logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI VA ULARDAN FOYDALANISH

SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI VA ULARDAN FOYDALANISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3619.5 KB
Ko'chirib olish
SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI VA ULARDAN FOYDALANISH MUNDARIJA Kirish (magistrlik dissertatsiyasining dolzarbligi va zarurati)……….3 I BOB. SAMARQAND VILOYATI HUDUDINING TABIIY SHAROITI…………………………………………………….8 1.1. Geologik tuzilishi va rel’yefi ………………………………….. 8 1.2. Iqlim xususiyatlari …………………………………………… 12 1.3. Tuproq qoplami, o’simliklari va hayvonot olami…………….15 II BOB. SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARINING SHAKLLANISHI VA TARQALISHI.................................. 24 2.1. Viloyat yer usti suvlarining shakllanishi va tarqalishi……….24 2.2. 2.3 Viloyat yer osti suvlarining shakllanishi va tarqalishi………..27 Yer osti suvlaridan foydalanish xususiyatlari………………...35 III BOB. SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI SATHINING O’ZGARISHI..................................................44 3.1. Yer osti suvi sathining dinamikasi…………………………44 3.2. Yer osti suvi sifatining o’zgarishi…………………………50 3.3. Samarqand viloyatida yer osti suv resurslaridan foydalanish…………………………………………………68 Xulosa…………………………………………………………73 1 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………74 2 Kirish. (Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi) Inson xo‘jalik faoliyatining tabiatga ta’siri yildan yilga kuchayib bormoqdaki , bu , ayniqsa, vohalarda yer usti va yer osti suvlaridagi sifat va miqdor o‘zgarishlarida yorqin namoyon bo‘lmoqda. Birinchi navbatda yirik va qadimiy vohalarda aholi uzoq yillardan buyon yer usti va Yer osti suv manbalarining ishlatilishi keyingi yillarda o‘zgarishlarni namoyon qilmoqda. Ma’lumki, ko‘pgina aholi punktlarida artezian suvlari birlamchi ta’minot vazifasini o‘taydi. Artezian suvlari 100 m va undan ortiq chuqurlikdan olinadigan suvlar bo‘lib, ular toza ichimlik suv bo‘yicha DS (davlatstandarti)ga to‘liq javob beradi. Suv resurslaridan jadal foydalanish yer usti suvlari yetarli bo‘lmagan sharoitlarda yer osti suvlaridan foydalanish oshib borishiga sabab bo‘lmoqda. Yer osti suvlarini grunt suvlari hamda artezian suvlariga ajratgan holda ko‘rib chiqamiz. Yer osti suvlari birinchi qatlami hisoblangan grunt suvlarning sathi daryo, kanallar sohillarida hamda boshqa suv manbalari atrofida chuqurligi bir necha metrdan 15,0-17,0 metrni tashkil qilishi mumkin. Bunday chuqurlik yer usti suvlarining yer ostiga oson kirib borishini va o‘zi bilan yer yuzasidagi suvni, ifloslovchi moddalarni, tuproqlar va boshqa manbalarni tashish yo‘li bilan borib grunt suvlar sifatiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatishini ta’minlaydi. Mazkur jarayon Zarafshon vodiysining markazida joylashgan Samarqand viloyatida ham jadal kuzatilmoqda. Zarafshon vohasi O‘zbekiston hududida bir nechta yirik vohalarga ajratiladi. Samarqand viloyatiga ushbu vohalardan ikkitasi kiritilgan: 1) Samarqand vohasi; 2) Kattaqo‘rg‘on vohasi. Ular o‘rtasidagi tabiiy chegara Kattaqo‘rg‘on shahar meridiani yaqinidan o‘tkaziladi. Uning shimoliy chegarasi Oqtog‘ va Qoratog‘ tizmalari o‘rtasidagi Oqtepasoy orqali Ishtixon tumanining g‘arbiy chegaralari orqali Zirabuloq tog‘lariga borib qadaladi. Mazkur chiziq tektonik chiziq asosida olingan bo‘lib, u tashqaridan qaraganda yaqqol sezilmaydi. Lekin diqqat bilan qarasa, mazkur 3 liniyada sezilar-sezilmas ko‘tarilma bo‘lib, yer yuzasi qiyaligida ma’lum o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Samarqand vohasidasuv tezligi kattaroq bo‘lib, Kattaqo‘rg‘on vohasida yer yuzasi qiyaligi birdan kamayadi va Xatirchi shahridan keyin Oq va Qora daryolar qo‘shilgach suvning yer yuzasidagi harakati sekinlashgani kabi, yer osti suvlarining, birinchi navbatda grunt suvlarining tezligi keskin kamayadi. Mos holda daryodagi shag‘al ham katta- kichikligi sezilarli kamayganligini ko‘rish mumkin. Samarqand viloyati, shu jumladan, Kattaqo‘rg‘on vohasi Markaziy Osiyodagi sivilizatsiyaning markazlaridan hisoblanadi. Vohalarda yerlarni o‘zlashtirib sug‘orma dehqonchilik boshlanganiga 4000 yildan ortiq vaqt o‘tganligi bo‘yicha ma’lumotlar bor. Uzoq yillar mobaynida sug‘orma dehqonchilikning olib borilishi faqatgina yer usti suvlariga emas, balki yer osti suvlariga ham kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Buni qadimgi quduqlarning borligi aholi manzilgohlari suv manbalari nomlari bilan atalganligida ham ko‘rish mumkin. Sug‘orma dehqonchilikni rivojlantirish uchun mahalliy aholi vohalarda kanallar, ariqlar, suv taqsimlovchi inshootlar qurishdi. Samarqand viloyatida qurilgan Darg‘om kanalining yoshi 2000 yildan oshganligi haqida tarixchilar fikr bildirishgan. Bu yerga kelgan A.Makedonskiy miloddan avvalgi 318-yilda Samarqandni bosib olganligini va unga qarshi kurashgan Spitamenni ushlash uchun orqasidan quvlab borganligini, o‘sha davr tarixchilari yozib qoldirgan. (manba: Kvint Kursiy Ruf) Ma’lumki, Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Buxoro vohalarida obod joylar, ariqlar, qo‘rg‘onlar, suv taqsimlovchi inshootlar ko‘p bo‘lgan. Biroq, inson xo‘jalik faoliyatining vohalar grunt suvlariga kuchli ta’sirini o‘tgan asrning 50-yillaridan boshlanganligini ta’kidlash lozim. Bunda asosiy e’tibor paxta hosildorligini oshirish, ko‘p paxta yetishtirish siyosati bilan bevosita bog‘liq bo‘ldi. Paxta yetishtirish uchun esa yana ko‘plab irrigatsiya tizimlarining qurilishi, paxta uchun kimyoviy preparatlarning ko‘plab ishlatilishi zarur edi. 4 XX asrning 50-yillariga qadar vodoprovod tizimi yo‘q bo‘lsada aholi asosan, daryo, quduq suvlarini (grunt suv) iste’molda ishlatishgan. Sug‘orma dehqonchilik ishlarining jadallashuvi turli elementlari migratsiyasini kuchaytirdi, bularning barchasi ichimlik suv sifatiga jiddiy ta’sir ko‘rsata boshladi. O‘tgan asrning 70- yillaridan keyin aholi orasida grunt suvlaridan foydalanish keskin kamaydi. Bugungi kunda yer yuzasida shakllangan suvlar ya’ni yer usti suvlari jadal holda grunt suvlariga ta’sir ko‘rsatmoqda, natijada, turli tuzlarning qoldiqlari chuqur qatlamlarda yotgan suv manbalarida ham kuzatilmoqda. Hududlarda aholi sonining oshib borishi natijasida yer usti va yer osti suvlaridagi o‘zgarishlarni tadqiq qilish hozirgi gidrologiya va gidrogeologiya fanlarining eng dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Oxir oqibat suv manbalarining tozaligina faqat inson salomatligiga, balki dehqonchilik mahsulotlari sifatiga ham ta’sir ko‘rsatadi, dehqonchilikda ishlatilayotgan kimyoviy preparatlar o‘simlik, tuproqlar orqali suvga, oziq-ovqat mahsulotlari orqali inson salomatligiga zarar yetkazmoqda. Shu jihatdan yer osti suvlari sifatida bo‘layotgan o‘zgarishlar o‘ta dolzarb masalalardan hisoblanadi. Dissertatsiya ishining tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti sifatida Samarqand viloyatidagi yer osti suvlari olingan. Tadqiqot predmeti- Samarqand viloyatida yer osti suvlari resurslari va u lar ning sifatini tadqiq qilish, yer osti suv idan foydalanish holatini baholash . Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqot maqsadi Samarqand viloyatida yer osti suvlari sathining yillar bo’yicha o’zgarishini aniqlash, kartalashtirish, yer osti suvi sifatining trendini aniqlash va ulardan oqilona foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berish hisoblanadi. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilanadi: 1) Samarqand viloyati yer osti suvlarining yillar bo’yicha sathi dinamikasini baholash; 2) Samarqand viloyati yer osti suvlari sifati o’zgarishini laboratoriya analizlari orqali analiz qilish ; 3) Yer osti suvlaridan foydalanish va uni muhofaza qilish. 5 Tadqiqot usullari. Tadqiqot ishida statistik tahlil, kimyoviytahlil, geografik taqqoslash hamda kartografik tahlil usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Samarqand viloyati yer osti suvlari havzalari sathining hozirgi davrdagi o’zgarishi, suvdagi anion va kationlarning holati va yer osti suvidan foydalanishning suv sathiga ta’siri tendensiyalari bo’yicha yangi ma’lumotlar olindi. Tadqiqotning asosiy masalalari va fazalari. Tadqiqotning asosiy masalalari Samarqand viloyati hududida yer osti suvlarining qatlamlar bo‘yicha tarqalishi, hamda yer osti suvlarida turli kimyoviy elementlar ko‘payib borishini va uning sabablarini ko‘rsatib berishdan iborat. 1. Samarqand viloyati yer osti suvining shakllanishi va tarqalishini adabiyotlardan o’rganish; 2. O’zbek gidrogeologiya davlat unitar korxonasi Toshkentoldi dala gidrogeologik ekspeditsiyasiga qarashli Zarafshon gidrogeologiya stansiyasi ma’lumotlari asosida yer osti suvlari sathining o’zgarishini tahlil qilish; 3. Samarqand viloyati yer osti suvlarining kimyoviy tahlil qilish; 4. Samarqand viloyati yer osti suvlaridan foydalanish va uni muhofaza qilish bo’ yicha tavsiya va xulosalar berish. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. Yer osti va yer usti suvlari doimo bir-biri bil a n bog’liq. Samarqand viloyati yer osti suvining zahirasi, suvning sifati, yer osti suv sathlarining yillar bo’yicha o’zgarish dinamikasi va ulardan foydalanish bo’yicha turli davrlarda turli olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borgan. Bular qatorigaSultonxodjayev A.N., Xasanov A.S., Mirzayev S.M., Shults V.L., Saidov I.S, Baxriddinov B., Alibekov L.A., Abbasov S.B, Raxmatullayev A., Hikmatov F., Rustamov S., Yarashev Q.S.,Xaydarov S., Ismoilova I., Nurullayev O., Shirinboyev D.N., Baratov H.,G‘aniyev Sh.R., ishlarida mazkur hudud haqidagi tadqiqotlari bayon qilingan. Shular bilan birga N.M.Reshetkinning “Перспективный использования грунтовых вод”, N . Ivonovning «Качество воды рек бассейна Аралского моря и эго изменение под влиянием хозяйственной деятельности» (2005). X . Siddiqovning «Водный ба ланс ба сс ейна р.Зарафш а н». Bu keltirilgan adabiyotlarda , Zarafshon daryosi havzasi 6 yer usti suvlariga e’tibor ko‘proq qaratilgan. Boshqalarida esa juda katta hududning suv manbalari tahlil qilingan. Dissertatsiya ishi aynan Samarqand viloyati hududiga to‘g‘ri keladigan yer osti suvlarining tahlil qilinganligi va shu joyning muammolari o‘rganilganligi bilan ajralib turadi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyati shundaki, ushbu magistrlik dissertatsiyasida qo‘llanilgan usullardan, tahliliy statistik yondashuvdan, berilgan xulosa va takliflardan boshqa hudud bo‘yicha o‘tkaziladigan tadqiqot ishlaridan andoza sifatida foydalanish mumkin. Amaliy ahamiyati shundaki, berilgan xulosalar, tavsiya va takliflar Samarqand viloyati yer osti suvlaridan foydalanishni rejalashtirishda, ularning sathi o‘zgarib borishini hisobga olish hamda suvning sifati yomonlashishiga qarshi ishlarni olib borishda ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Dissertatsiya ishi uchun ma’lumotlarni Samarqand gidrometeorologiya boshqarmasi, Samarqand viloyati ekologiya va tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi, O’zbek gidrogeologiya davlat unitar korxonasi Toshkentoldi dala gidrogeologik ekspeditsiyasiga qarashli Zarafshon gidrogeologiya stansiyasi fondlaridan hamda ilmiy adabiyotlardan oldim. Natijalarni xaritalashtirishda Samarqand viloyatining turli masshtabdagi xaritalaridan foydalanildi. Dissertatsiyaning tuzilishi. Magistrlik dissertatsiyasi uch bob, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovalardan iborat. Dissertatsiyai shida tadqiqot natijalarini ochib beradigan 1 ta jadval, 5 ta diagramma hamda grafiklardan foydalanildi. Bundan tashqari, tadqiqot hududiga oid xaritalar ham berildi. Dissertatsiya ishining hajmi 78 betdan iborat. Dissertatsiya ishi jami 63 ta bosma hamda internet manbalaridan foydalanildi. 7 I BOB. SAMARQAND VILOYATI HUDUDINING TABIIY SHAROITI 1.1. Geologik tuzilishi va relyefi Samarqand viloyati hududi tabiiy geografik jihatdan ajratilgan O‘rta Zarafshonning asosiy qismini egallaydi. Bu yerda yirik ikkita voha ajratilgan bular Samarqand va Kattaqo‘rg‘on vohalaridir. Dissertatsiyada Samarqand hamda Kattaqo‘rg‘on vohalariga kiradigan hududlar qamrab olingan. Zarafshon vodiysini o‘rab turgan Zarafshon va Turkiston tizmalari geologik nuqtai nazardan kaledon, gersin va alp tog‘ burmalanishlarida hosil bo‘lganligi olimlar tomonidan ta’kidlangan. Mazkur burmalanishlar ichida Gersin burmalanishi mavjud tog‘larning shakllanishida muhim rol o‘ynagan. Yuqorida ta’kidlangan ikkala tizmada yer yuziga chiqib yotgan tub jinslardan eng qadimgisi o‘rganilganda Ordovik va quyi Silur davriga xos ekanligi, ular janubiy Nurota tizmasiga kiruvchi Oqtog‘ antiklinalida Chaqilqalon va Zirabuloq tog‘larining janubiy yonbag‘irlarida yer yuzasiga chiqib yotganligi ma’lum bo‘ladi. Buni Tim, Oltiovul va Devonsoy aholi punktlari yaqinlarida ko‘rish mumkin (Sultonov, 1984). Ma’lumki, ushbu jinslar juda katta maydonni egallamaydi va asosan alevrolitlardan, ohaktosh, aralash qumtosh va kvarsli porfiklardan tashkil topgan. Tadqiqot obyekti sifatida tanlab olingan hududning geologik tuzilmasini va yer yuzasi relyef xususiyatlarini aloxida davrlar bo‘yicha ko‘rib chiqamiz: Sof quyi silur jinslari katta maydonga tarqalgan bo‘lib, bular shimoliy va janubiy Nurota tizmalarining katta qismini qoplagan. Ular ohaktoshlar, slaneslar va qumtoshlardan iborat. Yuqori Silur yotqiziqlarining venlok yarusi Chumqortov, Cho‘ponota balandligi va Nurota tizmasida uchraydi va ular alevrolit-slanes qatlamlaridan iborat bo‘lib, umumiy qalinligi 130-140 metrga, Cho‘ponota tepaligida 400 metrga yetadi. Devon sistemasi jinslari Nurota va Zirabuloq tog‘larida keng tarqalgan bo‘lib, asosan, ohoktosh va dolamitlardan tuzilgan, qatlamlar qalinligi 400-500 metrni tashkil qiladi. 8 Mezazoy sistemasi yotqiziqlari Zirabuloq-Ziyovuddin tog‘larida keng tarqalgan bo‘lib, yura va bo‘r davrlariga xos. Yura davrining jinslari Sukayti qishlog‘I yaqinida va Azkamar tepaligining etagida yer yuziga chiqib yotadi. Ular sozlardan, sozli slanestlar, qumtosh va koglomeratlardan iborat bo‘lib, qalinligi 50- 100 metr. Bo‘r davriga xos jinslar ham koglomerat, soz va ohoktoshlardan iborat. Ularning qalinligi 245-300 m (Sultonov, 1984). Paleogen yotqiziqlari (Buxoro yarusi) Zirabuloq-Ziyovuddin tog‘larining shimoliy tog‘ oldi zonasida tarqalgan. Ular koglomeratlar, devon ohoktoshlardan, qumtosh va qattiqlashgan sozlardan iborat bo‘lib, qalinligi 15-16 metr. Neogen davri jinslari Oqtog‘ning janubiy yonbag‘ri va Ziyoviddin tog‘larining shimoliy yonbag‘irlaridagi adirlar, soy yoqalarida yer yuziga chiqib yotadi. Ularning qalinligi 100-150 metr. Geologlar va gidrogeologlar tomonidan o‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, Samarqand viloyatida asosan to‘rtlamchi davr yotqiziqlari keng tarqalgan . Ularni yoshi bo‘yicha to‘rt aloxida xususiyatlarga ega bo‘lgan qismlarga ajratishadi: 1) Nanay sikli (So‘x); 2) Toshkent sikli; 3) Mirzacho‘l sikli: 4) Sirdaryo sikli Nanay sikli, ya’ni qadimgi to‘rtlamchi davr yotqiziqlari Zirabuloq- Ziyovuddin va Nurota tog‘larining etaklarida uchraydi. Ular Missilon jinslardan, koglomerat va lyossimon jinslardan, koglomerant va brikchilardan tashkil topgan bo‘lib, qalinligi 10-12 metrdan oshmaydi. Toshkent sikli, ya’ni o‘rta to‘rtlamchi davr yotqiziqlarini Ziyovuddin- Zirabuloq tog‘larida G.F.Tetyuxin (1975) o‘rgangan va Qarnob svetasi nomi bilan ajratgan. Ular Zarafshon vodiysida keng tarqalgan. Zarafshon daryosining to‘rtlamchi va beshinchi terrasalari Qarnob svetasi yoshidagi yotqiziqlar bilan qoplangan bo‘lib umumiy qalinligi 230-250 metr. Mirzacho‘l sikli , ya’ni yuqori to‘rtlamchi davr yotqiziqlari Zarafshon 9 daryosining uchinchi va to‘rtinchi terrasalarini qoplaydi. Ular lyossimon jinslar vakonglomeratlardan tarkib topgan, qalinligi 40-50 metr. Sirdaryo sikli, ya’ni hozirgi davr yotqiziqlari daryo qayirini birinchi va ikkinchi terrasalarini qoplaydi, hamda tog‘lardagi soylar yotqizgan prolyuvial yotqiziqlar ham shu siklga kiradi. Ular qum, qum aralash toshlar, lyossimon jinslardan iborat bo‘lib, qalinligi 50-55 metrdan oshmaydi. Inson xo‘jalik faoliyatining uzoq yillar ta’siri natijasida yangi antropogen yotqiziqlar hosil bo‘lgan, bular madaniy-irrigatsion yotqiziqlar deb ataladi. Ularning qalinligi bir necha o‘nlab santimetrdan bir necha metrga boradi. Gersin burmalanish davrida magmatik jarayonlar ham sodir bo‘lgan, lekin magma yer yuzasiga otilib chiqmasdan darzlar orasida qotib qolgan. Bu intruziv jinslar keyinchalik denutatsiya tufayli ochilib qolgan. Ular granit, granodivrit, diorit, gabbrodioritlardan tarkib topgan bo‘lib, tog‘larning 15-20% maydonini egallaydi. Zarafshon vodiysi yirik tektonik botiq bo‘lib, uning asosi Gersin burmalanishida hosil qilingan. Tektonik botiq atrofidagi tog‘lar ulkan megaantiklinar strukturaning davomi hisoblanadi va u yirik yoriqlar, siniqlar bilan alohida bo‘laklarga ajralgan. Bu bo‘laklar relefda alohida tog‘lar sifatida ajralib turadi (masalan Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin) va boshqalar. Zarafshon vodiysi sharqdan g‘arbga tomon kengayib sekin-asta pasayib boradi. Samarqand viloyatining g‘arbiy qismida qayir balandligi 600-650 metrni tashkil qiladi. Samarqand viloyati botig‘ining ko‘rinishi tagi yassi, keng qayiqni eslatadi. Botiqning janubiy tomoni sharqdan g‘arbga Zarafshon tizmasining davomi hisoblanadi. Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovutdin tog‘lari o‘rab turadi. Bu tog‘lar ham sharqdan g‘arbga Qizilqum cho‘li tomon pasayib boradi. Chaqilkalon va Qoratepa tog‘larining o‘rtacha balandligi 1500-1800 metr, Zirabuloq va Ziyovitdin tog‘lariniki 1100-1200 metrni tashkil qiladi. Bu tog‘lar sistemasida eng baland cho‘qqi 2084 metr. 10 Samarqand viloyati botig‘ini shimol tomondan Chumqortog‘, G‘ubdintog‘, Qorachatog‘, Oqtog‘ va Qoratog‘lar o‘rab turadi. Bu tog‘larning ham o‘rtacha balandligi 1500-1800 metrni tashkil qiladi va g‘arb tamonga pasayib boradi. Eng baland cho‘qqilar Chumqortog‘da 2109 metr, Nurota tizmasida Hayotboshi 2135 metr, Oqtovda Takantau 2004 metrga yetadi. Tog‘larda relyef shakllari tektonik va erozion-akkumulyativ jarayonlar tufayli shakllangan. Tektonika bilan tog‘larning umumiy yo‘nalishi, alohida massivlar, cho‘qqilar hosil bo‘lgan bo‘lsa, erozion kuchlar bilan soylar, jilg‘alar hosil bo‘lgan. Umumiy tog‘larning yonbag‘irlari erozion shakllar bilan kuchli parchalangan va ularning chuqurligi 70-100 metrdan 300-350 metrgacha yetadi. Soy tagidan va tog‘ oldi adir zonasida yirik erozion shakllar tagida akkumulyativ materiallardan qayir va terassalar hosil bo‘lgan. Tog‘ oldi adir zonasi, asosan, prolyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan. Ular konus shakliga ega bo‘lib, ularning kattaligi soylarning havza maydoniga bog‘liq. Ko‘ndalang kesimida tog‘lar assimetriya tuzilishga ega. Zarafshon tizmasida ham, Turkiston tizmasida ham tog‘larning shimoliy yonbag‘irlari tik va qisqa, soylar ham katta va kamsuv. Janubga qaragan yonbag‘irlari esa uzun va sekin-asta pasayib adir zonalariga tutashib ketgan. Shimoliy yonbag‘irlar tikligining sababini geologlar tektonik ko‘tarilishlar shimol tomondan siqiqliq bilan ro‘y bergan va tog‘ etaklarida kuchli yoriqlar hosil bo‘lgan deb tushuntiradi. Samarqand botig‘i atrofidagi tog‘lardagi surilmalar o‘pirilish, qulash va boshqa gravitatsion jarayonlar I.X.Xalimov (1979, 1980), karst hodisalari M. A. Abdujabarov, Z.S.Sultanov (1984, 1999), Suffuzion jarayonlar R. X. Xalimov (1982) ishlarida bayon qilingan. Samarqand botig‘ida uchtadan oltitagacha terassalar ajratiladi (Tetyuxin, 1974). Botiqning g‘arbiy qismida Navoiy shahri atroflarida ikkita terrasa yaxshi bilinadi. Samarqand shahri atroflarida, ya’ni daryoning chap qirg‘og‘ida uchta terrasa Panjikent shahri atrofida oltita terrasa yaxshi ajratiladi. Terrasalar vodiyda keskin chegara hosil qilib ajralmagan. Chegaralar ayrim joylardagina yaxshi bilinib turadi. Masalan, Samarqand shahri yaqinida bu qayir 11 daryodan 1,5-2,5 metr balandlik (aeroport), birinchi terrasa qayiridan 2,5-3,5 metr balandlikda ajralib turadi. Ikkinchi terrasa tik jar hosil qilib, birinchi terrasadan 3-5 metr balandlikda yaqqol ajralgan. Samarqand shahri Zarafshonning ikkinchi vauchinchi terrasalarida joylashgan. Uchinchi terrasa tog‘ oldi tekisligi bilan sekin -asta qo‘shilib ketadi. Panjikent yaqinida terrasalar zinapoya hosil qilib relyefda yaxshi ajralib turadi. 