99,700% Ohaktosh changi-yiliga 9527,3025 t; 99,685% Gips changlari-yiliga 883,2 tonna; 99,674% noorganik chang - yiliga 3194,177 t; 99,667% Temir chang-yiliga 2500,421 t; 99,685%O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahamasining 2020 yil 7 sentyabrdagi 541-sonli qrori bilan tasdiqangan “Atrof muhtga ta'sirni bahlash mexanizmini yanada takomillashtirish to‘g‘isida”gi qrorining 1-ilovasiga muvofiq“SOFITEL” MChJ qshma korxonasi ultramarin pigment ishlab chiqrish ob'ekti atrof muhtga ta'sir ko‘rsatishning II toifasiga mansub (o‘rtacha darajada xavfli) ob'ektlar ro‘yxatiga kiradi. A trof muhtni ifloslanishini kamaytiruvchi tadbirlar 64 Atrof muhtni ifloslanishini kamaytirish uchun qyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim: Ш Korxonada yong‘n natijasida atrof muhtni ifloslanishi va favqlodda hlatlarni oldini olish maqadida yong‘n hvfsizligi qidalariga amal qlish; Ш Qttiqchiqtlarni o‘z vaqida tuman chiqndixonasiga chiqrishni tashkil qlish. Ш Korxona hdudiga yong‘n o‘chirishga mo‘ljallangan birlamchi jihzlarni o‘rnatish; Ш Maishiy chiqndilar uchun tanlangan maydonchani osti betonlanishi; Ш Ob'ektga birlamchi o‘t o‘chirish uskunalarini o‘rnatish; Ш Elektr uskunalardan foydalanganda elektr xavfsizligiga amal qlish; Ш Atrofni tozaligini ta'minlash; Ш Barcha sanitar va gigiena qoidalariga amal qlish; Ш Ob'ektni qrishda hsil bo‘ladigan qrilish chiqndilarini utilizatsiya qlish choralarini ko‘rish, ya'ni ikkilamchi qrilish materiali sifatida ishlatish. Ш yer osti va yer usti suvlarini ifloslanishdan saqash maqadida oqva suv to‘plash o‘rasidagi oqva suvlarni o‘z vaqida oqva suv tozalash inshootlariga tashib ketilishini ta'minlash; Ш Temir-beton o‘raning germetikligini nazorat qlib turish; Ш Oqva suvlarni yer ostiga sizib ketish holatlari aniqangan taqdirda uni bartaraf etish choralarini ko‘rish. Ushbu tadbirlarni o‘z vaqida bajarilishini ta'mirlash buyurtmachi zimmasiga yuklanadi. I shlab-chiqrish sanitariyasi umumiy hlatlar 1. Ishlab chiqrish muhtini sanitar-gigienik parametrlari (tarkibi, hrorat, nisbiy namlik va hvoning hrakatlanuvchanligi, ionli nurlanish kattaligi, gamma- nurlanish ekvivalent dozasi qvvati, shovqn, tovush darajasi va boshq) sanitariya me'yor va qidalari talablariga javob berishi lozim. 65 2. Ishchi zona hvosini tashkil qluvchilari tarkibi bo‘yicha o‘rnatilgan me'yorlarga mos kelishi lozim (hjm bo‘yicha kamida 20% kislorod va ko‘pi bilan 0,5% uglikisl ы y gaz). Zararli moddalarni me'yoriy qymatlari bo‘lmasa, hmda ularni aralashmalari ko‘rinishda ta'sir etsa, zararli moddalarni chegaraviy ruxsat etilgan konsentratsiyalari Davsannazorat organlari tomonidan belgilanadi. A trof muhtga o‘tkazilishi mumkin bo‘lgan salbiy ta'sirlar tahili Qrilishi mo‘ljallanilayotgan ob'ektda eksplatatsiya jarayonida yo‘l qyilishi mumkin bo‘lgan kamchiliklar natijasida qyidagi ekologik xavfli vaziyatlar ro‘y berishi mumkin: Yong‘n xavfsizligi qidalariga amal qlmasligi natijasida favqlotda hlatlar (zalpov ы e v ы bros ы ) kelib chiqshi mumkin. Bu ta'sirni oldini olish uchun ob'ektda birlamchi o‘t o‘chirish qrilmasi bo‘lishini ta'minlash, yong‘n xavfsizligi qidalariga amal qlish. Ob'ektni loyihlashda va qrishda uni zilzilabardoshligini ta'minlash lozim. Favqlotda vaziyatlarda xavfli zona ichida ishchi, xizmatchilar bo‘lishi mumkin. Ob'ektning atrof muhtga zararli ta'sirini kamaytiruvchi tadbirlarni bajarishga buyurtmachi javobgardir. Uning tomonidan binoni ekspluatatsiyasi, texnika xavfsizligi va yong‘n xavfsizligi qidalarini bajarilishi nazorat qlinishi lozim. Atrof muhtga ta'sir to‘g‘isida xulosa Ob'ekt atrof muhtga ta'sir ko‘rsatishi bo‘yicha 2 ekologik toifaga kiruvchi ob'ekt hsoblanadi. Favqlotda hlatlarni oldini olish maqadida korxonaga birlamchi o‘t o‘chirishga mo‘ljallangan o‘t o‘chirish moslamasini o‘rnatish rejalashtirilgan. 