logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK HARAKATI DINAMIKASI

SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK HARAKATI DINAMIKASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1999.5 KB
Ko'chirib olish
“SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK HARAKATI DINAMIKASI” MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………...........3 I-BOB SAMARQAND VILOYATIDA AHOLI SONI VA TARKIBIDAGI O’ZGARISHLAR………………………………………………………………...7 1.1. Samarqand viloyatida aholining tadrijiy o’sishi…………………………..7 1.2. Aholining milliy, yosh-jinsiy tarkibi……………………………………......9 1.3. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish………………………………..16 II-BOB. SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK O’SISHI…………………………………………………………...20 2.1. O’zbekiston aholisining tabiiy va mexanik harakati……………………20 2.2. Aholining tug’ilish darajasi va unga ta’sir etuvchi omillar…………….33 2.3. Aholining tabiiy o’sishi……………………………………………….……39 2.4. Aholining mexanik o’sishi…………………………………………………50 III-BOB SAMARQAND VILOYATI AHOLI JOYLASHUVINING HUDUDIY TIZIMLARI ……………………………………………………....54 3.1. Samarqand aglomeratsiyasi………………………………………….…...54 3.2. Aholi joylashuvining hududiy tiplari…………………………………….58 3.3. Samarqand viloyati demografik vaziyatining muommolari…………....64 XULOSA…………………………………………………………………….…..72 FOYDALINGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………………………....77 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston milliy iqtisodiyotida innovatsion tendensiyalarning ta siri ortib borishi bilan jamiyatimizdagi demografikʼ o‘zgarishlarning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati yil sayin kuchaymoqda. Bu jarayon, avvalambor, mamlakatimiz aholisi miqdorining yuqori sur atlar bilan oshib ʼ borayotganligiga bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlik va barqaror iqtisodiy o‘sish sur atlarini ta minlashga yo‘naltirilgan ʼ ʼ iqtisodiy islohotlar izchil amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “aholimizning qariyb 55 foizini yoshlar tashkil etadi va har yili mehnat bozoriga kamida 600 ming yoshlar kirib kelmoqda. Bunday demografik o‘sish biz uchun ham imkoniyat, ham juda katta mas uliyat demakdir” ʼ 1 deb aytgan fikrlari aholi o‘sishi bilan bog‘liq jarayonlarni qanchalik muhimligini belgilab beradi. Albatta, bunda mamlakat demografik rivojlanishining o‘rni katta bo‘lib, ijtimoiy manfaatlarga yo‘naltirilgan iqtisodiy maqsadlarni amalga oshirishda aholi, uning o‘sishi, joylashishi, demografik tarkibi kabi jihatlarini iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish davri nuqtai nazaridan o‘rganish katta ahamiyatga ega. Chunki, aholi ham asosiy ishlab chiqaruvchi kuch, ham iste molchi sifatida jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ʼ ahamiyatga egadir. Bugungi kunda mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Ushbu bosqichda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasining vazifalaridan kelib chiqqan holda, mamlakatimizda barqaror va jadal sur atlar bilan iqtisodiy o‘sishni ʼ ta minlash milliy rivojlanish strategiyasining bosh masalasi hisoblanadi. Shunga ʼ ko‘ra, respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora- tadbirlarini belgilashda demografik jarayonlarning ta sirini har tomonlama hisobga ʼ 1 https://www.gazeta.uz/uz/2021/09/09/president-/ 2 olish, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta siri nuqtai-nazaridanʼ shakllantirish va ularni izchil amalga oshirishni taqozo etmoqda. O‘zbekistonda aholining tabiiy o‘sish sur atlarining beqaror o‘smayotganligi ʼ sababli demografik rivojlanish ham notekis rivojlanmoqda. Shu munosabat bilan jahon demografik ko‘rsatkichlari bilan taqqoslaganda, O‘zbekiston tabiiy ravishda o‘sish sur ati 25 promilledan 15 promillegacha tushgani sabab dunyoning ʼ rivojlangan mamlakatlari o‘rtasida o‘rtacha ko‘rsatkichga ega. Demografik jarayonlar aholining vaqt va makonlarda rivojlanishini aks ettiradigan hodisalar bo‘lib, uning ko‘payishi, o‘limi, jinsi va yosh tarkibi hamda mehnat resurslarining miqdor jihatidan o‘zgarishlari bevosita jamiyatning hamda milliy iqtisodiyotning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta sir ko‘rsatuvchi hodisa ʼ hisoblanadi. Ma lumki, jamiyatdagi demografik voqealar umumiy va muayyan ʼ individual tasodifiy sabablar ta siri ostida amal qiladi. Bu jarayondagi ayrim ʼ voqeliklar vujudga kelishi ba zi sabablarga ko‘ra individual va noyobdir, lekin ʼ demografik jarayonda ular ketma-ketlik voqealardan iborat bo‘lib, ular muntazam ravishda o‘zgarib turadi. Respublikadagi barqaror va samarali iqtisodiyotni shakllantirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlar markazida demografik vaziyat turadi. Chunki, O‘zbekistonda aholining o‘sish sur atlari yuqori hisoblanadi. ʼ So‘nggi yillarda aholining tabiiy o‘sishi birmuncha kamaygan bo‘lishiga qaramay, u hali ham ayrim mamlakatlar orasida eng yuqori darajadadir. Muammoning o’rganilganlik darajasi . Demografik jarayonlarning mintaqaviy xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha ko‘plab taniqli xorijiy olimlar (J.Graunt, A.Giyyar, V.Petti, A.Sovi, R.Pirl, A.Ketle, A.G.Sundberg, A.Landri, Z.Pavlik) va MDH olimlari (A.Ya.Boyarskiy, V.M.Medkov, V.A.Borisov, A.Ya.Kvasha, V.G.Glushkova, B.S.Urlanis, A.G.Vishnevskiy, T.I.Zaslavskaya, A.Sh.Saxvadze, M.Mamedova, S.I.Islamov va boshqalar) ilmiy-tadqiqotlar olib borganlar. O‘zbekistonda aholishunoslik, oila demografiyasi, ahoining tabiiy va mexanik xarakatiga masalalari M.Q.Qoraxonov, I.R.Mullajonov, X.Salimov, E.A.Axmedov, R.A.Ubaydullayeva, O.B.Ata-Mirzayev, A.A.Qayumov, 3 A.S.Soliyev, B.X.Umurzaqov, L.P.Maksakova, D.A.Ortiqova, N.X.Raximova, G.R.Asanov, E.I.Safarov, F.K.Komilova, Z.Raimjonov, M.R.Bo‘riyeva, Z.N.Tojiyeva, M.A.Kadirov, X.X.Abduramonov, O.L.Muxamedov kabi tadqiqotchi olimlarning ishlarida keltirilgan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Tadqiqot ishining maqsadi Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik harakatini o’rganish, aholining oziq-ovqat va keng iste’mol mollari bilan taminlash, maktabgacha ta’lim muassasalari va maktabning birinchi sinfiga boradigan bolalar sonini bilishda hamda o’sib borayotgan aholining ish joylari bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Tadqiqot ob’ekti sifatida Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik harakati dinamikasi tanlab olindi. Tadqiqot predmeti esa, viloyatda aholining tug’ilishi, o’lim, tabiiy o’sish va aholi migratsiyasini stasistik ma’lumotlar asosida o’rganish, tahlil qilish, xulosalar keltirish, aholining tug’ilishi, tabiiy o’sish kartalarini ishlab chiqish, bu ma’lumotlar aholini barcha kerak bo’ladigan maxsulotlar bilan ta’minlashda, bolalar bog’chalari, maktablar, tibbiyot muassasalari va barcha aholiga xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirishda qo’llashdan iborat. Tadqiqot usullari . Tadqiqot jarayonida tarixiy-retrospektiv tahlil, tizimli va qiyosiy tahlil, iqtisodiy-matematik, tizim-tarkib, iqtisodiy-statistik tahlil va GAT texnologiyalaridan keng foydalanildi. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar . Tadqiqot ishining dolzarbligiga, maqsad va vazifalariga asoslangan holda himoyaga quyidagi holatlar olib chiqiladi. -Samarqand viloyati aholi sonini tez o’sib borishini hisobga olib maktabgacha tarbiya muassasalarini sonini ko’paytirish; -aholi tug’ilish darajasini yuqoriligi tufayli, ayollar o’rtasida sog’lom farzand ko’rish uchun tushintirish ishlarini olib borish; -aholi yosh-jinsiy tarkibini o’rganishdan kelib chiqib, aholini keng iste’mol mollari bilan ta’minlashni yaxshilash; 4 -mehnat resurslari sonining oshib borishni hisobga olib, ularni ish bilan ta’minlash maqsadida, kichik va o’rta tadbirkorlikni hamda ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirish; -aholining tug’ilish va tabiiy o’sish kartasini yaratish va h.k. Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi. -Samarqand viloyatida shahar aholisining tabiiy o’sish kartasi ishlab chiqilgan; -viloyat qishloq aholisining tabiiy o’sishi kartasi ishlab chiqilgan; -viloyat mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko’rsatgichlari, ya’ni iqtisodiy faol aholi, iqtisodiy faol bo’lmagan aholi qismi aniqlangan. Tadqiqotning ilmiy - amaliy ahamiyati . Tadqiqotning ilmiy natijalari aholi geografiyasi to’g’risidagi nazariyalarni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega. Viloyatda aholi sonining ko’payishi, mehnat resurslari shakllanishining ijtimoiy- demografik omillari va ularning hududiy xususiyatlarini baholash, aholini ish bilan ta’minlash darajasini oshirishning asosiy yo’nalishlarini aniqlash bilan izohlanadi. Tadqiqot ishining sinalganligi . Mazkur magistrlik dissertatsiyasining asosiy mazmuni “ Динамика численности населения Самаркандский области ” (Moskva,2021yil) va “Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik o’sishi” (Rossiya, 2022 yil) mavzusida ilmiy ishlari chop etilgan. Natijalarning e’lon qilinganligi . Magistr dissertatsiya mavzusi bo’yicha 2 ta maqola e’lon qilingan. Dissertatsiyasining hajmi va tuzilishi. Magistrlik dissertatsiyasining umumiy hajmi 79 sahifadan iborat bo’lib, u kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanigan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 I-BOB. SAMARQAND VILOYATIDA AHOLI SONI VA TARKIBIDAGI O’ZGARISHLAR 1.1.Samarqand viloyatida aholining tadrijiy o’sishi Aholini har tomonlama o’rganish hamma vaqt dolzarb vazifalardan biri bo’lib kelgan. Chunki, jamiyatning asosiy ishlab-chiqaruvchi kuchi bu – kishilardir, shu bilan birga ular o’zi tayyorlagan moddiy ne’matlarning istemolchisi ham hisoblanadi. Aholini har xil fanlar o’z nuqtai nazaridan o’rganadi. Shu tomondan ham aholi o’zining yagonaligi bilan ajralib turadi. Aholini demograflar, geograflar, sotsiologlar, faylasuflar, tarixchilar, meditsina xodimlari, psixologlar, pedogoglar, xuquqshunoslar o’rganadilar. Shunga qaramasdan, aholi geografiyasi boshqa fanlarga nisbatan aholini keng va har tomonlama, aholining kelib chiqishi, tarqalishi, o’sishi, joylashuvi, iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalari va xokazolarni o’rganadi. Ijtimoiy va iqtisodiy geografiyada aholining o’sishi va taqsimlanishi asosiy vazifa hisoblanmaydi, balki aholining qayta ko’payishi omillari, hududiy tarqalishi ahamiyatlidir. Bu jarayonlarning natijasida turli funktsional tipdagi va kattalikdagi aholi punktlarining paydo bo’lishi hamda ular o’rtasidagi aloqalarning mustaxkamlashishi, natijada hududiy infratuzilma aholi punktlari tizimi to’plamlarining tashkil topishiga olib keladi. Samarqand viloyati 15 yanvar 1938 – yilda tashkil etilgan bo‘lib, maydoni 16,8 ming kv.km yoki respublikamiz hududining 3,7 foizini egallaydi. Hududi jihatdan O‘zbekistonning boshqa viloyatlaridan kichik bo‘lishiga qaramasdan, viloyat aholi soni bo‘yicha respublikada 1 – o‘rinda turadi, bu yerda 2022-yil malumotiga ko‘ra 4031,3 ming aholi istiqomat qiladi. Bu shundan dalolat beradiki, viloyat aholisining zichligi o‘rtacha mamlakat ko‘rsatgichiga qaraganda ancha yuqoridir. Bu yerda O‘zbekiston Respublikasi aholisi sonining hududiy tarkibidagi o‘zgarishlar. Samarqand viloyati mamuriy jihatdan 14 ta qishloq tumanlari, 11 ta 6 shahar va 8 ta shaharga, 125 ta qishloq fuqorolar yig‘inlari va 1871 ta qishloq aholi punktlari, 1112 ta mahalla va 430 ta shahar mahallalaridan iborat (2021). 1.1-jadval Samarqand viloyati qishloq tumanlarning maydoni va aholisi (2022 y.) . Qishloq tumanlari Tashkil topgan yili Tuman markazi Maydoni, ming km Aholisi ming kishi Aholi zichligi, 1 kv km, kishi 1 Bulung‘ur 29.09.1926 Bulung‘ur sh. 0,76 193,4 254,4 2 Jomboy 07.12.1970 Jomboy sh. 0,55 180,5 328,2 3 Ishtixon 18.05.1943 Ishtixon sh. 0,72 264,4 367,2 4 Kattaqo‘rg‘on 02.02.1929 Payshanba sh- cha. 1,39 282,3 203,1 5 Narpay 29.09.1926 Oqtosh sh. 0,44 219,2 498,2 6 Nurobod 26.11.1975 Nurobod sh. 4,86 156,3 32.1 7 Oqdaryo 25.12.1968 Loyish sh-cha. 0,37 165,1 446,2 8 Payariq 29.09.1926 Payariq sh. 1,29 260,3 201.7 9 Pastdarg‘om 29.09.1926 Juma sh. 0,87 367,3 422.1 10 Paxtachi 12.04.1973 Ziyodin sh- cha. 1,38 147,9 107,1 11 Samarqand 29.09.1926 Gulobod sh- cha. 0,48 261.5 544,7 12 Toyloq 09.04.1992 Toyloq sh-cha. 0,28 210,5 751,7 13 Urgut 31.12.1964 Urgut sh. 1,12 532,5 475,4 14 Qo‘shrobod 03.04.1978 Qo‘shrobod sh-cha. 2,16 136,3 63,1 15 Viloyat bo‘yicha 01.15.1938 Samarqand sh. 16,8 4 031,3 240.0 Jadval Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida tuzildi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, maydoni jihatdan eng katta tuman Nurobod, Qo‘shrobod bo‘lib, keyingi o‘rinlarni Kattaqo‘rg‘on va Paxtachi tumanlari egallaydi. Aholi sonining ko‘pligi jihatdan esa Urgut, Pastdarg‘om va Kattaqo’rg’on tumanlari ajralib turadi. Viloyatda aholi zichligi 1 kv km.da 240 kishini tashkil etadi, bu jihatdan tumanlar orasida eng yuqori ko‘rsatgich Toyloq 7 tumanida bo‘lib bu yerda zichlik 751.7 kishi, Samarqand tumanida 544,7 kishiga teng. Shuningdek, aholi zichligi Narpay, Urgut, Oqdaryo tumanlarida ham yuqori hisoblanadi. Aholi zichligining eng past ko‘rsatkichlari bilan Nurobod va Qo‘shrobod tumanlari ajralib turadi. Samarqand viloyati Respublikamiz miqyosida alohida o‘ringa ega bo‘lib, bu yerda mashinasozlik, kimiya va oziq-ovqat sanoatlari, tamaki, paxta, uzum etishtirish rivojlangan, shuningdek xalqaro turizmga ham ixtisoslashgandir. Viloyatimiz O‘zbekistonning markaziy qismida, qulay geografik va Zarafshon daryosining gidrogeografik to‘rida joylashgan. Viloyat g‘arb va shimoliy-g‘arbda Navoiy, shimoliy-sharqda Tojikistonning Sug‘d viloyati Panjakent tumani bilan chegaralanadi. Viloyat Zarafshon vodiysida, Zarafshon daryosini o‘rta qismida joylashgan, u vodiyni sug‘orishda va aholi joylashuvida hamda qadim zamonlarda aholi punktlari paydo bo‘lishda asosiy ro‘l o‘ynaydi. Zarafshonning doimiy suv zahiralariga ega bo‘lgan irmoqlari deyarli yo‘q. Samarqanddan yuqoriroqda, Tojikiston Respublikasining Panjakent tumaniga qo‘shni joyda, Zarafshonning tog‘ oraliqlaridan boshlanadi. Ulardan eng muhimi qadimgi Darg‘om hisoblanadi, aynan ana shu kanaldan eski Anhor kanali suv oladi va u Qashqadaryo viloyatining Chiroqchi tumanini ham sug‘oradi. Kattaqo‘rg‘on, Oqdaryo, Tusunsoy suv omborlari, Narpay, Bulung‘ur kanallari, Beshariq arig‘i ham dehqonchilik rivoj topgan hududlarni suv bilan taminlaydi. Shu o‘rinda takidlash joizki, viloyat iqtisodiyotini shakillanishida mineral resurslarga ko‘ra agroiqlimiy sharoitning roli katta. Shuningdek, bu erda turizm va rekreatsiya resurslari mavjud bo‘lib, ularning ahamiyati ham sezilarli darajada yuqoridir. Rekreatsiya resurslari, xususan tog‘etaklarida, soy bo‘ylarida juda ko‘p va ulardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Ekoturizm nuqtaiy nazardan g‘orlar, Urgut chinor va buloqlari diqqatga sazovar joylar hisoblanadi. (Samarqand, 2021) 1.2. Aholining milliy, yosh-jinsiy tarkibi 8 Samarqand viloyatining etnografiyasi uzoq davom etgan tarixiy davr rivojlanish bilan bog‘liq. Uning tashkil topishi turli tarixiy voqealar bilan – Buyuk Ipak Yo’lining kesib o‘tganligi, mo‘g‘ullar, arablar, ruslar va boshqalarning bosib olishi, O‘zbekiston Respublikamizning mustaqillikka erishishi, hukumatning almashinishi bilan bog‘liqdir. Bu jihatdan Samarqand viloyati tarixiy geografik va etnografik tadqiqotlar viloyatning o‘ziga xos, boshqa joylardan tubdan farq qiladigan aholining milliy tarkibiga va turli xalqlarning joylashishiga sababli bo‘lganligini isbotlaydi. «Buyuk Ipak Yo’li» ning Samarqand hududini kesib o‘tganligi qadimdan xalqlarni iqtisodiy, madaniy va boshqa jihatlari bilan bog‘lab turgan. Hozirgi vaqtda Samarqand viloyati hududida 90-dan ortiq millat va elatlar yashaydi. SHunga qaramasdan, viloyat aholisining asosiy qismini, ya’ni, 77,6%-ni (20 2 1 y.) o‘zbeklar tashkil etadi. Ikkinchi o‘rinda tojiklar turadi, ularga viloyat aholisining 10%, aholining 4,5% ruslarga to‘g‘ri keladi, keyingi o‘rinlarni ukrainlar, armanlar, koreyslar va boshqa millatlar egalaydi, ularning salmog‘i 1%-ga ham etmaydi. Samarqand viloyatining o‘ziga xos tarixiy rivojlanishi, O‘zbekistonning boshqa viloyatlariga nisbatan, tojiklar, yahudiylar, armanlar, ozarbayjonlar, eronilar salmog‘ining ko‘pligi bilan ajralib turadi. 1959-1970 yillarda viloyatning jami aholisi soni 142,9%ga ko‘paygan. Bu davrlarda asosan tojiklar, o‘zbeklar, hamda yahudiylar va qrim tatarlari yuqori darajada o‘sganligi bilan ajralib turadilar. S h u bilan birga, ruslar, ukrainlar va boshqa millatlar soni sekin o‘sgan, ozarbayjonlar va tatarlar soni kamaygan. 1989-yil aholi ro‘yxati ma’lumotlariga ko‘ra viloyat aholisining o‘sish darajasi bir-muncha sekinlashgan. 2000-yilda qadar hatto o‘zbeklar sonining o‘sishi sust bo‘lgan. Bulardan tashqari, ruslar,turklar, yahudiylar va boshqa millatlarning kamayishi, asosan aholi migratsiyasi bilan bog‘liq hisoblanadi. Sobiq SSSRda o‘tkazilgan oxirgi aholi ro‘yxatlari ma’lumotlariga ko‘ra (1979-1989 yillar) , viloyat qishloqlarida yashovchi tojiklarning soni qariyb 8 martaga oshgan. Bunday o‘sish eroni millati uchun ham xosdir. 9 Viloyat aholisining asosiy qismini hamma vaqt o‘zbeklar tashkil etgan, biroq jami aholi salmog‘ida ularning oshishi 1959-2021 yillar mobaynida 6,8%, tojiklar – 2,5 barobarga ko‘paygan, ruslar 6,2% va boshqa millatlar salmog‘i esa kamaygan. Boshqa millat vakillarining kamayib borishi, yuqorida ta’qidlanganimizdan, ularning tashqi migratsiyada faolligi hisoblanadi. Asosan, tatarlar va yahudiylar salmog‘i kamaygan. Viloyat aholisining milliy tarkibini respublikaning boshqa viloyatlari bilan solishtirganda shu ma’lum bo‘ldiki, o‘zbeklar salmog‘i Samarqand viloyatida 77,6%, Toshkent viloyatida – 62,1%, Sirdaryoda – 69,4%, Xorazm, Qashqadaryo va Andijonda – 90%-dan yuqoridir. Respublikamizning ayrim viloyatlarida millatlar salmog‘ining ko‘pligi jihatidan ikkinchi o‘rinni tojiklar egalaydi. Tojiklar salmog‘i asosan Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo, Namangan viloyatlarida nisbatan yuqori bo‘lib, u o‘rtacha 11-12%-ni tashkil etadi. Ruslar salmog‘i esa, mustaqillikdan keyingi yillarda ancha kamayib borgan. Hozirgi vaqtda bu millat vakillari asosan Toshkent shahri, Toshkent, Sirdaryo va Navoiy viloyatlarida ko‘pchilikni tashkil etadi. Samarqand viloyati shahar va qishloq aholisining milliy tarkibi bir biridan farq qiladi. Viloyat markazi Samarqand shahrida o‘zbeklar bilan bir qatorda tojiklar ham ko‘pchilikni tashkil etadi. Shu bilan birga, ruslar va boshqa tub joy aholisi bo‘lmagan millatlarning qariyb hammasi shaharlarda, ya’ni ularning asosiy qismi Samarqandda yashaydi. Viloyatda yashovchi tojiklarning asosiy qismi Samarqand shahrida va uning atrofida, ya’ni Samarqand tumanida joylashgan, ularning qishloq aholisidagi salmog‘i kamchilikni tashkil qiladi. Respublikamizning boshqa viloyatlari kabi Samarqand viloyatida ham millatlarning urbanizatsiya darajasi bir-biridan farq qiladi. 1979-1989 yillarda o‘zbeklarning urbanizatsiya darajasi birmuncha pasaydi, lekin bu ko‘rsatgich respublikamizda o‘sgan. O‘zbeklar urbanizatsiya darajasining pasayganligi birinchi navbatda qishloq aholisining tez o‘sish bilan xarakterlanadi. 2009 yilda Samarqand shahri atrofidagi qishloqlarning Samarqand shahriga qo‘shilganligi va viloyatdagi bir nechta qishloqlarning shahar aholi punktlariga aylantirilganligi viloyatda urbanizatsiya darajasining ortishiga olib keldi. 