1- rasm Samarqand viloyati rel’efi karta- sxemasi www.google.com/maps/place sayti ma’lumotlari asosida Terrasalarning tabiiy chegaralari ko‘p joylarda tekislanib yuborilgan. Vodiyda inson ta’sirida qator relyef shakllari hosil bo‘lgan. Hududning geologik tuzilishi yer osti suvlarining shakllanishi va harakatida va kimyoviy xossalarida ak s etadi. Jumladan daryo va uning o‘ziniga yaqinlashgan sari ochiq suv manbalari bilan yer osti suvlarining bog‘lanishi ortib borishi kuzatiladi. 1.2. Iqlim xususiyati O‘zbekiston hududiga xos iqlim shakllangan iqlim hosil qiluvchi omillarga Samarqand viloyatining geografik o‘rni, havo massalari joyning geografik tuzilishi 12 dengiz sathidan balandligi va boshqalar kiradi. Samarqand viloyati subtropik kengliklarda joylashganligi tufayli quyosh nurlari nisbatan tik tushadi. Shu sababli ham hududning tekislik qismi quyosh nurlaridan katta issiqlik oladi. O‘rtacha bir yillik radiatsiya 150 kkal/ sm 2 ni tashkil qiladi. [Balasheva va boshqalar, 1963] Samarqand viloyati Yevroosiyo materigining markazida joylashganligi, ya’ni okeanlarda uzoqligi tufayli kontinental iqlimga ega. Bu hududda yillik va sutkalik harorat amplitudasi katta. Qish oylari (yanvar, fevral, dekabr) havo harorati – 20- 25 o gacha pasayish holatlari ro‘y beradi. Yanvar oyining o‘rtacha harorati Navoiy shahrida – 1,0 0 . Samarqand shahrida – 0,2 0 ni tashkil qiladi. Iyul oyining o‘rtacha harorati+27, +28 0 bo‘lib, eng issiq kunlari harorat +44, +45 0 ga qadar ko‘tariladi. Demak yillik harorat amplitudasi Samarqand viloyatida 28-30 0 ni tashkil qiladi. Samarqand viloyati iqlimi, asosan, o‘rtacha kengliklar hamda tropik havo massalari ta’sirda shakllanadi. Qish oylari hudud to‘liq o‘rtacha kengliklar mo‘tadil havo massasi ta’sirida bo‘ladi. Shu oylari shimoldan va sharqdan arktika sovuq havosi ham bostirib kirib keladi. Shunday hollarda havo harorati keskin pasayib bir necha kunlar havo sovib ketadi. Qish oylari ba’zan janubdan tropik iliq havo ham bostirib kiradi. Shunday vaqtlarda havo isib harorat +10 + 12 0 gacha ko‘tariladi. Yoz oylari Samarqand viloyati hududi to‘liq tropik havo massasi ta’sirida bo‘ladi. Issiq quruq tropik havosi shakllangach, shimoldan kirib keladigan o‘rtacha kenglik havolari ham tez isib tropik havosi ta’sirida o‘zgaradi. Havo namligi pasayib ketadi. Bahor va kuz oylari Samarqand viloyati hududi ikkita havo massalari o‘rtasidagi front chizig‘I ta’sirida bo‘ladi. Shimolda o‘rtacha kengliklar havo massasi, janubda tropik havo massasi bir-biri tomon siljib turadi. Ana shu ikki xil havo massalarining to‘qnashib turganligi tufayli havo tez o‘zgaruvchan bo‘ladi, bulutli kunlar ko‘payadi, yog‘inlar yog‘adi. Samarqand viloyati iqlimining shakllanishida relyefining ta’siri katta. Samarqand viloyati hududining shimol va janub tomonlari tog‘lari bilan o‘ralganligi va g‘arb tomondan Qizilqum cho‘liga ochiqligi va balandligining sharqqa tomon ko‘tarilib borishi iqlimga katta ta’sir ko‘rsatadi. G‘arb tomonda joylashgan Qizilqum cho‘li yoz oylari juda qizib ketadi va issiq qizigan havo O‘rta 13 Zarafshonning g‘arbiy qismlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu tufayli Navoiy shahrida iyul oyining o‘rtacha harorati +28,3 0 ni, shu oyda hududning sharqida joylashgan Urgut shahrida o‘rtacha harorat +24,4 0 ni tashkil qiladi. Ko‘rinib turibdiki, eng issiq oyda ikkita nuqtada haroratlar farqi 4 0 ga yetadi. Xuddi shuningdek, Samarqand viloyatining g‘arb tomondan ochiqligi qish oylarida ham sovuq havo oqimining kirib kelishiga sharoit yaratadi. Shu sababli ham Navoiy shahrida yanvar oyining o‘rtacha harorati -1,0 0 , Samarqand shahrida - 0,2 0 , ya’ni farq 0,8 0 ni tashkil qiladi. Samarqand viloyatida yog‘in miqdori ham g‘arbdan sharqqa tomon ko‘payib boradi. Hududning g‘arbiy qismida joylashgan Navoiy shahriga bir yilda 177 mm yog‘in yog‘adi, hududning sharqiy qismida joylashgan 485 mm yog‘in tushadi. Demak, hududning sharqiy qismiga g‘arbiy qismiga nisbatan 2,5 barobar ko‘p yog‘in yog‘adi. Buning sababi, g‘arbdan sharqqa tomon borgan sari balandlik o‘zgaradi, tog‘lar balanligi oshadi, natijada yuqoriga ko‘tarilib borayotgan havo oqimi ko‘proq yog‘in beradi. Inson xo‘jalik faoliyati ham mahalliy iqlim elementlariga ta’sir ko‘rsatadi. Zarafshon, Kattaqo‘rg‘on, Karmana vohalari atrofidagi o‘zlashtirilmagan cho‘l va chalacho‘l ladshaftlariga nisbatan havo harorati, havo namligi bilan farq qiladi. Kuzatish va o‘lchash ishlar natijalari bo‘yicha vohalar ustidagi havo harorati atrofdagi cho‘llarga nisbatan 3-4 0 pastligi havo namligi esa biroz ko‘pligi qayd qilingan. Samarqand viloyatini o‘rab turgan tog‘ tizmalari ham hudud iqlimining shakllanishida katta rol o‘ynaydi. Tog‘larda yuqoriga ko‘tarilgan sari havo harorati pasayadi, namlik va yog‘in miqdori oshadi. Shu tufayli ham tog‘larning 1400-1500 metrdan yuqori qismlarida quruq dasht landshaftlari shakllangan, undan yuqori qismlarda esa tog‘ buta va daraxtzorlari hosil bo‘lgan. Tog‘lar shimol tomondan va janub tomondan keladigan havo oqimlariga to‘siq vazifasini bajaradi. Keladigan havo oqimlari tog‘lardan oshib o‘tishida tog‘yonbag‘irlarida tumanlar, bulutlar hosil qiladi, yog‘in miqdorini ko‘paytiradi. Tog‘lar o‘rtasida botiqlar va soyliklar havo oqimlari shiddat bilan o‘tadigan 14 yo‘laklar hisoblanadi. Shu tufayli ham Sanzor vodiysidan Samarqand vohasi tomonidan esib turadigan kuchli shamollar tez-tez takrorlanadi. Bu shamolni esishining sababi yilning salqin oylarida shimoldan kelgan havo oqimlari dastlab Mirzacho‘l hududini egallaydi. Shu paytlari nisbatan janubda joylashgan Zarafshon vodiysi issiqroq bo‘ladi. Mirzacho‘lni egallagan sovuq havoning bosimi kattaroq bo‘lib, bu havo shiddat bilan janubga harakat qiladi va Nurota tog‘lariga uriladi. Havo tez o‘tadigan pastliklar orqali harakatlanadi. Ana shu havo oqimiga asosiy yo‘lak Sangzor vodiysi hisoblanadi. Vodiy orqali shiddat bilan harakatlanadigan havo kuchli shamolni hosil qiladi va bu shamol Bulung‘ur tumanida mahalliy xalq tomonidan “Ilono‘ti” deb nom olgan. Ilono‘ti deb atalishining sababi, bahorda va qishda kuchli quruq shamol ekinlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, yerlarni tez quritib qotiradi, kuzda yerlarni tez muzlatadi, qishda qorlarni uchirib ketadi va havoning yanada sovub ketishiga sababchi bo‘ladi. Ana shu jihatlar uchun mahalliy xalq bu shamolni “Ilono‘ti” deb atashadi. Shunga o‘xshash, lekin kuchsiz namoyon bo‘ladigan shamollar Jom cho‘lida, Qarnab cho‘lida, Zarafshon vodiysining g‘arbiy qismlarida ba’zi dovonlarida ham kuzatiladi. Havo bosimi yil davomida havo haroratiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Nisbatan past havo bosimi eng issiq oylarga to‘g‘ri keladi (iyun, iyul, avgust). Bu oylari Navoiy shahrida 967.9 mb, 965.3 mb, 967.8 mbni tashkil qiladi. Qish oylari esa (dekabr, yanvar, fevral) shularga shamolda 981.9, 981.5, 980.5 mbni tashkil qiladi. 1.3. Tuproq qoplami, o‘simliklari va hayvonot olami Samarqand viloyati o‘simlik qoplami va hayvonot dunyosi O‘rta Zarafshonda tuproqlarning tarqalishiga hamda vodiy balandlik mintaqalari ya’ni tog‘lar tomonga va g‘arbdan sharqqa tomon o‘zgarib boradi. Umuman olgan da, Zarafshon vodiysida to‘rt tipdagi tuproqlar uchrashi aytiladi. Ma’lumki , bunda tuproqlarning genezisi uning geologik tuzilishi bilan bog‘langan: 1) och bo‘z tuproqlar; 2) tipik bo‘z tuproqlar; 3) to‘q bo‘z tuproqlar; 15 4) to‘q jigarrang tuproqlar. Och bo‘z tuproqlar Ziyovutdin va Qoratog‘ning Qizilqum cho‘liga tutash tog‘oldi tekisliklarida 350-450 metr balandliklarda tarqalgan. Ularning kumush qatlami sarg‘ich bo‘zrangda bo‘lib, kumush miqdori 0,5-1,5% atrofida bo‘ladi. Tuproqning hamma qatlamlari karbonatga boy. Mexanik tarkibi ona jinsiga bog‘liq. Tog‘oldi zonasida lyossimon jinslar ustida sozlovoch bo‘z tuproqlar, soy etaklarida prelyuvial yotqiziqlar ustida esa toshloq och bo‘z tuproqlar rivojlangan. Hududning g‘arbidan sharqiga tomon borgan sari och bo‘ztuproqlar tipik bo‘z tuproqlar bilan almashadi. Bu tuproqlar egallagan joylar balandligi 500-700 metr bo‘lib, adir zonasi va tog‘larning quyi qismini o‘z ichiga oladi. Tuproqning chirindisi qatlamida kumush miqdori 0.5% dan 2,5% gacha o‘zgarib turadi. Kumush qatlamining qalinligi 50-60 smga yetadi. Bu tuproqning adir zonasini deyarli yoppasiga qoplab turadi va bahorikor dehqonchilik asosan shu tuproq tarqalgan joylarda rivojlangan. Tog‘larning va baland adirlarning 700-800 metridan yuqorida tipik bo‘z tuproqlar to‘q bo‘ztuproqlar bilan almashinadi. U Chaqilqalon, Qoratepatog‘larining adir zonasida, Zirabuloq, Ziyovutdin, Qoratov, Oqtovtizmalarining 1200-1400 metr balandliklarigacha bo‘lgan yonbag‘irlarini egallaydi. Qo‘ytosh botig‘idagi to‘q bo‘z tuproqlarning qatlamlarida kumush quyidagi miqdorlarda uchraydi: 0-10sm-3.29%, 11-20sm-1,55%, 21-30sm-1,06%. Umuman, to‘q bo‘z tuproqlarda kumush miqdori 1,5% dan 3,5% gacha uchraydi. Bu O‘rta Osiyodagi eng serhosil tuproqlardan hisoblanadi va bahorikor dehqonchilikda yuqori hosil beradi. Tog‘larda 1200-1300 metr balandlikdan boshlab to‘q bo‘z tuproqlar to‘q jigarrang tuproqlar bilan almashinadi, jigarrang tuproqlar ham o‘z navbatida 3 ta turga bo‘linadi: 1) och jigarrang; 2) tipik jigarrang; va 3) to‘q jigarrang. Chaqilqalon, Qoratepa, Zirabuloq, Nurota, Oqtog‘, Chumqartov tizmalarining eng baland suvayirg‘ich cho‘qqilari atroflarida och jigarrang tuproqlar uchraydi. Ular ko‘proq shimoliy yonbag‘irlarda rivojlangan. Bir xil balandlikda shimoliy yonbag‘irda jigarrang tuproqlar, shu balandlikda lekin janubiy yonbag‘irlarda to‘q bo‘z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproqlarning kumush 16 qatlami to‘q kulrang yoki jigarrang rangga ega bo‘lib, quyi qatlamdan rangi bilan keskin ajralib turadi. Samarqand viloyati atroflaridagi tog‘larda bu tuproqlarning yuqori chirindili qatlamida kumush miqdori 6-7% (Xaydarov 1958) 8% (Gorbunov 1960) ni tashkil qiladi. Bo‘z tuproqlarning tarqalgan zonada uzoq vaqtdan buyon sug‘oriladigan dehqonchilik olib borilayotgan joylarda sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproqlarning yuqori 70-80 sm qatlami haydash va ishlov berish natijasida o‘zgargan, tabiiy genetik gorizontlari buzilgan. Bu tuproqlar odatda sozlov mexanik tarkibli bo‘lib, yuqori qatlamlarida kumush kam.. Sizot suvi yaqin bo‘lgan past qavatda botqoq tuproqlar rivojlangan. O‘tloq tuproqlar ham, o‘z navbatida, bir nechta turlarga bo‘linadi: 1) o‘tloq-allyuviol, 2) soz tuproqlar, 3) botqoq o‘tloq tuproqlar. O‘tloq-allyuviol tuproqlar daryo qayirida uning balandroq joylarida rivojlangan bo‘lib, har yili katta suv payti keltiriladigan loyqa yotqiziqlarning roli katta kumush qatlami yaxshi ajralib turadi va kumush qatlamida pastda saqichsimon (kley) qatlam mavjud. Kumush miqdori 1,5-2,5% (Haydarov 1958). Bu tuproqlar egallagan uchastkalarning ko‘p qismi o‘zlashtirilgan. Allyuvial tuproqlar o‘zining morfologik belgilari bilan o‘tloq-allyuviol tuproqlarga yaqin turadi. Faqat bu tuproqlar 1-terrasida rivojlangan bo‘lib, sizot suvlari o‘tloq allyuvial tuproqlarga nisbatan ham chuqurroqda joylashgan. Bir v a qtlar bu joylarning ko‘pchiligi to‘qaylar bilan band bo‘lgan. Hozir esa deyarli to‘liq haydalib dehqonchilikda foydalaniladi. Soz tuproqlar yirik soylarning konussimon yotqiziqlar qoplangan uchastkalarida, sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylarda rivojlangan bo‘lib, katta maydonni egallamaydi. Tuproqlar deyarli sho‘rlanmagan, yoki kam sho‘rlangan bo‘lib , chimli gorizont qalinligi bilan ajralib turadi. Tuproqlar skelet materiallarga boy, to‘liq miqdori yuqori qatlamda (0- 10sm) , 2-5% gacha o‘zgarib turadi. Botqoq-o‘tloq tuproqlar kam maydonni egallaydi. Ular sizot suvlari yer yuziga juda yaqin joylardagina rivojlangan. Kumush qatlami qoramtir rangga ega qora sarg‘ich qatlam yaxshi bilinib turadi. O‘simliklar xilma-xil va qalinligidan yuqori qatlami kumushga boy. Botqoq tuproqlar Zarafshon daryosi sohili bo‘ylab 17 alohida uchastkalarda rivojlangan. Irrigatsiya-melioratsiya ishlari vodiyda rivojlanmagan vaqtlari botqoq tuproqlar katta maydonni egallab yotgan, zovurlarning qazilishi qurilish melioratsiyasining rivojlanishi bilan botqoqlangan va zax yerlar kamayib ketdi va ularning o‘rni hozir turli-xil dehqonchilik ekinlari bilan band. O‘simliklari. Samarqand viloyati yirik O‘rta Zarafshon mintaqasi botanik xususiyati bilan bog‘langan. O‘simliklar dunyosi o‘z ariallarini shakllantirishda yer osti suvlari bilan bog‘langanligi barchaga ma’lumdir. Jumladan grunt suvlarining sathi tabiiy holda o‘sadigan o‘simliklar arealiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yog‘in miqdori va tabiiy sharoitning xilma- xilligi, o‘simliklarning ham turlicha bo‘lishiga sharoit yaratadi. Zarafshon havzasi o‘simliklarini mukammal o‘rganib chiqqan geobotanik Q.Z.Zakirov (1955) O‘rta Osiyo tog‘larida o‘simlik tiplari gumid iqlimida joylashgan tog‘lardagidek uzluksiz balandlik zonalarini hosil qilmasligini ko‘rsatib berdi. Arid iqlimli O‘rta Osiyo tog‘ tizmalarida bir xil balandlikda lekin yonbag‘irlarning turli ekspozitsiyalarida ikki, uch xil o‘simlik to‘plari uchrashi mumkinligini Zarafshon havzasidagi tog‘lar misolida isbotlab berdi. Shunga asoslanib akademik Q.Z.Zakirov o‘simliklar tarqalishida balandlik poyasi sifatida quyidagi bo‘linishlarni tavsiya qilganligi ma’lum: cho‘l, adir, tog‘, yaylov. Yuqorida ta’kidlangan barcha zonalar Zarafshon havzasida uchraydi. Cho‘l zonasiga O‘rta Zarafshonning g‘arbiy qismidagi cho‘l va chalacho‘l o‘simliklari guruhi kiradi. Bu zona Ziyovutdin-Zirabuloq tog‘lari, Qoratov va Oqtog‘tizimlar atroflaridagi tog‘oldi tekisliklarini o‘z ichiga oladi. Bu zonada o‘simliklarning tarqalishi tuproq va gruntlarning mexanik va fizik-ximik xususiyatlariga bog‘liq. Lessimon jinslar bilan qoplangan joylarda, asosan, qorabosh-qo‘ng‘irbosh guruhi keng tarqalgan. Toshloq va qumloq yerlarda shuvoq, mingbosh, sof qum joylarda yantoq (Alliumtatarium), tog‘oldi rayonlaridagi tosh aralash sozlar ustida qo‘ziquloq (Phlomisthapsoides), karrak (kousiniamikrokaxpa), uris (Irissongorika) va boshqalar ko‘p uchraydi. Adir zonasi katta maydonni egallaydi va hamma tog‘ etaklarini kamar kabi o‘rab oladi. Adir asosan chala cho‘l o‘simliklari guruhlaridan tarkib topgan. Bularning asosini cho‘l qoraboshi va qo‘ng‘irtosh tashkil qiladi. 18 Bahorda gullar bilan quyidagilar birga o‘sib qalin, yam-yashil o‘t qoplamini hosil qiladi: yaltirbosh, kasmaldin, malkolmiya, no‘xataklar, qizg‘aldoq kelpiniya va boshqalar. Bularning vegetatsiya davri aprel oxiri va may oyining boshlarida tugaydi, natijada ular qovjirab adirda ko‘pyilliklar qoladi. Ularning turi ko‘p emas. Shulardan eng ko‘p shuvoq, oqquvrat, qo‘ziquloq, iris va boshqalar uchraydi. Tog‘ zonasida o‘simliklar ancha xilma- xil P.K.Zakirov (1969) Nurota tog‘larida 4 guruhdagi o‘simliklarni ajratadi: 1) tog‘ chimli dashti, 2) bug‘doyiq- turli o‘tli quruq dashtlar, 3) tog‘-kserofiyalari, 4) butazorlar. Tog‘chimli dasht o‘simligi Chumqortog‘ va Chaqilqalar tog‘lari hamda Nurota tizmalarining 1500-1700 metrdan baland bo‘lgan shimolga qaragan yonbag‘irlarda tarqalgan bo‘lib, asosan, arpag‘on va boshqalar uchraydi. Bug‘doyiq aralash turli o‘tli quruq dasht guruhi hamma tog‘larning 1200-1300 metr balalndlikdan boshlab asosan, shimolga qaragan yonbag‘irlarida uchraydi. Bu guruhning asosiy o‘simligi bug‘doyiq (yelytrigia thichophora) hisoblanadi. Bahorda yog‘in ko‘p payti juda ko‘p efemerlar unib chiqadi. Yozda ular qavjiraydi va bug‘doyiq bilan vegetatsiya davri uzoq davom etadigan ko‘pyilliklar qoladi. Bularga skalioza (seabiosa) skuligeriya, zizifora (ziziphora teniok) vasilek, polen (Artemisia tenuisekta), zopnin va boshqalar kiradi. Tog‘ kserofitlari asosan yonbag‘irlarning janubiy eksportizatsiyasida va ohaktosh bilan qoplangan cho‘qqi va qir tepalarida uchraydi. Bu joylarda toshloq yupqa tuproqlar bo‘lib, ular ustida o‘simliklar qalin o‘smaydi va ko‘plari namni saqlash uchun yostiq ko‘rinishiga ega. Bularga tragakant, akantolimon, ignabarglilar va boshqalar kiradi. Bu guruhdagi ko‘p o‘simlilarning barglari kichik, chekkalari bukilgan va tanalari ignasimon tuklar bilan qoplangan. Butazorlar tog‘larning hammasida keng tarqalgan. Ular tur jihatdan boy emas va asosan bodomcha (amygdalus spinossima) va buxoro bodomidan (amygladus bucharika) iborat. O‘tin uchun va tomorqalar atroflarini mustahkamlash maqsadida ular hozirgacha ayovsiz qirqilmoqda. Shuning uchun ham bu o‘ta qurg‘oqchilikka chidamli daraxtchalar tog‘larning xilvat joylaridagina zich saqlangan. Qishloqlar yaqinlarida va borish asosan joylarda bodomlar qirqib yoqib yuborilgan. Bodomzorlarda do‘lana (krataegus songorika), namatak (rosa kokanika), uchqut, 19 yovvoyi murut (pyrus kommunis), qizil daraxtchasi va boshqa lar birga o‘sadi, soylar ichida esa tol, terak uchraydi. Zarafshon qayirida ilgarilari katta maydonni egallagan o‘tib bo‘lmaydigan zich to‘qayzorlar bo‘lgan. Hozir haqiqiy tabiiy to‘qayzor Zarafshon qo‘riqxonasidagina qolgan. Qo‘riqxonadan boshqa joylarda daryo sohilida kichik orolcha shahrida bo‘lak-bo‘lak to‘qaychalar hozir ham bor. (V.V. Sedov 1959) ma’lumoti bo‘yicha Zarafshon to‘qayzorlarida 393 turdagi o‘simliklar uchraydi, shundan 186 tasi (47,4%) Samarqand viloyati to‘qayzorlarida o‘sishligi aniqlangan. To‘qaydagi daraxtzorlarni V.V. Sedov uchta formatsiyaga bo‘ladi: 1) tolli, 2) chakandali, 3) jiydali. To‘qayzordagi o‘t qoplami 4 formatsiyaga ajratiladi: 1) eriman tusli, 2) veynikli, 3) qamishli, 4) rogozli. Sug‘oriladigan yerlar madaniy o‘simliklar bilan band. Ularning asosini paxtazorlar tashkil qiladi va umumiy ekin maydonining 40-50% ini egallaydi. Uzumzor va bog‘zorlar shahar atroflarida, tog‘ oldi zonasida katta maydonlarni egallaydi. Sabzavot va poliz ekinlari hamma xo‘jaliklarda mavjud. Hayvonot dunyosi. Samarqand viloyatining hayvonot dunyosi uning geografik o‘rni va relefi bilan bog‘liq. Sharq tomondan baland tog‘larning, g‘arb tomondan Qizilqum cho‘li bilan o‘rab turgan to‘qay landshaftlarining mavjudligi hamda aholi zich vohaning katta maydonini egallaganlik holatlari bu joy hayvonot dunyosining, xilma-xilligi bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Bu yerda ham tog‘, ham cho‘l, ham voha hayvonlari yonma yon uchraydi. To‘g‘ zonasida hayvonlarning tarqalishi balandlik poyasi va joyning landshaft xususiyatlari bilan bog‘liq. Tog‘larda kemiruvchilardan turkiston kalamushi, qo‘shoyoq, o‘rmon sichqoni, afg‘on sichqoni va baliq uchraydi. Yirtqichlardan bo‘ri (kanis lupus), tulki (vulpek), tamg‘ali mushuk, tuyoqlilardan qizilqum qo‘yi, soylarda, changalzorlarda O‘rta Osiyo cho‘chqasi (bis skrofa) qishloqlar yaqinida jayra va boshqalari uchraydi. 