66 Ekspluatatsiya davridagi umumiy tashlama: 251,2448354 tonna ifloslantiruvchi moddalar 15 nom. Qattiq moddalar chiqindilari 186,046232 t/g (43,38 %), gazsimon moddalar esa 142,2541964 t/g (56,62%) ni tashkil qiladi. Ob'ekt faoliyati natijasida jami 63,105 t/yil 13 xil turdagi chiqndilar hsil bo‘ladi. Shundan: 5,6 tonna miqorda noorganik changi chiqndi hsil bo‘ladi. Hsil bo‘lgan bitum chiqndisi 4 m 2 joyda vaqincha saqanadi. Hsil bo‘lgan sement changi chiqndisi ishlab chiqrish jarayonida sement mahulotiga qshib yuboriladi va ishlatiladi. Qra metall chiqndisi 1,92 t/yil. Qra metall chiqndisi korxona hdudida o‘lchami 4 m 2 bo‘lgan joyda vaqincha to‘planadi. “Ikkilamchiqrametall” yig‘sh korxonasiga topshiriladi. Maxsus kiyim chiqndisi 0,309 t/yil. Hsil bo‘lgan maxsus kiyim chiqndisi korxona omborxonasida 2 m 2 joyda vaqincha saqanadi. Maxsus kiyim chiqndisi lattani qyta ishlash korxonalariga topshiriladi. Oziqovqt chiqndi 0,072 t/yil. Hsil bo‘lgan oziqovqt chiqndisi plastmassa idishda yig‘lib, 1 m 2 joyda vaqincha saqanadi. hr ish kunida oshxona xodimlari tomonidan uy hyvonlariga ozuq sifatida olib ketiladi. Transport vositalarini ishlatish natijasida 0,0744 t/yil qrg‘shin plastina hsil bo‘ladi, hsil bo‘lgan qrg‘shin plastina “Ikkilamchiranglimetall” yig‘sh korxonasiga topshiriladi. Hsil bo‘lgan 0,014 t/yil akkumulyator korpuslari plastmassa buyumlarni qyta ishlash korxonasi topshiriladi, 0,013 t/yil elektrolit o‘z ehiyoji uchun ishlatiladi, hsil bo‘lgan 0,135 t/yil ishlatilgan motor moyi chiqndisi korxonadagi uskuna va jihzlarni moylash uchun ishlatiladi, 0,0216 t/yil moyli lattalar yig‘lib qyiladi va qsh mavsumida pechda yoqb ishlatiladi. Qttiqmaishiy chiqndi va suprindi 23,4 t/yil. Ishchi xodimlar faoliyatidan, korxona hdudidagi qttiqqplamni tozalashdan hsil bo‘lgan qttiqmaishiy chiqndi korxona hdudida 4 m 2 joyda konteynerlarda vaqincha saqanadi va tuman chiqndixonasiga olib borib joylashtiriladi. Maklatura chiqndisi 0,232 t/yil. Hsil bo‘lgan maklatura chiqndi korxona hdudida 2 m 2 ochiqjoyda vaqincha saqanadi va maklatura qbul qlish korxonasiga topshiriladi. 67 Korxonaning umumiy suv iste'moli kuniga 933,15 m 3 yoki yiliga 304,791 ming m 3 ni tashkil qiladi. Qaytarib bo'lmaydigan suv yo'qotilishi kuniga 926,15 m3, yiliga 302,057 ming m3 ni tashkil qiladi. Maishiy ehtiyojlar uchun suv kuniga 7 m3 yoki yiliga 2,734 ming m 3 miqdorida iste'mol qilinadi. Oqova suvlar kuniga 7 m3 yoki yiliga 2,734 ming m3 miqdorida chiqindi chuqurga chiqariladi. Qattiq va er osti qoplamali hududni sug'orish uchun suv kuniga 148,55 m3 yoki yiliga ming m3 miqdorida iste'mol qilinadi, drenajlar hosil bo'lmaydi. Umumiy chiqindi suv oqimi hosil bo'ladi: - maishiy-maishiy oqova suvlar; - sirt (atmosfera) oqimi: Maishiy chiqindi suvlar korxona xodimlarining hayoti davomida hosil bo'ladi. Er usti oqimi qo'shni hududdan yomg'ir oqimi orqali hosil bo'ladi. Loyiha oqava suvlarni ochiq suv havzalariga tashlashni istisno qiladi. Ob'ekt bo‘yicha 651,8 m 3 oqva suv hsil bo‘ladi. Hsil bo‘lgan oqva suvlar Jizzax shahr kanalizatsiya tarmog‘ga tashlanadi. Faoliyati yo‘lga qyilishi ko‘zda tutilgan ob'ektning atrof muhtga ta'sirini taxlili natijasi: Qrilish va ekspluatatsiya jarayonida – qrilish va loyihlash ishlarini qrilish me'yorlari va qidalari asosida amalga oshirilsa hmda AMO‘TB loyihsida keltirilgan atrof muhtni muhfaza qlishga qratilgan tadbirlarga amal qlinsa obe'kt atrof muhtga potensial xavf tug‘irmaydi. Biroq shuni hm ta'kidlash lozimki, ushbu keltirilgan xulosa bayonotnomada keltirilgan atrof muhtni muhfaza qlishga qratilgan tadbirlarni to‘la amalga oshirilgan hlat uchun keltirilmoqa. Bu tadbirlarni amalga oshirishga bevosita buyurtmachi javobgardir. 