10 Samarqand viloyatida urbanizatsiya darajasining yuqoriligi bilan tub joy aholisi bo‘lmagan millatlar ajralib turadi, ularning urbanizatsiya darajasi 95%-ni tashkil qiladi. Ruslar, ukrainlar, koreyslar, tatarlar, eronilar, - asosan Samarqand shahrida yashaydi. Nisbatan ozchilikni tashkil etuvchi millatlardan – turklar asosan Oqdaryo tumanining Loyish va Dahbet shaharchalarida, qozoqlar – Nurobodda, arablar – Pastdarg‘om tumanida istiqomat qiladi. Bundan tashqari, millatlar salmog‘ining o‘zgarishida sobiq Ittifoq davrida aholining mexanik harakati natijasida ruslar, armanlar, ukrainlar, koreyslar va boshqa tub joy aholisi bo‘lmagan kishilarning nafaqat Samarqand viloyatida, balki butun respublikamizda ko‘chib kelishi ham sabab bo‘lgan. Har bir millat salmog‘ining oshishiga aholi migratsiyasidan tashqari, aholining tabiiy o‘sishi darajasi ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, viloyatning tub joy aholi hisoblangan o‘zbek va tojiklarda, aholining tabiiy o‘sishi ko‘rsatkichi yuqori, shuning uchun ularning salmog‘i yildan-yilga oshib bormoqda. Ayni vaqtda boshqa millatga mansub aholining ko‘pchiligida tabiiy ko‘payish ko‘rsatgichlari nihoyatda past, bu esa ular salmog‘ining kamayishiga ta’sir etmasdan qolmaydi. Samarqand viloyatining etnografiyasi O‘zbekiston Respublikasining boshqa tumanlaridan o‘zining bir qancha xarakterli xususiyatlari bilan farq qiladi. Masalan, viloyatda respublikadagi jami o‘zbeklarning 12,5%, tojiklarning – 22,4%, yaxudiylarning – 12,3%, ozarbayjonlarning – 14,6%, turkmanlarning -17,4%, armanlarning – 24,2%, eronilarning – 78,5% yashaydi. Viloyat tojiklarning joylashishi bo‘yicha O‘zbekistonda 1- o‘rinni; yaxudiy, qrim tatarlar bo‘yicha – 2- tatar, turk, arman, ozarbayjon va O‘rta Osiyolik yaxudiylar bo‘yicha – 3- o‘rinni egalaydi. Samarqand viloyati O‘zbekistondagi murakkab etnografik region, hamda Samarqand shahri turli xalqlar joylashgan tugun ekanligi ko‘rinib turibdi. Bular, birinchi navbatda, murakkab va uzoq davom etgan tarixiy rivojlanish bosqichlari bilan bevosita bog‘liqdir. Aholini ijtimoiy geografik jihatdan o‘rganishda uning jinsiy va yosh tarkibini tadqiq qilish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu mehnat 11 resurslarining sonini, kelajakda ularning o‘sishini bilishda, ishlab chiqarish kuchlarini to‘g‘ri joylashtirishda katta rol o‘ynaydi. Shuningdek, nomoddiy ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, ta’lim-tarbiya va boshqa sohalar istiqbolini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, aholi tarkibini o‘rganish kelajakda maktabgacha tarbiya muassasalari va maktabning birinchi sinfiga boradigan bolalar sonini bilish uchun ham zarurdir. Samarqand viloyati aholisining jinsiy tarkibi xususiyatlari o‘ziga xos bo‘lib, boshqa viloyatlar demografik jarayoniga o‘xshashligi mavjud. Biroq, har bir tumanlar orasida hududiy tafovutlar ham mavjud. Tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, 1979 yilda viloyat aholisini 49,2% erkaklar, 50,8% ayollar tashkil etgan. O‘n yildan so‘ng, ya’ni 1989 yilga kelib, bu ko‘rsatkich erkaklar 49,4%, ayollar 50,6% ni tashkil qilgan. Bunga sabab shundan iboratki, 1979-1989 yillar mobaynida o‘g‘il bolalar qiz bolalarga nisbatan ko‘p tug‘ilgan. Viloyatda 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra, aholining umumiy soni 4031.3 ming (2022 yil yanvar holati) kishi bo‘lib, shundan 2025.1 ming kishini erkaklar, 2006.2 ming kishini esa ayollar tashkil etadi, yoki 50,1% erkaklar, 49,9% esa ayollar salmog‘iga to‘g‘ri keladi. 1979-1989 yillarga nisbatan ayollar salmog‘i ancha pasaygan bo‘lib, 1989 yilda ayollar 50,6%ni tashkil etgan bo‘lsa, 20 21 yilda 49,9% ga tushgan . Bu shuni ko‘rsatadiki, ohirgi yillarda qiz bolalar o‘g‘il bolalarga nisbatan ancha kam tug‘ilgan. Samarqand viloyati aholisi jinsiy tarkibi jihatidan erkaklar va ayollar soni jihatidan nisbatan farq mavjud. Jumladan, viloyatda shahar aholisining 49,7% ini erkaklar va 50,3%ini ayollar tashkil etadi. Qishloq joylarda esa bu ko‘rsatkich 50,4%ni erkaklar va 49,6%ni ayollar salmog‘iga to‘g‘ri keladi. Raqamlardan ma’lumki, qishloq aholisida erkaklar salmog‘i shahar joylariga nisbatan ozgina ko‘p. Viloyatning barcha shaharlari ya’ni Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Urgut, Bulung‘ur, Jomboy, Ishtixonda ham ayollar salmog‘i erkaklar salmog‘iga nisbatan ozgina yuqori hisoblanadi. Samarqand viloyati tumanlari ichida aholi soni ko‘pligi jihatidan oldingi o‘rinni Urgut tumani egallaydi. Tumanda 532,5 ming kishi 12 istiqomat qiladi va shundan 262,3 ming kishini ayollar va qolgan 270,2 ming kishini erkaklar tashkil etadi. Aholi soni jihatidan 2-o‘rinda Pastdarg‘om tumani turadi. Bu tumanda 367,3 ming kishi yashaydi, erkaklar 184,6 ming kishini, ayollar esa 182,7 ming kishini tashkil etadi. Aholi sonining kamligi bilan Qo‘shrabod va Paxtachi tumanlari ajralib turadi. Demografik tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, Samarqand viloyatida va viloyatning qishloq joylarida erkaklar salmog‘i bir muncha yuqori hisoblanadi. 1.2-jadval Samarqand viloyati aholisining jinsiy tarkibi (% hisobida 2021 y. ) S h ahar va tumanlarning nomi Jami aholi Erkaklar Ayollar Samarqand viloyati 100 50,2 49,8 S h ahar joylarda 37,8 49,8 50,2 Qishloq joylarda 62,2 50,4 49,6 Samarqand sh. 100 48,3 51,7 Kattaqo‘rg‘on sh. 100 49,7 50,3 Tumanlar: Oqdaryo 100 50,2 49,8 Bulung‘ur 100 50,9 49,1 Jomboy 100 50,7 49,3 Ishtixon 100 50,3 49,7 Kattaqo‘rg‘on 100 50,6 49,4 Qo‘shrabot 100 51,0 49,0 Narpay 100 51,0 49,0 Nurobod 100 50,1 49,9 Payariq 100 51,2 48,7 Pastdarg‘om 100 50,1 49,9 Paxtachi 100 49,2 50,8 Samarqand 100 50,6 49,4 Tayloq 50,4 49,6 Urgut 100 50,7 49,3 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Viloyatning shahar joylarida va barcha shahar manzilgohlarida ayollar salmog‘i yuqoridir. Qishloq tumanlarida esa aholining jinsiy tarkibi salmog‘ida farqlar mavjud. Masalan, 2012 yil ma’lumoti bo‘yicha Ishtixon, Nurobod, Pastdarg‘om va Paxtachi tumanlarida ayollar salmog‘i yuqori bo‘lgan . Bu 13 ko‘rsatkich 2022 yilda esa, faqatgina Paxtachi tumanida ayollar salmog‘i yuqori, qolgan tumanlarning hammasida erkaklar salmog‘i nisbatan ko‘p. Bunga sabab albatta o‘g‘il bolalarning qiz bolalarga nisbatan ko‘proq tug‘ilishidir. Samarqand viloyatida O‘zbekiston Respublikasining boshqa viloyatlari singari aholining tabiiy o‘sishi yuqoriligi sababli aholisining ko‘p qismini yosh bolalar tashkil etadi. Izlanishlardan ma’lum bo‘ldiki, 1989 yilda 1979 yilga nisbatan 4 yoshgacha bo‘lgan bolalar salmog‘i birmuncha oshgan. Samarqand viloyati o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan demografik hudud hisoblanadi. Y u qorida aytilgandek, viloyat aholi sonining o‘sishi asosan tabiiy o‘sishning yuqoriligi bilan belgilanadi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 1989 yilda mehnat yoshigacha bo‘lganlar 40%dan ortiq bo‘lsa, ohirgi ma’lumotlarga ko‘ra, ularning salmog‘i kamaygan va 35,8%ni tashkil etgan. Lekin mehnat yoshida bo‘lganlar salmog‘i 1989 yilga nisbatan ancha o‘sgan. Mehnat yoshidan o‘tganlar salmog‘i esa birmuncha pasaygan. Shahar aholi punktlarida mehnat yoshiga to‘lmagan, ya’ni 0-16 yoshdagilar salmog‘i viloyatning qishloq aholi punktlariga nisbatan ancha farq qilib, shahar aholisining 30%ga yaqin qismi 0-16 yoshgacha bo‘lsa, qishloq aholsining qariyib 40%ini mehnat yoshigacha bo‘lganlar tashkil etadi, lekin shahar joylarda mehnat yoshidagilar va mehnat yoshidan o‘tganlar salmog‘i yuqoriroq hisoblanadi. Yuqorida aytilganidek, qishloq aholi punktlarida mehnat yoshigacha bo‘lganlar salmog‘i yuqoridir, chunki, bu erlarda tug‘ilish ancha baland bo‘lib, ohirgi raqamlarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ya’ni iloyatda 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra, aholining umumiy soni 4031.3 ming kishi bo‘lib, shundan 2028,5 ming kishini erkaklar, 2002.8 ming kishini esa ayollar tashkil etadi, yoki 50,1% erkaklar, 49,9% esa ayollar salmog‘iga to‘g‘ri keladi. 1979-1989 yillarga nisbatan ayollar salmog‘i ancha pasaygan bo‘lib, 1989 yilda ayollar 50,6%ni tashkil etgan bo‘lsa, 20 21 yilda 49,9% ga tushgan. Bu shuni ko‘rsatadiki, oxirgi yillarda qiz bolalar o‘g‘il bolalarga nisbatan ancha kam tug‘ilgan. 14 Bulardan tashqari, viloyatda mehnat yoshidan o‘tgan, ya’ni 60 yoshdan oshganlar soni qishloq joylariga nisbatan shahar aholi punktlarida yuqori. Uzoq umr ko‘ruvchilar toifasiga kiruvchi 100 yoshdan oshganlar viloyatda 674 kishini, ulardan 284 tasi erkaklar, 390 tasi ayollardan iborat, 674 kishidan 404 tasi shahar joylarda yashaydi. Xulosa o‘rnida ta’kidlash lozimki, viloyat aholisining yosh va jinsiy tarkibi va ularning hududiy joylashuvi o‘ziga xosdir. Aholining bu xususiyatlarini hisobga olish, ishlab chiqarishni joylashtirishda, aholi joylashuvining shakllanishida, kelajakda aholi sonini ilmiy asosda bashorat qilishda hamda viloyat aholisi tarkibini o‘rganishda katta ahamiyatga egadir. 1.3. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish Hozirgi kunda tez rivojlanayotgan Samarqand dunyodagi eng qadimgi va hamisha navqiron shaharlardan biridir. U o‘zining bebaho me’moriy yodgorliklari bilan butun dunyoga tanilmoqda. Uning noyob obidalarini va atrof muhitini saqlash maqsadida shaharda joylashgan sanoat korxonalari qisqartirildi yoki umuman shahar atrofiga ko‘chirildi. Sho‘ro xokimiyatining dastlabki yillarida shahardagi yirik korxonalar ta’mirlab kengaytirilib, ko‘pchiligi avvalgi joyida qoldirilgan edi. Bunga paxta tozalash zavodi, “Krasniy Dvigatel” zavodlari, Lokomativ deposi, cho‘yan quyish, elektromexanika zavodlari, metall buyumlarini ta’mirlash korxonasi, asfalt beton zavodi, trikotaj, paxta titish fabrikalari va boshqalar kiradi. Mazkur sanoat korxonalari atrof-muhitni ifloslantirar edi. Ta’kidlash joizki, sobiq ittifoq davrida aholining ijtimoiy tarkibi butunlay boshqa bo‘lgan. Mamlakatning barcha viloyatlari va respublikalari aholisining yarmidan ko‘pini ishchilar sinfi tashkil etgan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, nafaqat Samarqand viloyati aholisi, balki butun respublika aholisining ijtimoiy tarkibi o‘zgarib ketdi. Sobiq Ittifoqning so‘ngi yillarida O‘zbekiston aholisining ijtimoiy tarkibida ziyolilar 25%, ishchilar 55%, de h qonlar 20% ni tashkil qilgan. Samarqand viloyati aholisining ijtimoiy tarkibi mustaqillik yillarining boshlarida 15 ishchilar salmog‘i yuqori bo‘lgan, yillar o‘tishi bilan asta-sekin sanoat korxonalarining yopilishi tufayli bu ko‘rsatkich kamayib borib, kichik biznes va tadbirkorlik sohalari hamda aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlana bordi. Ma’lumki, mehnat resurslari aholining o‘z ijtimoiy va ma’naviy imkoniyatlariga ko‘ra mehnat qila olish qobiliyatiga ega bo‘lgan qismiga aytiladi. Odatda aholining mehnat faoliyatiga munosabati jihatidan 3 guruhga bo‘linadi: 1) mehnat yoshigacha bo‘lganlar ; 2) mehnat yoshidagilar ; 3) mehnat yoshidan o‘tganlar ; Xalqaro statistikada, mehnat resurslariga ko‘pgina mamlakatlarda 15 yoshdan 65 yoshga b o‘lganlar kiradi. O‘zbekistonda esa erkaklar 16 yoshdan 60 yoshgacha, ayollar 16 yoshdan 55 yoshgacha mehnatga yaroqli yoshdagi aholi hisoblanadi. Respublikada, jumla dan Samarqand viloyati mehnat resurslarining salmog‘iga aholining tug‘ i lish va tabiiy o‘sish darajalari, aholining yosh tarkibi hamda aholi migratsiyasi bevosita o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. V iloyatda aholining tug‘ilish va tabiiy o‘sish ko‘rsatkichlari yuqoriligi sababli aholi o‘rtasida 14 yoshgacha bo‘lgan bolalar ulushi yuqori xisoblanadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, viloyat aholisining 1989 yil ma’lumotiga ko‘ra 47,1% mehnatga layoqatli yoshdagilar bo‘lgan. 20 21 yil ma’lumotlari bo‘yicha mintaqa mehnat resurslari ulushi 57,6% ga teng. Bunday katta o‘zgarishga sabab, yuqorida aytilganidek, mehnat resurslarining ulushiga aholining tug‘ilish va tabiiy o‘sish darajalarining ta’siridir. 1989 yil aholining tug‘ilish koeffitsienti 33,1‰, tabiiy ko‘payish 27,4‰ bo‘lsa, hozirgi vaqtda bu ko‘rsatkichlar mos ravishda, 25,2‰ va 20,4‰ ni tashkil qiladi. Ko‘rinib turibdiki, tug‘ilish va tabiiy o‘sishning pasayishi bilan mehnatga layoqatli aholining salmog‘i ham oshib borgan. Bunday o‘zgarishlar viloyatimizning barcha shahar joylari va qishloq tumanlarida ham kuzatiladi. Oxirgi yillarda Samarqand shahri aholisining 71%, Kattaqo‘rg‘on shahri aholisining 70% ni mehnatga qobiliyatli yoshdagilardan iborat. Bunday ko‘rsatkichlar bo‘yicha qishloq tumanlari kesimida ham farqlar kuzatiladi. 16 Masalan, mehnat resurslari salmog‘i bo‘yicha Samarqand tumani birinchi o‘rinni egallaydi. Bu yerda mazkur ko‘rsatkich 77% ni tashkil etadi. 1.3 -jadv al Samarqand viloyati aholisi soni va mehnat resurslari salmog‘i (2021 y. ) T.r Shahar va tumanlar Aholi soni , ming kishi Mehnat resurslari salmog‘i foiz hisobida Mehnat resurslarining bandlik darajasi foiz h isobida 1 Sa m arqand viloyati 4 031,3 57,6 70 2 Samarqand shahr i 561,9 71 79 3 Kattaqo‘rg‘on shahri 91,9 70 75 Tumanlar 1 Bulung‘ur 193,4 47 73 2 Jomboy 180,5 53 74 3 Ishtixon 264,4 48 68 4 Kattaqo‘rg‘on 282,3 53 73 5 Narpay 219,2 54 69 6 Nurobod 156,3 5 1 72 7 Oqdaryo 165,1 62 60 8 Pa ya riq 260,3 56 67 9 Pastdarg‘om 367,3 53 64 10 Paxtachi 147,9 62 69 1 1 Samarqand 261.5 77 62 12 Tayloq 210,5 54 64 1 3 Urgut 532,5 50 69 14 Qo‘shrabot 136,3 53 66 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Keyingi o‘rinda 62% bilan Oqdaryo va Paxtachi tumanlari turadi. Qolgan tumanlarda mehnatga layoqatli aholi o‘rtacha 52% ga teng. Samarqand viloyati aholisining 57,6% ni mehnat resurslari tashkil etishi bilan, ularning barchasi ham ish bilan band emas. Viloyat shaharlari va tumanlari aholisi o‘rtasida iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi ham ko‘pchilikni tashkil qiladi. Viloyatda mahnatga yaroqli aholining 70% ni, Samarqand shahrida 79%, Kattaqo‘rg‘on shahrida 75% mehnat bilan band aholi xisoblanadi. Qishloq tumanlari orasida ham mehnat resurslarining bandlik darajasi har xil. Chunonchi, Bulung‘ur, Jomboy, Kattaqo‘rg‘on va Nurobod tumanlarida mehnat resurslarining bandlik darajasi eng yuqori bo‘lib, 17 o‘rtacha 73%, qolgan tumanlarda esa bu ko‘rsatkich o‘rtacha 65% ni tashkil qiladi. Aholi bandlik darajasidagi bunday farqlarga asosan tumanlarda har xil kichik qo‘shma korxonalarning ko‘payganligi bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bulung‘ur, Jomboy va Kattaqo‘rg‘on tumanlarida sanoat korxonalarining va kichik korxonalarning ishlab turganligi hamda Nurobod tumanida sog‘lomlashtirish sanatoriyalarning ko‘pligi aholining bandligini ta’minlagan. S h unday qilib, Samarqand viloyati mehnat resurslarini o‘rganish quyidagi muammolarning borligini ko‘rsatadi: 1. Viloyat aholisi va mehnat resurslari sonining tez o‘sayotganligini hisobga olib, aholini ijtimoiy-iqtisodiy turmush tarzini yaxshilash. 2. mehnat resurslarini ish bilan ta’minlash uchun; a) kichik va o‘rta biznesni yanada rivojlantirish ; b) qo‘shimcha kichik korxonalar ochish ; v) aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini yanada rivojlantirish ; g) Samarqand shahrida turizmni tara q qiy ettirish ; 3. Samarqand shahri havosini va atrof muhitini toza saqlash va h.k. 18 II-BOB. SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK O’SISHI 2.1. O’zbekiston aholisining tabiiy va mexanik harakati Aholini geografik o‘rganish ijtimoiy-iqtisodiy geografiyada hamma vaqt markaziy o‘rinni egallaydi. Aholining joylashuvi turli rayonlarda o‘zining hududiy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Aholining joylashuviga birinchi navbatda tabiiy resurslar va aholining yashash sharoiti, xo‘jalikning tarmoqlar tarkibi hamda hududiy iqtisodiyotning ixtisoslashuvi, demografik jarayonlarning rivojlanishi xususiyatlari ta’sir etadi. Aholi joylashuvi masalalariga aholi joylashuvining yirik nazariyachisi V.T.Davidovich o‘z diqqatini qaratgan. Aholi joylashuvining asosiy qonuniyatlari ta’rifi shu olimga tegishli bo‘lib, unda ishlab chiqarish kuchlarini joylashishi va rivojlanishi, hamda guruhli aholi joylashuvi shakllarini aytib o‘tgan (Davidovich, 1960, 1964 va x.k.). O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir etuvchi asosiy omillardan aholi va mehnat resurslari sonining tez ko‘payishi hisoblanadi. Shuning uchun bu erda mehnatni ko‘p talab qiladigan sanoat tarmoqlari va qishloq xo‘jaligi hamda keng iste’mol mollari ishlab chiqarish rivojlanmoqda. SHu bilan birga sanoatning hududiy tashkil etilishi va rivojlanishi aholi joylashuvi tarkibini o‘zgartiradi, bu esa o‘z navbatida sanoat korxonalari kichik shaharlarda va qishloq joylarda joylashtiriladi. Bu joylarda kichik sanoat va aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari kengayishi va rivojlanishi ta’sir ko‘rsatadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston Respublikasi aholisining o‘sish darajasi demografik rivojlanishining turli davrlarida bir xil bo‘lmagan. Masalan, 1926-1939 yillarda aholining o‘rtacha yillik o‘sishi respublikamizda 2,45%, 1939- 1959 yillar mobaynida 1,25%ni tashkil etgan, bunday aholi sonining pasayishiga 2- jahon urushi oqibatlari ta’sir etgan. Aholi o‘sishining eng yuqori ko‘rsatkichlari 1959-1970 yillarga to‘g‘ri keladi va 3,45%ni tashkil etadi. Keyingi yillarda bu ko‘rsatkich pasayib borgan. Masalan, 1970-1979 yillarda bu raqam -3,00%ni, 19 1979-1995 yillarda esa yanada pasayib 2,40%ga tengdir. Bu ko‘rsatkich 2000-2014 yillarda 1,75%ni tashkil etadi. Ohirgi yillarda respublikamizda aholi sonining pasayishiga, albatta tabiiy o‘sishning pasayishi va ko‘chib ketganlarning ko‘chib kelganlarga nisbatan yuqoriligi o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Masalan, 1991 yilda aholining tabiiy o‘sishi 593 ming kishi, 2000 yilda 392 ming kishi, 20 21 yilga kelib 711 ming kishini tashkil etadi. O‘zbekiston va O‘rta Osiyo urbanizatsiyasining asosiy hududiy xususiyatlari O.B.Ata-Mirzaev, E.A.Axmedov, T.I.Raimov, X.S.Salimov, A.S.Soliev va boshqa olimlar tomonidan chuqur tadqiqot qilingan. O‘z navbatida quyidagilarni ta’kidlash mumkin: -shahar aholi sonining tez o‘sishi; - ko‘pgina yangi shahar aholi punktlarining vujudga kelishi (asosan 1979- 1985, 2009-2010 yillarda) qishloq aholi punktlarini mexanik ravishda shaharlarga aylanishi hisobidan; -shahar va qishloq aholi joylari o‘rtasida aniq chegaralarning bo‘lmasligi, murakkab va chuqur integratsiyalashgan qishloq-shahar aholi joylashuvining tashkil etilishi, asosan O‘zbekistonning aholi zich joylashgan vohalari uchun xarakterlidir; -sanoat jihatdan kam rivojlangan kichik shaharlarning mavjudligi va urbanizatsiya darajasining pastligi; -o‘rta shaharlar va yirik aholi joylashuvi shakllarining sanoat, ijtimoiy infratuzilma jihatidan kam rivojlanganligi. Bularning yig‘indisi va boshqa xususiyatlar O‘zbekiston Respublikasi urbanizatsiyasining o‘ziga xosligini belgilaydi. Umuman, O‘zbekistonda aholi joylashuvi asosan aholi punktlarining joylashishi va o‘sishidan hamda ularning tarkibi va kattaligidan aniqlanadi. Bu erda, hududning tabiiy geografik xususiyatlariga bog‘liq ravishda qishloq aholi punktlari notekis joylashgan. Masalan, Farg‘ona vodiysi, Toshkent va Xorazm vohalarida qishloq aholi punktlarining zichligi 100 km.kvda 20 va undan ortiqni tashkil etadi. Bu 20 ko‘rsatkichlar boshqa rayonlarda, jumladan Buxoro va Navoiy viloyatlarining cho‘l zonalarida past bo‘lib, 100 km.kv.da 3 tani tashkil etadi. O‘zbekiston sharoitida hozirgi vaqtga kelib, aholining yarmiga yaqini qishloq aholisiga to‘g‘ri keladi. Qishloq aholisining joylashuvi qishloq xo‘jaligi tarmoqlari va hududiy tarkibi bilan bevosita bog‘liq hisoblanadi. Transport va boshqa infratuzilma sohalarining rivojlanishi bilan qishloq aholi punktlarida aholi soni o‘smoqda va hududi kengayib, bu esa ularni ijtimoiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Aholi joylashuvi va urbanizatsiyaning yuqorida aytilgan xususiyatlari deyarli respublikaning barcha viloyatlari uchun xosdir. SHu bilan birga, aholi joylashuvini chuqurroq o‘rganish shundan dalolat berdiki, aholi punktlarini rivojlanishi va joylanishiga tabiiy sharoitlar bilan birga xo‘jalik tarmoqlarining ixtisosligi ham ta’sir ko‘rsatgan. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, aholi sonining o‘sishi viloyatlar miqyosida va qolaversa respublikada bir xil emas. Masalan, 1979 yilda O‘zbekistonda 15391 ming kishi yashagan, 1995 yilga kelib aholi soni 22562 ming kishiga etgan, ya’ni bu ko‘rsatkich 1979 yilga nisbatan 46,6%ga o‘sganligini ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtga kelib, respublikamizda 35 mlndan (2022) ortiq kishi yashaydi va 1995 yilga nisbatan 35%ga o‘sgan. Bu yillar davomida demografik o‘sishning yuqoriligi bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari ajralib turadi. Bu albatta tug‘ilish darajasining yuqoriligi bilan bog‘liq. Bu asosan Qashqadaryo va Jizzax viloyatlari uchun xosdir. Aholi o‘sishi jihatidan Xorazm, Namangan, Andijon, Samarqand, Sirdaryo, Farg‘ona va Toshkent viloyatlari demografik rivojlanish darajasining nisbatan sustligi bilan ajralib turadi. Aholining o‘sishi bilan aholining hududiy joylashuviga ma’lum darajada siljishlar vujudga keladi. Respublikamizda aholining zichligi juda notekis bo‘lib, Qoraqalpog‘iston Respublikasida 1 km. kv. ga 8 kishi to‘g‘ri kelsa, Farg‘ona vodiysida bu ko‘rsatkich 478 kishini tashkil etadi. Ba’zi vohalarda va aholi zich joylashgan joylarda demografik ko‘rsatkichlarning yuqoriligi saqlangan bo‘lib, bu O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir etmasdan qo‘ymaydi. Aholi 21 hududiy joylashuvini o‘rganish shundan dalolat beradiki, ba’zi viloyatlar ulushi demografik o‘sishining yuqori ko‘rsatkichlari bilan ajralib turadi. 2.1 -jadval O‘zbekiston Respublikasi aholisi sonining hududiy tarkibidagi o‘zgarishlar Viloyatlar nomi 1995 yil ming kishi 202 0 yil ming kishi 1995-2020 yillardagi o‘zgarishlar ming kishi O‘zbekiston Respublikasi 22562 33905,2 + 11343,2 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 1397 1898,3 + 501,3 Andijon 1993 3127,7 + 1134,7 Buxoro 1315 1923,9 + 608,9 Jizzax 871 1382,1 + 511,1 Qashqadaryo 1918 3280,4 + 1362,4 Namangan 1741 210,8 + 1069,8 Navoiy 734 997,1 + 263,1 Samarqand 2432 3877,4 + 1445,5 Surxondaryo 1536 2629,1 +1093,1 Sirdaryo 626 846,3 + 220,3 Toshkent 2240 2941,9 + 701,9 Farg‘ona 2444 3752,0 + 1308 Xorazm 1198 1866,5 + 668,5 Toshkent sh. 2117 2571,7 + 454,7 Jadval O‘zR davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Jadval tahlili shuni ko‘rsatadiki, ba’zi viloyatlar ulushi respublikamiz aholisining hududiy tarkibida demografik o‘sishning yuqori ko‘rsatkichlari asosida o‘sgan. Aholi tabiiy o‘sishining yuqoriligi bilan Qashqadaryo, Namangan, Surxondaryo, Andijon, Farg‘ona, Xorazm va Jizzax viloyatlari ajralib turadi. Viloyatlar ichida 1995-2020 yillar mobaynida aholi ulushining kamayishi asosan Toshkent viloyati va Toshkent shahrida hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Samarqand viloyatida kuzatilgan. Bundan tashqari Buxoro, Navoiy, Sirdaryo viloyatlari aholisining ulushi boshqa viloyatlarga nisbatan pastroq ko‘rsatkichga 22 egadir. Shunday qilib, O‘zbekiston aholisining hududiy joylashuvi va o‘sish xususiyatlari birinchi navbatda bu erda demografik rivojlanishining yuqori darajasi saqlanib qolinganligi va so‘nggi yillarda bir muncha ba’zi viloyatlarda susayganligini ko‘rishimiz mumkin. Shuningdek, aholining o‘sishi faqatgina uning qayta ko‘payishining yuqoriligi hisobidan ekanligi hamda rayonlararo migratsiya rolining kamligi va boshqalardir. Aholining takror barpo bo’lishi. Insoniyat taraqqiyoti davomida hamisha avlodlar almashinuvi jarayoni davom etib kelgan. Har yili qandaydir sabablarga ko’ra vafot etgan aholi o’rnining dunyoga yangi kelgan avlod hisobiga to’ldirib borilishi aholining takror barpo qilinishi deyiladi. Tug’ilganlar soni o’lganlar sonidan ortiq bo’lgandagina aholi soni oshib, ko’payib boradi. Bu esa jamiyat taraqqiyoti uchun muhimdir. Aholini takror barpo bo’lishi, asosan, ikki demografik jarayonlar – tug’ilish va o’limga bog’liqdir. Tug’ilish – biologik jarayon. Lekin, u ijtimoiy-iqtisodiy muhit ta‘sirida o’zgarib boradi. Ma‘lumki, insoniyat o’z tarixiy taraqqiyoti davomida bir nechta ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarni bosib o’tgan va tug’ilish darajasi jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida ham bir xil bo’lavermagan. Kapitalistik tuzumgacha mavjud bo’lgan davrlarda tug’ilish biologik xarakterga ega bo’lgan, ya‘ni cheklanmagan. Avvalo, shuni aytib o’tish kerakki, quldorlik tuzumi davrida ham, feodalizmda ham ko’p bolalilikdan har bir oila va shu bilan birga jamiyat ham manfaatdor edi. Nega shunday? Chunki oilada bolaning iqtisodiy roli juda katta edi. Ko’pgina mamlakatlarda oila yumushlarida, hunarmandchilikda, dehqonchilikda va chorvachilikda bolalar mehnatidan foydalanilgan. Oiladagi iqtisodiy daromadning bir qismi bevosita bolalar mehnati orqali hosil qilingan. Demak, bola mehnati milliy daromadning ma‘lum ulushini tashkil etgani sababli, u jamiyat tomonidan ham qo’llab-quvvatlangan. Hatto, ba‘zi davlatlarda, masalan, Rossiyada dehqonlarga ishlash uchun beriladigan yer ham bolalar soniga qarab taqsimlangan. Bunday sharoitda o’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, har bir oila bolalar sonini ko’paytirishdan manfaatdor bo’lgan. 23 Kapitalistik ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi bilan sanoat tez rivojlana boshladi, yangi-yangi shaharlar paydo bo’ldi. Ko’pchilik aholi ish qidirib qishloqdan shaharlarga ko’chib kela boshladi. Shahar aholisining o’sib borishi natijasida, bir tomondan, shaharlarda turar joy, oziq-ovqat muammolari kelib chiqqan bo’lsa, ikkinchi tamondan, fan-texnika taraqqiy etib, ishsizlik vujudga keldi. Uchinchidan, kapitalistik ishlab chiqarishda ayollar va bolalar mehnatiga juda kam haq to’lanar edi. Jamiyatda bunday o’zgarishlar oilada bolalar sonini cheklashga, tug’ilishning qisqarishiga olib keldi. Ayniqsa, aholisining asosiy qismi shaharlarda yashovchi Yevropa mamlakatlarida tug’ilish kamayib ketdi. Yer yuzida tug’ilishning kamayish jarayoni, asosan, XVIII asrning ikkinchi yarmida G’arbiy Yevropa davlatlarida boshlanib, keyinchalik AQSh, Kanada, Avstraliya va Yaponiyaga tarqaldi. Ayniqsa, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan davlatlarda tug’ilish tez kamaya boshladi. Agar bu davlatlarda XVIII asrning ikkinchi yarmida har ming kishi hisobiga 38 ta bola tug’ilgan bo’lsa, oradan sal kam ikki yuz yil o’tgach, ya‘ni XX asrning oxirgi choragida bu ko’rsatkich 16 tani tashkil etdi. Boshqacha qilib aytganda, ikki yuz yil davomida tug’ilish 2 barobardan ko’proq qisqargan. Xuddi ana shu davrlar uchun rivojlanayotgan davlatlardagi tug’ilishni qiyoslaydigan bo’lsak, boshqacha holatning guvohi bo’lamiz. Ularda 1750-1800-yillarda har ming kishi hisobiga 41 tadan bola tug’ilgan bo’lsa, 1970-1990-yillarda har 1000 kishi hisobiga tug’ilgan bola 34 tani tashkil qilgan. Demak, rivojlanayotgan mamlakatlarda tug’ilishning kamayishi nisbatan sekin borgan. 1970-1990-yillar davomida tug’ilishning eng tez kamayishi Osiyoga tegishli. Xitoyda oilada bolalar sonini cheklash davlat dasturiga kiritilgan. 1970-yillardan boshlab aholi o’rtasida tug’ilishni kamaytirish uchun qator tadbirlar qo’llana boshladi. Natijada, Xitoyda tug’ilish keskin kamaydi. BMT ma‘lumotlariga qaraganda, 1970-1974-yillarda Xitoyda har bir ayol o’zining farzand ko’rish davrida o’rtacha 4,8 va 1986-1990-yillarda esa 2,1 tadan farzand ko’rgan. Hindistonda ham tug’ilish davlat tomonidan nazorat qilinadi. Oilada bolalar sonini cheklash davlat dasturiga kiritilgan. Bu masala yuzasidan bir qancha 24 tashkilotlar maxsus tadqiqot olib boradilar. Ular jumlasiga oilani rejalashtirish uyushmasi, Hindiston tibbiyot uyushmasi, Hindiston Qizil yarim oy jamiyati kabi tashkilotlar kiradi. Hindistonda tug’ilishning kamayishiga aholi savodxonlik darajasining oshishi ham ta‘sir etmoqda. Masalan, 1971-yili Hindiston aholisining 29,4 foizi savodli edi; hozirgi davrda 40 foizga yaqini savodlidir. Tug’ilishni nazorat qilish hamda xalqning savodlilik darajasini ko’tarish, tibbiyotni rivojlantirish natijasida Hindiston davlati tug’ilishni ancha kamaytirishga erishdi. Masalan, 1970-1990-yillarda har bir ayolning o’z farzand ko’rish davri davomida ko’rgan farzandlar soni 5,4 dan 3,3 ga kamaydi. Ma‘lumki, Osiyo aholisining 70 foizdan ko’prog’ini Xitoy va Hindiston aholisi tashkil etadi. Shuning uchun ham Xitoy va Hindistonda tug’ilishning kamayishi butun Osiyo bo’yicha tug’ilish ko’rsatkichiga ta‘sir qildi. 1970-1990 yillarda tug’ilish bu yerda deyarli 40 foizga kamaydi. Holbuki, xuddi shu davrda tug’ilish Xorijiy Yevropada 16 foizga, Avstraliya va Okeaniyada 19 foizga, Afrikada esa 5 foizga kamaygan, xolos. Tug’ilishning kamayib borishi sobiq SSSR tarkibidagi xalqlarda ham kuzatiladi. XIX asr oxirlariga qadar sobiq Ittifoq hududida yashovchi barcha xalqlarda tug’ilishning juda yuqoriligi kuzatilgan. Masalan, farzand ko’rish davrida (dunyo bo’yicha ayollarning 15-49 yosh davri) har ming kishiga nisbatan tug’ilgan bolalar soni 1861-1865-yillarda 50,7 tani tashkil qilgan bo’lsa, 1911-1913-yillarga kelib bu ko’rsatkich 43,9 taga kamaydi, lekin bu raqam ham yuqori ko’rsatkichdir. 1920- yillardan boshlab esa, sobiq Ittifoqda tug’ilish juda keskin – ellik besh yil ichida (1925-1990) deyarli 2 martaga kamaydi. Biroq bu jarayon barcha respublikalarda bir tekisda borgan emas. Asosan, Boltiqbo’yi, Belorussiya, Moldaviya, Rossiya va Ukrainada, ya‘ni xo’jaligida sanoat yetakchi bo’lgan respublikalarda tug’ilish keskin kamayib ketgan. Shunday qilib, biologik jarayon bo’lgan tug’ilish va uning miqdori, ijtimoiy-iqtisodiy omillarning oila muhitiga bevosita ta‘siri orqali o’zgarib boradi. Ijtimoiy- 25 iqtisodiy taraqqiyot tug’ilish darajasini belgilovchi asosiy omillardan hisoblanadi. Bu hol O’zbekistonning demografik taraqqiyotida ham o’z aksini topgan. O’zbekistonda tug’ilish jarayonini quyidagi 3 bosqichga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq: 1. Oktyabr inqilobiga qadar. 2. Sovet hokimiyati yillarida. 3. Mustaqillik davri. Ma‘lumki, aholining ko’payib yoki kamayib borishi, birinchi navbatda, uning tabiiy o’sishiga, ya‘ni tug’ilish va o’lim jarayonlariga bog’liqdir. Tug’ilish darajasini ifodalovchi eng ko’p qo’llaniladigan ko’rsatkich tug’ilishning umumiy koeffitsiyenti bo’lib, u ma‘lum hudud va davr uchun har 1000 aholiga nisbatan tug’ilganlarni ifodalaydi. Biz yuqorida tug’ilish, o’lim, nikoh va ajralish kabi demografik jarayonlarni ifodalovchi umumiy, eng ko’p qo’llaniladigan koeffitsiyentlar bilan tanishdik. Ushbu koeffitsiyentlarda 1000 ta aholi o’lchov sifatida olingan. Ushbu koeffitsiyentlar orqali har 1000 aholiga nisbatan tug’ilganlar, o’lganlar, nikohga kirganlar va ajralganlar soni aniqlanadi va hosil bo’lgan ko’rsatkich (raqam) yoniga ‰ (‰) belgisi qo’yiladi. ‰ har 1000 aholiga nisbatan olinganligini bildiradi. Demografik jarayonlarning umumiy koeffitsiyentidan tashqari maxsus koeffitsiyentlari ham mavjud bo’lib, ular har bir jarayonda bo’layotgan o’zgarishlarni atroflicha o’rganishga yordam beradi. O’lim. Aholi o’limi uning takror barpo bo’lishidagi asosiy jarayondir. Chunki, aholining tabiiy o’sishi tug’ilish bilan bir qatorda o’limga ham bog’liqdir. Tug’ilish yuqori, o’lim kam bo’lgan hollardagina aholining tabiiy o’sishi yuqori darajada bo’ladi. Maxsus olib borilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha, jamiyat taraqqiyoti davomida XVIII asrning ikkinchi yarmiga qadar dunyoning barcha hududlarida o’lim juda ko’p bo’lgan. Olimlar tomonidan aholi o’rtasidagi o’lim sabablari 2 ta guruhga ajratiladi: 1. Endogen sabablar. 2. Ekzogen sabablar. 26 Har bir odamning biologiyasidan kelib chiqadigan, irsiyat bilan bog’liq bo’ladigan tug’ma kasalliklar natijasida o’lishi endogen sabablardir. Bunday o’lim juda kam bo’ladi. Asosan, o’limlar ko’pchiligi ekzogen sabablarga ko’ra sodir bo’ladi. Ekzogen sabablar kishi organlarida tashqi ta‘sir natijasida ro’y beradi. Tashqi ta‘sir deganda odamlar yashab turgan muhiti, ya‘ni tabiiy muhit, kishilar mehnati tufayli yaratilgan sun‘iy muhit, sotsial muhit ko’zda tutiladi. Tabiiy muhit – ayrim hayvonlar ba‘zi yuqumli kasalliklarni yuqtirishi, masalan, pashsha bezgak kasalligini, tropik o’rmonlardagi setse chivini uyqu kasalligini keltirib chiqaradi. Ammo o’limlarning eng ko’pi sun‘iy muhitdan kelib chiqadi. Inson o’z mehnati tufayli shunday sun‘iy muhitni vujudga keltirdiki, ular ta‘sirida bir qancha xavfli yurak-qon tomir, asab sistemali xavfli yaralar, venerik kasalliklar ko’payib ketdi. Bularga asosiy sabab hozirgi zamon sanoati, urbanizatsiya, texnika taraqqiyoti, avtomatlashtirish, xalq xo’jaligini kimyolashtirish natijasida atrof- muhitning buzilishi, havoning, oqar suvlarning ifloslanishi ro’y berdi. Yurak-qon tomir kasalliklari industrial jihatdan rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda rivojlanayotgan mamlakatlarga qaraganda 6-8 marta ko’proqdir. Bu kasalliklarni to’la tuzatib yuborishga tibbiyot hali qodir emas. Atmosferani ifloslantirayotgan asosiy manbalarga transport, sanoat, energetika va kommunal xo’jaligi kabilar kiradi. Masalan, AQSh da atmosfera ifloslanishining 60 foizi transportdan, 17 foizi sanoatdan; 14 foizi energetikadan; 9 foizi uylarni isitish uchun yoqilg’i yoqishdan chiqqan gazlar hissasiga to’g’ri keladi. Avtomobillashishning yana bir salbiy tomoni avariyalardir. Yer sharida har yili 55 million avtohalokat sodir bo’lib, unda 300 mingdan ortiq kishi halok bo’ladi. Taxminiy hisoblarga ko’ra, haydovchilarning har to’qqistasidan bittasi avtohalokatda halok bo’ladi yoki og’ir jarohatlanadi. Avtohalokatlardan halok bo’lish AQSh, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya kabi yuksak darajada avtomobillashgan davlatlarda ko’proq. Aholi o’rtasidagi o’lim ko’rsatkichiga turli xalqlar turmush sharoiti, ularning odatlari va ovqatlar tarkibi ham ta‘sir qiladi. Masalan, alkogolizmdan sodir bo’lgan jigar serrozi kasalligi eng 27 ko’p fraktsiyalarda uchraydi. Ayrim kasalliklarni geografik tarqalishi ahamiyatlidir. Masalan, qizil o’ngach yarasi kasalligi O’zbekiston, Qozog’iston va Turkmanistonda, sut bezlari yarasi Latviya, Estoniyada uchraydi. O’limning sotsial sabablari ko’p jihatdan ijtimoiy tuzumga bog’liq. Masalan, O’zbekistonda bepul tibbiy xizmat tufayli ko’plab kasalliklar – bezgak, qizamiq va boshqa infeksion kasalliklar tugatilgan. Aholining tabiiy o’sishi. Aholining tabiiy o’sishi ma‘lum bir muddatda tug’ilganlar sonidan o’lganlar sonini olib tashlaganda qolgan qoldiq bilan o’lchanadi. Aholining tabiiy o’sishi dunyoning turli qismlarida, har xil mamlakatlarda, hatto bir mamlakatning ayrim qismlarida turlichadir Masalan: O’zbekiston tabiiy o’sishi yuqori bo’lgan davlatlardan hisoblanadi. Buning sabablari tug’ilish va o’limga bog’liq. Hozir Yer shari aholisi har yili 2 foizga ko’paymoqda. Ammo, aholi tabiiy o’sishining dunyo bo’yicha o’rtacha ko’rsatkichidan yuqori bo’lgan joylar ham bor. Rivojlanayotgan mamlakatlarda aholi ko’payishi yiliga 3-4 foizga yetadi. Eng kam tabiiy o’sish rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda kuzatiladi. Masalan, Yaponiyada – 10,8, Avstraliyada – 9,2, Italiyada – 4,9, AQShda – 5,9, Buyuk Britaniyada – 0,6 ‰ ni tashkil etadi. O’zbekistonda bu ko’rsatkich 18‰ ni tashkil etmoqda. Dunyo hududlarini tug’ilishning XX asrning ikkinchi bosqichidagi holatiga qarab sharhlamoqchi bo’lsak, ularni shartli ravishda uch guruhga ajratish maqsadga muvofiq. Birinchi guruh – tug’ilish darajasi yuqori bo’lgan davlatlar. Bunga Afrika davlatlari (deyarli hammasi), Osiyo va Janubiy Amerikadagi qator davlatlar, Avstraliya va Okeaniya hamda O’rta Osiyo davlatlari kiradi. Bu davlatlardagi oilalarda farzandlarning o’rtacha soni to’rttadan to sakkiztagacha, ba‘zi hollarda esa undan ham yuqori bo’ladi. Ushbu davlatlardagi oilalarda tug’ilish darajasining bunday yuqori bo’lishiga olib keluvchi qator omillarning asosiylari quyidagilar: yuqorida zikr etilgan davlatlar, asosan, iqtisodiy jihatdan rivojlanayotgan davlatlar bo’lib, aholisining, ayniqsa, ma‘lumotlilik darajasi nisbatan past, ayollar ijtimoiy 28 ishlab chiqarishda kam ishtirok etadi, shahar tarzining shakllanishi sust, tug’ilishni cheklash haqidagi tushunchalar va unga kerakli tibbiy vositalar keng tarqalmagan. Shuni alohida ta‘kidlab o’tish lozimki, tug’ilish darajasining yuqoriligi ba‘zi bir demografik oqibatlarni keltirib chiqaradi. Jumladan, aholi soni juda tez ko’payib, yangi oilalar vujudga keladi, aholi tarkibida bolalar salmog’i yuqori bo’ladi. Bu demografik oqibatlar esa, o’z o’rnida, qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarga sabab bo’ladi. Yuqorida qayd etilgan davlatlar aholisi keyingi 10-14 yil davomida yiliga o’rtacha 2,7-3,2 foizdan ko’paydi va dunyo aholisidagi salmog’i 23 foizdan oshdi. Ikkinchi guruh oilalarda tug’ilish darajasi o’rtacha bo’lgan davlatlar guruhidir. Ushbu guruhga dunyo bo’yicha jami 44 ta davlat kiradi. Ulardan 25 tasi Yevrosiyoda, 2 tasi Afrikada, 16 tasi Amerikada va 1 tasi Avstraliya va Okeaniyada. Ularning aholisi yer shari aholisining qariyb 40 foizini tashkil etadi. Ushbu davlatlardagi oilalarda o’rtacha ikkitadan to’rttagacha farzandlar bor. Bu guruhga kirgan davlatlar aholisi har yili 1,9 foizdan ko’payib bormoqda. Mazkur davlatlarda oilaning bunday shakllanishi ularning tarixan tarkib topib kelgan ijtimoiy-iqtisodiy omillari bilan bog’liqdir. Tug’ilish darajasi o’rtacha bo’lgan joylarda aholi o’zining mavjud sonini saqlab boradi. Ularda aholining keskin ko’payib ketish va kamayib ketish hollari kutilmaydi. Aholi taraqqiyoti muammolarini hal etish bir muncha yengil kechadi. Uchinchi guruh esa tug’ilish darajasi past bo’lgan davlatlardir. Ularning soni 32 ta. Shundan 24 tasi Yevrosiyoda, 5 tasi Amerikada va 3 tasi sobiq SSSRda joylashgani holda iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan davlatlardir. Ushbu guruhga mansub davlatlar dunyo aholisining 36,0 foizini yoki uchdan bir qismini tashkil etadi. Ularda aholi yiliga o’rtacha 0,9 foizdan ko’payib bormoqda. Oilalarning aksariyat qismida bitta va ikkitadan bola bor, xolos. So’nggi guruh davlatlarida istiqomat etuvchi oilalarda tug’ilishning bunday kamayishb ketishi, birinchi navbatda, kapitalistik munosabatlar keng tarqalishi, sanoat ishlab chiqarishi rivojlanib, shaharlar sonining o’sishi va shahar turmush tarzining keng tarqalishi sabab bo’ldi. Ayniqsa, aholisining asosiy qismi 29 shaharlarda yashovchi Yevropa mamlakatlarida tug’ilish juda kamayib ketgan. Masalan, Angliyada 1850-yillarda aholining 50 foizi shaharlarda yashagan va shu davrda har ming kishi hisobiga tug’ilgan bolalarning soni o’rtacha 32-33 tani tashkil qilgan. Yoki Germaniyani olib qaraylik. Bu mamlakatda aholining 90 foizi shaharlarda istiqomat qiladi. Dunyodagi tug’ilish eng kam davlat bo’lib, har ming kishiga nisbatan tug’ilgan bolalar 9-10 tani tashkil etadi. Ushbu guruh davlatlarida hozirgi davrda tug’ilish darajasining kamayib ketishiga olib kelgan navbatdagi omil ayollarning ijtimoiy ishlab chiqarishda, yollanma ishlarda nisbatan ko’proq qatnashishidir. Masalan, Kanadada 1931-yilda ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lgan ayollar aholining 17 foizini, 1980-1990-yillarda esa 40 foizini tashkil etgan. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda tug’ilishning kamayishiga olib kelgan omillardan yana biri oilalarning buzilishi, ya‘ni nikohdan chiqish hollarining nihoyatda ko’pligidir. Hozirgi davrda AQShda har yili qayd etilgan nikohlarning 50 foizi yoki yarmi buzilayotganligi ma‘lum. Boshqacha qilib aytganda, oila qurgan yoshlarning deyarli yarmi ajralib ketmoqda. Tabiiy holki, nikohning qisqa davom etishi oilada bola sonining o’z-o’zidan kamayishiga olib keladi. Bundan tashqari, barcha iqtisodiy taraqqiy etgan davlatlar qatori, Shimoliy Amerikada ham fan-texnika rivojlanib, ishlab chiqarish sohalariga kirib borishi natijasida aholining tarkibida ishsizlar miqdori tobora ko’payib bormoqda. Ishsiz, boshpanasiz aholining ertangi kunga ishonchi, oila qurish va farzand tarbiya qilishga iqtisodiy imkoniyati bo’lmaydi. Ana shunday holatlar tug’ilishning kamayib ketishiga olib keladi. Umuman olganda, kapitalistik munosabatlarning keng tarqalishi va rivojlanishi oilaning farzandlarga bo’lgan ham iqtisodiy, ham ma‘naviy ehtiyojini nihoyatda pasaytirib yubordi. Fikrimizning dalili sifatida eng taraqqiy etgan kapitalistik davlatlardan biri – AQSh oilalaridagi tug’ilish ko’rsatkichlariga murojaat etaylik. Agar, 1950-yilda har bir amerika oilalarida o’rtacha 3-4 tadan bola tug’ilgan bo’lsa, 1970-yili bu ko’rsatkich 2-3 taga, bugunga kelib esa 1-2 tagacha kamaydi. AQSh da farzandsiz oilalar salmog’i ko’payib bormoqda. Bu davlatda o’tkazilgan sotsiologik tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ko’pchilik oilalarda 30 faqat bittadan farzand bo’lib, ularning 44 foizi kutilmagan, 15 foizi xohlanmagan farzandlar ekan. Mutaxissislar ushbu ahvolni ―Amerika oilasida inqiroz deb‖ atashmoqda. Bu inqiroz Amerika Qo’shma Shtatlari kelajagi uchun muammomi, yo’qmi? Uni ushbu davlat aholisining taraqqiyot tarzidan kelib chiqib aniqlamoq lozim. Shunday qilib, biz yuqorida jahon mamlakatlari oilalarida tug’ilish jarayonidagi o’zgarishlar bilan tanishib chiqdik. Ma‘lum bo’ldiki, hozirgi paytda yer shari xalqlari oilalarida farzandlarning tug’ilish jarayoni bir xil emas ekan. Bir guruh mamlakatlar oilalarida tug’ilish juda kamayib ketgan bo’lsa, ikkinchi bir guruhda esa, aksincha, juda yuqoridir. Boshqa bir guruh davlatlar mavjudki, ularda tug’ilish o’rtacha. Bunday holat, yuqorida aytganimizdek, turli ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan bog’liq. Dunyodagi har bir hudud va davlatlarning o’z demografik tarixi xususiyatlari hamda aholi yosh tarkibiga ta‘sir etuvchi omillari mavjuddir. XX asr boshlarida shved demograf olimi G.Sundberg aholini yosh tarkibiga qarab uch turga bo’ldi: 1. Progressiv. 2. Statsionar. 3. Regressiv. Progressiv yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida bolalar (10-14 yoshdagi) salmog’i qariyalarga (65 yosh va undan yuqori) qaraganda yuqori bo’ladi. Bunday holat tug’ilish darajasi yuqori bo’lgan hududlarda kuzatilib, ularning aholisi muntazam ko’payib boradi. Statsionar yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida qariyalar salmog’i tengdir. Statsionar yosh tarkibida aholi soni bir xil miqdorda turadi. Aholining tez kamayishi yoki ko’payishi kuzatilmaydi. Regressiv yosh tarkibida aholi umumiy sonida qariyalar salmog’i bolalarga qaraganda yuqori bo’ladi. Bunday holatda esa aholi soni asta-sekin kamayib borib, ―depopulyatsiya holati yuz beradi. Aholi qarib boradi. Dunyo aholisi yosh tarkibi bo’yicha hududiy xususiyatlarga egadir. 31 2.2. Aholining tug’ilishi darajasi va unga ta’sir etuvchi omillar Mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida hududlardagi demografik holatini har tomonlama o‘rganish katta ahamiyatga ega. Aholining ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishini geografik jihatdan o‘rganish, uni tabiiy va mexanik harakatini tadqiq qilish muhim hisoblanib, bu harakatlar har bir mamlakatning aholi sonini o‘zgarib borishiga hamda kelajak istiqbollarini belgilab berishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, aholining tabiiy harakati – tug‘ilish, o‘lim va avlodlar almashinuvi natijasidir. Aholining tabiiy va mexanik harakatiga ko‘p omillarning ta’siri yuqori. Ayniqsa, har bir mamlakatda hukmron bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning o‘zgarib borishi mamlakatdagi demografik vaziyatga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, tug‘ilish va o‘lim nisbati tabiiy o‘sishga, aholining turmush tarzi, erta nikohga kirish, ayollarning ishsizligi, ularning ijtimoiy mehnat bilan kam shug‘ullanishi, tibbiy xizmatning pastligi, millat ongining rivojlanish darajasi, milliy urf-odatlar, erkaklarning spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni iste’mol qilishi, baxtsiz hodisalar, turli xil kasalliklar va boshqa omillar bilan ham bog‘liqdir. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat tubdan o‘zgardi. Jumladan, Samarqand viloyatida o‘rganilayotgan hududda ham ba’zi o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, viloyatdagi demografik vaziyat o‘ziga xos bo‘lib, u respublikaning boshqa viloyatlari orasida aholisining tabiiy o‘sishi jihatdan etakchi o‘rinda turadi. O‘zbekistondagi viloyatlar ichida Samarqand viloyati 1998 yildan hozirgi kunga qadar aholi soni jihatdan eng yuqori bo‘lib, jumladan 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra viloyatda 4031.3 ming kishi istiqomat qiladi, shundan 1483.2 ming kishi yoki 37 % shahar aholisi hisoblanadi. Aholining umumiy soni jihatidan keyingi o‘rinlarni Farg‘ona, Qashqadaryo va Andijon viloyatlari egallaydi. Viloyat aholisining tez sur’atlar bilan o‘sishi, avvalo tabiiy o‘sishning yuqoriligi bilan bog‘liqdir. Mintaqadagi tug‘ilish koeffitsientining yuqoriligi va nisbatan o‘lim darajasining pastligi aholi sonining 32 tez o‘sishini ta’minlaydi. Kuzatishlar shundan dalolat beradiki, viloyatda 1992 yildan boshlab aholi soni doimiy o‘sib borgan. Lekin, bu ko‘rsatkich 2001 yildan boshlab sezilarli darajada pasaya boshlagan. Bunga asosiy sabab tug‘ilishning pasayishi bilan izohlanadi. Shu o‘rinda bevosita statistik ma’lumotlarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, 1991 yilda viloyatda 84 ming bola tug‘ilgan, 1992 yilda 85 ming, 1993-1994 yillarda o‘rtacha 80 ming, 2001-2004 yillarda 61 ming, 2021- 2022-yillarda o‘rtacha 110 mingdan ortiq bola tug‘ilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich oxirgi yillarda yana ko‘payganligini statistik tahlillardan ko‘rish mumkin. Viloyatda tug‘ilish ko‘rsatkichi respublikaning boshqa mintaqalarida bo‘lganidek, qishloq joylari aholisi shahar aholi manzilgohlariga nisbatan sezilarli darajada yuqori hisoblanadi. Bunga asosiy sabab, aholi punktlarining funksional tiplari, aholining mehnat tarkibi va boshqa bir qancha omillar bilan bog‘liq. 2. 2 -jadval. Samarqand viloyati shaharlari aholisining tabiiy o‘sishini guruhlash (2021 y.) Darajasi Shaharlar nomi Jami shaharlar aholisi soni ming kishi % Tabiiy o‘sishning past darajasi, 15 ‰ gacha Samarqand, Oqtosh, Nurobod, C h elak 16.2 55,1 Tabiiy o‘sishning o‘rtacha darajasi, 15 ‰ dan 20 ‰ gacha Juma, Bulung‘ur, Ishtixon, Kattaqurg‘on 448,5 69,9 Tabiiy o‘sishning yuqori darajasi 20 ‰ dan 37 ‰ gacha Payariq, Urgut, Jomboy 218,5 14,8 Jami shaharlar aholisi 1483.2 100,0 Jadval muallif tomonidan tuzilgan Samarqand shahrida viloyatning boshqa shaharlariga nisbatan tabiiy o‘sishi pastroq bo‘lib, Kattaqo‘rg‘on shahrida o‘rtacha, kichik shaharchalarda esa yuqoriroqdir. S h u bilan birga aholining umumiy sonida ham xuddi shunday ko‘rsatkichlar kuzatiladi. Viloyatda aholining tabiiy o‘sishi 1994 yil ma’lumotlariga ko‘ra 29 ‰ ni, 2021 yilda esa, 23.7 ‰ ni tashkil etadi. 5- 33 jadvaldan ko‘rinib turibdiki, viloyat shaharlari aholisining tabiiy o‘sishini 3 darajaga: past – 15 ‰ gacha, o‘rtacha – 15‰ dan 20 ‰ gacha va yuqori – 20 ‰ dan 37 ‰ gacha guruhlariga bo‘liish mumkin. SHaharlar ichida aholi o‘sishning past guruhiga Samarqand, Oqtosh, Nurobod va C h elak shaharlari kiradi. Bu erda shaharlar aholisining 70 % dan ko‘p qismi yashaydi. Tabiiy o‘sishning o‘rta darajasiga Juma, Bulung‘ur, Ishtixon, Kattaqurg‘on shaharlari kirib, viloyat shaharlari aholisining qariyib 150 ming kishisi bu shaharlarda istiqomat qiladi. Tabiiy o‘sishning yuqori ko‘rsatkichlari bilan Payariq, Urgut va Jomboy shaharlari ajralib turadi. Viloyat shaharlari orasida tabiiy o‘sishning eng yuqori o‘sishi bilan Payariq birinchi o‘rinda turadi. Payariq shahrida tabiiy o‘sish 37,1 ‰ ga teng, eng past tabiiy o‘sish Samarqand shahrida 13,3 ‰ ni tashkil etadi. Samarqand viloyati qishloq aholisi tabiiy o‘sishni guruhlarga bo‘lib o‘rganish ham maqsadga muvofiqdir. Qishloq aholisining 42,6 % da tabiiy o‘sish yuqori bo‘lib, bu guruhda Urgut, Pastdarg‘om, Payariq va boshqa tumanlar kiradi. Tabiiy o‘sishning past ko‘rsatgichlari yirik shahar Samarqandga yaqin joylashgan Samarqand tumani va o‘rta shahar Kattaqo‘rg‘on joylashgan Kattaqo‘rg‘on tumani, hamda Tayloq va Paxtachi tumanlari kiradi. Bu darajaga kiruvchi tumanlarda qishloq aholisining 31%i yashaydi. Tabiiy o‘sishning o‘rtacha guruhiga Oqdaryo, Bulung‘ur, Qo‘shrabot, Narpay va Nurobod kiradi. Bu erda qishloq aholisining 26,4%i to‘g‘ri keladi. Qishloq tumanlarida tabiiy o‘sishning eng yuqori ko‘rsatkichi bilan Urgut ajralib turadi, bu erda tabiiy o‘sish 27,5 0 / 00 ga teng, eng past tabiiy o‘sish esa Samarqand tumanida bo‘lib, 18,5 0 / 00 ni tashkil etadi. Samarqand viloyati qishloq tumanlarida tabiiy o‘sish o‘rtacha 23,1 0 / 00 hisoblanadi. Ma’lumki, aholining tabiiy o‘sishida birinchi navbatda aholi tug‘ilishi darajasi, shuningdek, aholining o‘lim darajasi ham ta’sir ko‘rsatadi. Aholining tug‘ilish darajasi 20 21 yil ma’lumotiga ko‘ra viloyatda 27,7 0 / 00 , o‘lish darajasi esa, 4,7 0 / 00 ga teng. Bu ko‘rsatkich shahar aholi punktlarida o‘rtacha tug‘ilish 21.8 / 00 , o‘lim 3,9 0 / 00 ni tashkil etadi. 34 2.3 -jadval . Samarqand viloyati qishloq tumanlari aholisining tabiiy o‘sishini guruhlash ( 2021 y). Tabiiy o‘sish darajasi Qishloq tumanlari nomi Jami qishloq aholisi soni ming kishi % Tabiiy o‘sishning past darajasi, 21 ‰ gacha Samarqand, Paxtachi, Kattaq o’ rg‘on, Tayloq 789,9 31,0 Tabiiy o‘sishning o‘rtacha darajasi, 21 ‰ dan 24 ‰ gacha Oqdaryo, Bulung‘ur, Qo‘shrabot, Narpay, Nurobod 672,7 26,4 Tabiiy o‘sishning yuqori daroajasi 24 ‰ dan 28 ‰ gacha Urgut, Pastdarg‘om, Payariq, Ishtixon, Jomboy 1085,5 42,6 Jami qishloq aholisi 2 548.1 100,0 Jadval muallif tomonidan tuzilgan . Viloyat shaharlari ichida eng yuqori tug‘ilish darajasi Payariq shahrida bo‘lib, 42,6 0 / 00 , o‘lim 5,5 0 / 00 , shu bilan birga tug‘ilishning yuqoriligi bilan Urgut 29,9 0 / 00 , Jomboy 26 0 / 00 ko‘rsatkichlari bilan ajralib turadi. SHaharlar ichida tug‘ilishning past darajasiga Nurobod, Oqtosh va Samarqand shaharlari kiradi, bu erda tug‘ilish o‘rtacha 18 0 / 00 ga teng, o‘lim darajasining eng yuqori ko‘rsatkichiga Bulung‘ur shahri kiradi va 6 0 / 00 ni tashkil etadi. Samarqand viloyati qishloq tumanlarida aholining tug‘ilish darajasi o‘rtacha 27,8 0 / 00 . Tumanlar ichida tug‘ilishning eng yuqori darajasi Urgutda 32,3 0 / 00 bo‘lib, o‘lim 4,8 0 / 00 ga teng. Payariq, Pastdarg‘om, Ishtixon va Jomboy tumanlarida ham tug‘ilish yuqori hisoblanadi. Tug‘ilish darajasining pastligi bilan Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Paxtachi ajralib turadi, bu tumanlarda tug‘ilish o‘rtacha 25 0 / 00 ni tashkil qiladi. 8-jadvalda viloyat shaharlari aholisining tabiiy o‘sishi 1979, 1989, 1994, 2015 yillar ma’lumotlari asosida tuzilgan. Bu yillar mobaynida viloyat shahar 35 aholisi bo‘yicha ham, shahar aholisining tabiiy o‘sishi bo‘yicha ham o‘zgarishlar mavjud. Viloyat shaharlarida 1979 yilda aholi tabiiy o‘sishi nisbatan past bo‘lgan va o‘rtacha 16,6 0 / 00 ni tashkil etgan. Bu yili faqatgina Urgut, Juma va Bulung‘urda nisbtan yuqori bo‘lib, o‘rtacha 27 0 / 00 ga teng bo‘lgan, 1989, 1994 yillarda viloyat shaharlarida tabiiy o‘sish 1979 yilga nisbatan ancha o‘sgan 2.4 -jadval Samarqand viloyati shaharlari aholisining tabiiy o‘sishi (‰ hisobida) S h aharlar nomi 1979 1989 1994 20 21 S h ahar aholisi 16,6 20,2 21,1 15,8 S h aharlar: Samarqand 11,7 14,9 14,9 13,3 Kattaqo‘rg‘on 22,7 24,9 25,7 18,8 Bulung‘ur 28,7 20,6 27,3 16,1 Jomboy 24,2 21,2 21,6 20,8 Ishtixon 7,7 32,6 32,3 19,6 Oqtosh 20,7 15,0 23,0 13,7 Payariq - - - 37,1 CHelak 22,0 28,5 34,1 14,9 Juma 28,2 22,7 22,9 15,7 Nurobod 11,9 17,6 15,6 13,7 Urgut 24,8 31,1 31,8 25,2 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan . Shahar aholisi o ‘ rtacha bu yillarda tabiiy o ‘ sish 20 0 / 00 - 21 0 / 00 ni tashkil etgan . Nurobod va Samarqand shaharlardan tashqari qolgan shaharlarning hammasida tabiiy o‘sish yuqori bo‘lgan. Ohirgi 2015 yilga kelib, aholining tabiiy o‘sishi shaharlarda yana pasayib ketdi. ( 9 -jadvalga qarang). Bu yilda faqatgina Payariq va Urgut shaharlarida tabiiy o‘sish yuqori bo‘ldi. 9-jadvalda ko‘rsatilganidek, Samarqand viloyati qishloq aholisining tabiiy o‘sishi 1979 yilga nisbatan 1989, 36 1994 yillarda ancha o‘sgan. Bu yillar davomida Urgut, Payariq va Pastdarg‘om tumanlarida tabiiy o‘sish yuqori bo‘lgan va o‘rtacha 40%ni tashkil etgan. 2.5 -jadval Samarqand viloyati qishloq aholisining tabiiy o‘sishi ( 0 / 00 hisobida) Tumanlar nomi 1979 yil 1989 yil 1994 yil 20 21 yil Oqdaryo 32,0 41,7 37,2 23,7 Bulung‘ur 34,7 43,6 39,5 2 3.3 Jomboy 32,1 38,6 34,5 26,2 Ishtixon 34,2 48,6 36,6 26,7 Kattaqo‘rg‘on 38,2 32,8 34,5 23,1 Qo‘shrabot 30,8 17,3 38,7 27.9 Narpay 36,2 28,7 32,9 19.9 Nurobod 11,9 17,6 15,6 25.1 Payariq 31,8 41,3 50,7 27,4 Pastdarg‘om 36,0 36,5 34,5 22,2 Paxtachi 33,1 35,2 32,6 2 1,6 Samarqand 28,4 32,4 39,0 20 ,5 Tayloq - 29,3 38,1 2 6,1 Urgut 38,4 39,4 40,7 28,1 Qishloq aholisi 39,1 35,2 36,6 23,1 Viloyat aholisi 27,2 27,4 29,2 20,3 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan . Tabiiy o‘sishning past ko‘rsatkichlari bilan N arpay tumani ajralib turadi. 2021 yilga kelib, viloyat tumanlari qishloq aholisining tabiiy o‘sishi ko‘rsatilgan 1979, 1989, 1994 yillarga nisbatan ancha pasaygan. Tabiiy o‘sish faqatgina Urgut tumanlarida 28.1 0 / 00 , Ishtixonda 25 0 / 00 , qolgan hamma tumanlarda 19, 22, 24 0 / 00 ni tashkil etadi. Umuman, viloyat qishloq aholisining tabiiy o‘sishi 1979, 1989, 1994 yillarda o‘rtacha 28 0 / 00 ga teng bo‘lsa, 2015 yilga kelib, bu ko‘rsatkich 27,7 0 / 00 ni tashkil etadi. 37 O‘rganishlar shundan dalolat beradiki, butun viloyat shaharlari va tumanlari bo‘yicha aholi o‘rtasida o‘lim darajasi yildan yilga pasayib borgan. Masalan, 1979 yilda viloyatda o‘lim darajasi 6,6 0 / 00 , 1989 yilda 5,7 0 / 00 , 1994 yilda 5,5 0 / 00 , 2021 yilda 4,7 0 / 00 ni tashkil et gan . Shaharlar ichida o‘lim darajasi Payariq, Bulung‘ur, Jumada yuqoriroq, Ishtixon, Oqtosh va Nurobodda pastroq hisoblanadi. Tumanlar miqyosida Payariq, Pastdarg‘om va Paxtachida o‘lim darajasi yuqori, Nurobod, Kattaqo‘rg‘on va Bulung‘urda o‘lim darajasi nisbatan past hisoblanadi. Viloyat aholisi sonining o‘sishiga faqatgina aholining tug‘ilishi va tabiiy o‘sishi ta’sir etmasdan balki, aholining mexanik harakati, yashash joyini o‘zgarishi ham ta’sir ko‘rsatadi. Aholi migratsiyasi bu ijtimoiy jarayon bo‘lib, u ishlab chiqarish kuchlarining joylashishi va aholi sonining o‘sishi bilan bevosita bog‘liq. Migratsiya aholining joylashuvi va uning hududiy tarkibiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, aholi migratsiyasi chuqur geografik jarayon hisoblanib, regionlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi sharoitida ichki farqlarni ifodalaydi. Migratsiya ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va aholi joylashuvi o‘rtasidagi munosabatlarga qulay sharoit yaratishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Samarqand viloyati o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan demografik hudud hisoblanadi. Yuqorida aytilgandek, viloyat aholi sonining o‘sishi asosan tabiiy o‘sishning yuqoriligi bilan belgilanadi. 2.2. Aholining tabiiy o’sishi Ma’lumki, aholining tabiiy harakati – tug‘ilish, o‘lim va avlodlar almashinuvi natijasidir. Aholining tabiiy va mexanik harakatiga ko‘p omillarning ta’siri yuqori. Ayniqsa, har bir mamlakatda hukmron bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning o‘zgarib borishi mamlakatdagi demografik vaziyatga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, tug‘ilish va o‘lim nisbati tabiiy o‘sishga, aholining turmush tarzi, erta nikohga kirish, ayollarning ishsizligi, ularning ijtimoiy mehnat bilan kam shug‘ullanishi, tibbiy xizmatning pastligi, millat ongining rivojlanish darajasi, milliy urf-odatlar, erkaklarning spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni iste’mol 38 qilishi, baxtsiz hodisalar, turli xil kasalliklar va boshqa omillar bilan ham bog‘liqdir. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat tubdan o‘zgardi. Jumladan, Samarqand viloyatida o‘rganilayotgan hududda ham ba’zi o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, viloyatdagi demografik vaziyat o‘ziga xos bo‘lib, u respublikaning boshqa viloyatlari orasida aholisining tabiiy o‘sishi jihatdan etakchi o‘rinda turadi. O‘zbekistondagi viloyatlar ichida Samarqand viloyati 1998 yildan hozirgi kunga qadar aholi soni jihatdan eng yuqori bo‘lib, jumladan 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra viloyatda 4031,3 ming kishi istiqomat qiladi, shundan 1483.2 ming kishi yoki 36,7 % shahar aholisi hisoblanadi. Samarqand viloyatida doimiy yashayotgan aholi sonining ko’pligi bilan mamlakatda ko’p yillardan buyon oldingi o’rinlarda turmoqda..Viloyat aholisi yildan -yilga ko’payib bormoqda. Aholining ko’payishiga viloyat aholisining tabiiy ko’payishi katta salmoqda ta’sir ko’rsatmoqda. Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2022- yilning 1- yanvar holatiga viloyatda doimiy aholi soni 4 031,3 ming kishini tashkil qildi va yil boshiga nisbatan 83,6 ming kishiga yoki 2,1 foizga ko‘paydi. Yuqoridagi jadvaldan shuni ko’rishmiz mumkinki, viloyat aholisining tumanlar bo’yicha taqsimotida aholi soni ko’pligi bo’yicha yuqoridagi o’rindagi tumanlar qatoriga: Urgut 532.5 ming kishi, Pastdarg’om 367.3 ming kishi va Kattaqo’rg’on -282.3 ming kishi kabilar dastlabki uchlikni egallamoqda. Aholi soni kam bo’lgan tumanlarga Qo’shrabot 136.3 ming kishi, Paxtachi 147.9 ming kishi, Nurobod 156.3 ming kishi tashkil etgan holda, oxirgi o’rinlarni band etmoqda. Samarqand shahar aholisi esa 561.9 ming kishiga yetib, juda yirik shahar ko’rinishini mustahkamlab bormoqda. Viloyatdagi ikkinchi darajali shahar Kattaqo’rg’on shahari hisoblansada, bu yerda aholi soni 91.9 ming kishini tashkil etib, haligacha 100 minglik “davon” dan o’ta olmayapti. Bundan tashqari viloyatning bu ikki shaharlari orasida farqning 6,11 martaga farq qilishi farqlarning ancha katta ekanligini ko’rsatadi. Yuqoridagi aholining taqsimlanishi va tumanlar o’rinlarida tabiiy ko’payishning ta’siri salmoqli bo’lmoqda. Shunday bo’lishiga qaramasdan tumanlarning aksariyati 39 tabiiy ko’payishi hisobiga aholi soni ortayotganligini yuqorida keltirilgan tumanlarning egallab turgan o’rinlari tarixiy 10 yillikni tahlil qilsangiz ham, ularning yuqori o’rinlarda turganligini ko’rishimiz mumkin. 