40-yillarga qadar bo‘ri, cho‘chqa, kiyik va olxor tog‘larda ko‘p edi. Cho‘chqalar tez-tez poliz ekinlarini payxon qilar, bo‘rilar esa qo‘ylarga tinchlik bermas edi. Hozir tog‘lardagi kishilar borishi qiyin bo‘lgan xilvat joylardagina qolgan. Tog‘lar qushlar dunyosiga boy. Bu yerda chumchuqlarning 34 turi uchraydi (Sagitov1959). Bulardan tosh chumchug‘i (petronika) qora drozd (turdus 20 merila), katta tog‘ drozdi (montikola saxatilis), tovuqsimonlardan kaklik, yirtqich qushlardan kalxat, lochin, burgut va boshqalar. Sudralib yuruvchilardan turkiston agona, turkiston geknoni, sariq ilon, chipor ilon va boshqalar uchraydi. Tog‘ oldi adir zonasida hayvonlar tur jihatdan ham va son jihatdan ham tog‘ zonasi hayvonlaridan ancha kam. Lekin bahorikor bug‘doy ekiladigan dalalar atroflarida kemiruvchilar ko‘p. Yumronqoziq, kichik qo‘shoyoq (allaktaga elater), qizil dumli peschanis, ko‘rsichqon , quyon va boshqalar gala-gala bo‘lib yashaydi . Shular bilan oziqlanadigan yirtqichlardan korsak (vulpes korsak) olako‘zan (vermela peregusna) ko‘p. Qo‘y qo‘ralari orqasidan tog‘dan bo‘ri tushib keladi. Tog‘ oldi zonasi ham qushlar dunyosiga boy. Bu zonada chumchuqsimonlarning 35 turi bo‘lib, shularning 14 tasi tog‘dan tushib keladi (Sagitov19590). Bu zonaning tipik qushlariga oddiy mayna, to‘rg‘ay, cho‘l chumchug‘i, bedana va boshqalar kiradi. Sudralib yuruvchilardan cho‘l agamasi, yumaloqboshli kasratki, tasma rang kasratki, o‘q ilon, cho‘l toshbaqasi va boshqalar. Tog‘ va tog‘ oldi adir zonasidagi soylarda mevali daraxtlar, sabzavot va poliz ekinlari ko‘pgina hayvonlar uchun qulay sharoit hisoblanadi. Bu yerda tipratikan (hemiechinus auritus), jayra, olaqush (streptopelit senegalensis) qaldirg‘och (belichon urbika), mayna (akriotot herestritis) va boshqalar ko‘p uchraydi. Tog‘ tabiatiga kishilar ta’sirining ko‘payib ketishi ko‘pgina o‘simlik va hayvonlarning kamayib yoki yo‘qolib ketishiga sabab bo‘ldi. Ayniqsa olxor, kaklik, to‘ng‘iz, kiyiklar tog‘larda juda kamayib ketdi. Shularni saqlab qolish maqsadida Nurota tizmasida maxsus tog‘ qo‘riqxonasi tashkil qilindi. To‘qay hayvonlari o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Eramizdan oldin to‘qaylar Zarafshon vohasining qariyb 1/3 qismini egallab turgan, shu paytlarda to‘qayzorlar hayvonot dunyosi juda boy bo‘lgan. Katta Zarafshon to‘qayzorlarida yo‘lbars ham bo‘lgan. A. Makedonskiy viloyatimizga eramizdan oldin 329-yili kelgan va Zarafshon to‘qayzorida yo‘lbarsni o‘ldirganligini o‘sha davr tarixchilari yozib qoldirgan. To‘qayzorlarda chiya bo‘ri, tulki, to‘ng‘iz, qamish mushugi yashagan. Ayniqsa, qushlar dunyosi juda xilma-xil bo‘lgan. Zarafshon tustovug‘i faqat shu daryo to‘qaylarida uchraydigan endemik turlardan hisoblanadi. 21 To‘qayzorlarning yo‘qotilishi o‘simlik va hayvonot dunyosining butunlay yo‘qolib ketish xavfini tug‘dirdi. Shuning oldini olish uchun Samarqand shahridan 4-5 km shimoliy-sharqda daryo yaqinida maxsus Zarafshon qo‘riqxonasi tashkil qilindi. Zarafshon daryosida 17 ta tur baliq uchrashligi aniqlangan (Burnashev 1949). Bulardan eng ko‘p uchraydigani: Zarafshon yelesi, Samarqand xramulyasi, Turkiston usachi, marinka, aral shemayasi, tanga baliq va boshqalar. Tadqiqot davomida o‘simliklar dunyosi va unga bog‘liq holda hayvonot olamidagi o‘zgarishlarga suv resurslari bilan ta’minlanganlik ham katta rol o‘ynaydi. Ayniqsa inson xo‘jalik faoliyati ta’sirining oshib borishi dastlab suv resurslariga so‘ng esa o‘simlik va hayvonlar arealining o‘zgarishida ko‘rinadi. Biz ana shu jihatlarga e’tibor qaratishga harakat qildik. 22 I BOB BO`YICHA XULOSALAR 1. Samarqand viloyati tabiati va iqlim, geologik tuzilishi juda ko‘p olimlar tomonidan o‘rganilgan. Yer yuzasi terrasalardan tuzilgan. Terrasalarning tabiiy chegaralari ko‘p joylarda tekislanib yuborilgan. Vodiyda inson ta’sirida qator relyef shakllari hosil bo‘lgan. Hududning geologik tuzilishi yer osti suvlarining shakllanishi va harakatida va kimyoviy xossalarida aks etadi. Jumladan daryo va uning o‘ziniga yaqinlashgan sari ochiq suv manbalari bilan yer osti suvlarining bog‘lanishi ortib borishi kuzatiladi; 2. Samarqand viloyatida yog‘in miqdori ham g‘arbdan sharqqa tomon ko‘payib boradi. Hududning g‘arbiy qismida joylashgan Navoiy shahriga bir yilda 177 mm yog‘in yog‘adi, hududning sharqiy qismida joylashgan 485 mm yog‘in tushadi. Hududning sharqiy qismiga g‘arbiy qismiga nisbatan 2,5 barobar ko‘p yog‘in yog‘adi. Buning sababi, g‘arbdan sharqqa tomon borgan sari balandlik o‘zgarib borishidir. 23 II BOB. SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARINING SHAKLLANISHI VA TARQALISHI 2.1. Viloya t yer usti suvlarining shakllanishi va tarqalishi Zarafshon daryosi suv oqimi Y u qori Zarafshondagi Dupuli po‘stida miqdor jihatdan o‘zgarishsiz oqadi. Keyin esa Tojikiston Respublikasining Panjikent tumanidan sug‘orishga ma‘lum miqdordagi suv olinadi. Lekin bu suv miqdoriy katta emas, chunki sug‘oriladigan yer maydoni ham katta emas . Dupuli po‘stida Zarafshon d aryosining ko‘p yillik o‘rtacha suv sarfi 165 m 3 /sek ni tashkil qiladi. Ushbu miqdor suv ko‘p yillari 185-190 m 3 ga ko‘tariladi, qurg‘oqchil yillar 140-145 m 3 /sekgacha kamayadi (Shuls V . L, 1965). Panjikent tumaniga shu suvning 2-3%i sug‘orishda ishlatiladi. Panjikent tumanidan keyin Zarafshon daryosi suvi O‘zbekiston hududiga oqib o‘tadi va O‘rta Zarafshon bashlanadi. Daryo vodiysi keskin kengayadi va sug ’ oriladigan yer maydoni ko‘payadi. O‘zbekiston hududiga kirishi bilan Zarafshon daryosi suvi uch tarmoqqa bo‘linadi. O‘ng qirg‘oqdan Tuyatortar kanaliga, chap qirg‘oqdan Darg‘om kanaliga suv bo‘linadi va qolgan suv Zarafshon daryosining o‘zanidan oqadi. Ushbu suv taqsimlovchi suv tugunini Robot xo‘ja deb ataladi. Shu nom i dan tashqari 1-May to‘g‘oni deb yuritilishiga sabab hozirgi ko‘rinishdagi suv taqsimlovchi to‘g‘on 1930-yil 1-may kuni qurib bitkazilgan edi. Shu sababdan ham 1-may to‘g‘oni deb ataladi. O‘ng qirg‘oqdagi Tuyatortar kanali Zarafshon daryosining 15% suvi oqiziladi. Bu kanaldan Bulung‘ur kanali, Payariq kanali va boshqa qator kanallar suv oladi. Bir qism suv esa Bulung‘ur tumaniga qarashli Qorovulbozor suv omboriga tashlanadi va ushbu suv omborida to‘plangan suv bilan Bulung‘ur, Jizzax viloyatining G‘allaorol yerlari sug‘oriladi. Yana bir qism suv maxsus kanal orqali Jizzax shahri yaqinidagi Jizzax suv omboriga tashlanadi. Chap qirg‘oqdan boshlanadigan Darg‘om kanaliga Zarafshon daryo suvining 20-25% tashlanadi (Siddiqov X .S. ,1989). Bu kanal yangi Ariq kanaliga suv tashlanadi va Urgut tumaninig tog‘ oldi tekisliklarida katta yerlar suv bilan 24 ta‘minlanadi. Darg‘om kanali Tayloq, Samarqand atroflaridagi yerlar, Pastdarg‘om tumani, Nurobod tumani yerlarini suv bilan ta‘minlaydi. Samarqand shahrining janubi-sharqiy tamonida Darg‘om kanalidan Eski Anhor kanali boshlanadi va u Qashqadaryo viloyatining bir necha tumanlarini suv bilan ta‘minlaydi. 1-May to‘g‘onidan quy i roqda Zarafshon daryosida o‘ng qirg‘oq arig‘i qazilgan. Undan suv Jomboy tumani yerlari sug‘oriladi. O‘ng qirg‘oq arig‘idan katta Mirza ariq boshlanadi, uning suvidan Jomboy, Bulung‘ur, Payariq tumanlari yerlarini sug‘orishda foydalaniladi. Samarqand shahrining shimol tamonida Cho‘ponota tepaligi yonida Zarafshon daryosida Oq-Qoradaf suv taqsimlovchi yirik gidrotexnik inshoot mavjud. Ushbu insho o tdan suv asosan ikki daryoga : chap tomonda Qoradaryoga va o‘ng tamonda Oqdaryoga bo‘linadi. Bulardan tashqari o‘rtalikda Miyonqol orolining sharqiy qismlarini sug‘orishga mo‘ljallangan Shoxob katta arig‘i, hamda Oqdaryoning o‘ng tamonidan oquvchi boshqa ariqlar boshlanadi. Zarafashon daryosining asosiy suvi Qoradaryodan o‘ng qirg‘oq kanali orqali Miyonqol orolining katta qismi sug‘oriladi. Qish, bahor va kuz oylari o‘rtacha suv Kattaqo‘rg‘on suv omboriga tashlanadi. Kattaqo‘rg‘on suv omboriga suv Damxo‘ja suv tugunidan taqsimlanadi. Shu tugundan o‘ng tamonga Miyonqol arig‘i boshlanadi va uning suvi bilan Miyonqol orolining g‘arbiy, janubi-g‘arbiy qismlari sug‘oriladi. Kattaqo‘rg‘on shahrining shimol t o monida katta gidrotexnik insho o t mavjud. Bu inshootga Qoradaryodan qolgan suvlar hamda Kattaqo‘rg‘on suv ombori chiqish kanalidan suv yig‘iladi va uchga taqsimlanadi. Chap tamonga Narpay kanali va o‘ng tamonga Qoradaryo suvi oqadi. Narpay kanalidan suv ko‘targich moslamalar bilan suv Islom Shoir kanaliga tashlanadi. Oq-Qoradaryo tugunidan boshlangan Oqdaryodan asosan sizot suvlar, Qorasuv va qisman Zarfshon daryosi suvi oqadi. Suvdan oqilona foydalanish maqsadida Oqdaryoda Oqdoryo suv ombori qurilgan. Ushbu suv omborlari qurilgan. Ushbu suv ombori Oqdaryo, Payariq, Ishtixon va Kattaqo‘rg‘on tumanlari yerlarining suv ta‘minotini yaxshilash maqsadida qurilgan. Oqdaryo va 25 Qoradaryo suvlari Xatirchi shahriga janubda qo‘shiladi va Zarafshon nomi bilan g‘arbga tomon oqadi. Karmana shaharchasi yaqinida Zarafshon daryosidan Konimox kanali boshlanadi. Novoiy shahri yaqinida daryoda suv juda kamayib qoladi. O‘rta Zarafshon Xazora qishlog‘ida tugaydi va Toshrobot gidrouzeleda Zarafshon daryosining suvi juda kamayib qoladi. Toshrobot suv tuginidan Zarafshon daryosi o‘zaniga Amudaryoning suvi tashlanadi. Bu suv Amu-Buxoro kanali orqali keladi. Amu-Buxoro kanali orqali keladigan suvning bir qismi Xorxir suv yugunida ham Zarafshon daryosi o‘zaniga tashlanadi. Demak Quyi Zarafshonda hozir Zarafshon daryosining suvi deyarli oqmaydi. Zarafshon daryosi suvi sug‘orish uchun O‘rta Zarafshonda to‘liq sarflanadi. Quyi Zarafshonda esa Zarafshon daryosi o‘zanidan Amudaryoning loyqa suvi oqadi. Buni biz Xor-Xur suv tugini yaqinida kuzatdik. Ushbu suv tuguni yonidan Vobkent kanali boshlanadi va Vobkent tumani yerlarini sug‘orishga sarflanadi. Ushbu kanaldan hozir Zarafshon daryosining suvi emas, Amudaryoning suvi oqizilmoqda. Tarixiy ma‘lumotlarga ko‘ra bundan 5 ming yil avval Zarafshon daryosining suvi Amudaryoga quyilgan (Umarov M, 1 96 7 ) . Hozir Zarafshon suvi yetmagan yerlarda o‘zandan toshib Zarafshon daryosining suvi oqqan. Asta-sekin sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishi bilan kanallar qazilib daryo suvi turli t o mon olib ketila boshlandi. Yirik ariqlar va kanalarning qazilganligi (Darg‘om, Shofirkon, Vobkent va boshqalar) eramizdan oldin boshlanganligi haqida ma‘lumotlar ko‘p. Zarafshon vodiysida sug‘orma dehqonchilik rivojlanganligiga 4000 yildan oshgan (Muhammadjonov,1986). Dehqonchilikning rivojlanishi bilan suvga talab kuchaygan, ariqlar qazilgan, vaqtinchalik to‘g‘onlar qurilgan. To‘qaylar qirqilib sug‘oriladigan yer maydonlari kengaytirilib borilgan. Grek tarixchisi Kursiy Rufning yozishicha Aleksandr Makedonskiy, Spitamen boshchiligidagi qo‘zg‘olonchilarni qirib tashlash va Spitamenni asir olish uchun ularni Buxoro vohasi atroflaridagi qumli cho’llargacha ta‘qib qilib borgan, lekin ushlay olmagan. Ana shu yurishda A. Makedonskiy askarlari O‘rta va Quyi Zarafshon hududlarini ko‘rgan. Kursiy Rufning yozishicha (eramizdan avvalgi 328-yil) Zarafshon vodiysining hamma hududlarida ekinlar bilan band obod yerlar, mustahkam 26 qo‘rg‘onlar, suv oqiziladigan ariqlar, suv taqsimlovchi inshootlarni ko‘rganini yozib qoldirgan. 2.2. Viloyat yer osti suvlarining shakllanishi va tarqalishi Yer osti suvlarning paydo bo’lishi atmosfera yog’inlariga, atmosferadagi namlikning tosh yoriqlariga tuproq qum oralig’idagi bo’shliqlarga kirib kondensatsiyalanishiga, hamda tabiatda keng tarqalgan sarbsiya jarayonlariga bog’liq. Shular bilan birga yer usitagi oqar suvlarning yerga sizib o’tishi hamda shu yerda tarqalgan tog’ jinslarining g‘ovaklik darajasi yer osti suvlarining hosil bo’lishida katta rol o’ynaydi. Gidrogeologlar Zarafshon vodiysida Zarafshon artezian havzasini ajratib unda alohida Samarqand havzasini bo’lib ko’rsatishadi (Sultonxo’jayev va boshqalar, 1965). Samarqand havzasi geologik jihatdan Samarqand megasinklinal strukturasiga kiradi va sharqdan g’arbga tomon Panjakent, Jumabozor va Kattaqo’rg’on bukilmasi katta maydoni egallaydi va unda mezakaynazoy yotqiziqlarning qalinligi 2000 metrga yetadi. Mezazoy yotqiziqlari yura va bo’r jinslardan tarkib topgan. Yura davr yotqiziqlari gilina, alevrolit, qumtosh, gravelit va konglomeratlardan tuzilgan. Ularning qalinligi ba’zi joylarda 500 metrni tashkil qiladi. Bo’r va poliogen davrlar yotqiziqlari konglomeratlar, gravelitlar, qumlar, qumtoshlar, alevrometlar, gilinalar va ohaktoshlardan iborat. Neogen davr yotqiziqlari kontinental kelib chiqishga ega bo’lib konglomeratlar gravelit, qumtosh va gilinalardan tarkib topgan neogen yotqiziqlarning qalinligi 1000 metrga yetadi (Dovoyatov, 1961). To’rtlamchi davr yotqiziqlar keng tarqalgan bo’lib kelib chiqishiga ko’ra allyuviyal, proviyuvial va delyuvial jinslarga bo’linadi. Ular shag’al qayirtosh, qum gilinalardan tarkib topgan. Ushbu turli xil yotqiziqlari suv o’tkazish, suv saqlash, suv to’plash xususiyatlari va kimyoviy tarkibi bo’yicha bir-birida farq qiladi. Ushbu yotqiziqlardan gilina, toshga aylangan qumtosh, alovrometrlar o’zidan suv o’tkazmaydi, shu sababli ham ularning ustida turli miqyosdagi yer osti suvlari to’planadi. 27 Kattaqo’rg’on bukilmasida bo’r davr yotqiziqlariga qadar qazilgan burg’ qudug’i 569 metr chuqurlikka yetganda mayda shag’allardan tuzilgan konglameratlardan yer yuziga otilib suv chiqdi va uning sho’rligi 1,2 g/l haroratni +45 0 ni tashkil qiladi. Suv tarkibi sulfat-xlorid natriyli bo’lib suv sarfi (davit) 1,1 l/sek ga teng. Ulus qishlog’i yaqinida 109 metr qalinlikda kaynazay yotqiziqlar tagida bo’r davri yoshidagi glina, qumtosh, gavelit va konglomerat yotqiziqlardan tarkib topgan qatlamda 142-165 metr chuqurlikdan yer yuziga otilib suv chiqdi. Suv sulfatli-xloridli, natriy-magniy-kalsiy tarkibli chuchuk suv bo’lib minerallashuv darajasi 1g/litrga yaqin suv sarfi1, 3 l/sek ( Xoliqulov Sh.T., Fozilov A.S., Xudoyarova Sh.Sh. , 2021 ). Samarqand artezian havzasidagi uchlamchi davr yotqiziqlarida bosimli suvlarning paydo bo’lish qonuniyati to’g’risida aniq fikrni aytish qiyin, uchlamchi davr yotqiziqlari tog’ va tog’ osti zonalarida yer yuziga chiqib yotadi. Ana shu uchlamchi davr yotqiziqlari yer yuziga chiqib yotgan joylardan atmosfera yog’inlari singib uchlamchi davrga xos bo’lgan suvlarni hosil qiladi degan fikrga qo’shilsa bo’ladi. Agar uchlamchi davr yotqiziqlari g’ovak suv o’tkazadigan to’rtlamchi davr yotqiziqlari bilan qoplangan bo’lsa, bunday holatda suv ushbu g’ovak, jinslar orqali o’tib uchlamchi jinslar ustida to’planishi mumkin (Sultonxo’jayev va boshqalar, 1965). To’rtlamchi davrning bosimli bazan o’zi otilib chiqadigan suvlar 50-60 m, bazan 200, metrda joylashgan. Bu suvlar asosan toza chuchuk suvlar, bazan ozgina sho’r bo’lib asosan ichimlik suvi sifatida va qisman sug’orishda ishlatiladi. To’rtlamchi davrning bosimli yer osti suvlarning minerallashuv darajasi ham. Zarafshon vodiysida sharqdan g’arbga tomon o’zgarib boradi, ya’ni oshib boradi. Bulung’ur shahri yaqinida qazilgan burg’ quduqning chuqurligi 335 metrda shag’allar orasida bosimli suv borligi aniqlandi, suv 45.5 metrga qadar ko’tarilib ketdi. Suvda minerallar miqdori 0.2 g/l bo’lib gidrokarbonat- kalsiy tarkibli toza suvdan iborat. Samarqand yaqinida gravelit, qumtosh yotqiziqlarida 11 metr, 47 metr, 66 metr chuqurliklarda bosimli suvlar borligi aniqlandi. Ularda minerallar 28 miqdori 0.9 g/l bo’lib gidrokarbonat- sulfat kalsiy tuzlardan tarkib topgan. G’arbga tomon suvning minerallashuv darajasi oshib boradi. Masalan Karmana shahari yaqinida chuqurlikda shag’alar orasidagi suvning minerallashuvi 1.1 g/l bo’lib sulfat-gidrokarbonat magniy tarkibiga ega. Suvning sathi 4.6 m ga qadar ko’tariladi. Samarqand viloyatining 50% dan ortiq hududi tog’ oldi tekisliklaridan iborat bo’lib proyuvial yotqiziqlar qirrali turlicha kattalikdagi toshlarda tarkib topgan bo’lib tog’lardan uzoqlashgan sari yotqiziqlar tarkibi o’zgarib Zarafshon daryosi tomon mayda qum gilinalar bilan almashinadi. Bu holat yer osti suvlarining zonasiga va sifatiga ta’sir ko’rsatadi. Proyuvial yotqiziqlardagi yer osti suvlarining manbalari tog’lar hisoblanadi. A.N.Sultonxo’jayev va boshqalar (1965) yozishicha proyuvial yotqiziqlardagi suvlar ushbu yotqiziqlar tagida yotgan to’rtlamchi davrga qadar yotqizilgan jinslardagi yoriqlardan ko’tarilib turadigan suvlar ham manba bo’lib xizmat qiladi. Tog’ yonbag’irlarida yaqin zonada prolyuvial yotqiziqlardagi suvlar 30-40 metr bazan 60-70 metr chuqurlikda yetadi. Tog’lardan daryo tomon uzoqlashish bilan suv yer yuzasiga ancha yaqinlashadi, masalan Juma shahri yaqinida ularning chuqurligi 20 metrni tashkil qiladi va daryoga yaqin joylashgan 2.3 metrga qadar qisqaradi va glina yer yuziga yaqin joylarda ular yer yuziga juda yaqin kelib zax va botqoqlar hosil qiladi. Proyuvial yotqizilardagi grunt suvlarning minerallashuv darajasi katta emas. Masalan Juma shahri yaqinida 1-2 g/l ni tashkil qiladi. Suv gidrokarbonat- sulfat- magniyli va sulfat- girokarbonat magniy elementlaridan tarkib topgan. G’arbga tomon tog’ oldi tekisliklarda suvning minerallashuv darajasi oshadi va Nagorniy qishlog’i, Zirabuloq shahri va Malik qishloqlarida 5.0 g/l ga yetadi. Suv tarkibi sulfat- xlorit-natriy tuzlaridan tarkib topgan. Zarafshon vodiysidagi alluvial yotqiziqlardagi grunt suvlari boy va mineralashuv darajasi meyorda. Ular daryo, kanal, ariq, sug’oriladigan suvlardan oziqlanadi. Shag’al-qum aralash yotqiziqlar o’zidan suvni yaxshi o’tkazganligi uchun ularda doimo suv almashinib turadi. Suvning chuqurligi 1.0-4.0 metrda bo’lib daryo tomon suv chuqurligi yanada kamayadi va daryo sohillarida yer 29 yuziga yaqinlashib botqoqliklarni hosil qiladi. Daryo to’lib oqanda atrofdagi yerlarga grunt suvlari tarqalib suv sathi ko’tariladi va qish oylari daryoda suv kamayganda grunt suv sathi pasayadi. Daryo vodiysining sharqiy qismida grunt suvlarning minerallashuv darajasi daryo suvidan farq qilmaydi va 0.3-0.5 g/l ni tashkil qiladi. Suv tarkibi gidrokarbonat-magniy tuzlardan tarkib topgan. Shu tarkibidagi va miqdoriy ko’rsatgichdagi suv Xatirchi shahri yaqingacha saqlanadi. Keyin esa shu tarkibdagi suv daryo sohilyonida tor manba ko’rinishda g’arbga qarab davom etadi. Bunga daryo qayiri va birinchi terrasaning daryo o’zanida yaqin qismlari kiradi. Ikkinchi terrasaning ancha balandligi tufayli daryo suv bilan almashinish ancha qiyinlashadi. Vodiyning g’arbiy qismlarida suv sho’rligi 5-10 g/l gacha ko’tariladi, tuproq sho’rlanishi kuchayadi. O’rta Zarafshonning sharqiy qismida grunt suvlarning sifati yaxshi va ulardan ichimlik sifatida foydalanish mumkin. O’rta Zarafshonning g’arbiy qismida sifatli suv daryo o’zanida yaqin tor, uzunchoq zonadagina saqlanib qoladi. Tog’ oldi tekisliklarida ikkinchi terrasada grunt suvlar sho’rligi oshib boradi. Quyida Zarafshon vodiysining birinchi joylaridagi grunt suvlarning kimyoviy tarkibi bo’yicha tahlil natijalarini beramiz (Sultonxo’jayev va boshqalar, 1965). Zarafshon vodiysida yer osti suvning minerallashuvi darajasi sharq tomondan g’arb tomon suvning sho’rligi 0.6 ms/l ga qadar anionlardan gidrokarbonatlar miqdori katta bo’lib, kationlardan kalsiy ko’pligi bilan ajralib turadi. Suv sho’rligi 1.0 mg/l dan oshishi bilan gidrokarbonatlar o’rnini anionlardan sulfatlar egallaydi. Shu bilan birga ko’p hollarda anionlar magniyning ko’pligi ko’rinib turibdi. Kalsiy va magniyning ko’payishi suv qattiqligi oshishiga olib keladi. Suvda kationlardan birinchi navbatda natriy ko’p bo’lishi kerak edi. Bu respublikamizning ko’p hududlarida xos hodisa hisoblanadi. Zarafshon vodiysida kationlardan natriy o’rniga magniyning chiqishini A.N. Sultonxo’jayev va boshqalar (1965) bu hududda boy ohaktoshlarning ko’p uchrashi va ularning yemirilishi bilan bog’liq deb tushuntiradi. Zarafshon artezian havzasida yer usti suvlari kabi yer osti suvlarning sharqdan 30 g’arbga tomon harakati mavjud. Lekin joyning geologik tuzilishi, Meterologik erosial holatga bog’liq holda ayrim hollarda artezian suvlarning qatlamlar orasidagi suvlarning to’xtab qolishi, lokal suv zahiralarni hosil qiladi. Zarafshon artezian havzalarida kimyoviy tarkibi va tuzlar miqdori bo’yicha turli xil suvlar. Bunda to’rtlamchi davrning chuchuk suvlari bilan yura davri yotqiziqlaridagi sho’r suvlari uchratish mumkin. To’rtlamchi davr yotqiziqlarida suvlar chuchuk suvlar bo’lib ba’zi holatlarda ozgina sho’rlangan suvlar ham uchraydi. Bu suvlar aholiga istemol uchun va sug’orishda ishlatib kelinmoqda. Neogen davr yotqiziqlarning suv zaxiralari yaxshi o’rganilgan. Lekin mavjud materialar tahlil shuni ko’rsatadi. Neogen yotqiziqlar orasida kam sho’rlangan o’zi otilib chiqadigan suvlar ko’p. Poleogen bo’r yotqiziqlardagi suvlar kam minerallashgan suvlardan tarkib topgan. Lekin suvning shakllanish manbaidan uzoqlashgan sari va suvli qatlamga to’yinib borish bilan suv sho’rligi oshadi va sho’r juda sho’r darajagacha yetadi. 