68 XULOSALAR 1. Texnologik tsement zavodining xususiyatlari, chang-gaz muhiti, gaz changlari tozalanadi va tahlil qilinadi. 2. Tsement-bu shlaklar ishlab chiqarish ustaxonasi, chang va gaz shlanglarini ishlab chiqarish bo'yicha yuqori ixtisoslashgan zavod, mahali karshilik-bu aniq koeffitsient. 3. Uzlchangan va, albatta, chang okimining parametrist foidalanib, tsement ishlab chikarish ustaxonasi manbazidagi changaz ushkaraning faqat tozalandi oldinva samaradorligi samarading. 4. Tsement zavodi ishlab chikarish tsehida atmosferaga chang-gaz akimini chicaruvchi manbalard chang-gaz akimining vaqti birligi ichidagi ihillik aniq miqdor. 5. Atmosferaga tashlanadigan chang-gaslighting ushlab gilam samaradorligin oshirishda energetika dizayner chang-gaz tutish uskunasi sinovdan. 6. Zavod tsement sinovdan uaytkazilgan chang-gaz tuttib qolib uskunasining samaradorligi 99,4% ga tengligi tochlandi. 7. Sinovdan uaytkazilgan chang-gaz tutib flush uskunada filtr sifatli davom etdi piruvat materiallari kengaytirilgan loy va vermikulitdan foidalandi. 8. Dam 9,6% atmosfera bosimi, chang-gaz miqdori nuqtasi yordam 3,19 tonna qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun sement zavodi. TAVSIYA 1. Texnologik tsement zavodining xususiyatlari, chang-gaz muhiti, gaz changlari tozalanadi va tahlil qilinadi. 2. Sementзаводининг атроф муҳитга таъсирини баҳолашда юқори самарада ушлаб қоладиган чанггаз тозалаш ускуналарини амалиётга жорий этиш тавсия этилади. 69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 yildagi 60-sonli “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. // http: lex.uz/pages/getpege. 2. BMTning 2030 yilgacha barqaror rivojlanish bo‘yicha dasturi. //http: www.uz/undp/org/content/uzbekistan.ru . 3. O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining 2019 yil 30 oktyabrdagi PF-5863 son “2030 yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasining Atrof muhitini muhofaza qilish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. 4. Азаров В.Н., Богуславский Е.И., Сергина Н.М., Учаев В.Н. Особенности образования и распространения пыли Sementобетонных заводов//Всерос сийски й научно-практический конференции “ Аерозоли в промышленности и в атмосфере ” . Пенза, 2001. - С.67-68. 5. Азаров В.Н. Ковалева A.B., Сергина Н.М. Дисперсный анализ методом микроскопии с применением ПЭВМ// Международный научно-практический конференции “ Экологическая безопасность и экономика городских и теплоэнергетических комплексов ” . Волгоград, 1999. - С.76. 6. Амедова М.А. “Дон маҳсулотларини қайта ишлаш корхоналарида чанг тозалаш ускуналарининг самарадорлигини оширишни тадқиқ қилиш” мавзусидаги техника фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) илмий даражасини олиш учун тайёрланган диссертацияси. Самарқанд-2021. 7. Азаров В.Н., Кошкарев С.А., Учаев В.Н. О скоростях витания и трогания дисперсных частиц строительных материалов//Научно-практический семинар “ Безопасность, экология, энергосбережение ” (Гизель-Дере). Ростов-на-Дону, 1999.-Вып. 1.-С.24-25. 8. Алиев Г.М. Техника пылеулавливания и очистки промышленных газов. - М.: Металлургия, 1989. 543 с.:ил. 9. Альтшуль А.Д., Животовский J1.C., Иванов Л.П. Гидравлика и аеродинамика: Учеб. для ВУЗов/М.:Стройиздат, 1987. 414 с.:ил. 70 10. Sementобетонные и цементобетонные заводы/В.И. Колышев, П.П. Костин, В.В. Силкин, Б.Н. Соловьев. -М.:Транспорт, 1982. 