2.6-jadval Doimiy aholi soni, ming kishi (2022- yil 1- yanvar holatiga ) shu jumladan: jami aholi sonidan: Jami aholi soni erkaklar ay ollar shahar aholisi qishloq aholisi Viloyat bo‘yicha 4 031,3 2 028,5 2 002,8 1 483,2 2 548,1 Samarqand sh. 561,9 272,2 289,7 561,9 х Kattaqo‘rg‘on sh. 91,9 45,9 46,0 91,9 х tumanlar: Oqdaryo 165,1 83,4 1,7 63,8 101,3 Bulung‘ur 193,4 98,6 94,8 42,8 150,6 Jomboy 180,5 91,1 89,4 39,8 140,7 Ishtixon 264,4 133,0 131,4 71,4 193,0 Kattaqo‘rg‘on 282,3 143,3 139,0 53,4 228,9 Qo‘shrabot 136,3 69,5 66,8 12,6 123,7 Payariq 260,3 134,7 125,6 74,4 185,9 Pastdarg‘om 367,3 184,6 182,7 94,7 272,6 Paxtachi 147,9 73,5 74,4 28,7 119,2 Samarqand 261,5 132,1 129,4 16,1 245,4 Narpay 219,2 111,4 107,7 65,1 154,1 Nurobod 156,3 78,7 77,6 17,7 138,6 Toyloq 210,5 106,2 104,3 25,7 184,8 Urgut 532,5 270,2 262,3 223,1 309,4 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Viloyatda aholining 1 483,2 ming kishisi shaharlarda, 2 548,1 ming kishi esa qishloqlarda iste’qomat qilmoqda . Qishloqlarda yashayotgan aholining shaharliklardan 1,5 barobar ko’pligini ko’rishimiz mumkin. Bu esa tug’ulish ko’rsatgichlarining viloyatda ancha ijobiy darajaga ega ekanligini ifodalalaydi. Bunga sabab shaharda tug’lish darajasi qishloqlardagidan ancha past ekanligi bilan ifodalanadi. Shaharda tug’ulish darajasining past bo’lishiga, shahar hayotiga yangiliklarning tez kirib kelishi tufayli rivojlanishning “o’ziga xos belgisi” sifatida ko’rilayotgan kam bolali oilaga o’tish jadallashganligi, bundan tashqari aholi 40 zichligining yuqoriligi aholini uy-joy bilan ta’minlash masalalari oila boshi hisoblangan ota-onalarning oilada ko’p farzandlilikdan chekinishga olib kelmoqda. Shuning barobarida har xil ekologik ko’rsatkichlarning shaharlarda salbiy tamonlama yuqori pog’onalarda turishi kabi jihat ham shaharlarning tug’ilish ko’rsatgichlarining past darajada ekanligidan dalolat beradi. Samarqand viloyati aholisining tabiiy harakati ko’rib o’tish joizdir. 2.7-jadval Aholining tabiiy harakati kishi har ming aholiga, nisbatan 2020- y 2021- y.1) o‘sish, kamayish 2020- y. 2021- y.1) Tug‘ilganla r 101 414 110 437 9 023 25,9 27,7 O‘lim 18 404 18 808 404 4,7 4,7 Nikohlar 33 385 36 228 2 843 8,5 9,1 Ajralishlar 2 961 4 141 1 180 0,8 1,0 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan Tug ‘ ilish . 2021- yilning yanvar - dekabr oylarida 110 437 bola tug ‘ ilgan va 2020- yilning shu davriga (101 414 bola tug ‘ ilgan ) nisbatan 9 023 taga ko ‘ paydi , tug ‘ ilish koeffitsienti esa 23,7 ‰ ni tashkil qildi (2020- yil yanvar - dekabrida 25,9 ‰). Yuqoridagi ma ’ lumotlardan shuni ko ’ rishimiz mumkinki tug ’ ulish darajasi Qo ’ shrabot tumanida 32.8 ‰ ga , Payariq va Urgut tumanlari mos ravishda -31.9 va 31.8 ‰ tashkil etgan holda viloyatning tabiiy ko ’ payishi yuqori tumanlari hisoblanishadi . Oxirgi o ’ rinlarda turadigan hududlarga Samarqand 20.7 ‰, Kattaqo ’ rg ’ on shahar 23.0 ‰ tashkil etsa , tumanlar o ’ rtasida eng past tug ’ ilish Narpay tumaniga 24.6 ‰ tashkil etadi . Shunga qaramasdan eng past ko ’ rsatgich tumanda ham mamlakatning o ’ rtacha ug ’ ilish darajasidan keskin farq qilmasligini ko ’ rishimiz mumkin . Shundan kelib chiqqan holda viloyatda stabil o ’ sish barcha hududlarda davom etayotganligini aytib o ’ tishimiz mumkin . 41 Yuqori tug ’ ilish darajasiga ega bo ’ lgan tumanlarda esa bunga shaharlashish darajasining pastligi tog ’ iqlimi hukuronligi aholi salomatligi o ’ z ta ’ sirini o ’ tkazmoqda . Buning sababi yuqori ko ’ rsatgichli Qo ’ shrabot , Urgut va Payariq tumanlari umumiy jihati hududning kattaligi , tabiiy sharoitning yaxshiligi va aholining qishloq xo ’ jaligi tarmoqlarida bandligining boshqa tumanlariga nisabatn yuqoriligi o ’ z ta ’ sirini ko ’ rtastgan deyishimiz mumkin . Tug‘ilish koeffitsientining yillar tahlili shuni ko’rsatadiki tug’ilish ko’rsargichi sezilarli darajada o‘sishi Qo‘shrabot (29,0 dan 32,8 ‰ga), Ishtixon (27,7 dan 30,7 ‰ga), Bulung‘ur (25,0 dan 27,6 ‰ga), Toyloq (27,7 dan 30,3 ‰ga) tumanlarida kuzatildi. Aholining tabiiy ko’payishida tarozining ikkinchi pallasida vafot etganlar soni turadi. Shunisi ayonki aholining tabiiy ko’payishini quydagi formula asosida topilar edi: T k =T-O’ Bunda T k -Tabiiy ko’payish T-Tug’ilganlar soni O’-Vafot etganlar soni Shu formuala asosida endigi navbatda vafot etganlarni ko’rib chiqishni taqozo etadi. Viloyat vafot etganlar diogrammasi quydagicha ko’rinish kasb etmoqda. 42 Vafot etish darajasi. 2021- yilning yanvar-dekabr oylarida vafot etganlar soni 18 808 kishini tashkil qildi va 2020- yilning shu davriga (18 404 kishi) nisbatan 404 taga ko‘paydi. O‘lim koeffiitsenti esa 4,7 ‰ni tashkil qildi (2020- yilning shu davrida 4,7 ‰). Bu grafiklar tahlilidan yaqqol ko’zga tashlanib turibdiki, vafot etganlar ko’rsatgichi shahar hududlar (Samarqand-6.4 0 / 00 va Kattaqo’rg’on 5.8 0 / 00 ) da yaqqol yuqoriligi bilan, shaharlardan uzoqlashgan sari esa bu ko’rsatgichlar pasayotganligini ko’rishimiz mumkin (Samarqand tumanida 5.5 0 / 00 ). Olim darajasi past bo’lgan hududlar sirasiga Urgut va Nurobod tumanlarida 3.9 0 / 00 dan tashkil etadi. Bu tahlillar shuni ifodalaydiki shaharlarda har xil zararli holatlar (avtohalokatlar, yong’inlar, yuqumli kasaliklardan keng tarqalganligi, zararli odatlar kashandalik, alkogol maxsulotlarining keng iste’mol qilinishi va boshqalar) ko’plab uchrab turishi bunga o’z ta’sirini o’tkazmoqda. Chekka qishloq tumanlarida esa aholi zarali odatlardan chetta ekanligi, har xil yo’l transport hodisalari sodir bo’lishi havfining kamligi va eng asosiysi aholi yosh tarkibida bolalar va mehnat resurslarining ko’pligi (qariyalar sonining ko’pligi aholi o’lim darajasiga ta’sir etadi) o’lim darajasining boshqa hududlardan ko’ra past darajada ekanligi bilan ajralib turadi. O’limga olib keluvchi holatlarni tahlil qiladigan bo’lsak quydagi vaziyatni ko’rishimiz mumkin: 43 Diagrammadan shuni ko’rishimiz mumkinki vafot etganlarning nisbatan yuqori ko’rsatgichda ega bo’lgan kasallik bu nafas olish kasalliklari-8.1% tashkil etsa, keyingi yakka kasaliklarga o’simtalar-6.6% to’g’ri kelmoqda. Shuningdek baxtsiz hodislardan-4.8% va ovqat hazm qilish kasalliklari 4.2% tashkil etmoqda. Shuning barobarida boshqa turdagi kaslliklardan 12.5% hamda 62.7% turli boshqa sabablar oqibatida o’lim holatlariga olib kelmoqda. 44 45 Bundan shu narsa ma’lum boladiki, yuqorida sanab o’tilgan holat va kasalliklar inson hayoti uchun eng zararli oqibatlarni ya’ni o’lim xavfini keltirib chiqarish jihaddan boshqa kaslliklardan keskin oldinda turishini ifodalaydi. Shunday ekan aynan bu kasalliklar va holatlar aholi o’limida asosiy omil bo’lib xizmat qilaveradi. Shu omil qayerda yaxshi rivojlangan bo’lsa shu hududda o’lim darajasi boshqa hududlardan yuqori ekanligini ko’rishimiz mumkin. Bu holat va ksalliklarning aksariyati yuqori urbanizatsiyalashgan hududlar va aholi zichligi yuqori bo’lgan joylarda o’z tasdig’ini topadi. Yirik shaharlar aynan shu ikki holatda yaqqol misol bo’la oladi, chunki aholi haddan ziyod zich bu transport tirbandliklari yo’l qoidalarning ko’plab buzilishi, hamda ekologik jihaddan havosi zararlanganligi aholi o’rtasida nafas olish tizimi kasalliklarni rivojlantirish muhim omil bo’lib ro’l oynaydi. Bundan tashqari aholi asosan aqliy mehnat egalaridan tashkil topganligi ish faoliyati davomida bir joydan harakatlanmasdan ishlash holatlari, asosan tayyor ovqatlarni iste’mol qilishi kabi holatlar aholi o’rtasida ba’zi kasalliklarni qishloq joylarga nisbat yuqori darajada tarqalishiga olib keladi desak mubolag’a bo’lmaydi. Bu esa aholining tabiiy o’sishiga o’z ta’sirlarini otkazmoqda albatta. Shuning barobarida viloyatda tug’ulish darajasiga yana bir ta’sir etuvchi omil sifatida nikoh va ajralishlarni ham ko’rib chiqishni joiz deb topdik. Bunga sabab aholishunos olimlar demografik holatlarni o’rgangan paytlarda tug’ulish va o’lim ko’rsatgichlari bilan teng baropbarda nikoh va ajralishlarni ham tahlil qilib o’tishni joiz deb bilishgan. Shunday ekan bu ko’rsatgichlarni atroflicha tahlil qilishimiz ishimizdan ko’rilayotgan muommolarni yechishimizda asosoiy dastak vazifasini o’tayadi albatta. Quyida aholi o’rtasida nihok va ajralish ko’rsatgichlari tumanlar kesimida qanday ifodalanishini ko’rishimiz mumkin. Nikoh. 2021- yilning yanvar-dekabr oylarida FHDYO organlari tomonidan 36 228 kishi nikohi qayd etildi, mos ravishda 1 000 aholiga nisbatan nikoh tuzish koeffitsienti 9,1 ‰ni tashkil etdi. 46 Yuqorida nikohlar soni aholi sonidan kelib chiqqan holda Urgut tumani va Samarqand shaharlarda ko’p tuzilganligini aniq. Ammo nikoh koeffitsienti yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan hudud Payariq tumani (10,2 ‰ ), Bulung’ur va Jomboyda 9,8 ‰dan to’g’ri kelmoqda. Nikohlanish koeffitsienti eng past hududlar samamarqand shaharda 7,8 ‰ tashkil etmoqda. Yillar davomida nikohlanish o’zgargan hududlarga quydagilar kiradi. Nikoh tuzish koeffitsientining sezilarli darajada ko‘payishi Kattaqo‘rg‘on shahri (7,0 dan 9,2 ‰ga), Kattaqo‘rg‘on (7,8 dan 9,6 ‰ga), Samarqand (7,3 dan 8,7 ‰ga), Samarqand shahri (6,6 dan 7,8 ‰ga), tuman va shaharlarida kuzatildi.Yangi oilalarning ko’payishi aholining tabiiy ko’payishiga ijobiy hissasini qo’shuvchi omil hisoblanadi. Nikoh shartnomasini bekor qiluvchilar esa aholining kamayishiga xizmat qilmoqda. Nikohdan ajralishlar. 2021- yilning yanvar-dekabr oylarida FHDYO organlarida 4 141 kishi nikohdan ajralganligi qayd etilgan bo‘lib, 1 000 aholiga nisbatan nikohdan ajralish koeffitsienti 1,0 ‰ni tashkil etdi. Nikohdan ajralish koeffitsientining sezilarli darajada ko‘payish Jomboy (0,7 dan 1,2 ‰ga) va Toyloq (0,6 dan 1,1 ‰ga), Samarqand shahri (1,3 dan 1,7 ‰ ga) tumanlarida kuzatildi. 47 Ajrashganlar diogarammasi tahlilidan shuni ko’rishimiz mumkinki, Samarqand va Kattaqo’rg’on shaharlari 1,7 ‰dan to’g’ri kelib, oldingi o’rinni egallamoqda. Ajarshish koeffitsiyenti eng past hududlarga Urgut va Nurobod tumanlari kiradi. Shaharlarda har xil zararli odatlarning odatlarning keng tarqalishi, shahar psixologiyasida ayol va er huquqlari o’rtasidagi o’zaro kelishmovchiliklar, juda ko’p o’zaro munosabatlarga kirish oqibatida xiyonatlarning ko’plab uchrashiga olib keladi. Eng past ko’rsatgichlarga ega bo’lgan Urgut va Nurobod qishloq tumanlarida aholi o’rsatisida sadoqat kabi tushunchalarning qadriyat darajasiga ko’tarilganligi, oilalarning birga yashash (Bobo va Buvilar bilan) ham oilada mustahkam bo’lishiga olib keladi. Bu jihad aholining tabiiy o’sishiga o’z ta’sirini ko’rishimiz mumkin. Xulosa o’rnida Samarqand viloyati tabiiy o’sishiga ijobiy ta’sir etuvchi omillar sifatida nikohlar tuzulishi soni ko’pligi, kasaliklarning kam taqalganligi o’lim darajasining pastligi bilan ajralib turagigan qishloq tumanlaridan (Urgut, Payariq, Qo’shrabod tumanlari) tabiiy o’sish yuqori darajada davom etmoqda. Aksincha shaharlashish darajasi yuqori yoki ortib borayotgan hududlar aholining tabiiy ko’payishiga salbiy ta’siri ko’rsatayotganligini ko’rmoqdamiz. Bunday 48 vaziyatda aholining demografik siyosat yuritishda shaharlashayotgan hududlarda ko’paytirish, Urgut, Payariq, Qo’shrabot kabi qishloq tumanlarda esa agarda aholi zichligi ortib ketsa aholini kamaytirish siyosatini olib borishga datlabki moyil hududlardan hisoblanadi. 2.3. Aholining mexanik o’sishi Viloyat aholisi sonining o‘sishiga faqatgina aholining tug‘ilishi va tabiiy o‘sishi ta’sir etmasdan balki, aholining mexanik harakati, yashash joyini o‘zgarishi ham ta’sir ko‘rsatadi. Aholi migratsiyasi bu ijtimoiy jarayon bo‘lib, u ishlab chiqarish kuchlarining joylashishi va aholi sonining o‘sishi bilan bevosita bog‘liq. Migratsiya aholining joylashuvi va uning hududiy tarkibiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, aholi migratsiyasi chuqur geografik jarayon hisoblanib, regionlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi sharoitida ichki farqlarni ifodalaydi. Migratsiya ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va aholi joylashuvi o‘rtasidagi munosabatlarga qulay sharoit yaratishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Samarqand viloyati o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan demografik hudud hisoblanadi. Yuqorida aytilgandek, viloyat aholi sonining o‘sishi asosan tabiiy o‘sishning yuqoriligi bilan belgilanadi . Aholining ko’payishiga ikkinchi ta’sirini ko’rsatadigan yirik omil bu mexanik ko’payish yoki migratsiya hisobiga ko’payishga aytiladi. Viloyat aholisining migratsiyasi hududning qulay geografik hududda joylashganligi, ijtimoiy –iqtisodiy aloqlarning rivojlanganligi va qo’shni davlatlar bilan chegaradoshligi migratsiyaning ijobiy tamonga o’sishga olib keladi. Migratsiya. Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2021- yilning yanvar-dekabr oylarida viloyat bo‘yicha ko‘chib kelganlar soni 9 591 kishini, shu davr mobaynida ko‘chib ketganlar soni esa 17 643 kishini tashkil qildi. Migratsiya qoldig‘i minus - 8 052 kishi (2020- yilning shu davrida minus -12 643 kishi)ga teng bo‘ldi. Jadvaldan shu ko’rishimiz mumkinki, tumanlar kesimi bo’yicha chetga ko’chib ketuvchilar soni jihatdan Samarqand shahri 1/8 qismi 2700 kishiga yaqinni tashkil etmoqda, keyinggi o’rinlarda aholi soni jihatdan oldingi o’rinlarda turadigan 49 Payariq, Urgut va Kattaqo’rg’on tumanlarida yiliga 1500 kishi atrofida ko’chib ketuvchi topilmoqda. 2.8-jadval Aholining migratsiya ko‘rsatkichlari, kishi(yanvar-dekabr oylarida) Kelganlar gan r Kelganla r Migratsiya Ketganla r Migratsi ya – y. 021 saldosi – y. 2020- y. 21- 2020-y 0 20 21-y y. 2 2020-y 20 21-y y. 2 2020-y 20 21-y - y. Viloyat bo‘yicha 5 142 9 591 17 785 17 643 -12 643 -8052 Samarqand sh. 80 4 918 2 68 2 695 -2 364 2 223 Kattaqo‘rg‘on sh. 280 571 616 773 -553 -202 tumanlar: Oqdaryo 99 219 598 722 -557 -503 Bulung‘ur 433 433 1 097 1 118 -1 041 -685 Jomboy 341 398 483 529 -417 -131 Ishtixon 279 521 1 417 1 319 -1 380 -798 Kattaqo‘rg‘on 441 452 2 121 1 369 -1 979 -917 Qo‘shrabot 164 234 989 1 201 -950 -967 Payariq 245 195 1 498 1 564 -1 438 -1 369 Pastdarg‘om 213 248 83 990 -828 -742 Paxtachi 351 13 1 071 1 256 -900 -1 243 Samarqand 555 533 661 871 -472 -338 Narpay 393 225 1 256 82 -1 148 -657 Nurobod 19 238 736 606 -731 -368 Toyloq 303 368 372 384 -318 -16 Urgut 146 25 1 299 1 364 -1 272 -1 339 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan Oxirgi o’rinlarda turuvchi tumanlarda sirasiga Tayloq tumaniga deyarli 400 kishiga yaqin ko’chib ketgan odamlar ro’yxatga olingan. Bundan tashqari Nurobod, Jomboy kabi tumanlarda ham ko’chib keluvchilar soni kam hisoblanadi. Yillar tahlilli shuni ko’rsatadiki 2021-yilda ko’chib ketganlar 2020 yilga nisbatan kamaygan tumanlar Kattaqo’rg’on, Ishtixon va Narpay kabilar kiradi. Ko’chib kelganlar ko’rsatgichi viloyat tumanlari bo’yicha quydagicha taqsimlangan. 50 51 Samarqand shahri 2021 yil ko’rsatgichi bo’yicha eng yuqori ko’rsatgichda yani viloyatga amalga oshirilgan emmigrantlarning deyarli yarmini o’ziga qabul qilmoqda. Keyingi o’rinlarda Kattaqo’rg’on shahari, Samarqand va Ishtixon tumanlari 500 kishidan ko’p emmigrantlarni qabul qilmoqda. Tashrif buyuruvchilari soni bo’yicha Paxtachi (13) va Urgut (25) tumanlari turadi. 2020- yil bilan solishtirib ko’radigan bo’lsak, Urgut va Paxtachi tuanlarida keskin kirib keluvchilar kamaygan bo’lsa, Samarqand shahrida 5.5 barobar oshishish kuzatildi. Migratsiya saldosi aholining ko’payishiga salbiy ta’sir etadigan darajada katta bo’lgan tumanlar sirasiga Payariq, Urgut va Paxtachilar kiradi. Bu tumanlarda 2021 yilda migratsiya saldosi 1200 kishidan ziyodni tashkil etmoqda. Migratsiya saldosi plusga o’tgan hudud Samarqand shahar hisoblanandi. Bu hududda 2021 yilda migratsiya saldosi 2223 kishi bilan plus tamonga o’tdi. Bu boshqa tumanlardan kuzatilmagan ko’rsatgichlardan ancha yaxshi hisoblanadi. Bunga sabab boshqa tumanlarda migratsiya saldosi manfiy ko’rsatgichga ega hisoblandi.2020 yilga qaraganda viloyatda ko’chib keluvchilar soni 2 barobar (5142 kishidan dan 9591kishiga ga o’zgardi). Ko’chib ketuvchilar soni esa deyarli bir xil bo’lmoqda 17700 kishi atrofida bo’lmoqda. Yillik migratsiya saldosi 2020 yilga nisbatan 2021 yilda 12643 kishidan -8052 kishiga tushgandir. Xulosa o’rnida shuni ayta olamizki viloyatda ko'chib keluvchilar soni stabil emasligini tebranib turishini va har qanday sharoitda aholi ko'payishiga salbiy ta’sir ko’rsatishini ko’rishimiz mumkin. 52 III-BOB. SAMARQAND VILOYATI AHOLI JOYLASHUVINING HUDUDIY TIZMLARI 3.1. Samarqand aglomeratsiyasi Samarqand viloyati hududida joylashgan eng yirik guruhli aholi punktlari tizimi Samarqand aglomeratsiyasi hisoblanadi. Ma’lumki, aglomeratsiyaning tashkil topishi va rivojlanishi asosan hozirgi zamon urbanizatsiya jarayonlari hamda shahar va boshqa aholi punktlari aholisining bir biri bilan bevosita aloqadorligi, shuningdek sanoat va agrosanoat majmualarining borligi bilan bog‘liqdir. Demak, aholi punktlari aglomeratsiyasi murakkab hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo‘lib, ularni o‘rganish ishlab chiqarishni va aholini joylashtirishda muhim ahamiyatga ega. Shu soha yirik mutaxassislaridan biri G.M. Lapponing fikricha, shahar aglomeratsiyalari bu shaharlar va qishloq aholi punktlari to‘plami bo‘lib, ular yirik markazlar atrofida vujudga keladi. Bu erda urbanizatsiya jarayonlari ta’sirida aholining turmush tarzi chuqur o‘zgaradi (Lappo, 1987). S.A.Kovalev va N.Y a .Kovalskaya fikricha aglomeratsiya bu bir nechta shaharlarning mujassamlashuvi bo‘lib, ular shu darajada yaqinlashadiki, shahar aholi punktlari bir biriga qo‘shilib ketadi va umumiy shahar atrofiga tutashgan yagona shahar joylari paydo bo‘ladi. Aglomeratsiya aholi punktlarining chambarchas yaqinlashishidan va har kunlik punktlararo bog‘liqlik asosan mayatnikli migratsiyaning rivojlanishidan vujudga keladi deb yozilgan(Kovalev, Kovalskaya, 1980). Umuman olganda, aglomeratsiya tushunchasi birinchi marta evropaliklar tomonidan sanoat korxonalarining bir joyda to‘planishi, joylashishi, shahar va qishloq aholi punklarining lokal guruhi bo‘lib, ular o‘rtasida doimo madaniy- maishiy, mehnat va boshqa bir-biri bilan bog‘liq aloqalar mustahkam o‘rin olgan bo‘ladi. Samarqand aglomeratsiyasi regional aholi joylashuvining va respublikamiz janubi-g‘arbiy qismining markazi hisoblanadi. Kattaqo‘rg‘on shahri Samarqand va Buxoro aholi joylashuvi tizimi o‘rtasidagi bog‘lovchilik vazifasini bajaradi. Samarqand aglomeratsiyasining tashkil topishi 1973 yildan boshlandi. Bunga qadar hozirgi aglomeratsiyaning hududida faqatgina 2 ta yo‘ldosh shahar chalar 53 Kimyogarlar va Xishrav hamda aglomeratsiyaning asosiy shahri-Samarqand mavjud edi. 1973 yili Urgut, Bulung‘ur va Juma shaharlarining vujudga kelishi Samarqand aglomeratsiyasi - ning barpo bo‘lishiga sababchi bo‘ldi. 1980 yilda Jomboy, Daxbed, Charxin va Tayloq shahar aholi punktlarining paydo bo‘lishi bilan aglomeratsiya chegarasi kengaydi. Keyingi yillarda ham uning chegarasi shahar aholi punktlarining tashkil topishi hisobidan kengayib bordi. Samarqand aglomeratsiyasi aholining soni, xalq xo‘jaligining qudrati jihatidan O‘zbekiston Respublikasining Toshkent aglomeratsiyasidan k e yin turadi. Hozirgi vaqtda Samarqand aglomeratsiyasi tarkibida Samarqand shahri kengash i va unga yaqin bo‘lgan 8 ta qishloq tumanlari-Oqdaryo, Bulung‘ur, Jomboy, Payariq, Samarqand, Tayloq, Urgut, Samarqand shahridan tashqari 6 ta shahar-Urgut, Bulung‘ur, Juma, Jomboy, Payariq, Chelak hamda 39 ta (1996 yilda 6 ta) shahar ch a 40-45 km.li rad i usi bilan kiradi. Aglomeratsiya maydoni 4,8 ming km.kv. yoki Samarqand viloyati hududining 30% ini tashkil etadi. 2021 yil ma’lumoti bo‘yicha aglomeratsiya hududida 2377,6 ming kishi, shulardan 1026,2 ming kishi yoki 43% i shahar aholisi hisoblanadi. Bu hududda viloyat aholisining 67,6% i istiqomat qiladi. Bu erda hamasi bo‘lib 1007 ta qishloq aholi punktlari yoki boshqacha qilib aytganda viloyatdagi 55% qishloqlar joylashgan. Ularda o‘rtacha aholi soni – 1342 kishiga teng, bu ko‘rsatkich viloyat bo‘yicha 1183 kishini tashkil qiladi. Samarqand aglomeratsiyasining tashkil topishi asosan hududiy iqtisodiyotning yagona tizimi va transport turlarining rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Kuzatishlar olib borishdan shu ma’lum bo‘ldiki, Samarqand shahrida joylashgan sanoat korxonalari ishchilarning 30% i tebranma migrantlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Aglomeratsiyada asosan engil, oziq-ovqat, mashinasozlik va metalni qayta ishlash, qurilish materiallari sanoati va boshqa sanoat tarmoqlari rivojlangan. Aglomeratsiya sanoat ishlab chiqarishning 44% dan ortiq qismi Samarqand shahrining o‘zida joylashgan. Samarqand shahridan tashqari sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan shaharlarga Jomboy, Bulung‘ur, Juma va Urgut kiradi. S h u bilan birga transport va boshqa infratuzilma shaxobchalari ham taraqqiy etgan. 54 Aglomeratsiyaning qishloq joylarida tabiiy o‘sish darajasi yuqori bo‘lgan joylarda shahar atrofi xo‘jaligi rivojlangan. Bu jihatdan Samarqand va Urgut tumanlari asosan ajralib turadi. Samarqand aglomeratsiyasi qishloq xo‘jaligining quyidagi ixtisoslashgan rayonlarga bo‘linadi : paxtachilik va pillachilik rayoni; sabzavotchilik, uzumchilik va bog‘dorchilik, go‘sht-sut chorvachiligi va pillachilik ; tamakichilik, uzumchilik, go‘sht-sut chorvachiligi va don xo‘jaligi; bog‘dorchilik va uzumchilik, go‘sht chorvachiligi. Samarqand aglomeratsiyasining madaniy-maishiy sohasi O‘zbekistonning boshqa shaharlari singari asosan savdo tarmog‘i yaxshi rivojlangan. Aholi hayotida asosan bozorlar odatda ko‘proq rol o‘ynaydi. Samarqand shahrining bunday ahamiyatli bozorlaridan biri Siyob bozori hisoblanadi. Bundan tashqari, Urgut, Jumabozor, Tayloq va boshqa bozorlarning ham ahamiyati katta. Aglomeratsiyaninig hamma tuman markazlarida bozorlar mavjud bo‘lib, shaharlarning tarixiy rivojlanishida va aglomeratsion tizimning tashkil topishida asosiy o‘rin egallaydi. Shuning uchun Samarqand bozorlariga asosan yakshanba kunlari shaharning yaqin atroflaridan juda ko‘p aholi kelib ketadi, bu aglomeratsiya chegarasining ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Samarqand aglomeratsiyasiga kiradigan tumanlar Zarafshon daryosining ikkala sohilida ham joylashgan. Zarafshonning chap qismida Samarqand, Pastdarg‘om, Tayloq tumanlari, o‘ng qirg‘oqida esa qolgan tumanlar, ya’ni, Oqdaryo, Bulung‘ur, Jomboy va Payariq joylashgan. Daryoning chap qirg‘og‘i, o‘ng qirg‘og‘iga nisbatan xo‘jalik va demografik jihatdan ancha rivojlangan. Aglomeratsiyaning chap qirg‘oq qismini balandligi 1000 m.gacha bo‘lgan tog‘lik tumanlar, o‘ng qirg‘oq qismi relefi esa, tekis va tog‘-tog‘oldi hududlardan iborat. Aglomeratsiya aholisining 73% i Zarafshonning chap qirg‘og‘ida, qolgan 27% esa o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan. Samarqand shahri o‘zining jozibali tarixiy yodgorliklari bilan juda mashhurdir. S h uning uchun, Samarqand shahrining rivojlanishida turizm katta rol o‘ynaydi. Lekin, turizm sohasi Samarqandni aglomeratsiya markazi sifatida rivojlanishida asosiy o‘rin egallamaydi. Bu jihatdan aholining madaniy-maishiy va ish aloqalarining ahamiyati katta hisoblanadi. Samarqand atrofida yo‘lovchilarning 55 toshishni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, asosiy aloqalar Urgut, Jomboy, Bulung‘ur shaharlari, shuningdek, Kimyogarlar, Xishrav va Farxod shaharchalari uning rivojlanishida katta hissa qo‘shadi. Bundan tashqari, SamDUda o‘tkazilgan izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, talabalarning 42% i shahar atrofidagi tumanlar va shaharlardan, qolgan asosiy qismi viloyatning boshqa tumanlaridan hisoblanadi. Bu jihatdan asosan Samarqand, Pastdarg‘om, Tayloq qishloq tumanlari, hamda yo‘ldosh shaharlar Bulung‘ur, Jomboy, Chelak, Payariq ajralib turadi, ularning hissasiga 20% talabalar-tebranma migrantlar to‘g‘ri keladi. Bu tadqiqot natijalari yuqorida aytilgan fikrlarni yana bir bor tasdiqlaydi. Aholi joylashuvining guruhli shakllari tushunchasi 1960 yilda birinchi bor V.G. Davidovich tomonidan ishlab chiqilgan. Samarqand viloyatida aholi joylashuvining guruhli shakllaridan eng rivojlangani Samarqand aglomeratsiyasi hisoblanadi. S h u bilan birga, viloyat hududida aholi joylashuvi guruhli tizimining bir shakli Kattaqo‘rg‘on lokal guruhli tizimi tashkil topgan. Bu lokal tizim viloyatning shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lib, asosan Zarafshon daryosining chap qirg‘og‘idagi aholi punktlarni o‘z ichiga oladi. Bu tizimga Kattaqo‘rg‘on, Narpay va Ishtixon qishloq tumanlari 30-35 km.lik radius bilan kiradi. S h uningdek, Kattaqo‘rg‘on,Oqtosh, Ishtixon shaharlari va 23 ta shaharchalar aholisi kiradi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni hisobga olib, quyidagicha xulosaga kelish mumkin : -aglomeratsiya va lokal tizim bosh shaharga nisbatan uning yo‘ldosh shahar aholi punktlari tez o‘smoqda; - qishloq aholi punktlari aholisi tez sur’atlarda o‘sib bormoqda, shahar aholi punktlarini faolligini oshirish talab etiladi. -aglomeratsiya va lokal tizim chegarasining kengaishi qishloq aholi punktlarining shahar aholi punktlariga aylantirilishi va uning atrofidagi qishloq aholi punktlari hisobidan, ya’ni aholining yakka tartibda uy-joy qurulishi natijasida bo‘ladi. Aholi joylashuvi tizimlarining bunday rivojlanishi aholiga har tomonlama 56 xizmat ko‘rsatish sohalarini, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yaratish muhim hisoblanadi. Shunday qilib, Samarqand viloyatidagi shahar va shaharchalarning qariyib hammasi u yoki bu aholi joylashuvining guruhli shakllariga kiradi. Faqat viloyat chekkasida joylashgan –Nurobod va Ziyodin shahar aholi punktlari hamda tuman markazi Qo‘shrabot bu hududiy tizimlarga kirmaydi. Keng ma’noda bu aholi punktlari ham Samarqand viloyati aholi joylashuvining yagona regional tizimiga kiradi. 3.2. Aholi joylashuvining hududiy tiplari Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida aholi joylashuvini o‘rganish, uni hududiy tiplarga bo‘lish va rayonlashtirish muhim ahamiyatga ega. Chunonchi, ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaning asosiy vazifalaridan biri aholi joylashuvini geografik o‘rni, tabiiy sharoiti, aholi soni, mehnat resurslari salmog‘i, aholi bandligi, tabiiy-xo‘jalik ixtisosligi va boshqa omillarni hisobga olib, hududiy tiplar va rayonlarga ajratish hisoblanadi. Binobarin, har bir ijtimoiy- iqtisodiy geografik tadqiqotning markazida rayonlashtirish masalalari turadi. Aholi joylashuvi shakllari ichida shahar aglomeratsiyalari va boshqa guruhli aholi joylashuvi to‘rlari mavjud bo‘lib, bular viloyat hududlarini ma’lum bir qismlarini o‘z ichiga oladi. Shahar aglomeratsiyalari tadqiqot qilayotgan hududning asosiy “qovurg‘asi” ni tashkil etadi. Viloyatni hududiy tiplari va rayonlashtirilishi o‘rganilayotgan joyni barcha qismini o‘z ichiga oladi. Yuqorida aytilganlarni hisobga olib, Samarqand viloyati aholi joylashuvini quyidagi asosiy hududiy tiplarga bo‘lish mumkin: Sug‘orma dexqonchilik vohalarida aholining joylashuvi. Bu voha xududlarida sug‘orma dehqonchilik va qayta ishlash sanoati asosida aholi joylashuvi shakllari nisbatan rivojlangan. Viloyatning voha qismida aholi joylashishida faqatgina sug‘oriladigan erlar sababchi bo‘lmasdan, balki, bu hududda irrigatsion-meliorativ to‘rlarning qurilishi ham o‘z tasirini ko‘rsatgan. S h uning uchun ham yirik aholi 57 punktlari katta kanallarga yaqin joylashgan. Bu hududlarda aholi va ishlab chiqarishni joylashishi uchun qulay tabiiy geografik sharoitlar mavjud. Voha aholi joylashuvi tizimi viloyatning ko‘pgina joylariga xos bo‘lib, bular asosan Oqdaryo, Samarqand, Tayloq, Jomboy, Ishtixon, Kattaqo‘rg‘on va Pastdarg‘om tumanlari uchun xosdir. Cho‘l sharoitida voha aholi joylashuvi tizimi va ishlab chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish uchun daryolar va irrigatsion kanallar asosiy rol o‘ynaydi. Viloyatning voha qismi ishlab chiqarish va aholi joylashuvida asosiy areal hisoblanadi. Bu yer-suv resurslari bazasi asosida xo‘jalikning turli tarmoqlari rivojlanishiga, hamda aholining zich joylashishiga sababchi bo‘lgan. Samarqand viloyatida oxirgi ma’lumotlariga ko‘ra (2021) sug‘oriladigan erlar maydoni 252,7 ming gektarni tashkil etadi.Tumanlar ichida bu ko‘rsatkich Jomboy, Kattaqo‘rg‘on va Ishtixonda nisbatan yuqori hisoblanadi. Vohalarda aholi va aholi punktlari zichligi yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Masalan: yuqorida ajratilgan tumanlarda 100 km kvda o‘rtacha 29,6 ta qishloq aholi punktlari to‘g‘ri keladi, o‘rtacha aholi soni esa 1000 kishidan ortiqdir. Bu tumanlarda bir necha irrigatsion inshoatlar to‘rlari, yani: Kattaqo‘rg‘on, Jomboy va Xishrav suv omborlari, Darg‘om, Yangiariq, Bulung‘ur, Siyob kanallari qurilgan. Bular ichida eng kattalari Kattaqo‘rg‘on suv ombori va Darg‘om kanali hisoblanadi. Bu inshoatlar erlarni sug‘orishda eng katta hissa qo‘shuvchi manbalardandir. Suv inshoatlarga yaqin joylarda Kattaqo‘rg‘on suv ombori shaharchasi, Kattaqo‘rg‘on shahri, Xishrav shaharchasi, Dashtiso‘xta qishlog‘i Darg‘om kanali yaqinida vujudga kelgan. Mustaqillik yillarida yangi erlarni o‘zlashtirish bazasida voha aholi joylashuvi shakli kengayib bormoqda, asosan buni Samarqand tumani misolida ko‘rishimiz mumkin, yani, Darg‘om va Yangiariq kanallariga yaqin joylarda Gulobod shaharchasi va boshqa qishloq aholi punktlari tashkil etilgan. Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, voha aholi joylashuvi tipi viloyat maydonining 36% ni ishg‘ol qiladi va bu hududda aholining 63% joylashgan, aholi zichligi esa 1kv.km.ga 391,7 kishini tashkil etadi. Viloyat shahar aholisining va shahar aholi punktlarining asosiy qismi ham shu hududda joylashgan. Aholi 58 joylashuvi tizimining tashkil etilishiga birinchi navbatda tabiiy omillar, gidrografik to‘r, transport, bir –biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan iqtisodiyot va aholi punktlarining yuqori zichligi katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu aholi joylashuvi tizimida qulay ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni mavjudligi sababli Samarqand aglomeratsiyasi va Kattaqo‘rg‘on lokal guruhli aholi punktlari rivojlanib kelmoqda. 3.1 -jadval Samarqand viloyati aholi joylashuvining hududiy tiplari (2021y ) № Aholi joylashuvi tiplari Maydoni km. kv Aholisi ming kishi Aholi zichligi 1 km/kvda kishi 1 Voha 5867,5 2298,7 391,7 2 Tog‘ 4730,8 426,4 90,1 3 CHo‘l 631,2 341,4 53,5 4 SHahar atrofi 2662,4 964,9 362,4 Jadval muallif tomonidan tuzilgan Samarqand viloyatining voha aholi joylashuvi tipida aholi va aholi punktlari Zarafshon daryosi havzasida hamda uning sohillarida joylashgan bo‘lib, bunday joylashuv tuzimi boshqa viloyatlardan farq qiladi. Masalan: Farg‘ona viloyatida aholining joylashuvi asosan Sirdaryo daryosining yaqinida zich joylashgan. Viloyatning voha aholi joylashuvi tipi faqatgina tog‘oldi qismlarida va daryo yoki soylar yaqinida barpo bo‘lmasdan, balki tekislik joylarni ham o‘z ichiga oladi. Masalan: Kattaqo‘rg‘on, Ishtixon, Narpay, Paxtachi tumanlari asosan viloyatning pasttekislik qismida joylashgan, Samarqand, Tayloq, Pastdarg‘om, Jomboy va Bulung‘ur tumanlari esa tog‘oldi hududlarini egallagan. Tumanlarning bunday joylashuvi Oqdaryo, Payariq va Ishtixon tumanlarida paxtachilikni rivojlanishiga, Samarqand, Tayloq tumanlarida tog‘oldi xo‘jaliklarni taraqqiy etishiga, ya’ni sabzavotchilik va kartoshkachilikni, Bulung‘ur tumanlarida esa bog‘dorchilik va uzumchilikning ixtisoslashuviga va rivojlanishiga olib kelgan. Aholi joylashuvining tog‘li tipiga Urgut va Qo‘shrabot tumanlari kiradi. Qo‘shrabot tumani relefining notekisiligi va transport yo‘llarining rivojlanmaganligi, hamda bu hududda sug‘orma dexqonchilik qilish uchun katta er 59 maydonlar yo‘qligi sababli aholi va aholi punktlari siyrak joylashgan. Urgut tumani tog‘li hududda joylashganligiga qaramasdan, bu erda aholi va aholi punktlarining zichligi yuqori xisoblanadi. Bu tumanda aholining zichligi 1 kv km ga 82 kishini, qishloq aholi punktlarning zichligi yuqori bo‘lib, o‘rtacha aholi yiliga 1200 kishidan ortiqni tashkil etadi. Bu hududda aholi va aholi punktlarning yuqori zichligi birinchi navbatda soylarning ko‘pligi va xo‘jalikning xususiyatlari bilan bog‘liq hisoblanadi. Urgut tumanida yashovchilarning asosiy qismi tadbirkorlik ishlari bilan shug‘ullanishi tufayli Urgut shahrida respublika ahamiyatiga ega bo‘lgan yirik savdo bozorining hamda juda ko‘p kichik korxonalarning rivojlanishiga olib kelgan. Shuning uchun, bu tumanda aholi jon boshiga iste’mol mollari ishlab chiqarish 575,2 ming so‘mni tashkil etadi, bu ko‘rsatkich Samarqand tumanida 88,8 ming, Jomboy tumanida 937,3 ming so‘mni va viloyatning boshqa tumanlarida bu raqamlar ancha past bo‘lib, Nurobod va Qo‘shrabot tumanlarida 98,4 ming va 121,2 ming so‘mga teng. Qo‘shrabot tumani aholi joylashuvi tog‘ tipiga kiradi, shuning uchun bhududda aholi va aholi punktlari siyrak joylashgan bo‘lib, tumanda asosan chorvachilikning go‘sht va jun yo‘nalishi rivojlangan. Shu bilan birga sug‘oriladigan erlar maydoni ham bor yo‘g‘i 890 gektarni tashkil etadi. Qo‘shrabot tumani maydoni xo‘jalik jihatidan o‘zlashtirilishi past darajada hisoblanadi, aholi zichligi ham juda pastdir. Umuman olganda, bu ikkala tog‘lik tumanda 376,4 ming kishi yashaydi. Urbanizatsiya darajasi ham past. 2008 yilda Samarqand viloyatidagi ko‘pgina yirik qishloqlar shahar va shaharcha maqomini olgandan keyin, Qo‘shrabot tumani markaziham 4 ta qishloq aholi punktlari birlashib yagona Qo‘shrabot qo‘rg‘oni shaharchasiga aylandi. Hozirgi vaqtda bu erda 9000 dan ortiq aholi yashaydi. Shu bilan birga bu tumandagi Zarkent qishlog‘i ham shaharcha maqomini oldi. Urgut tumanida ham birnechta qishloqlar birlashib, 7 ta shaharcha paydo bo‘ldi, bu shaharchalarda 5000 dan 30000 gacha aholi yashaydi. Hozirgi vaqtda Qo‘shrabot va Urgut tog‘lik xududlarida shahar aholisi ulushi oshdi va urbanizatsiya darajasi 48% ni tashkil qiladi. Urbanizatsiya darajasining yuqoriligiga qaramasdan Qo‘shrabot tumani viloyat markazi Samarqand shahridan uzoqdaligi tufayli rivojlanishi ancha 60 sust. Urgut tumani Samarqand shahriga nisbatan yaqinligi, Zarafshon daryosi irmoqlarining va soylarning ko‘pligi bu hududni yashash uchun, rekreatsiya va kichik korxonalar qurish maqsadida o‘zlashtirish darajasi yuqoridir. Viloyatning cho‘l hududlarida ham aholi va aholi punktlar siyrak joylashgandir. Aholi joylashuvining bu tipiga Nurobod tumani, Pastdarg‘om, Narpay va Paxtachi tumanlarining bir qismi kiradi. Bu hududning bir qismini Qarnob cho‘li tashkil etadi, bu cho‘lda qo‘ychilik rivojlangan. Umuman olganda bu tadqiqot obekti 39,2% viloyat maydonini egallaydi. Bu erda 291 ming kishidan ortiq aholi istiqomat qiladi. Hududning urbanizatsiya darajasi past bo‘lib, Nurobod tumani markazi Nurbuloq shahrida va resurs shaharcha hisoblangan Ingichkada 20 mingga yaqin aholi yashaydi. Aholining o‘rtacha zichligi 45,6 kishi. Bu hududda joylashgan qishloq aholi punktlari siyrak joylashgan bo‘lib, har 100 km kvda 2 kishini tashkil etadi. SHu bilan birga qishloqlar katta emas. Viloyatning voha va tog‘ qishloqlari yirik hisoblanadi. Narpay va Paxtachi tumanlariga kiruvchi qishloqlar nisbatan yirikroqdir. Aholi joylashuvining yana bir o‘ziga xos xususiyatiga ega bo‘lgan shahar atrofi tipi viloyatning nisbatan yirik shaharlari Samarqand va Kattaqo‘rg‘on atrofida vujudga kelgan. Aholi joylashuvining shahar atrofi tipi voha tizimi ichida vujudga kelgan, shuning uchun buni alohida hududiy tip sifatida ko‘rib chiqmasak ham bo‘ladi. Bunday hududiy tip asosan shahar aholisini har-hil qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan ta’minlash maqsadida barpo etiladi. Samarqand shahar atrofi aholi joylashuvi zonasiga Samarqand va Tayloq tumanlari kiradi. Bundan tashqari, Jomboy, Pastdarg‘om va Bulung‘ur tumanlarini bir qismi kiradi. Bu tizimtarkibida Gulobod, Tayloq, Jomboy, Bulung‘ur, Juma, Kimyogarlar shahar aholi punktlaridan tashqari, yana bir necha yirik qishloqlar kiradi, bu qishloqlar har-hil funksiyalarni, ya’ni, qishloq xo‘jaligi, rekreatsiya, dalahovli va boshqa vazifalarni bajaradi. Bunday qishloqlarga Bog‘ibaland, Bog‘imaydon, Bog‘izog‘on va boshqa aholi punktlari misol bo‘la oladi. Qishloqlar viloyat markazlaridan uzoqlashgan sari kichiklashib boraveradi va asosan qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanadi. 61 62 Kattaqo‘rg‘on shahar atrofi zonasi nisbatan kichik bo‘lib, ham shahar va ham qishloq aholi punktlarini o‘z ichiga oladi. Bu zona viloyatning kattaligi bo‘yicha keyingi shahar Kattaqo‘rg‘on atrofida vujudga kelgan. Nisbatan yirik bo‘lgan Kattaqo‘rg‘on suv ombori va Payshanba shaharchalari hamda Kadan, Moybuloq qishloqlari kiradi. Bu hududda Qoradaryo va yirik xo‘jaliklari joylashgan, bu erda sabzavotchilik, kartoshkachilik va sut chorvachiligi rivojlangan. Shahar atrofi xududidagi aholi mayatnikli migratsiyada va sanoat tarmoqlarining rivojlanishida faol qatnashadi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki shahar atrofida hududi qariyb 2,7 ming km kv maydonni tashkil etadi. Bu y erda 914,9 ming kishi yoki viloyat aholisining 26% yashaydi. 3.3. Samarqand viloyati demografik vaziyatining muommolari Aholi joylashuvi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, aholini hududiy tashkil etish, uning turmushi, mehnati va hayotiy faoliyati har xil muammolarni hal etishda jamiyatni muvofiq ravishda rivojlanishida ifodalanadi. Shu bilan birga, aholi joylashuvining boshqa muammolari ham mavjud bo‘lib, aholi va aholi punktlari joylashuvini shakllantirish vazifalari bilan bog‘liq. Ularning funksional tarkibi va kattaligi bo‘yicha bo‘linishini yaxshilash, shuningdek, bu erda aholi manzilgohlari tizimini to‘g‘ri tashkil etish muammolari, urbanizatsiya jarayoni, shahar va qishloq aholi punktlarini ijtimoiy-iqtisodiy faolligini oshirish dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Ma’lumki, aholi va aholi punktlarini joylashtirish muammolari ko‘p va har xildir. Lekin, bu muammolarning o‘tkirligi, ehtimoli va ularni hal etish yo‘llari turli hududlarda bir xil emas. Shu bilan birga, mustaqil O‘zbekistonning ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy rivojlanish xususiyatlari, bozor iqtisodiyotiga o‘tishi, moddiy texnika, moliyaviy va respublikaning boshqa imkoniyatlari turli muammolarni hal etishga ta’sir etmasdan qolmaydi. Samarqand viloyati uchun aholi punktlarining funksional tarkibining rivojlanish muammolari, ijtimoiy va ekologik muammolar xarakterli hisoblanadi. Shuningdek, urbanizatsiyaning rivojlanishi va shaharlar 63 to‘ri hamda qishloq aholi joylashuvini shakllantirish ham yuqorida aytilgan muammolardek ahamiyatli hisoblanadi. O‘rganishlar shundan dalolat beradiki, oxirgi yillarda viloyat sanoatining va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi-ning darajasi asta sekin yuksalib bormoqda. 