31 Yer osti suvlari monitoringi Kuzatuv punkti (skvajina) Geologik indeksi Litologik tarkibi Quduq (skvajina) joylashgan hudud Foydalani sh maqsadi Qo’ytosh 416 N 2 -Q I Qum va shag’al Payariq tumani, Naukurt Barcha turdagi suv yig’ish inshootlari Qo’shrabod 286 N 2 -Q Granitlar Qo’shrabod tumani Shahar hududi Nurata Uchko’l bulog’i N 2 Granitlar Qo’shrabod tumani, Qoratosh Sug’orilmaydigan yerlar Shimoliy qirg’oq 152 Q II Galenchik Payariq tumani, Bahrin Sug’oriladigan yerlar Janubiy qirg’oq 424 Q III Shag’al, Galenchik Paxtachi tumani, Major Barcha turdagi suv yig’ish inshootlari O’ng qirg’oq 100 Q III Galenchik Bulung’ur tumani, Mingchinor Shahar hududi Chap qirg’oq 63(1) Q II-III Loy, qum Pastdarg’om tumani, Super Barcha turdagi suv yig’ish inshootlari Hozirgi Zarafshon daryosi havzasi 5 Q II Galenchik Oqdaryo tumani, Kolxozxo’ja Tranzit daryo Ulus 178 K 2 -N Loy, qum Nurobod tumani, Nurdum Sug’orilmaydigan yerlar G’arbiy Qashqadaryo 179 N 2 -N Qum Nurobod tumani, Qilichli Sug’oriladigan yerlar 1- jadval Samarqand viloyati hududidagi quduq (skvajina)larning monitoring natijalari * *Viloyatda 200 dan ortiq quduq (skvajina)lar mavjud bo’lib, javdalda faqat o’rganilayotgan obyektlar kiritilgan . 32 O‘rta Zarafshonning sharqiy qismida grunt suvlarning sifati yaxshi va ulardan ichimlik sifatida foydalanish mumkin. Viloyatning g‘arbiy qismida sifatli suv daryo o‘zaniga yaqin tor, uzunchoq zonadagina saqlanib qoladi. Tog‘oldi tekisliklarida, ikkinchi terassada grunt suvlar sho‘rligi oshib boradi. Quyida Zarafshon vodiysining bir necha joylaridan olingan grunt suvlarining kimyoviy tarkibi bo‘yicha tahlil qilingan (Sultonxo‘jayev va boshq, 1965) . Zarafshon suvining minerallashuv darajasi Zarafshon vodiysining sharq tamonidan g‘arb tomoniga nisbatan oshib borishi aniq ko‘rinib turibdi. Shu bilan birga suv sho‘rligi 0,6 ml/l ga qadar, anionlardan girokarbonatlar miqdori katta bo‘lib, kationlardan kalsiy ko‘pligi bilan ajralib turadi. Suv sho‘rligi 1,0 mg/l dan oshishi bilan gidrokarbonatlar o‘rnini anionlardan sulfatlar egallaydi. Shu bilan birga ko‘p hollarda anionlarda magniyning ko‘pligi ko‘rinib turibdi. Kalsiy va magniyning ko‘payishi suv qattiqligining oshishiga olib keladi. Suvda kationlardan birinchi navbatda natriy ko‘p bo‘lishi kerak edi. Bu Respublikamizning ko‘p hududlariga xos hodisa hisoblanadi. Zarafshon vodiysida kationlardan natriy o‘rniga magniyning chiqishi (A. N. Sultonxo‘jayev va boshq.,1965) bu hududda dolomitga boy ohoktoshlarning ko‘p uchrashi va ularning yemirilishi bilan bog‘liq deb tushuntiradi. Zarafshon artezian havzasida yer usti suvlari kabi yer osti suvlarining Sharqdan g‘arbga tamon harakati mavjud. Lekin, joyning geologik tuzilishi, meteorologik-fasliy holatiga bog‘liq holda ayrim hollarda artezian suvlarining qatlamlar orasidagi suvlarning to‘xtab qolishi, lokal suv zaxiralarini hosil qiladi. Zarafshon artezian havzasida kimyoviy tarkibi va tuzlar miqdori bo‘yicha turli xil suvlar uchraydi. Bunda to‘rtlamchi davrning chuchuk suvlari bilan yura davri yotqiziqlaridagi sho‘r suvlarni uchratish mumkin. To‘rtlamchi davr yotqiziqlaridagi suvlar chuchuk suvlar bo‘lib, ba‘zi hollarda ozgina sho‘rlangan suvlar ham uchraydi. Bu suvlar aholiga iste‘mol uchun va sug‘orishda ishlatib kelinmoqda. Neogen davr yotqiziqlarining suv zaxiralari yaxshi o’rganilmagan. Lekin mavjud materiallar tahlili shuni ko‘rsatadiki, Neogen yotqiziqlari orasida kam sho‘rlangan o‘zi otilib chiqadigan suvlar ko‘p. 33 Paleogen va bo‘r yotqiziqlaridagi suvlar kam minerallashgan suvlardan tarkib topgan. Lekin suvning shakllanish manbasidan uzoqlashgan sari va suvli qatlamga tushib borish bilan suv sho‘rligi oshadi va sho‘r, juda sho‘r darajagacha yetadi. Yura davr yotqiziqlarining suv zaxiralari yaxshi o‘rganilmagan. Qashqadaryo havzasidan olingan bosimli burg‘u quduqlar ma‘lumotlari bo‘yicha artezian suvlar juda sho‘r, hatto namakab darajasida bo‘lib tarkibida yod, litiy elementlariga boy. Gidrogeologlar Zarafshon botig‘ida uch tipdagi yer osti suvlari borligini yozishadi (Borisov, Mirzayev, 1971): 1) yoriqlar va siniqlardagi; 2) qatlamlar orasidagi; 3) grunt suvlari. Tosh yoriqlari va siniqlaridagi suvlar poleozoy tog‘ jinslarida uchraydi. Paleozoy jinslardan tuzilgan tog‘lar Zarafshon vodiysi atrofidagi tog‘lar hisoblanadi. Bu tog‘larda poleozoy erasining ohoktoshlari, slanetslari, qumtoshlari hamda otqindi jinslardan granit va granodioritlar keng tarqalgan. Bu jinslardan ohoktoshlar ko‘p yoriqli va suvda yaxshi eruvchanlik xususiyati bilan ajralib turadi. Shu sababli ham ohoktoshdan tuzilgan hududlardan karst buloqlari ko‘p bo‘lib ularda suv sarfi bir necha metr sekunddan 70-80 l/sek ga qadar yetadi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, ohoktosh, dolomitlar suvda yaxshi eriganligi tufayli ularning yoriqlarida suvlar pastga tamon harakatlanadi va suv o‘tkazmaydigan jinslar ustiga yetgandan keyin buloq shaklida yer yuziga chiqadi. Qatlamlar orasidagi suvlar bo‘r, poleogen va neogen yotqiziqlarida uchraydi va ular tog‘ yonbag‘irlarida, tog‘ oldi tekisliklarida yer yuziga chiqib yotadi. Bu yotqiziqlar qumlardan, qumtoshlardan, konglomeratlardan, glinalar va mergellardan hamda ohoktoshlardan tarkib topgan. Grunt suvlari Zarafshon vodiysida keng tarqalgan. Allyuvial, prolyuvial yotqiziqlarning g‘ovakliligi atmosfera yog‘inlarini, daryo, soy, kanal suvlarini o‘zidan tez o’tkazadi va gruntdagi suv zaxirasini to‘ldirib turadi. Ular ba‘zi joylarda buloq shaklda chiqadi va yer usti oqimini hosil qiladi. Masalan, Qorasuv (Siyob) shunday suvlardan hisoblanadi. Ayniqsa, daryo o‘zanidan va qayiridan katta miqdordagi suv yerga singishga sarf bo‘ladi. Masalan, X. Sidiqov (1989) ma‘lumoti bo‘yicha Dupuli po‘st va Oq- 34 Qoradaryo suv tuguni o‘rtasida suvning o‘zandagi shag‘allarga singib sarflanishiga 17,4 m³/sek suv sarflanadi. I. M. Reshitkina ma‘lumoti bo‘yicha Zarafshon havzasida, Rabotxo‘ja tugunidan quyi Zarafshongacha yer osti suvlarining umumiy zaxirasi 3,7 mlrd/m³ hisoblanadi. Buning yarmidan ko‘pi sug‘oriladigan yerlarda yerga singadigan suvlardan hosil bo‘ladi. Zarafshon artezian havzasida tabiiy yo‘l bilan hosil bo‘ladigan yer osti suvlarining miqdori 135,4 m³/sek ni tashkil qiladi. Shuning uchun 51,9 m³/sek i Rabotxo‘ja va Oq-Qoradaryo suv tugunlari o‘rtasida hosil bo‘ladi. Ana shu suv olinadigan ichimlik suvlari to‘ldirib turadigan suv zaxirasidir. 2.3. Yer osti suvlaridan foydalanish xususiyatlari O‘rta Zarafshonda suv sifatiga ta‘sir ko‘rsatuvchi tabiiy omillarga joyning geografik o‘rni, geologik tuzilishi, geomorfologik xususiyatlari, tuproqlari, atrofni o‘rab turgan landshaftlarning joylashishi xususiyatlari va boshqalar kiradi.Joyning geografik o‘rni muhim omillardan hisoblanadi. Chunki joyning geografik o‘rni yuqoridan yer usti va yer osti suvlari bilan oqilmarning va suvdagi turli ifloslovchi moddalarning miqdorini belgilab beradi. Masalan, Yuqori Zarafshon va Quyi Zarafshon vodiylaridagi suv sifatini taqqoslab, shu savollarga aniq javob topamiz. Masalan, Yuqori Zarafshon tog‘li hududlaridan tuzilgani uchun ham Zarafshon daryosi suvlari, ham irmoqlar suvlari, ham yer osti suvlari tabiiy jihatdan toza suvlar hisoblanadi. Quyi Zarafshon hududini olib qarasak, bu hududning geografik joylashuviga bog‘liq holda suvdagi ifloslangan moddalar yer usti va yer osti oqimi bilan Quyi Zarafshon tomon yo‘naladi. Shu sababli ham hamma yirik daryolarning quyi, ya‘ni delta qismida suvning ifloslanish darajasi katta. Joyning geografik tuzilishi ham suv sifatiga ta‘sir ko‘rsatuvchi muhim omillardan hisoblanadi. Lyossimon jinslarning eritib oqadigan daryolar suvlari sarg‘ish rangli bo‘ladi. Masalan, Amu-Buxoro, Amu-Qorako‘l kanallari orqali Zarafshon vodiysining quyi qismiga keladigan Amudaryo suvlari yoz oylari sarg‘ish ranga ega, qish oylari esa loyqalik kamayadi va suv tiniq oqadi. Xuddi shuningdek, daryo havzasida suvda oson eriydigan tuzlar va yotqiziqlar ko‘p bo‘lsa ular suv sho‘rligiga katta ta‘sir 35 ko‘rsatadi.Masalan, daryo oqadigan o‘zan yoqalarida gips, oholtosh, dolamit, tuzli gillar ko‘p bo‘lsa suv sho‘rligi va suv qattiqligi ortadi, ayrim anionlar va kationlar miqdori ham me‘yordan ortiq bo‘ladi.Xuddi shuningdek, daryo oqadigan o‘zan atrofida lyossimon jinslarning ko‘pligi ham suv gidrokimyosiga ta‘sir ko‘rsatadi. Masalan, Samarqand viloyatining tog‘ oldi tekisliklarida lyossimon jinslar ko‘p tarqalgan. Ular esa och bo‘z va tipik bo‘z tuproqlar uchun ona jins hisoblanadi. Bu lyossimon jinslar va tuproqlar tarkibida (Ca, CO 3 ) 40% gacha uchraydi( Al еu kin O . A , 1 9 5 2 ). Suvda oson eriydigan bu tuz suv tarkibidagi girokarbonat va kalsiy miqdorining ko‘p bo‘lishiga sababchi hisoblanadi.Joyning geomorfologik tuzilishi ham suv sifatiga ta‘sir ko‘rsatuvchi muhim tabiiy omillardan hisoblanadi. Daryolarning o‘zani, terrasalar daryo havzasining geologik tuzilishi, o‘zan oqimining tezligiga bog‘liq. Qancha daryoning qiyaligi katta bo‘lsa suvning tezligi katta bo‘ladi va yer usti suvlari yer tagiga kam singiydi. Daryo qiyaligi kichik bo‘lsa daryo suvi sekin oqadi, o‘zan kengayadi va suv daryo sohiliga ko‘proq singib o‘tadi. O‘rta Zarafshonning yuqori qismida, Kattaqo‘rg‘on shahriga qadar daryo tez oqadi, Narpay, Xatirchi, Paxtachi tumanlarida daryo qiyaligi kamayadi va suv sekin oqadi, natijada Xatirchi, Narpay, Paxtachi tumanlarida va Navoiy shahri atroflarida daryo sohilida sho‘rlangan, botqoqlangan yerlar katta maydonni egallaydi.Daryo sohilidagi tuproqlarning ham suv sifatiga ta‘siri katta. Chunki tuproqlardagi tuzlar erib daryo suvi tarkibidagi tuzlarga ta‘sir ko‘rsatadi. Zarafshon vodiysida ming yillar davomida dehqonchilik ishlari olib boriladi va tuproqlardagi tuzlarning katta qismi erib suvga tushgan. Faqat tog‘ oldi tekisliklarining o‘zlashtirilishi tog‘ oldi tekislik landshaftlaridagi tuproqlardan tuzlarni yuvib daryoga olib tushish jarayoni kuchaydi. Bunday holat Zarafshon vodiysida Zirabuloq, Ziyovutdin tog‘larining tog‘ oldi tekisliklarida sug‘orma dehqonchilik rivojlangach yanada kuchaydi. Suv zovurlar va kollektorlar orqali Qoradaryoga va Zarafshon daryolariga tushmoqda.Tuproqlarning sho‘rlanishi O‘rta Zarafshonning quyi qismida katta. Narpay, Paxtachi tumanlarida va Novoiy shahri atroflarida tog‘ oldi tekisliklarida yer yuziga gips qatlami ( Ca, SO 4 , 2H 2 O) yaqin yotadi. Yerlar sug‘orilishi bilan gips suvda erib tuproqlar sho‘rligini oshirdi, natijada 36 tuproqlardagi tuzlar erib Zarafshon daryosi tamon harakatlanmoqda va daryo suvi sho‘rligini oshirmoqda. Bu, ayniqsa Ziyovutdin tog‘larining shimoliy yonbag‘rida joylashgan Malik cho‘lida juda sezilarli holatda ro‘y bermoqda. Qadimdan daryo sohilida joylashgan Malik cho‘li sug‘orma dehqonchilikda opzlashtrilmagan, buning sababi gips qatlamining yer yuziga yaqin joylashganligi bilan bog‘liq. Keyingi yillarda, ya‘ni 1975-1985 yillarda paxta maydonlarini kengaytirish masalalari ko‘tarilishi munosabati bilan Malik cho‘l O‘rta cho‘llarda katta maydonda yerlar o‘zlashtirilib paxta ekila boshlandi. Sug‘orishda ishlatilgan suv gips qatlamiga yetishi bilan gips suvda erib yer yuzasining cho‘kishi boshlanadi. Soxta karst yoki suffoziya nomi bilan ataladigan bu jarayon Malik cho‘li va O‘rta cho‘lda keng tarqaldi. Pastqam yerlarda esa tuproqlar sho‘rligi kuchayib ketti va yernindehqonchilikda ishlatishning iloji bo‘lmay qoldi. Daryo sohilida sho‘rlangan tuproqlar suvlari yer osti va yer usti suvlari orqali daryoga qo‘shilib daryo suvi sho‘rligini oshirmoqda. Daryo suvi sifatiga ta‘sir ko‘rsatayptgan tabiiy omillarga Zarafshon vodiysining Sharqadan g‘arbga tamon berk havza ko‘ronishda cho‘zikib yotganligi va atrofini o‘rab turgan tog‘lar hisoblanadi.Zarafshon daryo havzasining Sharqdan g‘arbga qarab cho‘zilganligi va pasayib borishi atroflardagi tog‘, tog‘ oldi tekislik landshaftlaridan yuvilgan, erigan va erimagan moddalarning daryo deltasi tamon harakatlanishiga va kuchayishiga sharoit tug‘diradi. Havza hududining sharqdan g‘arbga tamon qiyaligi va shimol va janub tamonlardan tog‘lar bilan o‘ralganligi yer yuzasi va yer osti suvlarining Zarafshon daryosi tamon va sharqdan g‘arbga tamon doimo harakatlantiradi. Natijada eng ifloslangan suvlar daryo deltasiga to‘g‘ri keladi.O‘rta va Quyi Zarafshond anisbatan toza ichimlik suvlar hududning eng sharqiy tamonlarida keng tarqalgan. Eng ifloslangan suvlar esa daryo havzasining eng g‘arbiy qisimlariga to‘g‘ri keladi. Bunday holat ham tabiiy, ham antropogen omillar ta‘siri bilan bog‘liq. Antropogen omillar tabiiy omillar ta‘sirini kuchaytiradi, ba‘zi jarayonlar tezlashadi, suvdagi ifloslangan elementlarning miqdori ko‘payadi, ularning migratsiya, ya‘ni ko‘chib yurishi yanada jadallashadi. Quyida, navbatdagi bandda O‘rta Zarafshon suv sifatiga ta‘sir ko‘rsatuvchi anteopogen omillarni ko‘rib chiqamiz. 37 Suv sifatiga ta’sir ko‘rsatuvchi antropogen omillar . O‘rta Zarafshonda ichimlik suvi sifatiga ta‘sir ko‘rsatuvchi antropogen omil turlari ko‘p bo‘lib, ularni quyidagi gruhlarga bo‘lish mumkin. 1) qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan mineral o’g‘itlar va zaharli kimyoviy preparadlar(pestitsidlar); 2) ekin dalalaridan chiqadigan oqova suvlar; 3) shaharlardan chiqadigan oqova suvlar; 4) sanoat korxonalari va maishiy xo‘jalik chiqindilari suvlari; 5) chorvachilik firmalari; 6) boshqa manbalardan tashlanadigan suvlar. Qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan mineral o‘g‘itlar va pestitsidlar ekinlarni parvarish qilishda, yetishtirishda keng qo‘llaniladi. Paxta yetishtirishda azot, fosfor, kaliy o‘g‘itlarining bir gektar yerga solinadigan miqdori 400-500 kg dan oshmasligi kerak. Lekin, yuqori hosil olish uchun fermerlar yerga o‘zlari xoxlaganlaricha o‘g‘itlar solishadi. Paxtaga solingan o‘g‘itlardan azotning 30-40%, fosforning 15-20% o‘zlashtiriladi. Qolgan o‘g‘itlar yer usti va yer osti suvlarini, tuproqlarni va havoni ifloslaydi, oziq-ovqat mahsulotlariga o‘tib inson organizmini zaharlaydi. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida hozir ikki yuzdan ortiq turdagi pestitsidlar ishlatilmoqda. Bularning ichida organizmlar uchun o‘ta zaharli hisoblangan xlororganik, fosfororganik, margumush va simob tarkibli pestitsidlar ham ishlatildi. O‘tgan asrning 80- yillariga qadar xlororganik pestitsidlardan DDT (dixlordifeniltrixlormetil metan) va (GXTSG) (geksaxlorsiklogeksanlar) ayniqsa ko‘p ishlatiladi. Bular suvda juda sekin eriydi va qiyin parchalanadi, shu sababli ham bu pestitsidlar tuproqlarda, suvda 15-25 yil saqlanishi mumkin. Bu pestitsidlarni O‘zbekistonda "bit dori" yoki dust deb atashgan. Bit dori deb atalishiga sabab o‘tgan asrning 50-60 yillarida aholi orasida bit ko‘payib ketgan edi. Bitlarni yo‘qotishda DDT juda yaxshi vosita bo‘lib xizmat qildi. Shuningdek, DDT paxtadagi zaharli hashoratlarga qarshi ham sepildi. V. A. Breev (1982) ma‘lumotlari bo‘yicha o‘tgan asrning 60-70- yillarida bir gektar paxta maydoniga 54,4 kg pestitsidlar sepildi. Yevropadagi rivojlangan davlatlarda har gektar yerga 2-4 kg, AQSH da 2-3 kg/ga ishlatildi. Pestitsidlar tabiyatda aylanib yuruvchi, tuproqlardan o‘simliklarga, ulardan inson organizmiga, ona suti bilan bolaga otishini aniqlagach bu zaharli preparatlarni DDT va GCTSG AQSH da va yevropa davlatlarida ularning ishlatilishi o‘tgan asrning 60- yillarida 38 to‘xtatildi. Bunday qaror Respublikamizda 1983- yilda chiqarildi. Lekin ishbu qarorning chiqarilganiga 30 yildan vaqt o‘tgan bo‘lsada, ishbu zararli preparadlar hozir ham kam miqdorda tuproqlarda va suvda uchrashligi qayd etilmoqda. DDT va GXTSG faqat tuproqlarning yuza qatlamida, hatto tuproq tarkibidagi ona jinslarda uchrashligi haqida ma‘lumotlar bor. R. R. Risqiyev (2002) Qoraqolpog‘istonda sug‘orma tuproqli yerlarda 17 metr chuqurlikdagi suvda ham GXTSG borligini aniqlagan. Bu ma‘lumotlar vohalarimizda tuproqlarning hamda qatlamlardagi DDT, GXTSG lar bilan ifloslanganligini bildiradi. O‘zbekiston "Gidrometerologiya markazi" tasarrufidagi laborotoriyalarda tuproqlardagi DDT va GXTSG dan tashqari insektitsidlardan fosfomid, fozolon, metofos, tiodan, gerbitsidlarda treflan va dalapon, defoliantlardan xlorit magniylarining qoldiq miqdori tekshirilib boriladi. Yuqorida nomlari keltirilganlardan tashqari frontar, previkur, buldok, karate, temir sulfati, oltingugurt kukuni, kotoron, propamid, dropp, karbofos, flumayt, fyuri, topaz va boshqalar ishlatiladi. 