207 с. 11. Ахназарова С.Л., Кафаров В.В. Методы оптимизации эксперимента в химической технологии: Учеб. пособие/2-е изд., перераб. и доп. -М.: Высш. шк., 1985. 327 с.:ил. 12. Балтренас П.Б. Обеспыливание воздуха на предприятиях строительных материалов. -М.: Стройиздат, 1990. 180 с.:ил. 13. Баренблат Г.И. Движение взвешенных частиц в турбулентном потоке. — М.: Металлургиздат, 1970. 89 с.:ил. 14. Бурхонов Х.Р. Влияние выбросовпредприятий строительной индустрии на зелёные насаждения города. // Материалы международной научной – технической конференции”. Архитектура ва қурилиш соҳаларида инновацион технологияларни қўллаш истиқболлари” Самарқанд – 2016. 182 – 184 б. 15. Бобоев С.М., Келдиярова Г.Ф., Бурхонов Х.Р. Определение количества выбросов в атмосферу от прозводства шифера. // Илмий-техник журнал. “Меъморчилик ва қурилиш муаммолари” Самарқанд-2017, №2 111-113 б. 16. Бобоева Г.С., Бурхонов Х.Р. Саноат корхоналаридан ажралиб чиқадиган газ ва чангсимон моддаларнинг назорати. // Илмий-техник журнал. “Меъморчилик ва қурилиш муаммолари” Самарқанд-2017, №3 74 - 76 б. 17. Бобоев С.М., Келдиярова Г.Ф., Бурхонов Х.Р. Файзиев З.Х. Оценка эффективности пылегазоочистных установок на Sementобетонных заводах. // 15-й международной конференции. “Социально – экономоческие и экологические проблемы горной промышленности, строительства и энергетики”. Минск – Тула – Донецк – 2019. Том – 1, С. 306 – 309. 18. Белов С.В., Переездчиков И.В., Строков A.A. Оздоровление воздушной среды. -М.: МГТУ им. Н.Э. Баумана, 1987. 19. Богуславский Е.И., Азаров В.И. Интенсивность выделения и накопления пыли в производственном помещении// Безопасность жизнедеятельности. 71 Охрана труда и окружающая среда. Ростов-на-Дону, РИЦ Ростовской-на- Донугос. академ. сельхозмашиностроения, 1997. 20. Богуславский Е.И. Теория и расчет эффективности технических средств обеспыливания и разработка на их основе конструкций с вихревым режимом работы: Автореф. дис. докт. техн. наук: 05.17.08. Ростов-на-Дону, 1991. 21. Бондарь А.Г., Статюха Г.А. Планирование эксперимента в химической технологии: Учеб. пособие/Киев, Вища школа, 1976. 184 с.:ил. 22. Боровков Д.П., Азаров Д.В., Учаев В.Н. Реконструкция системы аспирации сушильного барабана Sementового производства ДСУ-2// Науч.- техн. конф. “ Проблемы охраны производственной и окружающей среды ” . Волгоград, 2000. - С.82-83. 23. Борьба с органической производственной пылью/Е.Н. Аринцев, Е.И. Богуславский, А.И. Василенко и др.; Отв. ред. Е.А. Штокман. Ростов-на- Дону, :Изд-во РГУ, 1985. - 172 с. 24. Бронштейн Л.П., Александров И.И. Современные средства измерения загрязнения атмосферы. JL: Гипрометеоиздат, 1989. - 14 с. 25. Воробейчик Е.Л., Садыков О.Ф., Фарафонтов М.Г. Экологическое нормирование техногенных загрязнений наземных экосистем (локальный уровень). Екатеринбург: УИФ Наука, 1994. 26. Двухступенчатая циклонная система очистки выбросов Sementосмесительной установки от пыли/ Халилова Р.Х.// Автомобильные дороги. 1991. - №2. - С.20-21. 27. Диденко В.Г., Богуславский Е.И., Малахова Т.В. Локализация и очистка вентиляционных выбросов вихревыми устройствами: Учеб. пособие/ Волгоград, гос. арх.-строит. академ. Волгоград, 1998. - 112 с.:ил. 28. Евгеньев И.Е., Савин В.В. Защита природной среды при строительстве, ремонте и содержании автомобильных дорог. М. ¡Транспорт, 1989. 29. Кушелев В.П. Охрана природы от загрязнений промышленными выбросами. М.: Химия. - 1989. - 240 с. 72 30. Луканин B.H., Трофименко Ю.В. Промышленно-транспортная экология: Учеб. для ВУЗов/Под ред. В.Н. Луканина. М.: Высш. шк., 2001. - 273 с.:ил. 31. Матвеев B.C. Современные технические средства контроля промышленных выбросов в атмосферу. Л.: Изд-во ДНТП, 1989. 