1980- 1990 yillarda viloyatning bu sohalarda rivojlanishi ancha past edi, bunga sabab ruralizatsiya jarayoning, ya’ni qishloq aholisi salmog‘ining oshib borishi ta’sir etgan. Keyingi yillarda urbanizatsiya jarayonining rivojlanishi, shahar aholisi salmog‘ining oshib borishi, yangi shahar aholi punktlarining va sanoat turli tarmoqlarining vujudga kelishi tufayli viloyatning ijtimoy-iqtisodiy rivojlanishi ancha tezlashdi. Shunga qaramasdan, Samarqand viloyati sanoatining rivojlanishi talab darajasida emas. Chunki bu yerda respublikaning kattaligi jihatidan boshqa ba’zi viloyatlari, jumladan Toshkent, Farg‘onadan orqada hisoblanadi. Samarqand viloyati xalq xo‘jaligini rivojlanishini tezlashtirish uchun, birinchi navbatda uning funksional tarkibini yaxshilash va shahar aholi punktlari to‘rini mustahkamlash lozim, yani, sanoat tarmoqlari va aholi joylashuvini to‘g‘ri hududiy tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Samarqand shahri qadimiy va turizm markazi bo‘lganligi sababli bu erda sanoat tarmoqlarini rivojlantirib bo‘lmaydi. SHuning uchun viloyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun viloyatni boshqa shaharlarida sanoat tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish zarur. Samarqand shahri esa turizm markazi sifatida rivojlanmog‘i lozim. Bundan tashqari, Samarqandda juda ko‘p tarixiy yodgorliklarning joylashganligi, shaharsozlik ishlarini rivojlantirishga va rekonstruksiya qilishga to‘sqinlik qiladi. Shunday qilib, Samarqand shahrining o‘zida yirik sanoat korxonalarini qurish maqsadga muvofiq emas, shuning uchun bunday vazifalarni uning atrofiga joylashgan, hamda viloyatning boshqa shaharlarini sanoatlashgan markaz sifatida rivojlantirish lozim. Masalan, bunday vazifalarni Kattaqo‘rg‘on shahri bajarishi mumkin. Lekin, hozirgi vaqtda bu shaharlarning ham rivojlanish darajasi bugungi kun talabiga to‘liq javob bermaydi. Geografik taqqoslash tahlili shuni ko‘rsatadiki, Toshkent viloyatida Toshkent shahridan tashqari, Chirchiq, Angren, Olmaliq, Bekobod, Yangiyo‘l shaharlari 64 borki, ular birgalikda viloyat xalq jo‘jaligini rivojlantirishda katta hissa qo‘shadi. Bu jihatdan Farg‘ona viloyatida vaziyat yaxshi bo‘lib, bu erda shaharlarning uchligi mavjud - Farg‘ona, Marg‘ilon va Qo‘qon. Samarqand viloyatiga qaraganda, bu viloyatlarda sanoatning hududiy tarkibi ancha rivojlangan hisoblanadi. Viloyatning boshqa shaharlarining funksional tarkibi ham sust rivojlangan. Asosan bu jihatdan Ishtixon, Nurobod, Juma, C h elak shaharlari orqada hisoblanadi. Payshanba, Lo y ish va Ziyodin shaharchalarida yirik sanoat korxonalari umuman mavjud emas. Samarqand aglomeratsiyasi doirasida yo‘ldosh shaharchalar o‘rtasida aniq belgilangan mehnat taqsimoti tartibga solingan. Masalan, Bulung‘ur shahri transport funksiyasiga, Jomboy va Farxod shahar aholi punktlari esa qurilish materiallari sanoatiga ixtisoslashgan. Xishrav shaharchasi elektr energiya ishlab chiqarishga, Kimyogarlar shaharchasi esa mineral o‘g‘itlar tayorlashga ixtisoslashgan. Lekin bu shahar aholi punktlari Samarqandni yirik sanoat darajasini tashkil etaolmaydi. SHu bilan birga, bu shahar aholi punktlarining Samarqand shahriga juda yaqin joylashganligi, bu joylarda yirik sanoatlashgan zonaning vujudga kelishi maqsadga muvofiq emas. S h uningdek, bu va boshqa aholi punktlarida sanoat korxonalarining filial jarayoni ham yaxshi rivojlanmagan. Bu masala Farg‘ona vodiysida yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Ma’lumki, sanoatni bunday hududiy tashkil etilishi, ishlab chiqarishni oqilona joylashtirish va mehnat resurslaridan to‘liq foydalanishning asosi bo‘lib hisoblanadi. Samarqand viloyatining urbanistik tarkibini va uni baholash o‘ziga xos vaziyatga egadir. Birinchidan, Samarqand viloyatini oladigan bo‘lsak, Kattaqo‘rg‘on va boshqa shaharlarning rivojlanish darajasi orqadaligini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Kattaqo‘rg‘on shahri Samarqand shahridan 8 marta kichik bo‘lib ,,Zipf qoidasi ” bo‘yicha bu nazariy jihatdan Kattaqo‘rg‘on 60 ming emas, balki 4 marta ko‘p aholi soniga ega bo‘lishi lozim. Viloyatning uchinchi shahri Urgut ham orqada hisoblanadi. Bu shaharlarni hozirgi vaqtdagi kattaligini 65 qoniqarli deb bo‘lmaydi. Shuning uchun bu shaharlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajalari yuqori bo‘lishi lozim. Ko‘rinib turibdiki, viloyat doirasidagi kichik va o‘rta shaharlar rivojlanish darajasi ancha orqada. Samarqand shahri va viloyatning boshqa shaharlari o‘rtasida katta yoriq paydo bo‘lgan. Shu bilan birga, respublikamiz shaharlari umumiy tarkibida Samarqand shahri o‘rniga baho bermoqchi bo‘lsak, shahar taraqqiyot darajasi ancha orqada hisoblanadi (taxminan Toshkent shahridan 6 marta orqada). Shuning uchun, Samarqand shahri va viloyatning boshqa shaharlari ham ijtimoiy- iqtisodiy va demografik kuch-qudratini mustahkamlab olishi lozim. Albatta, sanoat bu shahar aholi punktlarining yagona rivojlantiradigan yo‘nalish emas. Transport va ishlab chiqarish infratuzulmasining boshqa sohalarini rivojlantirish yaxshi natijalar beradi. Bundan tashqari, aholi punktlarini ijtimoiy funksiyalarini mustahkamlash talab etiladi. Shuni ta’kidlash joizki, kelajakda viloyatlar, shaharlarning iqtisodiy kuch- qudratli bo‘lishi uchun asosiy vazifani ishlab chiqarish bo‘lgan sohalar, ya’ni ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanish, aholining madaniy va ta’lim darajasining oshishini bajaradi. Shu bilan birga, aholining ijtimoiy faolligining o‘sishi, hamda malakali va mutaxasislikka ega bo‘lgan mehnat resurslarini tayyorlashga katta e’tibor beriladi. Professor V.V. Pokshishevskiy ta’kidlaganidek, ishlab chiqarishning rivojlanishi sharoitida, ishlab chiqarish joylashuvi asta-sekin ijtimoiy sohalariga o‘tib qoladi (Pokshishevskiy, 1978). Shuni ham aytish lozimki, oldin yirik ishlab chiqarish korxonalari shaharlarni tashkil etgan. Hozirgi vaqtda asosiy e’tibor kichik va o‘rta korxonalarni ko‘paytirish va rivojlantirishga qaratilgan. Bu sharoitda shaharlarda kichik va o‘rta qo‘shma korxonalar joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi vaqtda mustaqil O‘zbekistonimizning eng asosiy dasturiy talablaridan biri xalqning yashash tarzini yaxshilash hisoblanadi. Bu talab respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining yuragini tashkil etadi. S h uning uchun kelajakda ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi aholi punktlarining eng asosiy 66 muammolaridan bo‘lib qoladi. Bu sohalar rivojlanib, aholi ihtiyojlarini to‘liq qondirishi mumkin. Yuqorida aytilganidek, Samarqand viloyati ijtimoiy rivojlanish ko‘rsatkichlari nisbatan past hisoblanadi. Bu sohalar ichida asosiy e’tibor bolalar maktablari va maktabgacha ta’lim muassasalari, korxonalar, savdo, sog‘liqni saqlash muassasalarining rivojlanish darajalariga qaratiladi. Tug‘ilish darajasining yuqoriligi sharoitida bolalar maktabi muassasalari rivojlanishini o‘rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Tadqiqot natijalari shundan dalolat beradiki, Samarqand viloyatining qishloq ma’muriy tumanlarida ijtimoiy sohalar infratuzilmasi Oqdaryo, Bulung‘ur, Jomboy, Kattaqo‘rg‘on va Paxtachida nisbatan yaxshi rivojlangan. S h u bilan birga, tadqiqot qilayotgan ko‘rsatkich Pastdarg‘om, Samarqand, Nurobod va Urgut tumanlarida ancha past hisoblanadi. Viloyatda 2021-2021-yilda o‘quv yillari ma’lumoti bo‘yicha 1230 ta umumta’lim maktablari mavjud bo‘lib, shundan 85 tasi Samarqand shahrida, qolgan qismi qishloq tumanlari hududida joylashgan. Viloyat qishloq tumanlarining har birida o‘rtacha 70 ta maktab to‘g‘ri keladi. Hisob-kitoblar shundan dalolat beradiki, qishloq tumanlari sog‘liqni saqlash ob’ektlari bilan ta’minlash va bu tarmoqning rivojlanishi bir xil emas. Viloyat tumanlarini guruhlash shuni ko‘rsatadiki, viloyat aholisining yarmi kasalxonalar va kasalxonalardagi o‘rinlar bilan ta’minlanishi past hisoblanadi. Bu guruhga Kattaqo‘rg‘on, Bulung‘ur, Samarqand va Urgut tumanlari kiradi. Bu jihatdan o‘rtacha ko‘rsatkichlar bilan Jomboy, Payariq ajralib turadi, nisbatan yuqori ko‘rsatkichlarga Oqdaryo, Ishtixon va Paxtachi tumanlari kiradi. Viloyat aholisining poliklinika va ambulator muassasalari bilan ta’minlanishi jihatdan uch kategoriyaga bo‘lish mumkin : past (20% gacha), o‘rtacha(21-24%) va yuqori(25% va yuqori). S h u bilan birga viloyat aholisining 43% past ta’minlanish kategoriyasiga kiradi. Bunga Bulung‘ur, Samarqand, Pastdarg‘om va Kattaqo‘rg‘on tumanlarini kiritish mumkin. Shuningdek, o‘rtacha ko‘rsatkichlar bilan Jomboy, Ishtixon va boshqa tumanlari ajralib turadi. Bu hududda viloyat aholisining 45% joylashgan. Aholining poliklinika va ambulator muassasalari bilan 67 nisbatan yuqori ta’minlanishi kategoriyasiga, ya’ni, 24% Oqdaryo, Paxtachi va Narpay tumanlari kiradi. Oxirgi yillarda O‘zbekiston hukumati qishloq joylarni, birinchi navbatda xonadonlarni tabiiy gaz bilan ta’minlash lozimligiga asosiy e’tiborini qaratgan. Shunga qaramasdan, viloyatda aholini gaz bilan ta’minlash darajasi past hisoblanadi. Asosan bu jihatdan Oqdaryo, Ishtixon, Nurobod, Qo‘shrabot va Urgut tumanlarida ancha past, lekin, tumanlarda viloyat aholisining 1 /3 qismi yashaydi. Bulung‘ur, Pastdarg‘om va Paxtachi tumanlarida holat birmuncha yaxshidir. Samarqand viloyatida aholini savdo maydoni bilan ta’minlanishi yildan yilga oshib bormoqda. 1994 yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, viloyatda 1000 kishiga 137 m.kv. savdo maydoni to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, hozirgi vaqtga kelib, bu ko‘rsatkich 170 m.kv.ni tashkil etadi. Shunga qaramasdan, Ishtixon, Kattaqo‘rg‘on va boshqa tumanlarda bu ko‘rsatkich past, Oqdaryo, Bulung‘ur va boshqa tumanlarda bu jihat yuqoridir. Ijtimoiy-geografik o‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlanish darajasi jihatidan tumanlar mobaynida farqlar mavjud. Tumanlar orasida farqlarni yuqotish va ijtimoiy sohalarni tez sur’atlar bilan rivojlantirish, aholini yashash tarzini yaxshilashga olib keladi. Tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, viloyatimiz tumanlari ijtimoiy rivojlanish jihatidan Oqdaryo va Paxtachi tumanlarga nisbatan ijtimoiy sohalarning tarmoqlari yaxshi taraqqiy etgan. Lekin, Samarqand va Urgut tumanlarida bu ko‘rsatkichlar ancha past hisoblanadi. Bu tumanlar o‘rtasidagi ijtimoiy rivojlanish darajasidagi farqlar, asosan shu hududda yosh korxonalarning joylashganligi, aholi soni va aholi punktlarining zichligi hamda xizmat ko‘rsatish markazlariga bog‘liq hisoblanadi. Shu bilan birga, Samarqand viloyatida qishloq aholi joylashuvini shakllantirish muammolarini hal qilish ham katta ahamiyatga ega. Kelajakda qishloq aholi punktlarini mustahkamlash lozim, shunda bu hudularda hozirgi zamon ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari joylashtirishda shart-sharoitlar yaratiladi. O‘zbekiston Respublikasida oxirgi yillarda qishloq aholisiga xususiy yordamchi xo‘jaliklarni barpo etishga katta e’tibor berilmoqda. Bu yakka ravishda 68 uy-joy qurilishini rivojlantirishga, mahalliy oziq-ovqat bazasini oshirishga, hamda qishloq aholi punktlarini o‘sishi va mustahkamlanishiga olib keladi. Lekin, er resurslari kattaligini, aholi soni va zichligini hisobga olib, har bir tuman holatiga qarab er uchastkalari ajratilishi lozim. Masalan, Qo‘shrabot, Nurobod, Go‘zalkentda aholi kam bo‘lib, er resurslari ko‘p. Bunday tumanlar aholisiga erlarni ko‘proq ajratsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. S h u bilan birga Samarqand, Tayloq tumanlarida bunday keng imkoniyatlar mavjud emas. O‘zbekiston Respublikasining yana bir muammolaridan mehnat resurslardan to‘la va oqilona foydalanishdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida respublikamizning ijtimoiy siyosatida mehnatga yaroqli aholining faqatgina jamiyat ijtimoiy sohada bandligi emas, balki mehnat resurslarining noodatiy sohalarda bandligiga asosiy e’tibor qaratilmoqda. Aholi kichik korxonalar, hunarmandchilik ustaxonalari, o‘rta va kichik tadbirkorlik sohalarida bandligi oshib, viloyatning ijtmoiy-iqtisodiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Viloyat aholisining 1989 yil ma’lumotiga ko‘ra, 47,1% mehnatga layoqatli yoshlar bo‘lgan, 2021 yil oxirgi ma’lumotlari bo‘yicha esa mintaqa mehnat resurslari ulushi 57,6% ga teng. Bunday katta o‘zgarishlarga sabab yuqorida aytilganidek, mehnat resurslarinig ulushiga aholining tug‘ilish va tabiiy o‘sish darajalarining ta’siridir. Tug‘ilish va tabiiy o‘sishning pasayishi bilan mehnatga layoqatli aholining salmog‘i ham oshib borgan. Aholi hududiy joylashuvini shakllantirish boshqa muammolarni hal qilish bilan ham bog‘liq bo‘lib, jumladan er-suv va boshqa resurslarni toza saqlash hisoblanadi. Tahlillar shundan dalolat beradiki, Samarqand viloyatining ekalogik holati umuman olganda nisbatan yaxshi. SHunga qaramasdan, bu erda ham chiqadigan zararli moddalarning miqdori mavjud. Masalan, 1990 yil ma’lumotiga ko‘ra atmosferaga chiqadigan zararli moddalarning miqdori 121 ming tonnani tashkil etgan. Bu zararli moddalarning 84,4% ushlab qolinadigan yoki zararsizlantirilgan. Hozirgi vaqtga kelib, atmosferaga chiqadigan zararli moddalarning miqdori 132 tonnani tashkil etadi. Bunga sabab yuk va engil avtomabillarning nihoyatda ko‘payib ketgani ta’siridir. 69 Viloyat markazi Samarqand shahri ham nisbatan ekologik toza shahar hisoblanadi. 1990 yilda atmosferaga chiqadigan zararli moddalarning miqdori 12,4 ming tonna, shundan 10,4 ming tonnasini suyuq va gaz shaklidagi moddalarni tashkil etgan. Samarqand shahri atmosferasini ifloslantiradigan yirik manbalarga Superfosfat kimyo zavodi, Vinozavod, G‘isht zavodi va boshqalar kiradi. Viloyatning boshqa sohalari ham nisbatan ekologik toza hisoblanadi. Lekin, bu sohalarda ham havoni va suvni ifloslantiradigan paxtatozalash zavodlari, Kattaqo‘rg‘on yog‘-moy zavodi, Jomboy qurulish sanoati korxonalari mavjud. Viloyat ekologiyasi buzilishida qishloq xo‘jaligi faoliyati natijalari ham ta’sir etadi. Asosan, chorvachilik fermalari joylashgan joylarda va o‘simliklarga kimyoviy moddalardan foydalanishda namoyon bo‘ladi. Shuningdek, rekreatsion joylar ifloslantirishda antropogen omilning ham ta’siri mavjud. Yuqorida aytilganlardan tashqari muhim muammolardan biri aholi va aholi punktlari joylashuvi tizimini to‘g‘ri tashkil etish hisoblanadi. Qaysikim bu sohada va qishloq aholi joylari rivojlanishini bir-biri bilan bog‘liq ravishda, hamda viloyat, tuman, shaharlar markazlarida transport yurish yo‘llari bilan ta’minlanishi lozim. Ma’lumki, Samarqand bazasida yirik shahar aglomeratsiyasi barpo bo‘lgan. Kattaqo‘rg‘on shahri atrofida esa hali bunday aholi punktlari guruhi tashkil topmagan. Buning uchun Kattaqo‘rg‘on shahrining o‘zi yanada rivojlanishi talab etiladi. 70 XULOSA Samarqand viloyatining o‘ziga xos xususiyatlari, uning geografik joylashishi va tarixiy taraqqiyot bosqichlari hisoblanadi. Shu bilan birga, Farg‘ona vodiysi uchun bu xususiyatlar umuman boshqacha, masalan, aholi joylashuviga intensiv sug‘oriladigan dehqonchilikning ta’siri nihoyatda katta, yirik qishloqlarning daryo va soylar quyilishi qismida joylashuvining rivojlanganligi va boshqalar. Har bir joyning o‘ziga xos geografik xususiyati mavjud bo‘lib, tadqiqotchi uni to‘g‘ri topa olishi lozim va shu asosida o‘rganish ishlarini olib borishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan, Toshkent viloyatini o‘rganishda, birinchi navbatda poytaxt o‘rni, yirik sanoat markazlarining borligi, Chirchiq va Ohangaron daryolarining ta’sirida aholi punktlar joylashuvining tashkil topishi va boshqalarni chuqur tahlil etish talab etiladi. Qashqadaryo viloyati uchun birinchi o‘rinda uning yuqori qismidan (Shahrisabz) quyi qismining (Qarshi cho‘li) xo‘jaligi o‘zlashtirilishi hududiy tafovutlarining katta farq qilishiga asosiy e’tibor berish lozim. Navoiy va Buxoro viloyatlari uchun asosiy e’tibor, janubidagi katta bo‘lmagan vohalar va shimolidagi yirik cho‘llar rayonlarining o‘ziga xos aholi joylashuvi tizimi o‘rganilishi mumkin. Maydoni kichik, kompakt Xorazm viloyati va hududi katta bo‘lgan Qoraqalpoq Respublikasi uchun, ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sir etayotgan ekologik vaziyatni tahlil qilish asosiy vazifalardan hisoblanadi. Ko‘rinib turibdiki, har bir viloyat o‘ziga xos takrorlanmas xususiyatga ega, bunday geografik o‘ziga xoslik bir viloyat, qishloq tumani, hatto alohida qishloqda bo‘lishi mumkin. Ma’lum ob’ektlarni har xil masshtabda va har jihatdan ko‘rib chiqish, geografiya fanining noyob ustunligi hisoblanadi. Shuningdek, umuman geografiyada va aholi geografiyasida faqatgina joyning o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganilmasdan, balki, uning ta’rifi va qonuniyatlarini ham tadqiqot qilish ahamiyatli hisoblanadi. Aholi va aholi punktlari geografiyasining ba’zi qonuniyatlariga birinchi navbatda aholi punktlarining kattaligi bilan 71 funksional tiplarining bir-biriga bog‘liqligi kiradi. Ikkinchi navbatda, aholi punktlarining o‘rtacha aholi soni, ishlab chiqarishning rivojlanishi va joylashishi, uning bir joyda to‘planishi aholi joylarining o‘lchamini aniqlaydi. Bundan tashqari o‘ziga xos qonuniyat ham mavjud bo‘lib, joylashgan aholining ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishdagi ta’siri, ya’ni, asosan hozirgi vaqtda qishloq joylarida sanoatning joylashishi, aholi punktlarida iqtisodiy-ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi, ularda kichik, o‘rta va qo‘shma korxonalarni tashkil etish va boshqalar kiradi. Ma’lumki, baribir shahar funksiyasi asosiy hisoblanadi, shuning uchun aynan shu shahar hayotining hamma jabhalariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, aholi soni dinamikasi, uning o‘sishi, aholining tabiiy va mexaniki harakati, mehnat resurslardan foydalanish xarakteri, umumiy ekologik vaziyat va ijtimoiy muhitga ta’sir etadi. Aholi geografiyasida boshqa qonuniyatlar ham mavjud. Jumladan, aholi zich joylashgan sug‘oriladigan va mehnatni ko‘p talab qiladigan dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan qishloq joylari yirik, shaharlari esa, aksincha katta emas. Bu rayonlarda ular o‘rtasidagi masofa yaqin bo‘ladi, bu esa aholi joylashuvining hududiy tizimini tashkil etishga shart-sharoit yaratadi. Vohalarga mehnatni ko‘p talab qiladigan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarilishi yirik qishloqlarni vujudga kelishiga, katta bo‘lmagan agrosanoat komplekslarning to‘planishi, ya’ni, paxta tozalash, konserva, vino zavodlari va boshqa korxonalar kichik shaharlarga hayot beradi. Bu hududlarda urbanizatsiya darajasi yuqori emas. Lekin, bunday rayonlarda ijtimoiy-iqtisodiy qayta o‘zgartirish bazasida qishloq joylarida urbanizatsiya jarayoni tez rivojlanmoqda. Hududlar urbanizatsiyasi ko‘rsatkichlari, aniqrog‘i urbanizatsiyalashuvi haqida fikr yuritmoqchi bo‘lsak, ma’lumki, aholining yuqori darajasiga to‘planishi shahar aholi punktlarida bo‘lib, xalq xo‘jaligining sanoatlashganligini bildiradi. Geourbanistikani o‘rganish tajribasi va tahlili shundan dalolat beradiki, shahar yo‘ldoshlarining vujudga kelishi va o‘sishida o‘ziga xos qonuniyatlar mavjud. Umuman olganda, hamma shaharlar o‘rtada turuvchi yoki vositachi vazifasini 72 bajaradi, shu bilan birga ular sanoat, aholi, iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmalarning yuqori darajada to‘plangan joyi hisoblanadi. Har bir yirik markazlar o‘rtasida barvaqtmi yoki kechmi albatta bitta vositachi shahar paydo bo‘ladi. Masalan: Navoiy shahri qadimiy shaharlar Samarqand va Buxoro o‘rtasida vujudga kelib, bu shaharlarni bog‘lab turadi. Bundan tashqari Samarqand va Toshkent o‘rtasida Jizzax, Toshkent va Xo‘jand o‘rtasida Bekobod, Samarqand va Qarshi o‘rtasida Shahrisabz va boshqalar. Butun O‘rta Osiyo va O‘zbekiston aholi va aholi punktlari geografiyasining asosiy qonuniyatlaridan bu hududlardagi tog‘oldi zonalarining yaxshi o‘zlashtirilganligi va ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatning yuqoriligi hisoblanadi. Aynan shu joylarda vohalar, yirik, katta va o‘rta aholi punktlari aglomeratsiyalari joylashgan bo‘lib, bular regional aholi joylashuvining tutib turuvchi “ qovurg‘asi ” vazifasini bajaradi. Transport infratuzilmasining asosiy qismi ham shu tog‘oldi zonalaridan o‘tadi. Aholi va uning joylashuvini geografik o‘rganish boshqa qonuniyatlarni ham o‘rganishni talab etadi. Bularni geografiya fani uchun odatiy bo‘lgan, majmuali yondashish orqali bajarish mumkin. Ma’lumki, aholi va aholi punktlarning joylashuviga xalq xo‘jaligining hududiy tarkiblari – tabiiy resurslar, ishlab chiqarish va infratuzilmalarning bir-biriga chambarchas bog‘liqligi ta’sir etgan. SHunday qilib, ishning mazmunidan kelib chiqib, ilmiy-amaliy xulosalar quyidagilardan iborat: 1. Samarqand viloyati aholisini hududiy tashkil etishni shakllantirish, Samarqand shahrining kelajakdagi rolini mustahkamlash. 