2) Ekin dalalaridan chiqadigan oqova suvlar mineral o‘g‘itlar, organik o‘g‘itlar, pestitsidlarning hosilasi hisoblanadi, ya‘ni ushbu ekinlarga ishlatingan preparatlar va o‘g‘itlarning suvga tushgan qoldiq miqdorining bir qismini tashkil qiladi. Oqova suvlar zovurlar orqali chiqariladi va ular Samarqand viloyati miqyosida yana qaytib Zarafshon daryosiga, yirik kanallar orqali tashlanadi. Samarqand viloyatining yer tuzilishi shundayki undagi ortiqcha oqova suvlar oqib chiqib vohadan tashqarida to‘planadigan suv havzasi yo‘q. Zovurlarda suvdagi erigan moddalar miqdori u darajada katta emas, ya‘ni 0,5<1,2 g/l ni tashkil qiladi. Ba‘zi bir katta kollektorda suv sho‘rligi 2,0 g/l ga yetadi. Ba‘zi zovur suvlaridan sug‘orish maqsadlarida foydalanishadi. Mutaxassislar fikricha, suv sho‘rligi 3.0 g/l gacha bo‘lsa, unda sug‘orishda foydalanish mumkin. Hozir Samarqand viloyatining ko‘pgina fermer xo‘jaliklari yozda suv tanqisligi paytida zovur suvlaridan sug‘orishda foydalaniladi. Bu sho‘rtob yoki sho‘r suvlar grunt suvlarining sho‘rligini yanada oshiradi. Paxta va boshqa qishloq xo‘jalik ekinlari ekmaydigan tumanlarda pishma quduq yoki arqon orqali olinadigan suvlarning sho‘r va taxir ekanligini bilamiz va viloyatning yirik vohalarining juda ko‘p joylarida kimyoviy tahlil uchun olingan 39 suvlarda minerallashuv darajasi 1,5-2,0 g/l bo‘lib, suv qattiqligi me‘yordan 2-3 barobar hisoblanadi. 3) Shaharlardan chiqadigan oqova suvlar yer usti va yer osti suvlarini ifloslashda muhim ro‘l o‘ynaydi. Samarqand shahri misol tariqasida olsak, shaharning 50% hududida kanalizatsiya yo‘q. Ko‘pgina ko‘chalarda usti ochiq temir novchalar o‘rnatilgan. Yuvilgan kir suvlari ana shu novlar orqali ariqlarga tushadi va ariqchalardan katta ariqqa qo‘shiladi va katta miqdordagi suv yig‘ilib siyob arig‘iga tushadi. Siyob arig‘i hamma yig‘ilgan suvlarni Qoradaryoga quyadi. Kanalizatsiyaga ulanmagan joylarda bir qism ifloslangan suv va xojatxona suvlari chuqur quduqqa tashlanadi. Chuqur quduqning yonlari va tagi biton devor qilinmagan va ifloslangan suvlar yer tagiga singib, grunt suvlarni ifloslamoqda. Kanalizatsiyaga ulangan suvlar to‘planib Samarqand shahrining jamoa xo‘jaligida joylashgan suv tozalash inshoatiga jo‘natiladi va tozalangan suvlar yana daryoga qo‘shiladi. Bu tozalangan suvni istemolga ishlatib bo‘lmaydi, chunki suv tarkibida erigan zararli maddalar ko‘p bo‘lib, ularni ajratib olish imkoniyati yo‘q. Samarqand shahridan boshqa shaharlarda suv tozalagich inshoatlar ishlamaydi, yoki ba‘zi yirik korxonalarning inshoatlari bor. Shu sababli ham hamma shaharchalar, tumanlar, yirik qishloqlar suvlarni ifloslovchi katta manbalar hisoblandi. Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Navoiy, Buxoro shaharlarida yirik sanoat korxonalari, yuzlab aftomashinalarni yuvuvchi nuqtalar, kasalxonalar, restaranlar va boshqa ifloslangan suvni chiqaruvchi manbalar bor. Bularning ba‘zilarinigina suvi kanalizatsiyaga ulangan, ko‘pchiliginiki ariqlar orqali kanal va daryolarga tushib yer usti va yer osti suvlarini ifloslanmoqda. Samarqamd shahrini janubdan shimolga, ya‘ni Zarafshon daryosi tamon kesib o‘tadigan o‘nga yaqin ariqlar mavjud. Ariqlardan oqayorgan suvlar ifloslanib rangi qora loyqaga aylangan, ariq ichida turli xil chiqindilar plasmas baklashlalar, qog‘oz, paketlar, qozon-tovoq yuvishda ishlatiladigan kir yuvish vostiatari va boshqa chiqindilar oqib siyob arig‘iga quyiladi. Ana shu suvlarga ba‘zi sanoat korxonalar suvlari restarn, oshxona, suvlari ham qo‘shiladi. Samarqand viloyati tabiatini muhofaza qilish qo‘mitasi ham daryo va kanalar suvlaridan namunalar olib, ularni kimyoviy tahli qiladi. Bu tashkilot ma‘lumotlari bo‘yicha (2016) yil ammoniy azoti 1-May 40 to‘gonida 0,68 mg/l, Siyob kanalida 3,2 mg/l ni tashkil qilgan, farq qariyb 5 barobardan ortiq. Nitrit azoti 1-May to‘g‘onida 0,02 m/l, Siyob arig‘ida 0,065 mg/l-farq 3 barobarligi ko‘rinib turibdi.Umumiy xulosa qilib aytish mumkinki, shahar chiqindi suvlar nafaqat shahar hududiga, balki daryo va kanal suvlariga ham salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Shunday holatni barcha shaharchalarda ham turli miqdorda ko‘rish mumkin. 4) Sanoat korxonalari, asosan lokal (mahalliy) salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Lekin ulardan chiqariladigan iflos suvlar kanal va daryolarga qo‘shilsa uning ta‘siri ancha kamayadi. Samarqand shahri yaqinida daryo sohilida shag‘al, qum ishlab chiqaradigan korxona joylashgan. Bu korxona yil davomida ishlaydi va somosvat mashinalar xomashyo keltiradi va tayyor mahsulotlarni olib ketadi. Ushbu korxona bevosita daryoning yoqasida joylashganligi sababli jihozlar, kranlar, ko‘targichlar, yuk mashinalardan tushadigan yog‘lar, chiqindilar, ifloslangan suvlar to‘g‘ridan to‘g‘ri shag‘al-qum orasiga singib yer osti suvlarini ifloslaydi. Yaqinda qurilgan yuk mashinalarini ishlab chiqaruvchi MAN zavodi ham daryo yoqasida qurilgan. Ushbu mashinalarni yig‘ishda so‘zsiz turli yog‘lovchi moylar, yuvish uchun suvlar ishlatiladi. Bularning ham katta qismi shag‘al-qum orasiga singib daryo va yer osti suvlarini ifloslaydi. Biz misol tariqasida ikkita misol keltirdik xolos. Bunday korxonalar daryo sohilida o‘ntadan ortiq. Maishiy xizmat chiqindilar chiqaruvchi manbalarga restoran, oshxona, choyxona, to‘yxona va boshqalar kiradi. Ko‘p hollarda ushbu ovqatlanish maskanlari bevosita suv yoqasiga qurilganva ulardagi chiqindilar suvga tashlanadi. Bunday oshxona va restoranlar bitta Qorasuv sa Siob arig‘i yoqalarida 20 tadan ortiq.5) Chorvachilik fermalari-parranda, qoromol, qo‘y, hatto cho‘chqachilik kichik fermalar kanal, ariq, daryo yoqalarida ko‘p. Ularning suvlari ko‘p hollarda to‘g‘ri suv havzalariga tushadi. Hozir katta firmalar kam, lekin mayda oilaviy fermalar juda ko‘p. Bunday fermalar nafaqat bizda, balki qo‘shni Tojikiston hududida ham ko‘p. Fermalardan tushadigan chiqindilar hisobiga suvda biologik ifloslanish kuchaydi. Zarafshon daryosi yoqasida, Darg‘om, Eski Anhor, Shoxrux Mirza, Bulung‘ur, Payariq, Narpay, O‘ng qirg‘oq kanalari yoqasida yuzlab oilaviy chorvachilik firmalari bor. Ular ham viloyat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi 41 nazoratida bo‘lishi kerak va suvni ifloslaydigan darajada bo‘lsa, ularni ko‘chirib yoki yer osti va yer usti suvlarini iloslamaydigan moslamalar, qurilmalarga ega bo‘lishi kerak. 6) Boshqa manbalarga suvni ifloslaydiga kichik korxonalar (tosh kesadigan, qurilish materilallarini ishlab chiqaradigan, konserva zovodlari va boshq) gaz va benzin quyish shoxobchalari, bozorlar, aftomashinalarni taminlovchi va yuvuvchi maskanlar, shaxsiy mashinalar, yuk mashinalari yuvish, daryo sohili va o‘zanidan shag‘al va qum oliah va boshqalar kiradi.Har qanday daryo yoqasida 200 metrli muhofaza zonasi mavjud va bu zonada ruxsatsiz xo‘jalik faoliyat yuritish, daraxt, butalarni kesish, uy qurish, qurilish materiallarini olish, aftomshinlar bilan daryoni kechib o‘tish, aftomashinalarni yuvish mumkin emas. Lekin bu qoidalarga rioya qilinmaydi. Hatto, yuk mashinalari daryo yoqasiga turli chiqindilarni, suyuq chiqindilarni to‘kib ketishadi. (Raxmatullayev A .R . , Mamajonov R. I . 1 9 98 ). Zarafshon daryosining (Qoradaryoning o‘ng qirg‘og‘ida va chap qirg‘og‘ida-aeroportning shimol tamonida) o‘ng va chap qirg‘oqlarida dachalar (dala hovlilar) bor. Ushbu joylarda yozda daryoda suv ko‘payganda suv 5-6 metrdan chiqadi, kuzda, qishda suv sathi pasayib 7-9 metrdan chiqadi. Demak shu dala hovlilari va daryo suvi o‘rtasida bog‘liqlik bor. Daryoda suv ko‘paysa, shu suvlarning bir qismi sohillarga o‘tadi, daryoda suv kamaysa sohillardagi suv daryoga tushadi. Dala hovlilarda har bir uyda xojatxona va chiqindi suvlarni tashlanadigan chuqur quduqlar bor. Bularning chuqurligi ham grunt suv sathiga yetadi, ya‘ni 7-10 metrni tashkil qiladi. Demak, dala hovlilardagi iflos suvlar ham yer osti orqali daryo suvini ifloslab turadi . 42 II BOB. BO‘YICHA XULOSALAR 1. Samarqand viloyati suv resurslari yer usti va yer osti suvlari birgalikda shakllanadigan regionlar qatoriga kiradi. Yer usti suvlaridagi o‘zgarishlar yer osti grunt suv qatlamlarida aniq aks etadi. Shuning uchun Zarafshon daryosining sathi bevosita shu havzada joylashgan yer osti grunt qatlamdagi suvlar sathiga ta’siri o‘rganildi. Bu xolatni 2021 yildagi Zarafshon havzasidagi yer osti suvlarining sathi pasayishida ko‘rish mumkin. 2. O‘rta Zarafshonning sharqiy qismida grunt suvlarning sifati yaxshi va ulardan ichimlik sifatida foydalanish mumkin. Viloyatning g‘arbiy qismida sifatli suv daryo o‘zaniga yaqin tor, uzunchoq zonadagina saqlanib qoladi. Tog‘oldi tekisliklarida, ikkinchi terassada grunt suvlar sho‘rligi oshib boradi. 43 III BOB. SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI SATHINING O’ZGARISH I 3.1. Yer osti suvi sathining dinamikasi Tadqiqotlar 2007-2020-yillarda Ko‘ytosh, Qo‘shrabod, Uchko‘l, Shimoliyqirg‘oq, Janubiy qirg‘oq, O‘ng qirg‘oq, Chap qirg‘oq, Zarafshonning hozirgi havzasi, Ulus va G‘arbiy Qashqadaryo quduqlarida olib borildi. Yuqorida nomlari keltirilgan quduqlarining suv sathi yillar bo‘yicha bir- biridan farq qiladi, jadval malumotlaridan ham ko‘rinib turibdiki, kuzatish ishlari olib boriladigan hudulardagi quduqlar (skvajina) chuqurligi hududning geologik tuzilishi bilan bog‘langan. Jadvaldagi ma’lumotlarni tahlil qilganimizda quyidagi holatni ko‘rishimiz mumkin. Dastlab, Qo‘ytosh kuzatuv punktidagi ma’lumotlarni tahlil qilsak. Ko‘rsatkichlar 2007-yilda 9,18 m ni, 2008-yilda 11,12 m ni, 2009-yilda 9,71 m ni, 2010-yilda 9,91 m ni, 2011-yilda 11,48 m ni, 2012-yilda 10,99 m ni, 2013-ilda 10,58 m ni, 2014-yilda 10,81 ni, 2015-yilda 11,45 m ni, 2016-yilda 10,81 m ni, 2017-yilda 10,34 m ni, 2018-yilda 9,9 m ni, 2019-yilda 9,76 m ni, 2020-yilda 9,48 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2007-yil 9,18 m, eng past bo‘lgan yil 2011-yil 11,48 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 10,39 m ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2010-2011-yillarda 9,91 m dan 11,48 m ga ko‘tarilgan. 2008-2009-yillarda esa 11,12 m dan 9,71 m gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. 44 1 -diagramma Samarqand viloyati yer osti suvlari o‘rtacha ko‘pyillik suv satxlari chukurligi (metr hisobida) 45 Undan keyingi kuzatish ob’ekti Qo‘shrabod kuzatuv punkti bo‘lib unda ko‘rsatkichlar 2007-yilda 9,9m ni, 2008-yilda 9,28 m ni, 2009-yilda 9,23 m ni, 2010-yilda 9,42 m ni, 2011-yilda 10,16 m ni, 2012-yilda 10,17 m ni, 2013-ilda 10,64 m ni, 2014-yilda 10,52 ni, 2015-yilda 10,93 m ni, 2016-yilda 11,08 m ni, 2017-yilda 11,46 m ni, 2018-yilda 10,68 m ni, 2019-yilda 10,32 m ni, 2020-yilda 9,35 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2007-yil 9,09 m, eng past bo‘lgan yil 2017-yil 11,46 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 10,16 m ni tashkil qildi. Ushbu quduqda boshqalardan farqli ravishda keskin o‘zgarishlar kuzatilmagan o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Uchko‘l bulog‘ida 2007-yilda 4,95m ni, 2008-yilda 3,54 m ni, 2009-yilda 0,29 m ni, 2010-yilda 0,52 m ni, 2011-yilda 0,54 m ni, 2012-yilda 0,61 m ni, 2013- ilda 0,42 m ni, 2014-yilda 0,75 ni, 2015-yilda 0,52 m ni, 2016-yilda 0,49 m ni, 2017-yilda 0,5 m ni, 2018-yilda 0,41 m ni, 2019-yilda 0,4 m ni, 2020-yilda 0,68 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2009-yil 0,29 m, eng past bo‘lgan yil 2007-yil 4,95 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 1,04 m ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin tushishini ko‘rishimiz mumkin, masalan 2007-2008-yillarda 4,95 m dan 3,54 m ga, 2008-2009-yillarda 3,54 m dan 0,29 m ga cha keskin pasaygan. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Shimoliy qirg‘oq 152-kuzatuv punktida 2007-yilda 17,34m ni, 2008-yilda 17,35 m ni, 2009-yilda 17,01 m ni, 2010-yilda 16,58 m ni, 2011-yilda 16,18 m ni, 2012-yilda 16,02 m ni, 2013-ilda 15,55 m ni, 2014-yilda 15,67 ni, 2015-yilda 15,12 m ni, 2016-yilda 15,12 m ni, 2017-yilda 14,14 m ni, 2018-yilda 15,1 m ni, 2019-yilda 13,59 m ni, 2020-yilda 14,89 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2019-yil 13,59 m, eng past bo‘lgan yil 2008-yil 17,35 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 14,61 m ni tashkil qildi. Ushbu quduqda ko‘rsatgichlarda keskin o‘zgarishlar kuzatilmadi. 2007-yildan 2020-yilgacha suv 46 sathi bir maromda ko‘tarilib kelgan. Masalan 2007-yidda 17,34 m chuqurlikda bo‘lgan bo‘lsa 2020-yida 14,89 metrgacha ko‘tarilgan. Janubiy qirg‘oq 424-kuzatuv punktida 2007-yilda 5,71m ni, 2008-yilda 4,95 m ni, 2009-yilda 5,26 m ni, 2010-yilda 4,93 m ni, 2011-yilda 5,61 m ni, 2012-yilda 6,02 m ni, 2013-ilda 5,42 m ni, 2014-yilda 5,16 ni, 2015-yilda 5,16 m ni, 2016-yilda 4,64 m ni, 2017-yilda 4,65 m ni, 2018-yilda 4,67 m ni, 2019-yilda 4,98 m ni, 2020-yilda 4,93 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2016-yil 4,64 m, eng past bo‘lgan yil 2012-yil 6,02 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 5,14 m ni tashkil qildi. Ushbu quduqda ko‘rsatgichlarda keskin o‘zgarishlar kuzatilmadi. 2007-yildan 2020-yilgacha suv sathi bir maromda ko‘tarilib, tushib kelgan. Masalan 2007-yidda 5,71 m chuqurlikda bo‘lgan bo‘lsa 2020-yida 4,93 metr oralig‘ida o‘zgargan. O‘ng qirg‘oq 100-kuzatuv punktida 2007-yilda 23,52m ni, 2008-yilda 23,84 m ni, 2009-yilda 23,85 m ni, 2010-yilda 22,96 m ni, 2011-yilda 22,55 m ni, 2012-yilda 23,3 m ni, 2013-ilda 23,3 m ni, 2014-yilda 23,79 ni, 2015-yilda 23,97 m ni, 2016-yilda 24,44 m ni, 2017-yilda 23,12 m ni, 2018-yilda 24,52 m ni, 2019- yilda 25,1 m ni, 2020-yilda 25,08 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2011-yil 22,55 m, eng past bo‘lgan yil 2012-yil 25,1 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 23,81 m ni tashkil qildi. Ushbu quduqda ko‘rsatgichlarda keskin o‘zgarishlar kuzatilmadi. 2007-yildan 2020-yilgacha suv sathi bir maromda ko‘tarilib, tushib kelgan. Masalan 2007-yidda 23,52 m chuqurlikda bo‘lgan bo‘lsa 2020-yida 25,08 metr oralig‘ida o‘zgargan. Chap qirg‘oq 63(1)-kuzatuv punktida 2007-yilda 14,07m ni, 2008-yilda 14,04 m ni, 2009-yilda 13,77 m ni, 2010-yilda 13,14 m ni, 2011-yilda 13,19 m ni, 2012-yilda 13,85 m ni, 2013-ilda 13,97 m ni, 2014-yilda 14,01 ni, 2015-yilda 13,75 m ni, 2016-yilda 13,47 m ni, 2017-yilda 13,47 m ni, 2018-yilda 13,27 m ni, 2019-yilda 12,92 m ni, 2020-yilda 13,79 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2019-yil 12,92 m, 47 eng past bo‘lgan yil 2007-yil 14,07 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 13,62 m ni tashkil qildi. Ushbu quduqda ko‘rsatgichlarda keskin o‘zgarishlar kuzatilmadi. 2007-yildan 2020-yilgacha suv sathi bir maromda ko‘tarilib, tushib kelgan. Masalan 2007-yidda 14,07 m chuqurlikda bo‘lgan bo‘lsa 2020-yida 13,79 metr oralig‘ida o‘zgargan. Zarafshonning hozirgi havzasi 5-kuzatuv punktida 2007-yilda 1,32m ni, 2008-yilda 1,26 m ni, 2009-yilda 1,22 m ni, 2010-yilda 1,21 m ni, 2011-yilda 1,31 m ni, 2012-yilda 1,2 m ni, 2013-ilda 1,11 m ni, 2014-yilda 1,16 ni, 2015-yilda 1,14 m ni, 2016-yilda 1,18 m ni, 2017-yilda 0,89 m ni, 2018-yilda 0,96 m ni, 2019-yilda 0,41 m ni, 2020-yilda 0,88 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2019-yil 0,41 m, eng past bo‘lgan yil 2007-yil 1,32 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 1,08 m ni tashkil qildi. Ushbu quduqda ko‘rsatgichlarda keskin o‘zgarishlar kuzatilmadi. 2007-yildan 2020-yilgacha suv sathi bir maromda ko‘tarilib, tushib kelgan. Masalan 2007-yidda 1,32 m chuqurlikda bo‘lgan bo‘lsa 2020-yida 0,88 metr oralig‘ida o‘zgargan. Ulus 178-kuzatuv punktida 2007-yilda 4,13m ni, 2008-yilda 1,52 m ni, 2009-yilda 1,58 m ni, 2010-yilda 2,3 m ni, 2011-yilda 3,06 m ni, 2012-yilda 3,34 m ni, 2013-ilda 1,51 m ni, 2014-yilda 1,64 ni, 2015-yilda 2,4 m ni, 2016-yilda 2,32 m ni, 2017-yilda 2,36 m ni, 2018-yilda 1,67 m ni, 2019-yilda 1,68 m ni, 2020-yilda 1,67 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2013-yil 1,51 m, eng past bo‘lgan yil 2007-yil 4,13 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 2,23 m ni tashkil qildi. Ushbu quduqda ko‘rsatgichlarda keskin o‘zgarishlar kuzatilmadi. 2007- yildan 2020-yilgacha suv sathi bir maromda ko‘tarilib, tushib kelgan. Masalan 2007-yidda 4,13 m chuqurlikda bo‘lgan bo‘lsa 2020-yida 1,67 metr oralig‘ida o‘zgargan. G‘arbiy Qashqadaryo 179-kuzatuv punktida 2007-yilda 5,5m ni, 2008- yilda 5,5 m ni, 2009-yilda 5,42 m ni, 2010-yilda 5,74 m ni, 2011-yilda 5,91 m ni, 2012-yilda 5,73 m ni, 2013-yilda 5,92 m ni, 2014-yilda 5,83 ni, 2015-yilda 5,51 m 48 ni, 2016-yilda 6,16 m ni, 2017-yilda 5,58 m ni, 2018-yilda 5,39 m ni, 2019-yilda 5,35 m ni, 2020-yilda 5,05 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2020-yil 5,05 m, eng past bo‘lgan yil 2007-yil 6,16 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 5,61 m ni tashkil qildi. Ushbu quduqda ko‘rsatgichlarda keskin o‘zgarishlar kuzatilmadi. 2007-yildan 2020-yilgacha suv sathi bir maromda ko‘tarilib, tushib kelgan. Masalan 2007-yidda 5,5 m chuqurlikda bo‘lgan bo‘lsa 2020-yida 5,05 metr oralig‘ida o‘zgargan. Tahlillardan ko‘rinib turibdiki, quduqlarning suv sathlari yillar davomida juda kam o‘zgargan. Qo‘ytosh, Qo‘shrabot, Uchko‘l va Shimoliy qirg‘oq quduqlarida qisman o‘zgarishlar kuzatilgan, lekin bu unchalik katta emas. Quduqlar suv sathining o‘zgarishiga ko‘pgina omillar tasir etadi, masalan yog‘inlarning yillar davomida o‘zgarishi, qishloq xo‘jaligida suvning sarflanishi, aholi iste’moliga sarflanishi va boshqa omillar. 49 3.2 Samarqand viloyati yer osti suvlari sifatidagi o‘zgarishlar Tadqiqotlar 2007-2020-yillarda Qo‘ytosh 416-kuzatuv punkti, Qo‘shrabod 286-kuzatuv punkti, Uchko‘l bulog‘i, Shimoliy qirg‘oq 152-kuzatuv punkti, Janubiy qirg‘oq 424-kuzatuv punkti, O‘ng qirg‘oq 100-kuzatuv punkti, Chap qirg‘oq 63(1)-kuzatuv punkti, Zarafshonning hozirgi havzasi 5-kuzatuv punkti, Ulus 178-kuzatuv punkti va G‘arbiy Qashqadaryo 179-kuzatuv punktlarida kuzatishlar olib borildi. Yuqorida nomlari keltirilgan kuzatuv punktlarining suvning kimyoviy tarkibi yillar bo‘yicha bir-biridan farq qiladi. Grafikdagi ma’lumotlarni aniqlashtiramiz. Bunda har bir yil bo‘yicha quduqlarning ko‘rsatkichlarini ko‘rib chiqish lozim bo‘ladi. Yuqorida berilgan ketma-ketdik bo‘yicha Qo‘ytosh 416-kuzatuv punktidan boshlasak, unda 2007-yilda 760 mg/l ni, 2008-yilda 800 mg/l ni, 2009-yilda 846 mg/l ni, 2010-yilda 848 mg/l ni, 2011-yilda 820 mg/l ni, 2012-yilda 952 mg/l ni, 2013-ilda 750 mg/l ni, 2014-yilda 884 mg/l ni, 2015-yilda 801 mg/l ni, 2016-yilda 830 mg/l ni, 2017-yilda 430 mg/l ni, 2018-yilda 328 mg/l ni, 2019-yilda 500 mg/l ni, 2020-yilda 470 mg/l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2012-yil 952 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2018-yil 328 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 715 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2011-2012- yillarda 820 mg/l dan 952 mg/lga ko‘tarilgan. 