32. Марчук Г.И. Математическое моделирование в проблеме окружающей среды. -М. :Наука, 1982. 33. Мензелинцева Н.В., Ковалева Л.В. Сушильный барабан как источник загрязнения на Sementобетонных заводах// Науч но -технический конференции “ Проблемы охраны производственной и окружающей среды ” . Волгоград, 2000. - С.43-44. 34. Методика проведения инвентаризации выбросов загрязняющих веществ в атмосферу для Sementобетонных заводов (расчетным методом): Утв. Министерством транспорта РФ 28.10.98. М.: Министерство транспорта РФ, 1998.-30 с. 35. Методика расчета концентраций в атмосферном воздухе вредных веществ, содержащихся в выбросах предприятий: ОНД-86/Госкомгидромет СССР: Введ. 01.01.87; Взамен СН 369-74. Л.:Гидрометеоиздат, 1987. - 91 с. 36. Об индексации базовых нормативов платы за выбросы (сбросы) загрязняющих веществ в окружающую природную среду и размещение отходов по Волгоградской области: Постановление главы Администрации. Волгоградской области №16 от13.01.99 г. 37. Потапов А.Д., Пермяков Б.А., Орлова И.Ю., Душкин О.В. Некоторые вопросы экологии атмосферы и защиты ее от разрушения: Учеб. пособие/ Моск. инж.- строит, ин-т им. В.В. Куйбышева. М., 1991. - 88 с. 38. Применение дымососа-пылеуловителя ДП-12 в установках очистки дымовых газов/Д.Т. Карпухович//Автомобильные дороги. 1990. - №5. -С.21- 22. 39. Протасов В.Ф., Молчанов A.B. Экология, здоровье и природопользование в России. -М.:Финансы и статистика, 2001. С. 100-103. 73 40. Моделирование технологических процессов с использованием стандартной программы [Текст]. метод, указания для практических занятий по курсу “ Математические модели и методы в расчетах на ЭВМ ” / В. В. Сысоев [и др.]; Воронеж. гос. технол. акад. - Воронеж, 1996. - 12 с. 41. Сборник методик по определению концентраций загрязняющих веществ в промышленных выбросах. Л.: Гидрометеоиздат, 1987. 42. Сборник методик по расчету выбросов в атмосферу загрязняющих веществ различными производствами. Л.: Гидрометеоиздат, 1986. 43. Сборник нормативно-технических документов по охране атмосферного воздуха, поверхностных вод и почв от загрязнения. М.: Гидрометеоиздат, 1983. 44. Сергина Н.М. Совершенствование схем компоновки многоступенчатых систем пылеулавливания с вихревыми аппаратами: Автореф. дис.канд. техн. наук:05.14.16. Защищена 31.03.2000; Утв. 14.07.2000. - Волгоград, 2000. 45. Учаев В.Н. Анализ выбросов вредных веществ в атмосферу на Sementобетонных заводах (АБЗ)// Науч.-практ. конф. "Проблемы охраны производственной и окружающей среды".-Волгоград, 1999. 46. Учаев В.Н. К вопросу об уносе пыли с поверхности инертных материалов на Sementобетонных заводах (АБЗ)//Науч.-практ. семинар “ Безопасность, экология, энергосбережение ” (Гизель-Дере). Ростов-на-Дону, 2000. -Вып.2. - С.41-42. 47. Учаев В.Н. О некоторых вопросах выбросов от неорганизованных источников на предприятиях АБЗ//Науч.-техн. конф. “ Проблемы охраны производственной и окружающей среды ” . Волгоград, 2000. - С.43-44. 48. Федеральный дорожный транспорт: Рекомендации по учету требований по охране окружающей среды при проектировании автомобильных дорог и мостовых переходов. М., 1985. 49. Халманов А.Т., Бобоев С.М., Бурхонов Х.Р. Расчёт загрязнящего вещество выбрасываемых в атмосферу от Sementобетонных заводов. // 74 Scientific journal ISJ Theoretical Applied Science Philadelphia USA – 2019, 245- 249. 50. Промышленное производство и защита окружающей среды: Учебное пособие: В 2ч. Ч. 1. Атмосфера, её состояние и защита / Горбунова Л.Н., Кондрасенко В.Я. и др.; Под ред. Никитина К.Д. – Красноярск : ИПК КГТУ, 2000.-С- 319 51. Смирнов В.