2. Samarqand viloyati aholi joylashuvi tizimini shakllantirish uchun, viloyatning boshqa shaharlarini ham quyi boshqaruvchi sifatida faol rivojlantirish. 3. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, viloyatning kattaligi bo‘yicha ikkinchi shahri Kattaqo‘rg‘on rivojlanishi ancha orqada. Navoiy sanoat shahrining paydo bo‘lishi, qadimiy Kattaqo‘rg‘on shahrining Samarqand va Buxoro shaharlari o‘rtasida turuvchi yoki vositachi rolini tortib oldi. SHuning uchun endilikda 73 Kattaqo‘rg‘on Samarqand viloyatining g‘arbida joylashgan tumanlar va Navoiy viloyatining qo‘shni tumanlari bilan mustahkam aloqada bo‘lib, rivojlanishi lozim. 4. Viloyat aholisini hududiy tashkil etishni shakllantirish viloyatning boshqa shaharlarini-Urgut, Bulung‘ur, Ishtixon, Juma, Oqtosh va boshqalarni chambarchas bog‘liq holda har tomonlama rivojlantirish. 5. Ijtimoiy muammolarni hal etishda, qishloq aholisi hayotini yaxshilashda tuman markazlarining roli hisoblanadi. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi hukumati viloyat va tuman hokimliklariga ijtimoiy-iqtisodiy hayotni tashkil etish va rivojlantirishda katta huquqlar bergan. Shuning uchun qishloq tuman markazlari turli xildagi vazifalarni bajarib aholi ijtimoiy ehtiyojini qondirishi lozim. Buning uchun birinchi navbatda tuman markazlari-Qo‘shrabod, Nurobod va boshqalarni tashkil etuvchi, xizmat qiluvchi vazifalarini mustahkamlash kerak. Ular o‘z navbatida mahalliy markazlar-qishloq yig‘inlari, ferma markazlari va boshqalarni boshqaradi. 6. Iqtisodiy reformalar va xususiylashtirish sharoitida tumanlar va viloyatlar hokimiyatlari aholi punktlarining xususiyatlari, aholi va aholi punktlarning zichligini hisobga olib savdo shoxobchalari va boshqa aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini joylashtirishni boshqarib boradi. Bu dolzarb vazifalarni bajarilishida inventarizatsiya va aholi punktlarda ishlab chiqarish hamda ijtimoiy infratuzilmalarni chambarchas bog‘liq ravishda rivojlantirish, bularni qishloq aholi punktlari hududida joylashtirilishi aholini hayot darajasini o‘sishida, mehnat resurslardan to‘la foydalanishga va kichik qo‘shma korxonalarni joylashishiga sharoit yaratadi. 7. Qishloq aholi punktlari va aholi joylashuvi tizimining rivojlanishi milliy iqtisodiyotning qishloq xo‘jaligi sohasini shakllanishida katta ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jaligini modernizatsiyalash va erdan foydalanishning turli usullarini qo‘llash, fermer xo‘jaliklari to‘rlarini tashkil etish va boshqalar aholi punktlari hamda uning tizimlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun imkoniyat yaratadi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini tarkibini o‘zgartirish katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligini 74 mustahkamlash, agroservis va agrobiznesni tashkil etish, turli kattalikdagi shahar va qishloq aholi punktlarini majmuali rivojlantirishga olib keladi. 8. Davlatimizning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga mos ravishda aholini to‘g‘ri hududiy tashkil etishni viloyat va tumanlarning ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarini tuzishda inobatga olish. 9. Mamlakat xalq xo‘jaligining boshqarilishi va regional siyosatining samaradorligi ko‘p jihatdan uning ma’muriy hududiy tuzilmasi bilan bog‘liq. Shuning uchun tumanlar va viloyat chegarasining barqarorligi aholini har kunlik hayotini tashkil etishda hamda yirik masshtabli tarixiy-geografik tadqiqotlarni aniq statistik ma’lumotlar asosida olib borishda katta ahamiyat kasb etadi. 10. Shahar va qishloq aholi punktlarini chambarchas bog‘liq ravishda rivojlanish muammolarini o‘rganishdan shunday xulosaga keldimki, bunday tadqiqot ilmiy ishlar boshqa viloyatlarda ham olib borilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Mirziyoyev S h .M. “2022-2026-yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqiyot strategiyasi” . T . 2022. 2. A крамов З.М.,. География сельского хозяйства Самаркандской и Бухарской областей. Часть 1 – T .: A Н Узбекистана. 1961. – 270 с. 3. A крамов З.М., Ракитников A .Н., Замков O . K ., Шермухамедов A . M . География сельского хозяйства Самаркандской и Бухарской областей. Часть 2 – T .: A Н Узбекистана. 1961. – 317 с. 4. A нохин A . A ., Житин Д.В. География населения с основами демографии. Санкт-Петербург. 2013. 160 с. 5. . Asanov G . R . A h oli geografiyasi . – T .: O‘ qituvchi , 1978. -222 b 6. A лексеев A .И. M ноголикая деревня. – M .: M ыслъ. 1990. -255с 7. A лескеров Ю.Н. Самарканд Путеводителъ – T .: Узбекистан, 1980. – 63с. 8., A лескеров Ю.Н. Нормуродов X .Н. Самаркандская область. – T .:, Узбекистан, 1982. – 135с. 9. A та-Мирзаев O ., Гентшке В., Муртазаева Р., Солиев A . Историко- демографические o черки урбанизации Узбекистан– T .,, Университет, 2002. 170 с . 10. Axmedov E.A. O‘ zbekiston sha h arlari. –T.: O‘ zbekiston, 1991. -220b. 11. Бабаханова С. Промышленный Самарканд. – T .: Узбекистан, 1975. -138с. 12. Б a р a нс k ий Н.Н. Н a учны e пренсипы географии. - M .: M ысл. 1980. 239с. 13. Бреева Е.В. Основы демограф 4- e изд. pe рр a б. И дор. – M .: Дашко И. K . 2009. -160 с. 14. Буриев a M .Р. Рождаемость в Узбекистане T .: Фан, 1991.-52 с. 15. . Burieva M.R., Egamova D.N. Dunyo aholisi rivojlanish jarayonlari. – T.: Fan, 2008. -157 b. 16. Burieva M.R.,Tojieva Z.N., Zokirov S.S. A h oli geografiyasiva demografiya asoslari. –T.: Tafakkur, 2011.-156 b. 76 17. Гулишанбаров С.Г. Экономический обзор Туркистанского округа. В 2- x частях – A шхабад 1913 , -476 с. 18. Давидович В.Г. Пл a нир o кв a городов и раёнов (Инж e н e рн o - eko н o мичеси e o сн o вы). -2-э изд., п e р e р a б. – M .: Стр o йизд a т. 1964. -326с. 19. Ирригация Узбекистана. To м 1- T .: Фан, 1975. -351с. 20. Kadirov M . A ., Usmonov M . R . Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik harakatidagi o‘ zgarishlar // O‘ zbekistonda atrof - muhitni muhofaza qilishning dolzarb masalalari . – Samarqand . 2013. –83 b. 21. Kadirov M.A. Samarqand viloyatining demografik muammolari. //Fan chorrahalari. Samarqand. 2013. – 134 b. 22. Kadirov M.A., SHerxolov O. Samarqand viloyatida qishloq aholi punktlarining joylashishi, rivojlanishi va kartalashtirilishi. //Geodeziya, kartografiya va kadastr sohalarini rivojlantirishning dolzarb muammolari. –Samarqand. 2014. – 80 b. 23. Kadirov M.A. Shaharlar geografiyasi Samarqand, 2019. 24. Kadirov M.A. Demografiya. Samarqand, 2019. 25. Kadirov M.A. Iqtisodiy-geografik va tarixiy shart-sharoitlarning Samarqand viloyati aholi joylashuviga ta’siri (ingliz tilida) //Europaische Fachhochschule/ Germaniya. 2016. -41 b. 26. Kadirov M.A., А holi geografiyasi demografiya а soslari bilan. -T. 2019. 27. K овалев С .A. С e лс koe р a сс e л e ни e. – M.: M ГУ , 1963. -229 с . 28. Л a пп o Г .M. Р a звити e г o р o д o в с o сн o в a ми гр a д o стр o ит e лств a. - M.: M ГУ , 1969. -183 с . Л a пп o Г. M . Г o Р o д a н a пути в будущ ee . – M .: M ысл. 1987. – 229с. 29. Лит o в ka O .П. Пр o бл e ты пр o стр a нств e нн o г o р a звития урб a низ a тсии. – Л.: Н a у ka . 1976. -99 с. 30. Mae рг o йз И. M . Г eo гр a фич e ск oe уч e ни e o г o р o д ax . – M .: Н a у ka . 1987. - 118с. 31. П e рси k E .Н. Г eo гр a фия г o р o д o в (Г eo урб a нисти ka ) – M .: Высш a я s ш ko л a . 1991. -313с. 77 32. П o лс k ий С. A . Г eo гр a фия н a с e л e ния р a звиты x и ka пит a листич e ски x стиран. - M инс k : Университ e т. 1987. -176с. 33. Саидкулов T .С. Самарканд в o вт o р o й п o л o вин e XIX – н a ч a л e XX в e к o в. – Самарканд. 1970. -158с. 34. Солиев A .С Г eo графия г o р o д o в Ср e дн e й A зии. Ч a ст 1. – T .: ТашГУ. 1980. - 80 s 35. Солиев A .С Пр o блимы населения и урбанизации в республиках Средней Azii . - T .: Фан, 1991. -106с. 36. Солиев A .С. География городов республик Средней A зии. Част 2. – T .: T ашГУ. 1984. -84 с. 37. Солиев A .С.., Ka диров M . A . География населения и населенних пунктов Самаркандскойобласти. Самарканд. 1998. – 162 с. 38. Saliyev A., Maxamadalyiev R. Iqtisodiy geografiya asoslari. T .: O‘ zbekiston . 1996. - 6 9 b . 39. Саушкин Ю.Г. Экономичискоя география: история, т eo рия, мет o ды, пр a ктик a . – M .: M ысл. 1973. -559с. 40. Слука A . E . География населения с o сн o в a ми д e м o графии и этнографии. – M .: M ГУ. 198. -96с. 41. Tojieva Z . N . O‘ zbekiston aholisi: o‘ sishi va joylanishi. –T.: Fan va texnologiya. 2010. - 162 b. 42. Umarov M.U., А shurov G.A., Saidmurodov F. Samarqand oblasti geografiyasi. –T.: O’qituvchi. 1980. -41 b. 43. Usmonov M . R ., Kadirov M . A ., Ganiyev Z . A . Qishloq xo ’ jaligini hududiy joylashtirish va rivojlantirishning ba ’ zi masalalari . // Farg ’ ona vodiysi : tabiati- аholisi-хo’ jaligi yangi tadqiqotlarda. – Farg ’ ona . 2015. - 156 b. 44. Xoрeв Б.С. Прoблeмы гoрoдoв (Урбaнизaция и eдинaя сестема рассeлeния) 2-э изд., дор. и пeрeрaб. –M.: Mысл. 1975. -428с. 45. Шув a л o в E .Л. География населения. – M .: Пр o св e щ e ни e .1977. -159 с. 46. Ягелский A . География населения. Перевод с п o лск o г o язык a .– M .: Прогресс. 1980. -383 с . 78 79

“SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK HARAKATI DINAMIKASI” MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………...........3 I-BOB SAMARQAND VILOYATIDA AHOLI SONI VA TARKIBIDAGI O’ZGARISHLAR………………………………………………………………...7 1.1. Samarqand viloyatida aholining tadrijiy o’sishi…………………………..7 1.2. Aholining milliy, yosh-jinsiy tarkibi……………………………………......9 1.3. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish………………………………..16 II-BOB. SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK O’SISHI…………………………………………………………...20 2.1. O’zbekiston aholisining tabiiy va mexanik harakati……………………20 2.2. Aholining tug’ilish darajasi va unga ta’sir etuvchi omillar…………….33 2.3. Aholining tabiiy o’sishi……………………………………………….……39 2.4. Aholining mexanik o’sishi…………………………………………………50 III-BOB SAMARQAND VILOYATI AHOLI JOYLASHUVINING HUDUDIY TIZIMLARI ……………………………………………………....54 3.1. Samarqand aglomeratsiyasi………………………………………….…...54 3.2. Aholi joylashuvining hududiy tiplari…………………………………….58 3.3. Samarqand viloyati demografik vaziyatining muommolari…………....64 XULOSA…………………………………………………………………….…..72 FOYDALINGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………………………....77 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston milliy iqtisodiyotida innovatsion tendensiyalarning ta siri ortib borishi bilan jamiyatimizdagi demografikʼ o‘zgarishlarning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati yil sayin kuchaymoqda. Bu jarayon, avvalambor, mamlakatimiz aholisi miqdorining yuqori sur atlar bilan oshib ʼ borayotganligiga bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlik va barqaror iqtisodiy o‘sish sur atlarini ta minlashga yo‘naltirilgan ʼ ʼ iqtisodiy islohotlar izchil amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “aholimizning qariyb 55 foizini yoshlar tashkil etadi va har yili mehnat bozoriga kamida 600 ming yoshlar kirib kelmoqda. Bunday demografik o‘sish biz uchun ham imkoniyat, ham juda katta mas uliyat demakdir” ʼ 1 deb aytgan fikrlari aholi o‘sishi bilan bog‘liq jarayonlarni qanchalik muhimligini belgilab beradi. Albatta, bunda mamlakat demografik rivojlanishining o‘rni katta bo‘lib, ijtimoiy manfaatlarga yo‘naltirilgan iqtisodiy maqsadlarni amalga oshirishda aholi, uning o‘sishi, joylashishi, demografik tarkibi kabi jihatlarini iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish davri nuqtai nazaridan o‘rganish katta ahamiyatga ega. Chunki, aholi ham asosiy ishlab chiqaruvchi kuch, ham iste molchi sifatida jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ʼ ahamiyatga egadir. Bugungi kunda mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Ushbu bosqichda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasining vazifalaridan kelib chiqqan holda, mamlakatimizda barqaror va jadal sur atlar bilan iqtisodiy o‘sishni ʼ ta minlash milliy rivojlanish strategiyasining bosh masalasi hisoblanadi. Shunga ʼ ko‘ra, respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora- tadbirlarini belgilashda demografik jarayonlarning ta sirini har tomonlama hisobga ʼ 1 https://www.gazeta.uz/uz/2021/09/09/president-/ 2

olish, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta siri nuqtai-nazaridanʼ shakllantirish va ularni izchil amalga oshirishni taqozo etmoqda. O‘zbekistonda aholining tabiiy o‘sish sur atlarining beqaror o‘smayotganligi ʼ sababli demografik rivojlanish ham notekis rivojlanmoqda. Shu munosabat bilan jahon demografik ko‘rsatkichlari bilan taqqoslaganda, O‘zbekiston tabiiy ravishda o‘sish sur ati 25 promilledan 15 promillegacha tushgani sabab dunyoning ʼ rivojlangan mamlakatlari o‘rtasida o‘rtacha ko‘rsatkichga ega. Demografik jarayonlar aholining vaqt va makonlarda rivojlanishini aks ettiradigan hodisalar bo‘lib, uning ko‘payishi, o‘limi, jinsi va yosh tarkibi hamda mehnat resurslarining miqdor jihatidan o‘zgarishlari bevosita jamiyatning hamda milliy iqtisodiyotning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta sir ko‘rsatuvchi hodisa ʼ hisoblanadi. Ma lumki, jamiyatdagi demografik voqealar umumiy va muayyan ʼ individual tasodifiy sabablar ta siri ostida amal qiladi. Bu jarayondagi ayrim ʼ voqeliklar vujudga kelishi ba zi sabablarga ko‘ra individual va noyobdir, lekin ʼ demografik jarayonda ular ketma-ketlik voqealardan iborat bo‘lib, ular muntazam ravishda o‘zgarib turadi. Respublikadagi barqaror va samarali iqtisodiyotni shakllantirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlar markazida demografik vaziyat turadi. Chunki, O‘zbekistonda aholining o‘sish sur atlari yuqori hisoblanadi. ʼ So‘nggi yillarda aholining tabiiy o‘sishi birmuncha kamaygan bo‘lishiga qaramay, u hali ham ayrim mamlakatlar orasida eng yuqori darajadadir. Muammoning o’rganilganlik darajasi . Demografik jarayonlarning mintaqaviy xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha ko‘plab taniqli xorijiy olimlar (J.Graunt, A.Giyyar, V.Petti, A.Sovi, R.Pirl, A.Ketle, A.G.Sundberg, A.Landri, Z.Pavlik) va MDH olimlari (A.Ya.Boyarskiy, V.M.Medkov, V.A.Borisov, A.Ya.Kvasha, V.G.Glushkova, B.S.Urlanis, A.G.Vishnevskiy, T.I.Zaslavskaya, A.Sh.Saxvadze, M.Mamedova, S.I.Islamov va boshqalar) ilmiy-tadqiqotlar olib borganlar. O‘zbekistonda aholishunoslik, oila demografiyasi, ahoining tabiiy va mexanik xarakatiga masalalari M.Q.Qoraxonov, I.R.Mullajonov, X.Salimov, E.A.Axmedov, R.A.Ubaydullayeva, O.B.Ata-Mirzayev, A.A.Qayumov, 3

A.S.Soliyev, B.X.Umurzaqov, L.P.Maksakova, D.A.Ortiqova, N.X.Raximova, G.R.Asanov, E.I.Safarov, F.K.Komilova, Z.Raimjonov, M.R.Bo‘riyeva, Z.N.Tojiyeva, M.A.Kadirov, X.X.Abduramonov, O.L.Muxamedov kabi tadqiqotchi olimlarning ishlarida keltirilgan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Tadqiqot ishining maqsadi Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik harakatini o’rganish, aholining oziq-ovqat va keng iste’mol mollari bilan taminlash, maktabgacha ta’lim muassasalari va maktabning birinchi sinfiga boradigan bolalar sonini bilishda hamda o’sib borayotgan aholining ish joylari bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Tadqiqot ob’ekti sifatida Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik harakati dinamikasi tanlab olindi. Tadqiqot predmeti esa, viloyatda aholining tug’ilishi, o’lim, tabiiy o’sish va aholi migratsiyasini stasistik ma’lumotlar asosida o’rganish, tahlil qilish, xulosalar keltirish, aholining tug’ilishi, tabiiy o’sish kartalarini ishlab chiqish, bu ma’lumotlar aholini barcha kerak bo’ladigan maxsulotlar bilan ta’minlashda, bolalar bog’chalari, maktablar, tibbiyot muassasalari va barcha aholiga xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirishda qo’llashdan iborat. Tadqiqot usullari . Tadqiqot jarayonida tarixiy-retrospektiv tahlil, tizimli va qiyosiy tahlil, iqtisodiy-matematik, tizim-tarkib, iqtisodiy-statistik tahlil va GAT texnologiyalaridan keng foydalanildi. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar . Tadqiqot ishining dolzarbligiga, maqsad va vazifalariga asoslangan holda himoyaga quyidagi holatlar olib chiqiladi. -Samarqand viloyati aholi sonini tez o’sib borishini hisobga olib maktabgacha tarbiya muassasalarini sonini ko’paytirish; -aholi tug’ilish darajasini yuqoriligi tufayli, ayollar o’rtasida sog’lom farzand ko’rish uchun tushintirish ishlarini olib borish; -aholi yosh-jinsiy tarkibini o’rganishdan kelib chiqib, aholini keng iste’mol mollari bilan ta’minlashni yaxshilash; 4

-mehnat resurslari sonining oshib borishni hisobga olib, ularni ish bilan ta’minlash maqsadida, kichik va o’rta tadbirkorlikni hamda ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirish; -aholining tug’ilish va tabiiy o’sish kartasini yaratish va h.k. Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi. -Samarqand viloyatida shahar aholisining tabiiy o’sish kartasi ishlab chiqilgan; -viloyat qishloq aholisining tabiiy o’sishi kartasi ishlab chiqilgan; -viloyat mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko’rsatgichlari, ya’ni iqtisodiy faol aholi, iqtisodiy faol bo’lmagan aholi qismi aniqlangan. Tadqiqotning ilmiy - amaliy ahamiyati . Tadqiqotning ilmiy natijalari aholi geografiyasi to’g’risidagi nazariyalarni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega. Viloyatda aholi sonining ko’payishi, mehnat resurslari shakllanishining ijtimoiy- demografik omillari va ularning hududiy xususiyatlarini baholash, aholini ish bilan ta’minlash darajasini oshirishning asosiy yo’nalishlarini aniqlash bilan izohlanadi. Tadqiqot ishining sinalganligi . Mazkur magistrlik dissertatsiyasining asosiy mazmuni “ Динамика численности населения Самаркандский области ” (Moskva,2021yil) va “Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik o’sishi” (Rossiya, 2022 yil) mavzusida ilmiy ishlari chop etilgan. Natijalarning e’lon qilinganligi . Magistr dissertatsiya mavzusi bo’yicha 2 ta maqola e’lon qilingan. Dissertatsiyasining hajmi va tuzilishi. Magistrlik dissertatsiyasining umumiy hajmi 79 sahifadan iborat bo’lib, u kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanigan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5

O'xshashlar

GISTEREZIS TIPIDAGI ELASTIK DISSIPATIV XARAKTERISTIKALI MEXANIK SISTEMALARNI TEBRANISHLARI DINAMIKASI VA USTUVORLIGI
Samarqand viloyati suvlarini makrofaunalar yordamida
SAMARQAND VILOYATI SHAROITIDA PARMACHAKNING MORFOFIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI
SAMARQAND VILOYATI TUPROQLARINI MAKROFAUNALAR YORDAMIDA BIOINDIKATSIYALASH
SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI VA ULARDAN FOYDALANISH