2016-2017-yillarda esa 830 mg/l dan 430 mg/l gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. 50 2 -diagramma Samarqand viloyati yer osti suvlari o‘rtacha ko‘pyillik quruq qoldiq miqdori ( mg/l hisobida) 51 Qo‘shrabod 286-kuzatuv punktida 2007-yilda 710 mg/l ni, 2008-yilda 630 mg/l ni, 2009-yilda 618 mg/l ni, 2010-yilda 434 mg/l ni, 2011-yilda 390 mg/l ni, 2012-yilda 224 mg/l ni, 2013-ilda 310 mg/l ni, 2014-yilda 292 mg/l ni, 2015-yilda 280 mg/l ni, 2016-yilda 221 mg/l ni, 2017-yilda 276 mg/l ni, 2018-yilda 324 mg/l ni, 2019-yilda 360 mg/l ni, 2020-yilda 250 mg/l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2007- yil 710 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2016-yil 221 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 379 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2009-2010-yillarda 618 mg/l dan 434 mg/l ga tushgan. 2012-2013-yillarda esa 224 mg/l dan 310 mg/l gacha ko‘tarilishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarish bir tekisda barqaror davom etgan. Uchko‘l bulog‘ida 2007-yilda 310 mg/l ni, 2008-yilda 320 mg/l ni, 2009- yilda 360 mg/l ni, 2010-yilda 330 mg/l ni, 2011-yilda 310 mg/l ni, 2012-yilda 364 mg/l ni, 2013-ilda 410 mg/l ni, 2014-yilda 380 mg/l ni, 2015-yilda 326 mg/l ni, 2016-yilda 383 mg/l ni, 2017-yilda 470 mg/l ni, 2018-yilda 416 mg/l ni, 2019- yilda 354 mg/l ni, 2020-yilda 520 mg/l ni tashkil qilgan. Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2020-yil 520 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2011-yil 310 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 375 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va bir maromda pasayishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2019-2020-yillarda 354 mg/l dan 520 mg/l ga ko‘tarilgan. 2018- 2019-yillarda esa 416 mg/l dan 354 mg/l gacha pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Shimoliy qirg‘oq 152-kuzatuv punktida 2007-yilda 1000 mg/l ni, 2008- yilda 880 mg/l ni, 2009-yilda 880 mg/l ni, 2010-yilda 1300 mg/l ni, 2011-yilda 1180 mg/l ni, 2012-yilda 1186 mg/l ni, 2013-ilda 1170 mg/l ni, 2014-yilda 1130 mg/l ni, 2015-yilda 1089 mg/l ni, 2016-yilda 1066 mg/l ni, 2017-yilda 964 mg/l ni, 2018-yilda 1030 mg/l ni, 2019-yilda 990 mg/l ni, 2020-yilda 960 mg/l ni tashkil qilgan. Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, suv takibidagi quruq qoldiq miqdori eng 52 yuqori bo‘lgan yil 2010-yil 1300 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2008-2019 yillarda 880 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 1058 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2010-2011-yillarda 1300 mg/l dan 1180 mg/l ga tushgan. 2009-2010-yillarda 880 mg/l dan 1300 mg/l gacha ko‘tarilishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarish bir tekisda barqaror davom etgan. Janubiy qirg‘oq 424-kuzatuv punktda 2007-yilda 520 mg/l ni, 2008-yilda 1380 mg/l ni, 2009-yilda 1688 mg/l ni, 2010-yilda 1790 mg/l ni, 2011-yilda 1504 mg/l ni, 2012-yilda 1792 mg/l ni, 2013-ilda 1800 mg/l ni, 2014-yilda 1910 mg/l ni, 2015-yilda 1682 mg/l ni, 2016-yilda 1452 mg/l ni, 2017-yilda 1720 mg/l ni, 2018- yilda 1540 mg/l ni, 2019-yilda 2060 mg/l ni, 2020-yilda 2092 mg/l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2020-yil 2092 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2008-yil 1380 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 1709 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2018-2019-yillarda 1540 mg/l dan 2060 mg/l gacha ko‘tarilishni ko‘rishimiz mumkin. 2010-2011-yillarda 1790 mg/l dan 1504 mg/l gacha keskin tushishini ko‘ramiz.Boshqa yillarda o‘zgarish bir tekisda barqaror davom etgan. O‘ng qirg‘oq 100-kuzatuv punktida 2007-yilda 330 mg/l ni, 2008-yilda 460 mg/l ni, 2009-yilda 304 mg/l ni, 2010-yilda 332 mg/l ni, 2011-yilda 430mg/l ni, 2012-yilda 494 mg/l ni, 2013-ilda 438 mg/l ni, 2014-yilda 480 mg/l ni, 2015- yilda 426 mg/l ni, 2016-yilda 399 mg/l ni, 2017-yilda 420 mg/l ni, 2018-yilda 410 mg/l ni, 2019-yilda 436 mg/l ni, 2020-yilda 544 mg/l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2020-yil 544 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2009-yil 304 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 421 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2008-2009-yillarda 460 mg/l dan 304 mg/l ga 53 tushgan. 2007-2008-yillarda esa 330 mg/l dan 460 mg/l gacha, 2010-2011-yillarda 332 mg/l dan 430 mg/l ga va 2019-2020-yillarda 436 mg/l dan 544 mg/l gacha ko‘tarilishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarish bir tekisda barqaror davom etgan. Chap qirg‘oq 63(1)-kuzatuv punktida 2007-yilda 280 mg/l ni, 2008-yilda 278 mg/l ni, 2009-yilda 364 mg/l ni, 2010-yilda 224 mg/l ni, 2011-yilda 286 mg/l ni, 2012-yilda 230 mg/l ni, 2013-ilda 242 mg/l ni, 2014-yilda 287 mg/l ni, 2015- yilda 254 mg/l ni, 2016-yilda 244 mg/l ni, 2017-yilda 263 mg/l ni, 2018-yilda 290 mg/l ni, 2019-yilda 322 mg/l ni, 2020-yilda 332 mg/l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2009-yil 364 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2010-yil 224 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 278 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning qisman ko‘tarilishi va tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2009-2010-yillarda 364 mg/l dan 224 mg/l ga tushgan. 2008- 2009-yillarda 278 mg/l dan 364 mg/l gacha ko‘tarilishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarish bir tekisda barqaror davom etgan. Zarafshonning hozirgi havzasi 5-kuzatuv punktida 2007-yilda 500 mg/l ni, 2008-yilda 510 mg/l ni, 2009-yilda 480 mg/l ni, 2010-yilda 494 mg/l ni, 2011- yilda 860 mg/l ni, 2012-yilda 860 mg/l ni, 2013-ilda 800 mg/l ni, 2014-yilda 770 mg/l ni, 2015-yilda 587 mg/l ni, 2016-yilda 551 mg/l ni, 2017-yilda 554 mg/l ni, 2018-yilda 550 mg/l ni, 2019-yilda 700 mg/l ni, 2020-yilda 696 mg/l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yillar 2011-2012-yillar 860 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2009-yil 494 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 636 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2014-2015-yillarda 770 mg/l dan 587 mg/l ga tushgan. 2010-2011-yillarda esa 494 mg/l dan 860 mg/l gacha ko‘tarilishni ko‘rishimiz mumkin. Ushbu quduqda 2011-2012-yillarda bir xil ko‘rsatgich ya’ni 860 mg/l o‘zgarmay saqlanib qolgan. Boshqa yillarda o‘zgarish bir tekisda barqaror davom etgan. 54 Ulus 178-kuzatuv punktida 2007-yilda 530 mg/l ni, 2008-yilda 430 mg/l ni, 2009-yilda 350 mg/l ni, 2010-yilda 358 mg/l ni, 2011-yilda 332 mg/l ni, 2012- yilda 308 mg/l ni, 2013-ilda 330 mg/l ni, 2014-yilda 350 mg/l ni, 2015-yilda 299 mg/l ni, 2016-yilda 280 mg/l ni, 2017-yilda 340 mg/l ni, 2018-yilda 310 mg/l ni, 2019-yilda 300 mg/l ni, 2020-yilda 294 mg/l ni tashkil qilgan. Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2007- yil 530 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2016-yil 280 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 344 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va pasayishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2007-2008-yillarda 530 mg/l dan 430 mg/l gacha pasaygan. 2016-2017- yillarda esa 280 mg/l dan 340 mg/l gacha keskin ko‘tarilishini ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. G‘arbiy Qashqadaryo 179-kuzatuv punktida 2007-yilda 1500 mg/l ni, 2008-yilda 1652 mg/l ni, 2009-yilda 1620 mg/l ni, 2010-yilda 3270 mg/l ni, 2011- yilda 3150 mg/l ni, 2012-yilda 4200 mg/l ni, 2013-ilda 4160 mg/l ni, 2014-yilda 4220 mg/l ni, 2015-yilda 4178 mg/l ni, 2016-yilda 3900 mg/l ni, 2017-yilda 2450 mg/l ni, 2018-yilda 1050 mg/l ni, 2019-yilda 1156 mg/l ni, 2020-yilda 1560 mg/l ni tashkil qilgan. Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, suv takibidagi quruq qoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2014-yil 4220 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2018-yil 1050 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 2719 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va pasayishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2016-2017-yillarda 3900 mg/l dan 2450 mg/l ga va 2017-2018-yillarda 2450 mg/l dan 1050 mg/l gacha pasaygan. 2009-2010- yillarda 1620 mg/l dan 3270 mg/l gacha, 2011-2012-yillarda 3150 mg/l dan 4200 mg/l gacha keskin ko‘tarilishini ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Tahlillardan ko‘rinib turibdiki, agar quruq qoldiqning ruxsat etilgan miqdorini 1000 mg/l dan 1500 mg/l gacha deb olsak, Janubiy qirg‘oq va G‘arbiy Qashqadaryo quduqlarida quruqqoldiq mimdorining 55 REM dan yuqori bo‘lganligini ko‘ramiz. Boshqa quduqlarda quruq qoldiq miqdori REM dan kam va foydalanish uchun ruxsat etiladi. Suvdagi vodorodlar miqdorni ko‘satadigan pH miqdorini tahlil qilish lozim. Ma’lumki, pH miqdori bo‘yicha ham tegishli talablar belgilangan. Eng yuqori ko‘rsatkich 9 pH ekanligini bilgan holda tegishli ketma-ketlikda tadqiqot qududlarini tahlil qilamiz. Qo‘ytosh artezian qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 8pH ni, 2008-yilda 7,7 pH ni, 2009-yilda 7,7 pH ni, 2010-yilda 7,7 pH ni, 2011-yilda 8,5 pH ni, 2012- yilda 8,3 pH ni, 2013-ilda 8,15 pH ni, 2014-yilda 7,75 pH ni, 2015-yilda 7,2 pH ni, 2016-yilda 8 pH ni, 2017-yilda 7,2 pH ni, 2018-yilda 7,8 pH ni, 2019-yilda 7,45 pH ni, 2020-yilda 6,9 ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2011-yil 8,5 pH, eng past bo‘lgan yil 2020-yil 6,9 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 7,73 pH ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2015-2016-yillarda 7,2 pH dan 8 pH ga ko‘tarilgan. 2016-2017-yillarda esa 8 pH dan7,2 pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. 56 3 -diagramma Samarqand viloyati yer osti suvlari o‘rtacha ko‘pyillik pH miqdori 57 Qo‘shrabod qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 7,2pH ni, 2008-yilda 7,8 pH ni, 2009-yilda 7,6 pH ni, 2010-yilda 7,4 pH ni, 2011-yilda 8,1 pH ni, 2012-yilda 7,7 pH ni, 2013-ilda 8,5 pH ni, 2014-yilda 5,55 pH ni, 2015-yilda 7,6 pH ni, 2016- yilda 6,2 pH ni, 2017-yilda 7,1 pH ni, 2018-yilda 6,5 pH ni, 2019-yilda 7,2 pH ni, 2020-yilda 6,8 ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2013-yil 8,5 pH, eng past bo‘lgan yil 2014-yil 5,55 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 7,23 pH ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2014-2015-yillarda 5,55 pH dan 7,6 pH ga ko‘tarilgan. 2013-2014-yillarda esa 8,5 pH dan5,55 pH gacha, 2015-2016- yillarda 7,6 pH dan 6,2 pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Uchko‘l qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 7,8pH ni, 2008-yilda 7,5 pH ni, 2009-yilda 8,1 pH ni, 2010-yilda 8 pH ni, 2011-yilda 8,1 pH ni, 2012-yilda 8,3 pH ni, 2013-ilda 8,35 pH ni, 2014-yilda 7 pH ni, 2015-yilda 7,8 pH ni, 2016-yilda 7,8 pH ni, 2017-yilda 6,4 pH ni, 2018-yilda 7,5 pH ni, 2019-yilda 6,3 pH ni, 2020- yilda 8,05 ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2007-yil 8,6 pH, eng past bo‘lgan yil 2019-yil 6,3 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 7,64 pH ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2019-2020-yillarda 6,3 pH dan 8,05 pH ga ko‘tarilgan. 2016-2017-yillarda esa 7,8 pH dan6,4 pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Shimoliy qirg‘oq qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 8,6pH ni, 2008-yilda 7 pH ni, 2009-yilda 8,4 pH ni, 2010-yilda 7,1 pH ni, 2011-yilda 7,25 pH ni, 2012- yilda 6,65 pH ni, 2013-ilda 5,8 pH ni, 2014-yilda 5,7 pH ni, 2015-yilda 6,8 pH ni, 2016-yilda 6,4 pH ni, 2017-yilda 7,3 pH ni, 2018-yilda 8,1 pH ni, 2019-yilda 6 pH ni, 2020-yilda 7,2 ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2007-yil 8,6 pH, eng past bo‘lgan yil 58 2014-yil 5,7 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 7,02 pH ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2008-2009-yillarda 7 pH dan 8,4 pH ga va 2019-2020-yillarda 6 pH dan 7,2 pH ga ko‘tarilgan. 2007-2008-yillarda esa 8,6 pH dan 7 pH gacha va 2018-2019-yillarda 8,1 pH dan 6 pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Janubiy qirg‘oq qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 7,5pH ni, 2008-yilda 7,4 pH ni, 2009-yilda 7,65 pH ni, 2010-yilda 7,5 pH ni, 2011-yilda 7,45 pH ni, 2012- yilda 7,9 pH ni, 2013-ilda 8,1 pH ni, 2014-yilda 7,4 pH ni, 2015-yilda 7 pH ni, 2016-yilda 8,5 pH ni, 2017-yilda 6,55 pH ni, 2018-yilda 6,9 pH ni, 2019-yilda 6,9 pH ni, 2020-yilda 7,8 ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2016-yil 8,5 pH, eng past bo‘lgan yil 2017-yil 6,55 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 7,46 pH ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2015-2016- yillarda 7 pH dan 8,5 pH ga ko‘tarilgan. 2016-2017-yillarda esa 8,5 pH dan6,55 pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. O‘ng qirg‘oq qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 7,45pH ni, 2008-yilda 7,5 pH ni, 2009-yilda 7,5 pH ni, 2010-yilda 7,8 pH ni, 2011-yilda 7,25 pH ni, 2012- yilda 7,4 pH ni, 2013-ilda 6,4 pH ni, 2014-yilda 7,1 pH ni, 2015-yilda 7,4 pH ni, 2016-yilda 7,4 pH ni, 2017-yilda 7,8 pH ni, 2018-yilda 7,9 pH ni, 2019-yilda 9,3 pH ni, 2020-yilda 8,1 ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2019-yil 9,3 pH, eng past bo‘lgan yil 2013-yil 6,4 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 7,59 pH ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2018-2019-yillarda 7,9 pH dan 9,3 pH ga ko‘tarilgan. 2012-2013-yillarda 7,4 pH dan6,4 pH gacha, 2019-2020- 59 yillarda 9,3 pH dan 8,1 pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Chap qirg‘oq qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 7,8pH ni, 2008-yilda 6,5 pH ni, 2009-yilda 6,7 pH ni, 2010-yilda 8,1 pH ni, 2011-yilda 7,5 pH ni, 2012- yilda 7,4 pH ni, 2013-ilda 7,55 pH ni, 2014-yilda 6,7 pH ni, 2015-yilda 7,3 pH ni, 2016-yilda 7,3 pH ni, 2017-yilda 7,4 pH ni, 2018-yilda 7,5 pH ni, 2019-yilda 7 pH ni, 2020-yilda 8 pH ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2010-yil 8,1 pH, eng past bo‘lgan yil 2008-yil 6,5 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 7,33 pH ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2009-2010-yillarda 6,7 pH dan 8,1 pH ga ko‘tarilgan. 2007-2008-yillarda esa 7,8 pH dan 6,5 pH gachakeskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Zarafshonning hozirgi havzasi qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 8,1 pH ni, 2008-yilda 7,45 pH ni, 2009-yilda 7,15 pH ni, 2010-yilda 6,85 pH ni, 2011- yilda 7,7 pH ni, 2012-yilda 7,9 pH ni, 2013-ilda 8 pH ni, 2014-yilda 8,45 pH ni, 2015-yilda 6,4 pH ni, 2016-yilda 7,1 pH ni, 2017-yilda 6,2 pH ni, 2018-yilda 7,2 pH ni, 2019-yilda 7,7 pH ni, 2020-yilda 8,1 ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2014-yil 8,45 pH, eng past bo‘lgan yil 2017-yil 6,2 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 7,45 pH ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2017-2018-yillarda 6,2 pH dan 7,2 pH ga ko‘tarilgan. 2014-2015-yillarda esa 8,45 pH dan6,4 pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Ulus qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 8 pH ni, 2008-yilda 7,8 pH ni, 2009- yilda 6,8 pH ni, 2010-yilda 8,4 pH ni, 2011-yilda 7,2 pH ni, 2012-yilda 7,8 pH ni, 2013-ilda 7,2 pH ni, 2014-yilda 7,7 pH ni, 2015-yilda 7,5 pH ni, 2016-yilda 7,65 pH ni, 2017-yilda 6,7 pH ni, 2018-yilda 6,9 pH ni, 2019-yilda 6,9 pH ni, 2020- 60 yilda 8,3 ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2010-yil 8,4 pH, eng past bo‘lgan yil 2017-yil 6,7 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 7,48 pH ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2017-2018-yillarda 6,8 pH dan 8,4 pH ga va 2019-2020-yillarda 6,9 pH dan 8,3 pH ga ko‘tarilgan. 2008-2009-yillarda esa 7,8 pH dan6,8 pH gacha va 2010-2011-yillarda 8,4 pH dan 7,2 pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. G‘arbiy Qashqadaryo qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 7,35pH ni, 2008- yilda 7 pH ni, 2009-yilda 7,55 pH ni, 2010-yilda 7,6 pH ni, 2011-yilda 7,4 pH ni, 2012-yilda 8,2 pH ni, 2013-ilda 7,1 pH ni, 2014-yilda 6,6 pH ni, 2015-yilda 8 pH ni, 2016-yilda 7,3 pH ni, 2017-yilda 7,5 pH ni, 2018-yilda 6 pH ni, 2019-yilda 7,9 pH ni, 2020-yilda 8,2 ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2012-2020-yillar 8,2 pH, eng past bo‘lgan yil 2018-yil 6 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 7,40 pH ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2018-2019- yillarda 6 pH dan 7,9 pH ga va 2014-2015-yillarda 6,6 pH dan 8 pH ga ko‘tarilgan. 2012-2013-yillarda esa 8,2 pH dan7,1 pH gacha va 2017-2018-yillarda 7,5 pH dan 6pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Tahlillardan ko‘rinib turibdiki, agar ssuv tarkibidagi pH ning ruxsat etilgan miqdorini 6 pH dan 9 pH gacha deb olsak, Barcha artezian quduqlarida pH miqdorining REM bilan teng bo‘lganligini ko‘ramiz. Barchasidan foydalanish uchun ruxsat etiladi. Suvning qattiqligi miqdorini aniqlash jarayoni natijalari bo‘yicha quyidagi xulosalarni beramiz: Qo‘ytosh artezian qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 5,6 mg-ekv./l ni, 2008-yilda 5,8 mg-ekv./lni , 2009-yilda 5,7 mg-ekv./l ni, 2010-yilda 5,3 mg-ekv./l 61 ni, 2011-yilda 5 mg-ekv./l ni, 2012-yilda 6 mg-ekv./l ni, 2013-ilda 5,15 mg-ekv./l ni, 2014-yilda 6,9 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 5,5 mg-ekv./l ni, 2016-yilda 5,9 mg- ekv./l ni, 2017-yilda 4,1 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 4,7 mg-ekv./l ni, 2019-yilda 4,1 mg-ekv./l ni, 2020-yilda 4 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2014-yil 6,9 mg-ekv./l , eng past bo‘lgan yil 2020-yil 4 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 5,26mg-ekv./l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2013-2014-yillarda 5,15 mg-ekv./l dan 6,9 mg-ekv./lga ko‘tarilgan. 2016- 2017-yillarda esa 5,9 mg-ekv./ldan 4,1 mg-ekv./l gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. 62 4 -diagramma Samarqand viloyati yer osti suvlarning o‘rtacha qattiqligi ko‘rsatkichlari (mg-ekv/l) 63 Qo‘shrabod qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 8 mg-ekv./l ni, 2008- yilda 6,45 mg-ekv./lni , 2009-yilda 7 mg-ekv./l ni, 2010-yilda 4,8 mg-ekv./l ni, 2011- yilda 5,5 mg-ekv./l ni, 2012-yilda 5,2 mg-ekv./l ni, 2013-ilda 4,55 mg-ekv./l ni, 2014-yilda 4. 3 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 4,1mg-ekv./l ni, 2016-yilda 4,4 mg-ekv./l ni, 2017-yilda 4,3 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 3,9mg-ekv./l ni, 2019-yilda 5 mg-ekv./l ni, 2020-yilda 2,3 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2007-yil 8 mg-ekv./l, eng past bo‘lgan yillar 2020-yil 2,3 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 5 mg-ekv./l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2018- 2019-yillarda 3,9 mg-ekv./l dan 5 mg-ekv./l ga ko‘tarilgan. 