Н., Кожевников В.С., Гаврилов Г.М. Охрана окружающей среды при проектировании городов. Л.: Стройиздат, 1981.-С- 239 52. Тищенко Н.Ф. Охрана атмосферного воздуха. Расчёт содержания вредных веществ и их распределение в воздухе: Справочник. – М.: Химия, 1991. –С-36 53. Бобровников Н.А. Защита окружающей среды от пыли на транспорте (при погрузочно-загрузочных работах) – М: Транспорт, 1984.-С- 71 54. Удельные показатели образования вредных веществ, выделяющихся в атмосферу от основных видов технологического оборудования предприятий машиностроения и военно-промышленного комплекса. – Харьков, 1997. –С-240 55. Keldiyarova G. Assessment of the efficiency of gas and dust cleaning systems in asphalt-concrete plants. International Journal of Applied Research. 2019 y - 23p 56. Regulations on State environmental expertise. Approved by Resolution of the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan No. 491 of December 31- 2001. 57. Boboyev S.M., Keldiyorova G.F. (2018). Emission of harmful substances from brick factories located in the Samarkand region.Journal of Samarkand state university . 56-58 р. 58. Popova I.Y., Revuskaya I.L. (2018). The impact of road transport on the atmospheric air quality of the citybook.Moscow . p 106. 75 59. Rustambaeva. M.Kh. Under ed. Environmental Law of the Republic of Uzbekistan. Tashkent. .2006. -356 р 60. Mavlyanov G.A., Pulatov K.P. Metod ы izucheniya prosadochn ы x lyossov ы x porod. Т ashkent, «Fan», 1975- 79 b. 61. Podobedov N. S. Prirodn ы e resurs ы zemli i oxrana okrujayushey sred ы . M. «Nedra», 1985- С -236 62. Х olmuminov J. Т ., Ekologicheskoye pravo. Т .:2002. -С- 188 63. Тinglovchilar uchun fuqaro muxofazasi masalalari bo’yicha o’quv qo’llanmasi. Т.:2008. 106 b. FVV, Fuqaro muxofazasi instituti. 64. S.Gazinazarova. I.Aхmedov. B.Muхamedgaliyev. A.Xojiyev. Ecologik havfsizlik. O’quv qollanma. 2010 yil . - 108 б. 65. M.N. Musаеv “Sаnоаt chiqindilаrini tоzаlаsh tехnоlоgiyasi аsоslаri”. T.Fаylаsuflаr jаmiyati. 2011. Dаrslik. 66. Richard O. Mines, Jr. Ecological Engineering: Principles and Practice. School of Engineering, Mercer University, Macon, Georgia, USA. ISBN 978-1- 118-80145-1. This edition published by John Wiley & Sons, Ltd. 2014. -663 r. 67. В.А. Зайцев “ Промышленная экология ” . М.изд. РХТУ, 2000. Учебник. 68. М.Н. Мусаев, И.Х. Аюбова, И.А. Жамгарян. Методическое пособие для проведения практических занятий по курсу «Основы очистки промышленных выбросов» -Т.: ТГТУ. 2003. 76 I L O V A L A R 77 78 79

“JOMBOY YASHIL ChIROQLARI” SEMENT ZAVODI KORXONASINING ATROF-MUHITGA TA’SIRINI BAHOLASH MUNDARIJA KIRISh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . 4 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Loyihalanayotgan uchastka zonasida atrof muhit holati. . . . . . . . . . . . ….8 1. 2. Iqlim xususiyatlarining tavsifi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..12 1.3. Atmosfera havosi, yer usti va osti suvlari, tuprog‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………… . .13 2. ATROF - MUHITGA TA'SIR ETUVCHI ASOSIY MANBALAR, TURLAR VA OB'EKTLARNING TAVSIFI 2.1. Loyiha texnologik yechimining tahlili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .27 2.2. Korxonaning suvga bo‘lgan ehtiyoji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …. 28 2.3. Loyihalanayotgan korxonaning chiqindilarini saqlash sharoitlarini tahlili…29 2.4. Avariya holatlari va uni oldini olish tadbirlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 33 3. IFLOSLANUVCHI MODDALAR OLIB KELUVCHI TA'SIR TURLARINI IFODALASH 3.1. Ifloslanuvchi moddalarning tarqalish maydonini baholash . . . . . . . . . . . .. .35 4. ATROF MUHITGA SALBIY TA'SIRLARNI OLDINI OLUVCHI TADBIRLAR 4.1. Atrof - muhitni muhofaza qilish tadbirlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………. .38 4.2. Shovqin va vibratsiyani kamaytirish bo‘yicha tadbirlar . . . . . . . . . . . . . … . 38 5. ANIQLANGAN TA'SIR NATIJASIDA ATROF - MUHITNI O‘ZGARISHINI OLDINDAN BILISH 5.1. Atmosferaga tashlanadigan zararli moddalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ….… .39 5.2. EHM hisobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 XULOSALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 TAVSIYALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ..69

ILOVALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . .76 3

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Jahonda qurilish industriyasining rivojlanishi ish joylari havosini intensiv ifloslantiruvchi turli xil chang-gaz chiqindilari miqdorining sezilarli darajada oshishi bilan birga olib borilmoqda, bu esa qurilish industriyasi xodimlarida chang-gaz bronxit kasalliklarining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarda, jumladan AQSh, Germaniya, Xitoy, Rossiya kabi davlatlarning sanoat ishlab chiqarish amaliyotida zararli chiqindilarni tozalash tizimlarini loyihalashda, texnologik jarayonlarni jadallashtirish, yuqori texnologiyali resurs-tejamkor tizimlarni yaratish, muhandislik hisoblash usullarini ilmiy asoslash va takomillashtirilgan yangi konstruktiv yechimlarni yaratish va ishlab chiqarishga joriy etishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda. Respublikada qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoatida atmosfera havosining me ’ yordan ortiq ifloslanishining oldini olish va zararli moddalarning ruhsat etilgan chegaraviy me ’ yordan oshmasligiga erishishda keng qamrovli chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. Qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarining atrof-muhitga, inson salomatligiga, atmosfera havosiga va o‘simlik dunyosiga ta'sirini zamonaviy loyihalar asosida aniqlash va baholash bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 - yildagi 60-sonli Farmonida 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 - oktyabrdagi PF-5863 “2030 - yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasining Atrof-muhitini muhofaza qilish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 1 Farmoni va mazkur faoliyatga tegishli bo‘lgan boshqa me ’ yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan atrof-tabiiy muhit muhofazasi, va aholi salomatligiga ziyon yetkazadigan ekologik muammolarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni o‘z vaqtida amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 yildagi 60-sonli Farmoni http://www.uz/undp/org/content/ uzbekistan.ru 4

Ishning maqsadi : Samarqand shahri Farxod posyolkasi hududidagi “JOMBOY Y A S H IL C H IROQLARI” MChJ qo‘shma korxonasi sement zavodining atrof muhitga ta'sirini baholashdir. Ta'sirni baholash mezonlariga jihozlarni ekspluatatsiyasi jarayoni natijasida atrof muhitning hozirgi holatini o‘rganish, shuningdek ekologik nuqtai nazardan eng zaif tomonlarini aniqlash kiradi. Tashlanmalar manbalari va parametrlari va atrof muhitga tushadigan tashlanmalar nuqtai nazaridan, tabiiy muhit holatiga loyihalanayotgan korxonaning ta'sirini baholash uchun rayonni hozirgi holati va jihozlarni joylashtirish rejasi ko‘rib chiqildi. Loyihalanayotgan ob'ektning atmosfera havosiga ta'sirini baholashda ko‘rilayotgan ob'ektning rayon ifloslanish fonini shakllanishida qo‘shayotgan hissasiga, ta'sir turiga va shuningdek loyihalayotgan korxonaning joylashtirish natijasida atrof