2009-2010-yillarda esa 7 mg-ekv./ldan 4,8 mg-ekv./l gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Uchko‘l qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 5,6 mg-ekv./l ni, 2008-yilda 5,8 mg-ekv./lni , 2009-yilda 5,7 mg-ekv./l ni, 2010-yilda 5,3 mg-ekv./l ni, 2011-yilda 5 mg-ekv./l ni, 2012-yilda 6 mg-ekv./l ni, 2013-ilda 5,15 mg-ekv./l ni, 2014-yilda 6,9 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 5,5 mg-ekv./l ni, 2016-yilda 5,9 mg-ekv./l ni, 2017-yilda 4,1 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 4,7 mg-ekv./l ni, 2019-yilda 4,1 mg-ekv./l ni, 2020-yilda 4 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2014-yil 6,9 mg-ekv./l , eng past bo‘lgan yil 2020-yil 4 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 5,26mg-ekv./l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2013-2014-yillarda 5,15 mg- ekv./l dan 6,9 mg-ekv./lga ko‘tarilgan. 2016-2017-yillarda esa 5,9 mg-ekv./ldan 4,1 mg-ekv./l gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Shimoliy qirg‘oq qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 2,1 mg-ekv./l ni, 2008-yilda 4 mg-ekv./lni , 2009-yilda 2,8 mg-ekv./l ni, 2010-yilda 6,6 mg-ekv./l ni, 2011-yilda 6,4 mg-ekv./l ni, 2012-yilda 6,3 mg-ekv./l ni, 2013-ilda 6,4 mg-ekv./l ni, 2014-yilda 6 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 4,9 mg-ekv./l ni, 2016-yilda 5,45 mg-ekv./l ni, 2017-yilda 8,85 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 4,7 mg-ekv./l ni, 2019-yilda 4 mg-ekv./l ni, 2020-yilda 4 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2017-yil 8,85 mg-ekv./l , eng past bo‘lgan yil 2014-yil 2,1 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 5,17mg-ekv./l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2009-2010- yillarda 2,8 mg-ekv./l dan 6,6 mg-ekv./lga va 2016-2017-yillarda 5,45 mg-ekv./l dan 8,85 mg-ekv./l ga ko‘tarilgan. 2008-2009-yillarda esa 4 mg-ekv./ldan 2,8 mg-ekv./l gacha va 2017-2018-yillarda 8,85 mg-ekv./l dan 4,7 mg-ekv./l gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Janubiy qirg‘oq qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 16,7 mg-ekv./l ni, 2008-yilda 14,4 mg-ekv./lni , 2009-yilda 20,5 mg-ekv./l ni, 2010-yilda 21,1 mg- ekv./l ni, 2011-yilda 16,4 mg-ekv./l ni, 2012-yilda 21,1 mg-ekv./l ni, 2013-ilda 21,6 mg-ekv./l ni, 2014-yilda 20,5 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 19,5 mg-ekv./l ni, 2016- yilda 17,4 mg-ekv./l ni, 2017-yilda 20,6 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 18,4 mg-ekv./l ni, 2019-yilda 21,5 mg-ekv./l ni, 2020-yilda 22 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2020-yil 22 mg-ekv./l , eng past bo‘lgan yil 2008-yil 14,4 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 19,4 mg-ekv./l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2008-2009-yillarda 14,4 mg-ekv./l dan 20,5 mg- ekv./l ga ko‘tarilgan. 2010-2011-yillarda 21,1 mg-ekv./ldan 16,4 mg-ekv./l gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. O‘ng qirg‘oq qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 3,8 mg-ekv./l ni, 2008- yilda 4,2 mg-ekv./lni , 2009-yilda 5,3 mg-ekv./l ni, 2010-yilda 5,5 mg-ekv./l ni, 2011-yilda 4,1 mg-ekv./l ni, 2012-yilda 5,8 mg-ekv./l ni, 2013-ilda 4,1 mg-ekv./l ni, 2014-yilda 3,6 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 3,2 mg-ekv./l ni, 2016-yilda 3,4 mg- ekv./l ni, 2017-yilda 3,4 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 3,35 mg-ekv./l ni, 2019-yilda 4,1 65 mg-ekv./l ni, 2020-yilda 4,9 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2012-yil 7,8 mg-ekv./l , eng past bo‘lgan yil 2015-yil 3,2 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 4,2 mg-ekv./l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2011-2012-yillarda 4,1 mg-ekv./l dan 7,8 mg-ekv./lga ko‘tarilgan. 2012- 2013-yillarda esa 7,8 mg-ekv./ldan 4,1 mg-ekv./l gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Chap qirg‘oq qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 4,5 mg-ekv./l ni, 2008- yilda 4,35 mg-ekv./lni , 2009-yilda 3,2 mg-ekv./l ni, 2010-yilda 2,1 mg-ekv./l ni, 2011-yilda 3,8 mg-ekv./l ni, 2012-yilda 2,8 mg-ekv./l ni, 2013-ilda 3,2 mg-ekv./l ni, 2014-yilda 3,5 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 3,45 mg-ekv./l ni, 2016-yilda 3,35 mg-ekv./l ni, 2017-yilda 3,7 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 4,1 mg-ekv./l ni, 2019-yilda 4,5 mg-ekv./l ni, 2020-yilda 4,2 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2019-yil 4,5 mg-ekv./l , eng past bo‘lgan yil 2010-yil 2,1 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 3,59mg-ekv./l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2010- 2011-yillarda 2,1 mg-ekv./l dan 3,8 mg-ekv./lga ko‘tarilgan. 2011-2012-yillarda esa 3,8 mg-ekv./ldan 2,8 mg-ekv./l gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Zarafshonning hozirgi havzasi qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 8,55 mg-ekv./l ni, 2008-yilda 8,4 mg-ekv./lni , 2009-yilda 8,1 mg-ekv./l ni, 2010- yilda 8,05 mg-ekv./l ni, 2011-yilda 8 mg-ekv./l ni, 2012-yilda 9 mg-ekv./l ni, 2013- ilda 7,9 mg-ekv./l ni, 2014-yilda 7,95 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 9,5 mg-ekv./l ni, 2016-yilda 8,8 mg-ekv./l ni, 2017-yilda 8,8 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 8,7 mg-ekv./l ni, 2019-yilda 6,8 mg-ekv./l ni, 2020-yilda 10,6 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2020-yil 10,6 mg-ekv./l , eng past bo‘lgan yil 2019-yil 6,8 mg-ekv./l ni tashkil 66 qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 8,51mg-ekv./l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2019-2020-yillarda 6,8 mg-ekv./l dan 10,6 mg-ekv./lga ko‘tarilgan. 2018-2019-yillarda esa 8,7 mg-ekv./ldan 6,8 mg-ekv./l gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Ulus qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 1,4 mg-ekv./l ni, 2008-yilda 2,15 mg-ekv./lni , 2009-yilda 3,4 mg-ekv./l ni, 2010-yilda 1,4 mg-ekv./l ni, 2011- yilda 3,3 mg-ekv./l ni, 2012-yilda 1,15 mg-ekv./l ni, 2013-ilda 2,4 mg-ekv./l ni, 2014-yilda 2,1 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 3,15 mg-ekv./l ni, 2016-yilda 2,5 mg-ekv./l ni, 2017-yilda 2,8 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 2 mg-ekv./l ni, 2019-yilda 1,9 mg-ekv./l ni, 2020-yilda 1,4 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2011-yil 3,3 mg-ekv./l , eng past bo‘lgan yil 2012-yil 1,15 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 2,2 mg-ekv./l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2010- 2011-yillarda 1,4 mg-ekv./l dan 3,3 mg-ekv./lga ko‘tarilgan. 2011-2012-yillarda esa 3,3 mg-ekv./ldan 1,15 mg-ekv./l gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. G‘arbiy Qashqadaryo qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 24 mg-ekv./l ni, 2008-yilda 24,7 mg-ekv./lni , 2009-yilda 24,7 mg-ekv./l ni, 2010-yilda 31,5 mg- ekv./l ni, 2011-yilda 29,3 mg-ekv./l ni, 2012-yilda 29,5 mg-ekv./l ni, 2013-ilda 29 mg-ekv./l ni, 2014-yilda 35,2 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 34 mg-ekv./l ni, 2016-yilda 33,8 mg-ekv./l ni, 2017-yilda 34,1 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 28,05 mg-ekv./l ni, 2019- yilda 29,5 mg-ekv./l ni, 2020-yilda 26,2 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2014-yil 35,2 mg-ekv./l , eng past bo‘lgan yil 2007-yil 24 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 29,5 mg-ekv./l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2009-2010-yillarda 24,7 mg-ekv./l dan 31,5 mg-ekv./lga va 67 2013-2014-yillarda 29 mg-ekv./l dan 35,2 mg-ekv./l ga ko‘tarilgan. 2017-2018- yillarda 34,1 mg-ekv./l dan 28,05 mg-ekv./l gacha va 2019-2020-yillarda 29,5 mg- ekv./l dan 26,2 mg-ekv./l ga keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin . (Samarqand viloyati Gidrogeologiya stansiyasi hisobotlari) Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. Tahlillardan ko‘rinib turibdiki, agar suvning qattiqligini ruxsat etilgan miqdorini 0 mg-ekv./l dan 7 mg-ekv./l gacha deb olsak, Janubiy qirg‘oq, Zarafshonning hozirgi havzasi va G‘arbiy Qashqadaryo artezian quduqlarida suvning qattiqligi REM dan ancha yuqori. Shu sababli mazkur artezian quduqlaridan foydalanish ta’qiqlanadi. Boshqa quduqlarda suvning qattiqlik mimdori REM dan oshmaydi va foydalanish uchun ruxsat etiladi. 3 . 3 . Samarqand viloyatida yer osti suv resurslaridan foydalanish Samarqand viloyati suv resurslarining yer osti suvlaridan foydalanish ancha yaxshi yo’lga qo’yilgan. Hudud qishloqlarining 80% dan ortig’i artezian suv bilan taminlangan 10% aholi buloq suvlaridan va 10% aholi grunt suvlarini (quduq) ishlatishadi. Shaharlarda ham artezian suvlaridan keng foydalaniladi. Masalan, Samarqand shahridagi fantanlar, baseynlar, gulzor va ko’kalamzor maydonlari sug’orishda artezian quduq suvlari ishlatiladi. Bulardan tashqari ba’zi korxona va tashkilotar, idoralar, shaxsiy cho’milish basseyni bor uylar ham artezian suvlardan foydalanishadi. Samarqand viloyatida 1000 ortiq artezan burg’u quduqlari mavjud bo’lib, shulardan ichimlik suv sifatida foydalaniladi. Viloyatda 500 ortiq quduqlardan suv sathi va sifatini kuzatish uchun foydalaniladi. Damxo’ja suv taqsimlash tuguni yonida 100 dan ortiq burg’ quduqlar bo’lib ular navbatma-navbat ishlaydi va tortib olingan suv Navoiy, Buxoro viloyatlariga jo’natiladi ( Ра х мат у лл аев А . Р . , Мама ж о н о в Р . И . , 1 9 98) . Suvning bir qismi esa trubalar orqali Nurobod tumaniga ham jo’natiladi. Samarqand viloyatda ichimlik suvlarining tarqalishi hududning geologik tuzilishi va relyefga bevosita bog’liqligini yuqorida ham yozgan edik. Tog’li 68 hududlarda paleozoy erasiga oid ohaktoshlar, qumtoshlar, slaneslar, dalomitlar, granit guruhidagi, tog’ jinslari tarqalgan bo’lib ularning yoriqlari va siniqlari orasidan chiqadigan buloqlar chuchuk, toza suvlar hisoblanadi. Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, G’o’tintogi, Qorachog’, Oqtoq, Shimoliy Nurota, tizmalarida yuzdan ortiq katta-kichik buloqlardan nihoyatda toza suvlar qaynab chiqadi. Bu suvlar mineral tuzlar miqdori 0,2-0,5 g/ litrdan oshmaydi. Shu buloqlar ichida ohaktoshlardan chiqadigan karst buloqlarning suv sarfi katta bo’lib 4-5 l/ sek.dan 70-80 l/sek.gacha boradi. Bunday yirik karst buloqlariga Nurota, Chiya, Zinak, Chor Chinor, Minbuloq, Oqsoy, Ohaliksoy, Sazag’on buloqlari kiradi. Granitlar tuzilgan tog’li hududlarda buloqlar son jihatdan ko’p va ular tog’larning tepa qismlarida ham uchraydi. Bu buloqlarning suv sarfi metrning o’ndan biridan 2-3 l/sek. gacha bo’ladi. Ayrim holatlarda 5-6 l/ sek. suv sarfidagi buloqlar ham uchraydi. Granitlardan chiqadigan buloq suvlari ham o’ta toza va anion hamda kationlarning miqdori bir xil kattalikda bo’lib suvga ajoyib tam beradi. Slanes jinslardan chiqadigan buloqlar ham son jihatdan ko’p emas, lekin ularning suv sarfi granit buloqlaridan ko’proq, ohaktoshlarga nisbatan kamroq bo’lib suv minerallashuv darajasi o’rtacha 0,2-3 l/sek.ni proyuvial jinslardan tuzilgan bo’lib ularning suv o’tkazuvchanlik xususiyatlari katta. Odatda hamma tog’larning qatamalarida tog’lardan yer usti va osti orqali keladigan suvlarning bir qismi proyuvial yotqiziqlar orasida singib kiradi va yer osti suvlarini hosil qiladi. Bu hududda grunt suvlarning chuqurligi 20-40 m, bazan 60-70 metrga yetadi. To’rtlamchi prolyuvial yotqiziqlar qalinligi tufayli to’rtlamchi davr tagidagi neogen, uchlamchi davr yotqiziqlari yotadi, shu sababli ham artezian quduqlar chuqurligi 200-400 metrdan oshadi. Tog’lardan uzoqlashib daryo vodiysi tomon borgan sari gurunt chuqurligi kamayib boradi va 5-10 metrdan ham suv olish mumkin. Tog’ oldi tekisliklarning ham suvlari toza, sho’rligi 1.0 g/litrga yetmaydi. Tog’ yonbag’irlariga yaqin joylarda suv minerallashuv darajasi 0.5 g/l dan ham kam. Tekisliklarning daryoga yaqin qismlarida yotqiziq tarkibida soz lyossimon 69 jinslar ko’payadi. Bu jins tarkibida karbonat, sulfat tuzlar ko’p. Shu sababli ham suvdagi tuzlar miqdori 1.0-1.5 g/l bazan 2.0 g/l gacha ko’tariladi. Vohalarda suv relyefi, yotqiziqlar tarkibi va daryoga yaqin uzoqligiga bog’liq. Odatda vohalar qalin allyuvial kelib chiqishga ega bo’lgan shag’al, qayroqtosh, qumlardan tuzilganligi uchun daryo suvlari, yer ustidagi sug’orishda ishlatiladigan suvlar kanallar, ariqlar suvlar, atmosfera yog’inlari shag’al- qum orasidan tezda pastga singib o’tadi va ma’lum chuqurlikda grunt suvlarni hosil qiladi. Samarqand viloyatining sharqiy qismida Ravotxo’jadan Oq- Qoradaryo suv tuguniga qadar hududda qayroqtosh va yirik shag’al toshlar aralash qumlardan tuzilgani uchun bu jinslar orasiga suvning singib o’tishi tez boradi va grunt suvlar tarkibida tuzlar tez yuvilib tozalanib turadi, shu sababli ham suvdan tuzlar miqdori 0,4-0,6 g/l dan oshmaydi. Oq-Qoradaryo suv tugunidan quyi qismida mayda shag’al va qum aralash loyqa ko’payadi. Bu jinslar orasidan suvning pastga sizib o’tishi qiyinroq. Miyonqala orolining quyi qismida Xatirchi shahri yaqinlarida shag’allar yanada maydalashadi, qum va loyqalar hissasi ortadi, shu sababli ham suvning tuproq va guruntga singib kirishi yanada sekinlashadi. Shu bilan birga Xatirchi shahridan quyi Navoiy shahri tomon daryo qiyaligi ham kamayadi, natijada Samarqand viloyatining Paxtachi, Narpay tumanlari hududlarida tuproq sho’rlanish kuchliroq, grunt suvlarda miqdori 1.0-1.5 g/litrdan oshadi. Zirabuloq va Ziyovutdin tog’lari atroflarida bo’r va uchlamchi hamda neogen davr yotqiziqlari yer yuziga chiqib yotadi. Bu yotqiziqlar tarkibida gips qatlami ko’p uchrab, ko’p joylarda yer yuzidan 0.8-1,5 metrdan chuqurlikda yotadi. Ushbu gips qatlamdagi kalsiy va sulfatlar suvda erib qiya tomonga yer usti va yer osti suvlar bilan harakatlanadi. Shu holat ham Narpay, Paxtachi tumanida tuproqlar sho’rligining oshishiga sabab bo’lmoqda. Kattaqo’rg’on suv ombori atroflari Ulus, Jom cho’larida ham poliogen, neogen davr yotqiziqlari yer yuziga yuziga ancha yaqin yotadi. Bu yotqiziqlar tarkibida ham gips, osh tuzi (Na Cl) ko’p uchraydi. Shu sababli ham bu hududlarda qazilgan quduqlarning ko’pidan sho’r suv chiqadi. Grunt suvlari sho’rligidan ichimlik suvi sifatida foydalanilmaydi. Ulus va Jom cho’llari proyuvial va qisman 70 alyuvial jinlardan tuzilgan bo’lib ustki qismi lyossimon jinslar bilan qoplangan. Lyossimon jinslar tarkibida karbonatlar 20-30 % ni tashkil qiladi. Sug’oriladigan dehqonchilik uchun yerlarni o’zlashtirgach karbonatlarning erib pastqam joylarda tomon harakati jadallashadi. Ulus, Jom cho’llarning yer usti to’lqinsimon relyefi bo’lib qirsimon tepaliklar va soyasimon botiqlar almashinib turadi. Eski Anhor kanalidan bu cho’llarda suv keltirilgach qirlar va botiqlar haydalib paxta va boshqa qishloq xo’jalik ekinlari ekila boshlanadi. Yirik ariqlar qir tepaligidan, balandliklardan o’tkaziladi va kichik, ariqlar qir yonbag’irlarida o’tkazilib sug’orish ishlari amalga oshiriladi. Bir necha yillardan keyin qirlar o’rtalaridagi pastliklar tagida zaxlagan yerlar ko’paydi, sho’rlangan yerlar paydo bo’ladi. Pastliklardagi quduq suvlari sathi ko’tarilib ketdi va suv sho’rligi oshib, aholi ichish uchun yaroqsiz holga keldi. Qirlar o’rtasida pastliklar joylashgan uylar zaxlab ketdi va aholi yangi uylarni qir yonbag’irlarda va qir tepaliklarda barpo eta boshladi. Zaxni qochirish maqsadida qirlar o’rtasida pastqamliklardan zovur ariqlar qazilib sho’r suvlar ariqlar orqali chiqarila boshladi. Bu hududlarda ichimlik suv sifatida ilgari, ya’ni sug’orma dehqonchilik boshlangunga qadar quduq suvlaridan (grunt suvidan) foydalanishgan bo’lsa endi quduq suvlarning sifati buzulib ichishga yaroqsiz holda keldi va qishloqlar aholisi artezian quduq suvlari bilan taminlanadi. Samarqand viloyati ichimlik suvlarning tarqalishi va sifati hududning geologik va geomorfologik sharoiti bilan uzviy bog’liq ekan. Joyning geologik va geomorfologik sharoiti shu joyning landshaft tuzilishini belgilab beradigan asosiy omil hisoblanadi. 71 III. BOB. BO‘YICHA XULOSALAR 1. Olib borilgan tadqiqot natijalaridan ko‘rish mumkinki, quduqlarning suv sathlari yillar davomida juda kam o‘zgargan. Qo‘ytosh, Qo‘shrabot, Uchko‘l va Shimoliy qirg‘oq artezian quduqlarida qisman o‘zgarishlar kuzatilgan, lekin bu unchalik katta emas. Artezian quduqlari suv sathining o‘zgarishiga ko‘pgina omillar tasir etadi, masalan yog‘inlarning yillar davomida o‘zgarishi, qishloq xo‘jaligida suvning sarflanishi, aholi istemoliga sarflanishi va boshka omillar. 2. Suvning qattiqligini ruxsat etilgan miqdorini 0 mg-ekv./l dan 7 mg-ekv./l gacha deb olsak, Janubiy qirg‘oq, Zarafshonning hozirgi havzasi va G‘arbiy Qashqadaryo artezian quduqlarida suvning qattiqligi REM dan ancha yuqori. Shu sababli mazkur artezian quduqlaridan foydalanish ta’qiqlanadi. Boshqa quduqlarda suvning qattiqlik mimdori REM dan oshmaydi va foydalanish uchun ruxsat etiladi. 3. Samarqand viloyati yer osti suvlari paleozoy erasiga oid ohaktoshlar, qumtoshlar, slaneslar, dalomitlar, granit guruhidagi, tog’ jinslari tarqalgan bo’lib ularning yoriqlari va siniqlari orasidan chiqadigan buloqlar chuchuk, toza suvlar hisoblanadi. Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, G’o’tintogi, Qorachog’,Oqtoq, Shimoliy Nurota, tizmalarida yuzdan ortiq katta-kichik buloqlardan nihoyatda toza suvlar qaynab chiqadi. Bu suvlar mineral tuzlar miqdori 0,2-0,5 g/ litrdan oshmaydi. Shu buloqlar ichida ohaktoshlardan chiqadigan karst buloqlarning suv sarfi katta bo’lib 4-5 l/ sek.dan 70-80 l/sek.gacha boradi. Bunday yirik karst buloqlariga Nurota, Chiya, Zinak, Chor Chinor, Minbuloq, Oqsoy, Ohaliksoy, Sazag’on buloqlari kiradi. 72 Xulosa 1. Samarqand viloyati suv resurslari yer usti va yer osti suvlari birgalikda shakllanadigan regionlar qatoriga kiradi. Yer usti suvlaridagi o‘zgarishlar yer osti grunt suv qatlamlarida aniq aks etadi. Shuning uchun Zarafshon daryosining sathi bevosita shu havzada joylashgan yer osti grunt qatlamdagi suvlar sathiga ta’siri o‘rganildi. 2. Samarqandning g‘arbiy qismida sifatli suv daryo o‘zaniga yaqin tor, uzunchoq zonadagina saqlanib qoladi. Tog‘oldi tekisliklarida, ikkinchi terassada grunt suvlar sho‘rligi oshib boradi. Olib borilgan tadqiqot natijalaridan ko‘rish mumkinki, quduqlarning suv sathlari yillar davomida juda kam o‘zgargan. Qo‘ytosh, Qo‘shrabot, Uchko‘l va Shimoliy qirg‘oq artezian quduqlarida qisman o‘zgarishlar kuzatilgan, lekin bu unchalik katta emas. Artezian quduqlari suv sathining o‘zgarishiga ko‘pgina omillar tasir etadi, masalan yog‘inlarning yillar davomida o‘zgarishi, qishloq xo‘jaligida suvning sarflanishi, aholi istemoliga sarflanishi va boshka omillar. 3. Yer osti suvlari paleozoy erasiga oid ohaktoshlar, qumtoshlar, slaneslar, dalomitlar, granit guruhidagi, tog’ jinslari tarqalgan bo’lib ularning yoriqlari va siniqlari orasidan chiqadigan buloqlar chuchuk, toza suvlar hisoblanadi. Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, G’o’tintogi, Qorachog’,Oqtoq, Shimoliy Nurota, tizmalarida yuzdan ortiq katta-kichik buloqlardan nihoyatda toza suvlar qaynab chiqadi. Bu suvlar mineral tuzlar miqdori 0,2-0,5 g/ litrdan oshmaydi. Nurota, Chiya, Zinak, Chor Chinor, Minbuloq, Oqsoy, Ohaliksoy, Sazag’onda yirik buloqlar bor. Umuman olganda yer osti suvlarining limiti yer usti suvlari bilan bog‘langanligi uchun doimiy ravishda o‘zgarib boradi. Tadqiqotlar keyingi o‘n yillikda suv sathlarining pasayishini (grunt) va ular mineralizatsiyasi oshib borishini ko‘rsatdi. 73 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Alibekov A. A, Abbosov S.B. Ekologicheskaya situatsiya v sredney chasti basseyna r. Zarafshan // O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 21-jild. Toshkent, 2000.-B 35-38. 2. Alibekov L.A. Osobennosti prirodnix usloviy goroda Samarkanda i ego okrestnostey // Sovremennoi problemi fizicheskoy geografii. -Sbornik nauchnix trudov, - Samarkand, 1979, 15-34 b. 3. Antonov V, Morozov A, Sevryugin V. Novыy podxod k reSheniyu vodnыx meliorativnix i ekologicheskix problem// J. Ekonomicheskiy vestnik Uzbekistana. 2003 N 1.- C 8-12 4. Balasheva B. N, Jitomirskaya O. M. idr. Klimaticheskie o pisaniya Zarafshanskogo rayona. Gidrometeoizdat, 1963. 5. Butov P.I. K voprosu o vodosnabjeniya goroda Samarkanda. Geologiya. Izd. VGRD. M-L.1932 . 6. Ekologicheskiy atlas Uzbekistana, Tashkent,2007, - 47s. 7. Hikmatov F, Xaydarov S.A, Yarashev Q.S va boshq. Zarafshon havzasining gidrometeorologik sharoiti va suv resurslari. Toshkent, 2016, 267-b 8. Ibragimov I.R, Xudoyberganov A.M. Ob antropogennix otlojeniyax g. Samarkanda// Uzbekax geologich. jurnal, 1975, № 6. 9. Ibragimov I.R, Xudoyberganov A.M. Ob antropogennix otlojeniyax g. Samarkanda // Uzbekskiy geologicheskiy jurnal,1975, N 6. 10. Ichimlik suvi. O‘z DS +950:2011(Gigienik talablar va sifatini nazorat qilish) Toshkent 2011, 46-b. 11. Ilinskiy I.I. Suv - hayot. -Toshkent:" Meditsina", 1985, 27 b. 12. Istoriya Samarkande. S drevneyshix vremen do oktyabrskoy revolyusii. Tom 1.- Tashkent, 1969. 13. Jumabaev T.J, Sultonov Z.S. K voprosu otsenka prirodnix usloviy dlya injenernogo stroitelstva i arxitekturi goroda Samarkande// Sovremennie problemi fizicheskoy geografii. -Sbornik nauchnix trudov, -Samarkand ,1979, 70-80 s. 14. Kasimov S.M. Lessovn ы e porodi Samarkandskoy vpadaniya. "Fan", - Tashkent, 1970. 15. Molodsev V.A. Xarakteristika Irrigatsionnix nanosov Samarkandskogo oazisa// "Pochvovedenie", 1958, N 2. 16. Muxammadiev U.K. Ispolzovanie vodnix resursov, -Tashkent, " Uzbekistan", 1982, 84 s. 17. Nigmatov A.N. Ekologiya. Toshkent 2008, 126-b. 18. Nizomov A, Alimqulov N, Tillyaxodjaeva Z. Tabiiy geografik jarayonlar. Toshkent, 2015, 110/210-b 74 19. O‘zbekiston Respublikasi ekologik harakati (A.A. Rafiqov tahririda). 20. Rahmatullaev A, Baratov H, Ikromova M. Samarqand viloyati tog‘ va tog‘ oldi hududlarida ichimlik suvlarining tarqalishi va sifati// O‘zbekistonda atrof- muhitni muhofaza qilishning dolzarb masalalari. Resp. ilmiy -amaliy konf. materiallari. Samarqand, 2014, 147-148 b. 21. Rahmatullaev A, Baratov H. Tog ‘oldi tekisliklarida sug ‘orma dehqonchilik rivojlanishining grunt suvlar rejimi va sifatiga ta’siri (Ulus cho‘ li Boshquduq qishlog‘i misolida). Globallashuv jarayonida geografiya: muammo va yechimlar. Iqtidorli talabalar va yosh olimlarning ilmiy-amaliy konf. materiallari. Toshkent, 2014, 124-126 b 22. Rahmatullaev A, Baratov X, Bekqulov I, Fayzullaev J. Arid iqlimli O’rta Zarafshon vodiysining grunt suvlar sifatiga inson xo’jalik faoliyatining ta’siri// Cho’llanish muammolari: dinamika, baholash, yechim. Xalqaro ilmiy-amaliy konfrensiya materiallari to’plami, Samarqand-2019,133 b. 23. Rahmatullaev A, Baratov X, Bekqulov I,Fayzullaev J,Yangi sug’oriladigan yerlarda ichimlik suv sifatini o’zgarish va kartalashtirishning inovatsion jihatlari (Ulus cho’li va Narpay kanali havzasi misolida)// “Samarqand viloyatini inovatsion rivojlantirish: muammo va yechimlar”. Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari, Samarqand 2020-yil, 384 b. 24. Rahmatullaev A, Ismoilova K, Toshmonova CH. O‘rta Zarafshonda antropogen ta’sir tufayli er osti suvlari sifatidagi o‘zgarishlar// O‘zbekiston geografiya jamiyati IX sezdi materiallari.-Toshkent, 2014, 275-278 b. 25. Rahmatullaev A, Ismoilova K, Valieva Sh, Nurullaev D. Toyloq tumani ichimlik suvlarining sifat ko ‘rsatkichlari. // Farg ‘ona vodiysi: tabiati- aholisi - xo‘jaligi yangi tadqiqotlarda. Respublika ilmiy-amaliy konf. materiallari- Farg ‘ona, 2015, -166-168b. 26. Rahmatullaev A, Rustamova S. Samarqand shahri yer osti suvlari rejimining o‘zgarishida antropogen ta’sirlar hissasi// Zamonaviy geografiya va uning rivojlanish istiqbollari. Iqtidorli talabalar va yosh olimlarning respublika ilmiy- amaliy konf. mater. - ToShkent, 2011 yil. 27. Raxmatullaev A, Davronova R. Chaqilqalon tog ‘lari va tog ‘oldi tekisliklarida ba’zi yer osti suvlarining gidrokimyoviy tarkibi // Geografiya va ekologiya. Ilmiy maqolalar to ‘plami: SamDU nashri, 2017, 60- 65 b. 28. Raxmatullaev A, Ravshanov A, Tirkashev N, Ravshanov Sh. O ‘rta va Quyi Zarafshon vohalarida yer osti suvlari minerallashuvidagi o‘zgarishlar // Geografiyaning mintaqaviy muammolari. Resp.ilmiy-amaliy konf. materiallari Samarqand,2017, 16-18 b. 75 29. Reshetkina N.M. Perspektivi ispolzovaniya gruntovix vod dolini r. Zarafshan. V.kn.: Voprosi selskogo xozyaystva Zarafshanskogo basseyna. Tashkent, 1957, -s 44-49. 30. Rubinova F. E, Ivanov YU.N. Kachestvo vod ы rek basseyna Aralskogo morya i ego izmenenie pod vliyaniem xozyaystvennoy deyatelnosti. Tashkent, 2005, -185b. 31. Sabitova N.I, Ro ‘ziqulova O. Sh. Zarafshon daryo havzasi geosistemalari va ularning tuproq-meliorativ xususiyatlari. // Hozirgi zamon geografiyasi: nazariyava amaliyot: Xalqaro konf. mater. Toshkent, 2006, b. 82-83. 32. Samarqand " Gidrogeologiya stansiyasining " hisobotlari. 2001-2015 yillar. 33. Sedov B.V. Poymennaya rastitelnost domen ы Zarafshana i puti eyo rekonstruksii. Samarkand -Nukus, 1959. 34. Sultanxodjaev A.N, Ibragimov D.S, Djuraev U. Gidrogeologicheskie osobennosti Zarafshanskoy dolin ы . Tashkent,1975. 35. www .gwpc a c e n a.o r g 36. www . un d p . u z ( Б и р л ашган М и лл ат л а р Т ашк и л о т и Т а рр ақ и еuт Д а ст у р 37. www . z i y o .net 38. Xaydarov Q, Bobonorov T, Jahongirov Sh. Samarqand tabiati, -Samarqand, 1996, 105-b. 39. Xoliqov Sh. T, Ortiqov T. O ‘zbekiston tuproqlari gumus holati va unga turli xil omillarning ta’siri// Geografiya, tuproqshunoslik va ekologiyaning dolzarb muammolari// Respublika ilmiy -amaliy konf. materiallari -Samarqand, 2018, 10- 14 b. 40. Samarqand viloyati Gidrogeologiya stansiyasi hisobotlari. 2007-2020yy. 41. - А б у л қ о с и м о в А.А., А бд у р а х м о н о ва Ю. Х В оҳ а л а нд шафт л а ри н и м у ҳо фаза қ и л и ш н ин г г е о э к о л о г и к м у амм о л а р и . / / С а мДУ и л м и й т ўп л а м и . - Са м а р қа н д , 2 0 0 4 . – Б 1 6 - 2 3 . 42. Ал е uк и н О . А . Г и д ро хи м и я. - Л . , 1 9 5 2 , - С.162. 43. А т л ас – Ўз б е к и с т о н Рес п у б л и ка с и н и н г ер р е с у р слар и . - Т о шке н т, 20 01 . – Б. 6 3 . 44. Бори с о в В. А ., М и р з о ев С.Ш. Ги с с а р а - З а р а ф ша н ская г р у п п а - б а с се йн о в т р ещ е н ны х во д . Уз б ек и с т а н а. -М . : Н е др а, 1 97 1 . -С. 1 0 4 - 1 06 . 45. Жўраев Ж.С.. Фозилов А.С., Худоярова Ш.Ш., "Экономика и социум" №5 (84) , май. 2021 www.iupr.ru . . "Институт управления и социально- экономического развития", Россия, г. Саратов . ISSN 2225-1545 . DOI 10.46566/2225-1545_2021_1_84_883 46. О та бо ев Ш. Н а би ев М. И н с о н ва б и о сф е р а. - Т о ш к е н т: Ў қ и т у вчи, 19 9 5 . – Б .3 05 . 76 47. Раф и қ о в А . А . Г е о э к о л о г и к м у амм о л а р . - Т о шк е н т. 1 9 9 7 . – Б . 1 1 1 . 48. Ра х мат у лл аев А ., Н а и м о в О ., А са т о в А . Н у ро та т о ғ л а р и б у л о қ с у в л а рин и н г г ид р о к и меu в и й х у с у с и ятлар и . / / Ўз б е к и с т о н ге о г р а ф и яс и та б и ати, а ҳо л и с и , х ў жа л и г и . Р е с п у б л и к а к о н ф е р е н ц и я с и м а те р и ал л а р и . – Т о ш ке н т, 2 01 3 . – Б. 5 - 8. 49. Ра х мат у лл аев А .Р . Мама ж о н о в Р. И .З а р аф ш о н д а р е uси с у в ид а ги с и фа т ў зг а ри ш л а р . / / Ў з б е к и ст он н и н г эка л о г и к м у амм о л а р и ва та би а т н и м у ҳо фаза қ и л и ш . - С ама р қа н д , 1 9 98 . 1 0 3 - 1 0 7 б. 50. Р у бино ва Ф .Э В л и я ни е в о д н ы х ме лиор а ц и й н а с т о к и г и др о х и м и че с к и й р е ж и м р ек б асс е й н а А р ал ь ск о г о м о р я - М.: Г и др о ме т и о и з да т , 1 9 87 . - 1 6 0 с. 51. Са и до в А Г и др о г р а ф и я и р е ж и м б асс е йн а р . З а р а ф ша н . //П р и р о д н ы е у словия и р ес у р сы Юг о - З а п а д н о го Уз б ек и с т а н а Т ашк е н т ,1 9 6 5 . – С. 8 1 - 1 0 5 . 52. С и д д и к о в Х .С. Н ек о т ор ы е о с о б е н н о с т и форм ир о ва н и я п о д земн ы х в о д З а р афш а н с к о г о а р т е зиа н с к о го б асс е й н а. // Пр и ро д оп о лъ зов а ни е Юг о - З а п а д н о го Уз б е к и с т а н а. С б ор ни к н а у ч н ы х стат е й . – С ам а р к а нд , 1 9 8 9 . – С. 5 6 - 6 1 . 53. С у в -Ўз б ек и ст о н келажа г и у ч у н м у ҳи м ҳ а е uт и й р ес у р с. – Т о шк е н т, 2 00 7 , -Б .1 34 . 54. С у л тан х о д жаев А . Н ., И бр а г и м о в Д.С., Ж у р аев У. Г ид ро ге о л о г и ч е ск и е о с об е н но с т и З а р аф ша н с к о й д о ли ны . - Т ашке н т, 1 97 5 . 55. С у л тан х о д жаев А . Н ., Х аса но в А .С . , М и р заев С.М. Г ид р о г е о л о г и ч е ск и е у слови я . // Пр и ро д н ы й у словия и р е с у р сы Юг о - З а п а д но г о Уз б е к и ст а н а. – Т ашк е н т, 1 9 65 . – С. 12 4 - 1 4 7 . 56. Умаров М. П р и р од ны е р е с у р сы ни з о в ь ев р .З а р а фшан и и х и с п о ль зов а н и е . - Т а ш ке н т : Ф ан 1 96 7. - 17 4 с. 57. Х а йд а р о в Қ. Т а б и ат ва ин с о н э кало г и я с и . -Сама р қа н д , 1 9 93, - Б. 118. 58. Холиқулов Ш.Т., Фозилов А.С., Предпос ы лки к проблемам питьевой воды в Узбекистане. М еждународный научный журнал «Молодой ученый» №29 (319), июль 2020 г. , https://moluch.ru/archive/319/72646/ ISSN 2072-0297, 59. Холиқулов Ш.Т., Фозилов А.С., Ўзбекистонда ичимлик суви муаммоларига доир айрим мулоҳазалар. Самарқанд давлат университети илмий ахборотномаси. Самарқанд. 2019-йил. № 1 (113). ст.192-195. ISSN 2181-1296 . 60. Холиқулов Ш.Т., Фозилов А.С.,Худоярова Ш.Ш., Samarqand viloyati yer osti suvining shakllanishi, tarqalishi va undan foydalanish. “ ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЛАР САММИТИ ” ( Scientific research summit ). 12-июнь, 2021- йил. ЎзМУ. Тошкент. 77 61. Чем б а р и с о в Э .И . Г и д ро хи м и я о р о ш а ем ы х т е р р и т ор и й ( н а пр и м е р е б асс е й н а А р ал ь с к о г о м о р я). - Т а ш ке н т, 1 9 8 8 . -С. 1 0 8 . 62. Чем б а р и с о в Э .И ., Ба х р и д д и н о в Э .А . Ги д ро хи м и я р е ч н ы х и д р е н а ж ны х вод С р е д н ы й А з ии . - Т о шк е н т, 1 9 8 9 . -Б. 2 3 1 . 63. Щ у ль ц В . Л К р атк а я г и др о г р аф и че с кая х а р а кте р и с т и ка. //П р и р о д н ы е у словия и р ес у р с ы Юг о - З а п а д н о г о У з б е к и ст а н а. – Т а ш к е н т, 19 65 . – С.7 4 - 8 1 . 78

SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI VA ULARDAN FOYDALANISH MUNDARIJA Kirish (magistrlik dissertatsiyasining dolzarbligi va zarurati)……….3 I BOB. SAMARQAND VILOYATI HUDUDINING TABIIY SHAROITI…………………………………………………….8 1.1. Geologik tuzilishi va rel’yefi ………………………………….. 8 1.2. Iqlim xususiyatlari …………………………………………… 12 1.3. Tuproq qoplami, o’simliklari va hayvonot olami…………….15 II BOB. SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARINING SHAKLLANISHI VA TARQALISHI.................................. 24 2.1. Viloyat yer usti suvlarining shakllanishi va tarqalishi……….24 2.2. 2.3 Viloyat yer osti suvlarining shakllanishi va tarqalishi………..27 Yer osti suvlaridan foydalanish xususiyatlari………………...35 III BOB. SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI SATHINING O’ZGARISHI..................................................44 3.1. Yer osti suvi sathining dinamikasi…………………………44 3.2. Yer osti suvi sifatining o’zgarishi…………………………50 3.3. Samarqand viloyatida yer osti suv resurslaridan foydalanish…………………………………………………68 Xulosa…………………………………………………………73 1

Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………74 2

Kirish. (Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi) Inson xo‘jalik faoliyatining tabiatga ta’siri yildan yilga kuchayib bormoqdaki , bu , ayniqsa, vohalarda yer usti va yer osti suvlaridagi sifat va miqdor o‘zgarishlarida yorqin namoyon bo‘lmoqda. Birinchi navbatda yirik va qadimiy vohalarda aholi uzoq yillardan buyon yer usti va Yer osti suv manbalarining ishlatilishi keyingi yillarda o‘zgarishlarni namoyon qilmoqda. Ma’lumki, ko‘pgina aholi punktlarida artezian suvlari birlamchi ta’minot vazifasini o‘taydi. Artezian suvlari 100 m va undan ortiq chuqurlikdan olinadigan suvlar bo‘lib, ular toza ichimlik suv bo‘yicha DS (davlatstandarti)ga to‘liq javob beradi. Suv resurslaridan jadal foydalanish yer usti suvlari yetarli bo‘lmagan sharoitlarda yer osti suvlaridan foydalanish oshib borishiga sabab bo‘lmoqda. Yer osti suvlarini grunt suvlari hamda artezian suvlariga ajratgan holda ko‘rib chiqamiz. Yer osti suvlari birinchi qatlami hisoblangan grunt suvlarning sathi daryo, kanallar sohillarida hamda boshqa suv manbalari atrofida chuqurligi bir necha metrdan 15,0-17,0 metrni tashkil qilishi mumkin. Bunday chuqurlik yer usti suvlarining yer ostiga oson kirib borishini va o‘zi bilan yer yuzasidagi suvni, ifloslovchi moddalarni, tuproqlar va boshqa manbalarni tashish yo‘li bilan borib grunt suvlar sifatiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatishini ta’minlaydi. Mazkur jarayon Zarafshon vodiysining markazida joylashgan Samarqand viloyatida ham jadal kuzatilmoqda. Zarafshon vohasi O‘zbekiston hududida bir nechta yirik vohalarga ajratiladi. Samarqand viloyatiga ushbu vohalardan ikkitasi kiritilgan: 1) Samarqand vohasi; 2) Kattaqo‘rg‘on vohasi. Ular o‘rtasidagi tabiiy chegara Kattaqo‘rg‘on shahar meridiani yaqinidan o‘tkaziladi. Uning shimoliy chegarasi Oqtog‘ va Qoratog‘ tizmalari o‘rtasidagi Oqtepasoy orqali Ishtixon tumanining g‘arbiy chegaralari orqali Zirabuloq tog‘lariga borib qadaladi. Mazkur chiziq tektonik chiziq asosida olingan bo‘lib, u tashqaridan qaraganda yaqqol sezilmaydi. Lekin diqqat bilan qarasa, mazkur 3

liniyada sezilar-sezilmas ko‘tarilma bo‘lib, yer yuzasi qiyaligida ma’lum o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Samarqand vohasidasuv tezligi kattaroq bo‘lib, Kattaqo‘rg‘on vohasida yer yuzasi qiyaligi birdan kamayadi va Xatirchi shahridan keyin Oq va Qora daryolar qo‘shilgach suvning yer yuzasidagi harakati sekinlashgani kabi, yer osti suvlarining, birinchi navbatda grunt suvlarining tezligi keskin kamayadi. Mos holda daryodagi shag‘al ham katta- kichikligi sezilarli kamayganligini ko‘rish mumkin. Samarqand viloyati, shu jumladan, Kattaqo‘rg‘on vohasi Markaziy Osiyodagi sivilizatsiyaning markazlaridan hisoblanadi. Vohalarda yerlarni o‘zlashtirib sug‘orma dehqonchilik boshlanganiga 4000 yildan ortiq vaqt o‘tganligi bo‘yicha ma’lumotlar bor. Uzoq yillar mobaynida sug‘orma dehqonchilikning olib borilishi faqatgina yer usti suvlariga emas, balki yer osti suvlariga ham kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Buni qadimgi quduqlarning borligi aholi manzilgohlari suv manbalari nomlari bilan atalganligida ham ko‘rish mumkin. Sug‘orma dehqonchilikni rivojlantirish uchun mahalliy aholi vohalarda kanallar, ariqlar, suv taqsimlovchi inshootlar qurishdi. Samarqand viloyatida qurilgan Darg‘om kanalining yoshi 2000 yildan oshganligi haqida tarixchilar fikr bildirishgan. Bu yerga kelgan A.Makedonskiy miloddan avvalgi 318-yilda Samarqandni bosib olganligini va unga qarshi kurashgan Spitamenni ushlash uchun orqasidan quvlab borganligini, o‘sha davr tarixchilari yozib qoldirgan. (manba: Kvint Kursiy Ruf) Ma’lumki, Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Buxoro vohalarida obod joylar, ariqlar, qo‘rg‘onlar, suv taqsimlovchi inshootlar ko‘p bo‘lgan. Biroq, inson xo‘jalik faoliyatining vohalar grunt suvlariga kuchli ta’sirini o‘tgan asrning 50-yillaridan boshlanganligini ta’kidlash lozim. Bunda asosiy e’tibor paxta hosildorligini oshirish, ko‘p paxta yetishtirish siyosati bilan bevosita bog‘liq bo‘ldi. Paxta yetishtirish uchun esa yana ko‘plab irrigatsiya tizimlarining qurilishi, paxta uchun kimyoviy preparatlarning ko‘plab ishlatilishi zarur edi. 4

XX asrning 50-yillariga qadar vodoprovod tizimi yo‘q bo‘lsada aholi asosan, daryo, quduq suvlarini (grunt suv) iste’molda ishlatishgan. Sug‘orma dehqonchilik ishlarining jadallashuvi turli elementlari migratsiyasini kuchaytirdi, bularning barchasi ichimlik suv sifatiga jiddiy ta’sir ko‘rsata boshladi. O‘tgan asrning 70- yillaridan keyin aholi orasida grunt suvlaridan foydalanish keskin kamaydi. Bugungi kunda yer yuzasida shakllangan suvlar ya’ni yer usti suvlari jadal holda grunt suvlariga ta’sir ko‘rsatmoqda, natijada, turli tuzlarning qoldiqlari chuqur qatlamlarda yotgan suv manbalarida ham kuzatilmoqda. Hududlarda aholi sonining oshib borishi natijasida yer usti va yer osti suvlaridagi o‘zgarishlarni tadqiq qilish hozirgi gidrologiya va gidrogeologiya fanlarining eng dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Oxir oqibat suv manbalarining tozaligina faqat inson salomatligiga, balki dehqonchilik mahsulotlari sifatiga ham ta’sir ko‘rsatadi, dehqonchilikda ishlatilayotgan kimyoviy preparatlar o‘simlik, tuproqlar orqali suvga, oziq-ovqat mahsulotlari orqali inson salomatligiga zarar yetkazmoqda. Shu jihatdan yer osti suvlari sifatida bo‘layotgan o‘zgarishlar o‘ta dolzarb masalalardan hisoblanadi. Dissertatsiya ishining tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti sifatida Samarqand viloyatidagi yer osti suvlari olingan. Tadqiqot predmeti- Samarqand viloyatida yer osti suvlari resurslari va u lar ning sifatini tadqiq qilish, yer osti suv idan foydalanish holatini baholash . Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqot maqsadi Samarqand viloyatida yer osti suvlari sathining yillar bo’yicha o’zgarishini aniqlash, kartalashtirish, yer osti suvi sifatining trendini aniqlash va ulardan oqilona foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berish hisoblanadi. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilanadi: 1) Samarqand viloyati yer osti suvlarining yillar bo’yicha sathi dinamikasini baholash; 2) Samarqand viloyati yer osti suvlari sifati o’zgarishini laboratoriya analizlari orqali analiz qilish ; 3) Yer osti suvlaridan foydalanish va uni muhofaza qilish. 5

O'xshashlar

Dinamik massivlar va ulardan foydalanish
Samarqand viloyati suvlarini makrofaunalar yordamida
SAMARQAND VILOYATI SHAROITIDA PARMACHAKNING MORFOFIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI
SAMARQAND VILOYATI TUPROQLARINI MAKROFAUNALAR YORDAMIDA BIOINDIKATSIYALASH
SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK HARAKATI DINAMIKASI