muhit komponentlarini o‘zgarishini oldindan bilishga alohida e'tibor berildi. Bugungi kunda sement zavodlaridan ajralib chiqadigan zararli chang- gazlardan tozalash uskunalari ma'naviy eskirganligi, tozalash uskunalari samaradorligining pasayib ketishi korxonalardagi mavjud muammolardan hisoblanadi. Chang gaz tozalash u skunalarida zamonaviy turlarini qo‘llash, eskilarini modernizatsiya qilish, chang gaz o‘tkazuvchi quvurlarni, ventilyasiya tarmoqlarini yangilash, yuqori samarada ishlaydigan uskunalarni yaratish hamda chang gaz tozalash uskunalarining ish samaradorligini oshirishni ilmiy jihatdan asoslash muhim hisoblanadi. Ushbu dissertatsiya tadqiqot ishi sement-beton zavodlarida chang gazni tozalash uchun yangi turdagi uskunalarni yaratish va qo‘llash orqali atrof muhitga ta'sirini kamaytirish, tozalovchi uskunalar, ventilyasiya tarmoqlarini takomillashtirish, samaradorligini oshirishni ilmiy asoslash orqali atrof muhitning me'yoridan ortiq ifloslanishining oldi olinishida keng qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarish sohalari barqarorlashib bormoqda. Biroq, sanoat korxonalarining keltirib chiqarayotgan oqibatlari ham mavjud bo‘lib, insoniyat salomatligiga, atrof muhitga salbiy ta'sir ko‘rsatmoqda. 5

Fan, texnika, iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari, ishlab chiqarish sanoati tobora rivojlanib borishi bilan bir qatorda atrof tabiiy muhitning ifloslanishi ham jadallashib bormoqda. Bugungi kunda atrof tabiiy muhitni bir qancha omillar ifloslantirmoqda. Samarqand shahri Farxod posyolkasi hududidagi “JOMBOY YASHIL ChIROQLARI” faoliyati natijasida atrof muhitga zararli gazlar va changlar tashlamalari aniqlangan. Hozirgi kunda atmosfera havosi har xil gazlarning mexanik aralashmasidan iborat. Sement zavodlaridan ajralib chiqadigan zararli tashlanmalarni tozalash va atrof muhitga ta'sirini o‘rganish dolzarb muammolardan biridir. Atrof muhit va inson faoliyatiga salbiy ta'sir etishni oldini olish maqsadida yangi chang-gaz tozalash uskunalari va ilmiy-amaliy texnologiyalarni ishlab chiqish zarurdir. Atrof muhitga ta'sir jarayonini, atrof muhitning ifloslanganlik darajasini o‘rganish eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Qurilayotgan ob'ektning atrof muhitga ta'sirini o‘rganish, baholashda “Atrof muhitga o‘tkazilayotgan ta'sir bayonnomasi” loyihasini ishlab chiqish keng yo‘lga qo‘yilgan. Bunday hujjatlarning ishlab chiqilishi hududning qanchalik darajada ifloslanishini aniqlash va ularning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Bu ta'sirni kamaytirish uchun korxonalarda chang va gazlardan tozalanish chora tadbirlarini yanada takomillashtirish zarur. Shu jihatdan ushbu dissertatsiya ishi dolzarb hisolanadi. Tadqiqot maqsadi . Sement zavodlaridan ajralib chiqadigan zararli moddalar miqdorini, chang-gaz tozalash uskunasining samaradorligini oshirish, chang gaz aralashmasining atrof muhitga ta'sirini kamaytirish, chang-gaz tozalash usullarini tadbiq qilishdan iborat. Tadqiqot vazifalari: Ushbu malakviy bitiruv ishini bajarish uchun quyidagi vazifalarni qo‘yildi: - sement zavodida texnologik jarayonlarni va chang-gaz xususiyatlarini o‘rganish va tahlil qilish; 6

O'xshashlar

“JOMBOY YASHIL ChIROQLARI” SEMENT ZAVODI KORXONASI-NING ATROF-MUHITGA TA’SIRINI BAHOLASH
SAMARQAND VILOYATIGA AHOLI PUNKTLARI JOYLASHUVINING O'ZIGA XOS JIHATLARI
SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK HARAKATI DINAMIKASI
Samarqand shahri ”Chashma” arig‘i florasining taksonomiyasi va ekologik xususiyatlari
URBOEKOTIZIM TUPROQLARI HOLATINI EKOLOGIK BAHOLASH” (SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA)