logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SAMARQAND SHAHRI AHOLI TURAR JOYLARI MAISHIY CHIQINDILARINI ZARARSIZLANTIRISH USULLARINI TAKOMILLASHTIRISH

SAMARQAND SHAHRI AHOLI TURAR JOYLARI MAISHIY CHIQINDILARINI ZARARSIZLANTIRISH USULLARINI TAKOMILLASHTIRISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

10053 KB
Ko'chirib olish
SAMARQAND SHAHRI AHOLI TURAR JOYLARI MAISHIY CHIQINDILARINI ZARARSIZLANTIRISH USULLARINI TAKOMILLASHTIRISH MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………...9 I.ADABIYOTLAR SHARHI ……………….…….……………….................13 1.1.Suvning ifloslanishi – butun dunyodagi global muammolardan biri sifatida…………………………………….……………………………...…….13 1.2.Oqova suvlarni tozalash usullari…………...…………………………..…..35 1.2.1.Mexanik, fizik-kimyoviy usullari……………………………...……...….35 1.2.2.Biologik usullar…………………………………………………..………36 1.4.Oqova suvlarni tozalashda biotexnologik usullardan foydalanish imkoniyatlari ……..………………………….……………………...………....38 II.TADQIQOT OBYEKTI, SHAROITI VA USULLARI ………..……….40 2.1.Tadqiqot obyektlarining tavsifi ……………….……………………..….....40 2.2.Tadqiqot sharoiti …………………….………..………………...….……....45 2 .3. Tadqiqot usullari . ……………………………………………...…….……..45 2.3. 1. Oqova suv sifatini nazorat qilish turlari ……………………………….....45 2.3.2.Organoleptik tahlillar…………..…….……………………………..…….48 2.3.3.Kimyoviy tahlillar……………………….……….…………...…….……52 2.3.4.Oqava suvda o stirilgan suvo tlar bilan oziqlantirishning quyonlarningʼ ʼ ayrim ko rsatkichlariga ta sirini baholash………………………....…………...57 ʼ ʼ 2.3.5.Olingan natijalarni statistik qayta ishlash……….……………..….….......57 III.TADQIQOT NATIJALARI VA UNING TAHLILI …………...…...…..58 3.1.Oqova suvlar fizik va kimyoviy ko rsatkichlariga Eichhornia crassipes va ʼ Pistia stratiotes suvo tlarini o stirishning ta siri……………..…………...……58 ʼ ʼ ʼ 3.2.Oqova suvda o stirilgan suvo tlar biomassasi bilan oziqlantirishning ʼ ʼ quyonlar organizmining ayrim ko rsatkichlariga ta siri………………………69 ʼ ʼ 3.3.Yuksak suvo tlar yordamida oqova suvlarni tozalash biotexnologiyasi…..72 ʼ 1 XULOSALAR …………….………………….………………………….……74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO YXATI….ʼ 76 KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi . Bugungi kunda dolzarb ekologik muammolardan biri - bu chiqindilar muammosidir. Chiqindilar deganda bu ishlab chiqarish yoki istemol qilish jarayonida xomashyo, matereallar, shuningdek o zining istemol xususiyatlarini yuqotgan maxsulotlarni tushunamiz. ʼ Hozirgi kunda respublika bo`yicha 178 ta maishiy chiqindixonalar mavjud bo`lib, ularning egallab turgan maydoni 2319 gektarni tashkil etadi. Yiliga meyor bo`yicha o`rtacha 35 mln. m 3 ko p maishiy chiqindilar hosil bo`ladi. ʼ Aholining dunyo miqyosida yildan-yil ortib borishi yangidan-yangi, ilgari bo lmagan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana shunday dolzarb ʼ muammolardan yana biri ichimlik suv masalasidir. Masalaga yuzaki qaraganda sayyoramizda suv behisob cheksiz- chegarasizdek bo lib ko rinadi. Agar ʼ ʼ jahondagi barcha suv zahiralari 1.500 million kub km bo lsa, uning 94 foizi ʼ okean, dengiz suvlaridir. Suv zahiralarining faqat 6 foizi esa yer osti suvlari va muzliklaridir. Jahondagi ichishga yaroqli suvlar esa barcha suv zahiralarining faqat 0,0221 foizini tashkil etadi, ko rinib turganidek, ichimlik suv masalasi ʼ dunyodagi eng og ir muammolardan biri sifatida kun tartibida turibdi [7, 46-с]. ʼ Suv zahiralarining, jumladan yer usti va yer osti suvlarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi katta tashvish tug dirmoqda. Bu muammolar barcha ʼ mamlakatlar va xususan O zbekiston Respublikasi hamda Samarqand shahri ʼ uchun ham umumiy bo lib, barcha hududlarda ularni juda katta sarf-harajatlar ʼ evaziga turlicha samara bilan hal qilishga to g ri kelmoqda. ʼ ʼ Shaharlardan, sanoat korxonalaridan va qishloq xo jalik ishlab ʼ chiqarishdan chiqadigan oqova suvlarni tozalash usullarini takomillashtirish va ulardan iqtisodiyot tarmoqlarida keng foydalanishni yo lga qo yish muhim ʼ ʼ ahamiyat kasb etadi [13]. 2 Oqova suvlar: shuningdek, shahar va maishiy oqova suvlar, turar- joylardan, sanoatdan, va tijorat tizimlaridan biridir. Ko p yillardan buyonʼ kommunal va sanoat oqova suvlari tozalash uchun anaerob va aerob tizimlar qo llanila boshlandi. Ilgari an anaviy, anaerob-aerob tozalash inshootlari oqova ʼ ʼ suvlarni tozalash uchun ishlatilgan, ammo hozir o simliklardan foydalanib ʼ ifloslangan suv havzalarini qayta tiklash shuhrat qozonmoqda, chunki ular zaharli og ir elementlarni to playdi va iqtisodiy jihatdan samarali ʼ ʼ [33]. Oqova suvlarni biologik tozalashning ekologik xavfsiz va iqtisodiy arzon hamda samarali usullarini yaratish suv resurslarini muhofaza qilishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Oqova suvlarni tozalashning turli metodlari mavjud. Hozirgi davrda oqova suvlarni tozalashning biologik metodi, ya ni, ʼ yuksak suv va suv-botqoq o simliklari yordamida tozalash tavsiya qilinadi [10]. ʼ Ko p yillik ilmiy tadqiqotlar natijasida qishloq xo jaligi korxonalari ʼ ʼ (qoramollarni bo rdoqiga boqish komplekslari, parrandachilik) va sanoat ʼ korxonalari (kanopni qayta ishlash, mineral o g itlar ishlab chiqarish, biokimyo, ʼ ʼ yog -moy korxonalari, pillachilik korxonalari, to qimachilik sanoati) va ʼ ʼ kommunal-xo jalik oqova suvlarini organo-mineral moddalardan, og ir ʼ ʼ metallardan, sianidlardan, neft mahsulotlaridan hamda patogen mikroorganizmlardan yuksak suv o simliklari — pistiya, eyxorniya va azolla ʼ yordamida biologik tozalashning yangi samarali biotexnologiyasi yaratilgan. Yuqorida keltirilgan ma lumotlardan ko rinib turibdiki, hozirgi kunda ʼ ʼ ichimlik suvi, uning ifloslanishi va ifloslangan suvlarni tozalash hamda oqova suvlarni zararsizlantirish dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi yuksak suvo tlar ( ʼ Eichhornia crassipes, Pistia stratiotes ) yordamida aholi turar joylaridan chiqqan oqava suvlarni zararsizlantirish biotexnologiyasini ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat: Samarqand shahri aholi turar joylaridan chiqqan oqava suvlarning fizik- kimyoviy ko rsatkichlarini aniqlash; ʼ 3 Oqava suvlarning fizik-kimyoviy ko rsatkichlariga suvda yuksak suvo tlarʼ ʼ ( Eichhornia crassipes, Pistia stratiotes ) ni o stirishning ta sirini baholash; ʼ ʼ Oqava suvda o stirilgan yuksak suvo tlar biomassasini iste mol qilishning ʼ ʼ ʼ quyonlar ayrim fiziologik ko rsatkichlarini ta sirni aniqlash; ʼ ʼ Aholi xonadonlarida hosil bo lgan oqava suvlarni yuksak suvo tlar ʼ ʼ yordamida zararsizlantirish biotexnologiyasini ishlab chiqish. Tadqiqot obyektlari : yuksak suvo tlar ( ʼ Eichhornia crassipes, Pistia stratiotes ), turli xil darajada ifloslangan ichimlik suvlari, quyonlar. Tadqiqotning predmeti shahar oqova suvlarini kimyomiy va organoleptik ko rsatkichlari, oqova suvlarda Eichhornia crassipes va Pistia stratiotes ʼ o stirishga optimal sharoit yaratish. ʼ Tadqiqot ishning ilmiy yangiligi oqova suvlarni biotexnologik usulda, ya ni suvo tlar yordamida tozalashga qaratilgan tajribalar labaratoriya sharoitda ʼ ʼ o stirilib, ularning natijasi quyonlar morfologik ko`rsatkichlarini o rganish ʼ ʼ orqali baholanadi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Yuksak suvo lari Pistiya va ʼ Eyxorniya oqova suvlarni biotexnologik tozalash, fizik-kimyoviy tozalash usullariga nisbatan ma lum afzalliklarga ega. Tadqiqotimizda ʼ Yuksak suvo lari ʼ Pistiya va Eyxorniya oqova suvlarni biotexnologik usullar yordamida tozalash va ushbu o simliklarni quyonlar morfologik ko rsatkichlariga ta siri ko zlangan. ʼ ʼ ʼ ʼ Mazkur jarayonda zamonaviy biotexnalogik usullarni joriy qilib oqova suvlarni tozalashda ekologik toza yuksak suvo tlaridan foydalanish usullarini ʼ takomillashtirish maqsad qilingan. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi. ʼ Xorijiy ilmiy adabiyot va manbalarda ( A. Yasar , O Zohir va bosh.2018; - R. Parwin va bosh. 2019; - A. Kafle, A. Timilsinava bosh. 2022; - M. A. Estacio va bosh.2022; ) oqova suvlarni yuksak suvo tlar Pistiya va Eyxorniyaniya yordamida tozalash, bu ʼ o simliklarning ozuqa moddalarini olib tashlash qobiliyati tadqiqotida asos ʼ solingan. Suv havzalaridan suv makrofitlarini olib tashlash suvni samarali tozalash uchun tavsiya etiladi. Mamlakatimizda o tkazilgan tadqiqotlar ʼ 4 natijasida Shaharlardan, sanoat korxonalaridan va qishloq xo jalik ishlabʼ chiqarishdan chiqadigan oqova suvlarni tozalash usullarini takomillashtirish qayta ishlash texnologiyalarini yaratish hamda joriy qilish bo yicha bir qator ʼ olimlar (-Bo riyev S.B., Yuldoshov L.T.2019; - ʼ K.R.Yo ldoshev, ʼ A.O.Ruzmetov, D.R.Ibadullayeva. 2022;) muhim ahamiyatga ega bo lgan ilmiy ʼ natijalarni qayd etishgan. Biroq, ilmiy adabiyotlar va manbalarda oqova suvlarni yuksak suvo tlar yordamida tozalash to g risida ma lumotlar amalda kam ʼ ʼ ʼ ʼ uchraydi, holat bu borada chuqur tadqiqotlar olib borilmaganligini ko rsatadi. ʼ Tadqiqotda qo llaniladigan metodikaning tavsifi. ʼ Tadqiqot ishini amalga oshirishda biotexnologik, mikrobiologik, kimyoviy va statistik tahlil usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati oqova suvlarni yuksak suvo tlar Pistiya va Eyxorniyaniya yordamida ʼ tozalash tanlandi, natijalarning biotexnologiya sohasining nazariy qismini to ldirganligi bilan izohlanadi. ʼ Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati aholi turar joylarida hosil bo ladigan maishiy chiqindilarning miqdorining kamayishiga va ʼ ifloslangan va biotexnologik usulda tozalangan suvlarda o stirilgan yuksak suvo tlarini ʼ ʼ iste mol qilganda quyonlar qonidagi morfologik ko rsatkichlarini o zgarishini ʼ ʼ ʼ o rganish ʼ ga xizmat qilishi bilan asoslanadi. Ish tuzilmasi tavsifi . Dissertatsiya ishi raqamlangan 80 sahifadan iborat bo lib, uning tarkibida 9 ta jadval, 7 ta rasm. ʼ 5 I bob. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Suvning ifloslanishi – butun dunyodagi global muammolardan biri sifatida Suv, bu – hayot, degan ta rif bejiz aytilmagan. Haqiqatan, tabiatʼ ne matlarining ichida eng ko p foydalanadigan suvni tejash, iflos qilmaslik, ʼ ʼ asrab-avaylash qadimda ham, hozirda ham dolzarb bo lib qolmoqda. Insoniyat ʼ jamiyat uchun suv beqiyos ahamiyatga ega. Suv murakkab mineral bo lib, ʼ tabiatda gaz, suyuq va qattiq (muz) holatlarda uchraydi. Yer sharining suv resurslariga yuqorida qayd etilganidek okean, dengizlar, daryo va ko llar, sun iy ʼ ʼ suv havzalari, tog va qutb muzliklari, yer osti suvlari, tuproq, atmosfera va tirik ʼ organizmlar tarkibidagi suvlar kiradi. Suv tаbiаtdа sodir bo lаdigаn judа ko p jаrаyonlаrdа vа shuning bilаn birgа ʼ ʼ insoniyatning hаyotini tа minlаshdа аsosiy hаl qiluvchi muhim аhаmiyat kаsb ʼ etаdi. Sаnoаtdа suvni хomаshyo vа enеrgiya mаnbаi sifаtidа, sovitguvchi yoki isituvchi аgеnt, erituvchi, ekstrаgеnt sifаtidа, хom аshyolаr vа mаtеriаllаrni tаshuvchi trаnsport vositаsi vа boshqа qаtor ehtiyojlаr uchun ishlаtilаdi [37]. Dunyoda aholining o sishi va sanoatning rivojlanishi suvning ʼ ifloslanishiga yuqori darajada hissa qo shmoqda, ekotizimlarga salbiy ta sir ʼ ʼ ko rsatish va shu tariqa atrof-muhit uchun eng katta tahdidga aylandi [28]. ʼ Biosferada chuchuk suv barcha suv zaxirasining bor-yo g i 2 % ini tashkil qilib, ʼ ʼ uning 99 %i muzliklarga to g ri keladi. Daryo va ko llardagi chuchuk suv ʼ ʼ ʼ zaxirasi 90 ming km 3 ni tashkil qilib, odam tomonidan yiliga uning 4 ming km 3 qismi ishlatiladi. Shundan qishloq xo jaligida 70 % i, qolgan 30 % i esa sanoat ʼ va maishiy xo jalikda qoilaniladi. Hisob kitoblarga qaraganda chuchuk suv ʼ zaxirasi insoniyatga yana bir necha yuz yilga yetadi xolos. Chuchuk suvning og ir metallar, fenol, pestitsidlar, neft mahsulotlari, aktiv moddalar bilan ʼ 6 zararlanishi yildan yilga kuchayib, hozirgi kunda yiliga 15 mlrd. t. ni tashkil etmoqda. Suv o z-o zini bakterial tozalanishi natijasida unda 24 soatdan keyinʼ ʼ 50%, 96 soatdan keyin esa - 0,5% bakteriya qoladi. Bu jarayon qishda keskin susayadi, ya ni 150 soatdan keyin xam 20% gacha bakteriya saqlanib qoladi. ʼ Ifloslangan suvlarning o z-o zini tozalashini ta minlash uchun ularni bir necha ʼ ʼ ʼ barovar ko p toza suvga qo shish kerak bo`ladi. Agar suv juda ifloslangan ʼ ʼ bo lsa, u o z-o zini tozalay olmaydi [31]. ʼ ʼ ʼ Sanoatning jadal rivojlanishi ekologik muvozanatning keskin o zgarishiga ʼ olib keladi va tabiiy resurslar juda qimmatli bo lganligi sababli olimlar uchun ʼ asosiy muammo hisoblanadi. Qog oz sanoat oqava suvlari, asosan, suvning pH, ʼ harorat va atrofdagi suv o tkazuvchanligi kabi suv sifati parametrlariga oqizish ʼ vaqtida salbiy ta sir ko rsatadi. Ushbu ko rsatkichlarning me yordan yuqori ʼ ʼ ʼ ʼ darajasi suv havzalarining ifloslanishiga va hatto flora va faunaning o limiga ʼ olib keladi. Biroq, qog oz sanoat oqava suvlari xavfli deb topiladi va ular ʼ chiqindi suvlarni oqizishning turli kanallari orqali atrof-muhitga kiradi. Sanoat oqava suvlarini olib tashlash uchun an anaviy tozalash texnologiyalari biologik ʼ usullarga qaraganda kamroq tejamkor [18]. Kommunal, sanoat va qishloq xo jaligi suvlaridagi ko plab organik va ʼ ʼ noorganik aralashmalar, mikroplastmassalardan tortib yuqori ozuqaviy yuklar va og ir metallargacha, bizning ovqatlanishimiz va sog lig imizga xavf tug diradi. ʼ ʼ ʼ ʼ Shunday qilib, oqava suvlarni tozalashning samarali texnologiyalari va aylanma iqtisodiy yondashuvlarni ishlab chiqish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Sanoat oqava suvlari yordamida mikroalglarning biomassa ishlab chiqarilishi energiya va materiallardan foydalanish uchun yangi xom ashyo manbalarini yaratish uchun sanoat qoldiqlarini qayta ishlash imkoniyatini beradi. Suv o tlariga asoslangan oqava suvlarni tozalash texnologiyalari sanoat oqava suv ʼ manbalariga alohida e tibor qaratilmoqda ʼ [ 17]. Hozirgi vaqtda polimer asosidagi nanofiltratsiya membranasi so nggi bir ʼ necha o n yilliklarda suvni tozalash, biotexnologik va farmatsevtikada juda ʼ muhim rol o ynadi. Dunyo aholisining ko payishi va turmush darajasining ʼ ʼ 7 oshishi bilan suvga bo lgan ehtiyoj kundan-kunga ortib bormoqda.ʼ Sanoatlashtirish juda kengayib bormoqda, shuning uchun toza suvga bo lgan ʼ talab yana keskin o sib bormoqda. Bundan tashqari, butun dunyoda suv ʼ tanqisligi inson faoliyati uchun hozirgi va kelajakdagi xavf sifatida kuzatilmoqda. Toza suvga bo lgan talabni qondirish uchun suvni tozalash kerak. ʼ Shuning uchun chiqindi suv yoki dengiz suvi ortib borayotgan talabni qondirish uchun ishlatilishi mumkin. Bundan tashqari, nanofiltratsiya membranalari aminokislotalar, endokrin tizimni buzuvchi birikmalar, dezinfektsiya qo shimcha mahsulotlar, farmatsevtika va shaxsiy gigiena vositalari kabi ʼ farmatsevtika mahsulotlarini suyuq eritmalardan ajratish uchun yaxshi ma lum ʼ [15]. Toza suv inson hayotida oziq-ovqat va boshpanadan tashqari muqarrar zaruratdir. Yer usti va yer osti suvlari toza suvning asosiy manbalari hisoblanadi. Bugungi kunda aholi sonining tez o sishi va sanoat rivojlanishining ʼ kuchayishi bilan ko plab suv manbalari ifloslangan. Buni tabiiy suv manbalariga ʼ antropogen faoliyatdan kelib chiqqan organik va noorganik chiqindilarning uzluksiz oqizilishi bilan izohlash mumkin. Chiqindilarni tabiiy suv havzalariga tashlash suv ekotizimlariga zararli ta sir ko rsatishi mumkin , bu esa tabiiy ʼ ʼ yashash muhiti va inson salomatligi uchun jiddiy xavf tug dirishi mumkin. ʼ Demak, chiqindi suvlar atrof-muhitga oqizishdan oldin tegishli tarzda tozalanishi kerak. Hozirgi vaqtda oqava suvlarni tozalashning an anaviy usullari ʼ har doim ham suvni ifloslantiruvchi moddalarni to liq olib tashlashda samarali ʼ emas. Shunday qilib, bu ifloslantiruvchi moddalarning oz miqdori hali ham tozalangan suvda topilishi mumkin. Ushbu ifloslantiruvchi moddalarning inson hayoti va suv ekotizimlariga zararli ta sirini hisobga olgan holda, oqava suvlarni ʼ muqobil tozalash usullari talab qilinadi [27 ]. Oqovа suv – bu mаishiy mаqsаddа, ishlаb chiqаrish vа qishloq хo jаligidа ʼ qo llаnilgаn, hаmdа mа lum bir ifloslаngаn хududdаn o tib hosil bo lgаn ʼ ʼ ʼ ʼ suvlаrdir. Hosil bo lishi shаroitigа qаrаb oqovа suvlаr 3 turgа bo linаdi. ʼ ʼ 1. Kundаlik turmushning хo jаlik-mаishiy chiqindi suvlаri (MOS); ʼ 8 2. Sаnoаt chiqindi suvlаri (SOS); 3. Аtmosfеrа suvlаri (АOS). Хo jаlik-mаishiy suvlаr – bu dush, хаmmom, kir yuvish, ovqаtlаnish хonаlаri,ʼ хojаtхonа, polni yuvishdаn hosil bo lаdigаn suvlаr hisoblаnаdi. Bu suvlаr ʼ tаrkibidа 58% i orgаnik vа 42%i minеrаl moddаlаrdаn iborаt iflosliklаr bo lаdi. ʼ Аtmosfеrаdа suvlаri – yomg ir vа qor erishdаn pаydo bo lаdigаn vа korхonа ʼ ʼ хududidаn oqib chiqаdigаn suvlаr. Ulаr orgаnik hаmdа minеrаl iflosliklаr bilаn ifloslаngаn bo lаdi. ʼ Sаnoаt chiqindi suvlаri – bu orgаnik vа noorgаnik аshyoni olish vа qаytа ishlаshdа hosil bo lgаn suyuq chiqindilаrdir. Oqovа suvlаr hаr хil moddаlаrning ʼ аrаlаshmаsidаn iborаt bo lib, murаkkаb sistеmаni tаshkil qilаdi: Erigаn ʼ noorgаnik vа orgаnik birikmаlаr, muаllаq dаg аl dispеrs vа kolloid ʼ аrаlаshmаlаr, bа zi hollаrdа esа erigаn gаzlаr (vodorod sulfid, kаrbonаt vа ʼ boshqаlаr). Bugungi kunda kichik ishlab chiqarish korxonalari oqizayotgan oqova suvlarni to g ri tozalanmasligi inson salomatligi uchun yomon ta sir ʼ ʼ ʼ qilmoqda [11]. Oqava suv uchun mos jarayon tabiiy muhitga tushishidan oldin davolash kerak. Mayorlardan biri chiqindi suvning zaharliligi xavotirga solmoqda, chunki uning tarkibida ko plab zararli kimyoviy birikmalar mavjud og ir metallar, ʼ ʼ yuvish vositalari va dezinfektsiyalash vositalari. Bundan tashqari, ozuqa moddalarida qoldiq, ikkilamchi shahar oqava suvlarining oqava suvlari evtrofikatsiyaga, azot va fosfor, xususan, mikroalg populyatsiyalarida gullashni keltirib chiqarishi mumkin. Turli chiqindi suvlarni zararsizlantirish uchun usullar qo llaniladi, ammo eng yaxshi usullardan biri quyidagilarni o z ichiga ʼ ʼ oladi bioremediatsiya kabi arzon, barqaror va yashil texnologiyalardan foydalanish, ya ni fitoremediatsiya o simliklar va mikroorganizmlarning ʼ ʼ ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlash imkoniyatlarini o z ichiga oladi. ʼ Fitoremediatsiya bilan mashhur turlar orasida ba zilari yuqori salohiyatga ega va ʼ boshqalar hozirda tadqiqot o tkazmoqda. Bunday turlardan biri Eichhornia ʼ crassipes, suzuvchi makrofit bo lib, chiqindi suvlardan ifloslantiruvchi moddalar ʼ 9 qatorini keng ko lamni o zlashtiradi. Suv sumbullari fitoremediatsiyadaʼ ʼ o rganilgan azot turlari, fosfor, og ir metallar, siyanid va boshqalarni ʼ ʼ o zlashtiradi. Bu tur eng yuqori o sish sur atlaridan biriga ega bo lgan ʼ ʼ ʼ ʼ afzalliklarga ega [16]. Suvning ifloslanishi jiddiy global muammo bo lib, shoshilinch e tibor ʼ ʼ talab qiladi. Ammiakli azot maishiy va sanoat oqava suvlarida mavjud bo lib, ʼ evtrofikatsiyaning asosiy omillaridan biri bo lib xizmat qiladi. Yakuniy ʼ tushirishdan oldin mahalliy hokimiyat organlari tomonidan qo llaniladigan ʼ ammiakli azotni ruxsat etilgan darajalarga kamaytirish zarurati mavjud. Fitoremediatsiya iqtisodiy jihatdan samarali, ekologik toza va barqaror xususiyatlari tufayli yuqori Ammiakli azot tarkibiga ega oqava suvlarni tozalash uchun boshqa an anaviy fizik-kimyoviy va biologik usullarga muqobil ʼ yechim sifatida tavsiya etilgan. Suv sumbuli (Eichhornia crassipes) tez o sish ʼ sur ati, atrof-muhit sharoitlarining keng doirasiga moslashish va yuqori ozuqa ʼ moddalarini o zlashtirish qobiliyatini ko rsatadigan dunyodagi eng zararli ʼ ʼ begona o t sifatida tanilgan erkin suzuvchi makrofitdir. Bu qobiliyatlar ʼ fitoremediatsiya maqsadida suv sumbulining keng qo llanilishiga yordam ʼ beradi [32]. Hozirgi sharoitda suv ekotizimi maishiy chiqindi suvlar, sanoat oqava suvlari, qishloq xo jaligi o g itlari, pestitsidlar, og ir metallar, kislotali ʼ ʼ ʼ ʼ yomg irlar, organik va noorganik birikmalar bilan kuchli ifloslangan. Suv ʼ obyektlari chiqindilarni to g ridan-to g ri yoki bilvosita yo q qilishning asosiy ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ maqsadi hisoblanadi. Suv ekotizimining ifloslanishi suv muhitidagi barcha tirik organizmlar uchun katta xavf tug diradi, shuningdek, inson salomatligi uchun ʼ xavf tug diradi. Atrof-muhitni tozalashning an anaviy usullarini qo llash ʼ ʼ ʼ qimmat va atrof-muhit ifloslanishidan himoyalanmasdan, ikkilamchi ifloslanishga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, biz muammoni fitoremediatsiya (suv o simliklari makrofitlari) orqali ekologik toza usul bilan ʼ bartaraf etishimiz kerak. Suvli muhitdagi o simliklar suv havzalarida mavjud ʼ bo lgan bunday ifloslantiruvchi moddalar bilan ishlash uchun eng mos keladi. ʼ 10 Ular ozuqa moddalari va boshqa ifloslantiruvchi moddalarni o zlashtirishningʼ ajoyib qobiliyatiga ega bo lganligi sababli, bu amaliyotning eng yaxshi ʼ ekologik usullaridan biri hisoblanadi (1.1- jadval). 1.1-jadval Oqava suvlarni fitoremediatsiya qilishning afzalliklari va kamchiliklari Afzalliklar Kamchiliklari - Barqaror texnologiya - U past narxga ega va uni boshqarish uchun maxsus xodimlarni talab qilmaydi - Bu har xil turdagi ifloslantiruvchi moddalarni in situ yoki ex-situ davolash uchun samarali. - Bu atrof-muhitga ozgina zarar etkazadi va joyni kamroq bezovta qiladi - Ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalarni hosil qilmaydi - Nisbatan sekin jarayon - O simliklarning o sishi atrof- ʼ ʼ muhitning ortiqcha zaharliligi bilan cheklanishi mumkin - Hamma o simliklar toqat ʼ qilmaydi yoki to planadi. ʼ - Bu chivinlar kabi hasharotlarning rivojlanishiga yordam berishi mumkin - Ifloslantiruvchi moddalarning oziq-ovqat zanjiriga kirishi ehtimoli Rivojlanayotgan suv o simliklari. Bular suv yuzasida joylashgan ʼ o simliklar bo lib, ularning tuzilishi yoki poyasi, ildizi, barglari va gullari erkin ʼ ʼ suzadi. Scirpus Validus, Typha latifolia, Ceratophyllum demersum, Potamogeton pectinatus, Maranta arundinacea, Lemna spp, Eichhornia crassipes va Pistia Stratiotes- bu o simliklar shular jumlasidandir [28]. ʼ Fitoremediatsiya usullari oqava suvlarni maksimal darajada va ikkilamchi ifloslanish ehtimolisiz o zlashtirish potentsialini topdi. Eichhornia va Pistia suv ʼ o simliklarining tanlangan turlarining ifloslangan suvli muhitdan qog oz oqava ʼ ʼ 11 suvlarining toksikligini olib tashlash qobiliyatini o rgartiradi. Sanoat oqavaʼ suvlarini suv o simliklari bilan tozalash jarayonida suv sifati parametrlarining ʼ o zgarishi jarayonni optimallashtirish uchun vaqti-vaqti bilan tekshirildi. Sanoat ʼ oqava suvlarini tozalashda an anaviy usullarga, ya ni suv tizimlaridan turli ʼ ʼ sanoat kelib chiqadigan ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlashga nisbatan fitoremediatsiya usullari ancha potentsial va iqtisodiy ekanligi isbotlangan [18]. Fitoremediatsiya jarayoni quyosh energiyasidan kelib chiqadi va qayta tiklangan hududlar uchun ekologik landshaftlarni taqdim etishi mumkin, bu esa ifloslantiruvchi moddalarni davolashda estetik ahamiyatga ega. Bu ozuqa moddalarini qayta tiklash va zaharli ifloslantiruvchi moddalarni yo q qilish ʼ uchun barqaror usulni ta minlaydi. Fitoremediatsiya uchun qo llaniladigan ʼ ʼ o simliklar tezroq o sish tezligiga, yuqori biomassaga, keng tolali ildiz tizimiga ʼ ʼ ega bo lishi kerak, tartibga solinishi oson, ifloslantiruvchi moddalarga yuqori ʼ bardoshli, etishtirish va yig ish oson bo lishi kerak. ʼ ʼ Noto g ri qo llash natijasida ʼ ʼ ʼ biologik bosqinning oldini olish uchun o simliklar yaxshi mahalliy hisoblanadi. ʼ Bundan tashqari, fitoremediatsiya asosan tabiiy jarayonlarga tayanganligi sababli an anaviy biologik va fizik-kimyoviy usullarga qaraganda kamroq ʼ mehnat va asbob-uskunalarni talab qiladi. G ayrioddiy metabolik va ekstraktsiya ʼ qobiliyatlari tufayli o simliklar misli ko rilmagan zararsizlantirish qobiliyatiga ʼ ʼ ega. Shu bilan birga, o simliklarning barglari, ildizlari va poyalari turli xil ʼ mikroblar uchun yashash joyini ta minlaydi, bu esa sinxron parchalanadigan ʼ ifloslantiruvchi moddalar bilan davolash jarayonini kuchaytirishi mumkin [19]. Oqava suvlar: shuningdek, shahar va maishiy oqava suvlar, turar-joylardan, sanoatdan, va tijorat tizimlaridan biridir . U ba zi ifloslantiruvchi moddalarni o z ʼ ʼ ichiga oladi, atrof-muhit uchun yaxshi emas va shuning uchun davolash amalga oshiriladi, chunki ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlash uchun. Ko p ʼ yillardan buyon kommunal va sanoat oqava suvlari tozalash uchun anaerob va aerob tizimlar qo llanila boshlandi. Ilgari an anaviy, anaerob-aerob tozalash ʼ ʼ inshootlari oqava suvlarni tozalash uchun ishlatilgan, ammo hozir o simliklardan foydalanib ifloslangan suv havzalarini qayta tiklash shuhrat ʼ 12 qozonmoqda, chunki ular zaharli og ir elementlarni to playdi va iqtisodiyʼ ʼ jihatdan samarali. Turli sanoat oqava suvlari suv sumbuli suv sifatini tiklash uchun ham ishlatilgan [33]. Oqova suvlarni yuksak suv o simliklari yordamida tozalash ʼ biotexnologiyasi bir qancha afzalliklarga ega bo lib: birinchidan, sianidli va ʼ rodanidli oqova suvlarni suyultirish uchun ichimlik suvi o rniga ʼ kommunal-xo jalik oqova suvidan foydalaniladi; ikkinchidan, eyxorniya, ʼ pistiya, ryaska va azollani o stirish uchun qo shimcha ozuqa muhiti talab ʼ ʼ qilinmaydi; uchinchidan, kommunal-xo jalik oqova suvlarini tozalashga amalda ʼ sarflanayotgan mablag (ishchi kuchi, elektroenergiya, tozalash inshooti, ʼ dezinfeksiyalovchi vositalar va boshqalar) tejab qolinadi; to rtinchidan, ʼ tozalash inshootidayetishtirilgan yuksak suv o simliklari biomassasidan ʼ noan anaviy energiya manbai(biogaz, bioetanol, biodizel) olishda ʼ foydalanish mumkin; va nihoyat, beshinchidan tozalash inshootida yuksak suv o simliklari yordamida tozalangan suvdan oqova suvlarni ʼ suyultirishda, korxonada texnologik maqsadlarda yoki tozalash inshooti atrofi ixota daraxtzorlarini sug orishda foydalanish mumkin. ʼ Ma`lumki, ifloslangan tarkibli ozuqa yoki suv iste`mol qilinganda sutemizuvchilar qoni tarkibidagi leykositlar miqdor jihatdan ko`payishi nazariyadan ma`lum. Tadqiqotlarda tozalanmagan(1), Eichhornia crassipes(2) va Pistia stratiotes(3) yordamida tozalangan suvlarni ikki hafta davomida iste`mol qilgan quyonlar variant sifatida tanlandi. Tozalanmagan suvni iste`mol qilgan quyonlar qonining leykositlar soni (ming), limfositlar ( %), monositlar(%), bazofillar (%), eozinofillar(%) miqdorlari hamda S.Ya.N (%), T.Ya.N (%)ko`rsatkichlari mos ravishda 9,4±0,08ming, 69±0,02%, 6,3±1,09%, 8,74±0,22%, 2,41±0,06%, 36,0±1,90% va 7,6±0,67% ga teng ekanligi aniqlandi [25]. Biologik tozalash - bu organik moddalarni olib tashlashning eng keng tarqalgan usuli, shahar oqava suvlaridagi moddalarni biologik yo l bilan ʼ tozalanmoqda. Tadqiqot uchun sinov ob ektlari sifatida suv yuzasida erkin ʼ 13 suzuvchi o simliklarning vakillari - Eichhornia crassipes, Solms va Pistiaʼ stratiotes L. tanlangan. O simliklar Jitomir milliy agroekologiya universitetining ʼ botanika bog ining sun iy suv havzalarida saqlanib qolgan populyatsiyalardan ʼ ʼ tanlab olindi. Eichhornia crassipes turining gidrofitlarini etishtirish bilan (Mart.) Solms 10% ga kamaydi, 2-variantda Pistia stratiotes L. turining gidrofitlarini yetishtirish bilan - 13% ga, yilda aralash fitotsenoz (variant No 3) - 3% ga, lekin allaqachon 10 kunlik davrdan keyin keyingi namuna olish vaqti, barcha variantlar uchun ko rsatkichlar deyarli tenglashtirildi va ularning asl tarkibining ʼ 16-11% ni tashkil etdi . tozalash effektini miqdoriy aniqlash Pistia stratiotes L. va Eichhornia crassipes turlarining makrofitlari ayniqsa tajovuzkor ifloslantiruvchi moddalarning yuqori darajalarda tozalashtga hissa qo shadi, suv ʼ havzalarini tiklash va suvni fitoremediatsiya qilish maqsadida suv o simliklaridan asosli foydalanish lozim. Pistia stratiotes L. va Eichhornia ʼ crassipes turlarining suv sifati va ba zi ko rsatkichlarda ifloslantiruvchi ʼ ʼ moddalardan tozalash ta siri 80% dan ortiq edi [38]. ʼ Oqava suvlarni tozalash uchun ekologik toza va samarali texnologiyalarni ishlab chiqish jozibador tadqiqot yo nalishlaridan biridir. Fitoremediatsiya ʼ oqava suvlarda mavjud bo lgan ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlashning ʼ mumkin bo lgan usuli hisoblanadi va eng yaxshi yashil remediatsiya ʼ texnologiyasi sifatida tan olinadi. Hozirgi vaqtda asosiy e tibor oqava suvlarni ʼ tozalash qobiliyatini rivojlantirishda barqaror yondashuvni izlashga qaratilgan . Suv sumbillari hozirgi zamonda ham qo llanilgan qadimiy texnologiyalardan ʼ biridir. Suv sumbuli suv havzalarida nazoratsiz o sishi tufayli dunyo bo ylab eng ʼ ʼ muammoli o simliklardan biri sifatida e tirof etilgan bo lsa-da, ammo uning ʼ ʼ ʼ ozuqa moddalarini singdirish izlanishlari uni fitoremediatsiyada, shuningdek, gerbitsidlarga qarshi kurash, integratsiyalashgan biologik nazorat va boshqalar bilan birgalikda ishlatish imkonini berdi. Suv havzasini boshqarishuning o sishini nazorat qilish uchun ozuqa ta minotini nazorat qilish lozim [30]. ʼ ʼ Chiqindilarni tabiiy suv havzalariga oqizish suv ekotizimlariga zararli ta sir ʼ ko rsatishi, tabiiy yashash muhiti va inson salomatligi uchun jiddiy xavf ʼ 14 tug dirishi mumkin. ʼ Demak, chiqindi suvlar atrof-muhitga oqizishdan oldin tegishli tarzda tozalanishi kerak. Hozirgi vaqtda oqava suvlarni tozalashning an anaviy usullari har doim ham suvni ifloslantiruvchi moddalarni to liq olib ʼ ʼ tashlashda samarali emas. Shunday qilib, bu ifloslantiruvchi moddalarning oz miqdori hali ham tozalangan suvda topilishi mumkin. Ushbu qoldiqlar o simliklardagi ko plab hujayra funktsiyalariga xalaqit beradigan ʼ ʼ ifloslantiruvchi moddalarning toksik tabiati tufayli yashash joylariga xavf tug dirishi mumkin. Ushbu ifloslantiruvchi moddalarning inson hayoti va suv ʼ ekotizimlariga zararli ta sirini hisobga olgan holda, oqava suvlarni muqobil ʼ tozalash usullari talab qilinadi. Organik va noorganik ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlash uchun ion almashinuvi, adsorbsiya, teskari osmos, kimyoviy yog ingarchilik, elektrokimyoviy tozalash va boshqalar kabi an anaviy ʼ ʼ tozalash usullarining har xil turlari qo llaniladi. Biroq, yuqori energiya talabi, ʼ uglerod emissiyasi, ortiqcha loy chiqindilari va yuqori texnik xarajatlar oqava suvlarni tozalashning ushbu usullariga jiddiy muammo tug diradi. Pistia ʼ stratiotes yoki suv salatasi invaziv tur bo lib, dunyodagi eng ko p erkin suzuvchi ʼ ʼ makrofitlardan biri hisoblanadi. U ozuqa moddalarining yuqori miqdori bilan ajralib turadigan ifloslangan suvda tez o sishni boshdan kechiradi. Suv ʼ salatining tez o sish sur ati suv sumbul o simligi bilan deyarli bir xil (60-110 ʼ ʼ ʼ t/ga/yil) va begona o tlarga moyillik ko rsatishga moyildir. Shunga qaramay, u ʼ ʼ suv sumbul o simliklaridan kichikroq bo lib, uni arzon yig ish uchun mos ʼ ʼ ʼ keladi. Suv salatining mavjudligi va 21-30° C haroratga bardosh berish qobiliyati tufayli oqava suvlarni tozalashda muhim rol o ynashi mumkin. U ʼ tabiiy jismlarga oqizishdan oldin chiqindi suv sifatini yaxshilaydi. Fitoremediatsiya usullari oqava suvdan o g itlar, struvit va oziq-ovqat ʼ ʼ qo shimchalarini ishlab chiqarishda qo llanilishi mumkin bo lgan nitratlar va ʼ ʼ ʼ fosfat kabi ozuqaviy moddalarni qayta tiklash uchun ham qo llanilishi mumkin ʼ [21]. Fitoremediatsiya modeli oddiy, arzon va oson ishlaydi. Fitoremediatsiya oqava suvlarni ifloslantiruvchi moddalardan tozalash usuli hisoblanadi va suv 15 kabi o simliklardan, foydalangan holda yaxshiroq yashil remediatsiyaʼ texnologiyasi sifatida tan olingan . Sumbul ( Eichhornia crassipes Mart.) va suv salatasi ( Pistia stratiotes Linn.). Suv sumbulu suv o tlaridan biri bo lib, u ʼ ʼ nazoratsiz o sadi, lekin uning ozuqaviy xususiyatiga ega yutilish uni ʼ fitoremediatsiyada qo llash usulini taqdim etdi . Bundan tashqari, suv Salat ʼ tropik o simlik bo lib, u ob-havoning keskin o zgaruvchanligiga, tez ʼ ʼ ʼ ko payishiga va oddiy manipulyatsiya ega. Bundan tashqari, suv salatasi og ir ʼ ʼ metallarni qayta tiklashga qodir . Batik sanoati oqava suvlarida ifloslantiruvchi moddalarni kamaytirish. Eyhorniya crassipes va Pistiya stratiotes Batik oqava suvlaridagi ifloslantiruvchi moddalarni 4% suyultirishni kamaytiradi. Bu uchun yuqori konsentratsiyalar chidamli edi. Eyhorniya crassipes va Pistiya stratiotes bargga ta sir qilgan og ir metalni fitoremediatsiya qilish uchun ishlatilgan xloroz va ʼ ʼ nekroz kabi anomaliyalar. Bu shuni ko rsatdiki, ʼ Eyhorniya crassipes va Pistiya stratiotes larning ifloslantiruvchi moddalarga nisbatan chidamliligi sog lom ʼ o simlik va barglarning sifati bilan tasdiqlangan yuqori konsentratsiyalar mavjud ʼ bo lganda ham saqlanadi. 4% Batik oqava suvlarini tozalashdan oldin u 5,73 mg ʼ L-1 va Cr ammiakni aniqladi. 596 mg L-1. Eyhorniya crassipes va Pistiya stratiotes oqava suvlarda 15 kun davomida o sgan, ammiakning 20 L h-1 ʼ resirkulyatsiya tezligi kamaydi [14]. Hozirgi intensiv qishloq xo jaligi amaliyoti va sanoatlashtirish sharoitida ʼ yer va suv kabi tabiiy resurslarning og ir metallar, organik ifloslantiruvchi ʼ moddalar, radionuklidlar, pestitsidlar va o g itlar bilan ifloslanishi katta ʼ ʼ tashvishga aylandi. Fitoremediatsiya - bu turli manbalardan atrof-muhitga chiqariladigan birikmalarni harakatsizlantirish, o zlashtirish, toksikligini ʼ kamaytirish, barqarorlashtirish yoki degradatsiya qilish uchun o simliklardan ʼ foydalanadigan tejamkor va ekologik toza usul. Tadqiqotlar shuni ko rsatdiki, ʼ og ir metallar, organik ifloslantiruvchi moddalar, radionuklidlar, antibiotiklar va ʼ pestitsidlarni o simliklar yordamida tiklash mumkin. Fitoremediatsiya o nlab ʼ ʼ yillar davomida qo llanilib kelinayotgan bo lsa-da, bu hali ham rivojlanayotgan ʼ ʼ 16 texnologiya. Fitoremediatsiya jarayonlarining samaradorligini oshirishga yordam beradigan yordamchi vositalar va ushbu texnikani qo llash bilan birgaʼ keladigan kuchli va cheklovlarni qo llash orqali fitoremediatsiyada foydalanish ʼ uchun mos bo lgan o simlik turlari bo yicha so nggi topilmalarni sintez qiladi. ʼ ʼ ʼ ʼ Turli xil o simliklar turli xil ifloslantiruvchi moddalarni bir yoki bir nechta ʼ mexanizmlar orqali har xil tezlikda tozalaydi. Fitoremediatsiyaning cheklovlarini tabiiy va kimyoviy tuzatishlar, genetik muhandislik va tabiiy mikrobial stimulyatsiya kabi bir nechta yordamchi vositalardan foydalanish orqali bartaraf etish mumkin [10] . Ammiakli azot oqava suvlarni ifloslantiruvchi moddalardan biri bo lib, uni ʼ ko p turdagi oqava suvlarda topish mumkin. Suv havzasida ammiakli azotning ʼ haddan tashqari ko p bo lishi evtrofikatsiyaga olib kelishi mumkin, bu ortiqcha ʼ ʼ o simlik va suv o tlarining o sishi va parchalanishiga olib keladi va suv ʼ ʼ ʼ sifatining yomonlashishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda oqava suvlarda ammiakli azotni yo qotishning bir qancha zamonaviy usullari qo llanilmoqda. Ammiak ʼ ʼ azotini faqat 60% dan 90% gacha ammiak azotini olib tashlashi mumkin bo lgan ʼ an anaviy havo tozalash minorasi yordamida olib tashlash mumkin. Shu bilan ʼ birga, shuni ta kidlash kerakki, bu jarayon pH qiymatini nazorat qilish uchun ʼ kimyoviy moddalardan foydalanishni talab qiladi, shuning uchun tozalashning yuqori narxini va ohak bilan bog liq operatsion va texnik muammolarni keltirib ʼ chiqaradi. Bugungi kunga kelib, fitoremediatsiya iqtisodiy jihatdan eng foydali, barqaror va arzon texnologiyalardan biri sifatida qaralmoqda. Bu tabiatdagi ifloslantiruvchi moddalarni kamaytirish uchun fitoremediatsiyada o simliklarga ʼ asoslangan tizimlar va mikrobiologik jarayonlardan foydalanilganligi bilan bog liq [24]. ʼ Dunyoda oqava suvlarning 80% dan ortig i to g ridan-to g ri daryo yoki ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ dengizga quyiladi, suv resurslarining ifloslanishiga olib keladi. Tog -kon sanoati ʼ tomonidan tashlab yuboriladigan kimyoviy moddalar va ular keltirib chiqaradigan ta siri tufayli inson salomatligi, ekologiya va atrof-muhitni ʼ ifloslantiruvchi moddalar orasida qo rg oshin, kadmiy, simob va mishyak kabi ʼ ʼ 17 og ir metallar va boshqalar mavjud. Qo rg oshinning so rilishi Qon, bolalar vaʼ ʼ ʼ ʼ yurak-qon tomir kasalliklarida intellekt koeffitsienti va akademik ko rsatkichlarga ta sir qiladi . Qo ylarda mis sulfatning yuqori konsentratsiyasi ʼ ʼ ʼ halokatli gemolizga olib keladi. Uzoq vaqt davomida yuqori Zn iste mol qilish ʼ anemiya, neytropeniya va gipokupremiyaga olib kelishi mumkin. Bunga qarshi turish uchun biologik tozalash kabi bir qancha texnologiyalar mavjud, ya ni ʼ suzuvchi makrofitlar yordamida. Ushbu davolash ko proq e tiborga sazovor ʼ ʼ bo ldi, chunki bu ularning tuzilishidagi toksik elementlarni o zlashtirish ʼ ʼ qobiliyat turlar mavjud. Oqava suvlarni tozalashda Eichhornia crassipes , Pistia stratiotes va Lemna minor turlari ko proq o rganilganligini eslatib o tamiz. ʼ ʼ ʼ Suzuvchi makrofitlar ekologik toza texnologiyadan foydalangan holda ifloslangan suvlarda qo llaniladi. Suzib yuruvchilar orasida makrofitlar bizda ʼ og ir metallarning toksikligiga bardosh bera oladigan yuqori darajada chidamli ʼ suv zambillari mavjud. Fitoremediatsiya tizimlarida og ir metallar va organik ʼ moddalarni o zlashtirish uchun, suvda ʼ Lemna minor va Eichhornia crassipes kabi makrofitlar juda samarali, chunki ular qarshilik, bioakkumulyatsiya, mexanizm, invaziv va reproduktivlikka chidamli. Eichhornia crassipes o zining ʼ ildizida gidroksil o z ichiga olgan to yinmagan yog li kislota sifatida ʼ ʼ ʼ tavsiflangan biosurfaktanni o z ichiga oladi, u neftdan olingan ifloslantiruvchi ʼ moddalarni olib tashlaydi. Suv havzalaridagi og ir metallar ekotizim va ʼ organizmlarni buzadi, to qimalar va organlarda qisqa va uzoq muddatli ʼ muammolarni keltirib chiqaradi. Bu metallar daryolardagi eng zaharli va ifloslantiruvchi komponentlardan biri hisoblanadi [ 12]. Eng samarali suv o simlik bu ʼ Eichhornia crassipes , chunki so nggi ʼ tadqiqotlar to qimachilik sanoati, oziq-ovqat ishlab chiqarish kabi turli ʼ sohalarda foydalanish mumkinligini ko rsatmoqda, Tadqiqotchilar Muhammad ʼ va Mustafo bizga Eichhornia Crassipes suvli begona o t ekanligini aytishdi. ʼ Oqava suvlar o simlik bilan ildizdan o zaro ta sirlashgandan so ng ʼ ʼ ʼ ʼ ifloslantiruvchi moddalarni yo q qiladi; Ammiak chiqindilari 15 kun ichida 70- ʼ 18 98% ni tashkil etdi; nitratlar va nitritlarni 93% gacha samarali ravishda olib tashlashni amalga oshiradi, shu bilan oziq-ovqatning erkin oziq moddalarini olib tashlaydi, ayniqsa ammiak, qo rg oshin, rux va kadmiy kabi metallʼ ʼ ifloslantiruvchi moddalar, 2 kundan keyin natijalar beradi [28]. Pontederiaceae oilasiga mansub Eichhornia Crassipes , suv sumbullari yoki suv nilufarlari sifatida tanilgan. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi tomonidan dunyoda invaziv o simlik sifatida ko rib chiqiladi, ammo u 0° C dan ʼ ʼ past haroratlarda yashamaydi va ko payish turi sporalar orqali vegetativ, garchi ʼ uni urug lar orqali ham olish mumkin, lekin kam nihol bilan. Eichhornia ʼ Crassipesning tez o sishi, yig ish qulayligi va yuqori mahsuldorligi, chiqindi ʼ ʼ suvlarni fitoremediatsiya qilish uchun eng qulay o simliklar va uning to planishi ʼ ʼ va yuqori bardoshlik xususiyatiga ko ra metallar uni sanoat chiqindi suvlarida ʼ keng qo llaydi [28]. ʼ Suv sumbuli ( Eichhornia crassipes ) 120 sm gacha bo lgan balandlikka ega ʼ bo lgan ma lum suzuvchi suv makrofitlarining eng kattasi. Bu Janubiy ʼ ʼ Amerikada tug ilgan Amazon daryosi havzasida o sishni 1824 yilda Karl Von ʼ ʼ Martius tomonidan kashf etgan, o sha paytda botaniklar o simlikning tarqalishi ʼ ʼ Janubiy Amerika bilan cheklangan deb ishonishgan. O simlik suvda osongina ʼ harakat qiladi, lekin yuqoriga toqat qilmaydi. Kaliforniya shtatlarda yil bo yi o sishi mumkin bo lgan suv sumbuli juda ʼ ʼ ʼ qimmat zararkunanda, suv yo llarini yopish, suv oqimini cheklash va suvni ʼ ko paytirish yo qotishlarga olib keladi, chunki uning bug lanish tezligi uch-to rt ʼ ʼ ʼ ʼ baravar yuqori, bu o simliklar nazorat qilish qiyin, chunki ular dunyodagi eng ʼ samarali o simliklardan biri -Ular eng yaxshi o nta begona o tlar ichida ʼ ʼ ʼ sakkizinchi o sish tezligiga ega. Bir tadqiqotchi o nta o simlik 600 tagacha hosil ʼ ʼ ʼ berishi mumkinligini taxmin qildi va sakkiz oy ichida tabiiy suvda 0,6 ming/ga maydonni to liq qamrab oladi. Oqova suv kabi ozuqa moddalariga boy suvlarda ʼ bu stavka teng bo lishi mumkin.Aynan shu xususiyatlar suv sumbulini tabiiy ʼ suvlardagi jiddiy muammo yaratadi uni oqava suvlarda ishlatish uchun yaxshi nomzod qiladi. 19 Suv sumbuli ko p yillik tomirli o simlik bo lib, katta, yumaloq, porloqʼ ʼ ʼ yashil barglari va binafsha gullarning markaziy sopiga ega. Ko paytirish odatda ʼ vegetativ, lekin urug lar ham ta minlashga yordam berish uchun gullar ʼ ʼ tomonidan ishlab chiqariladi, vegetativ ko payish bilan ajralib turadigan ʼ o simlik stolonni kengaytiradi, terminal oxirida "qizi" o simlik hosil bo ladi va ʼ ʼ ʼ keyin har bir o simlik paydo bo ladi. Sokin suvlarda o simliklar stolonlar bilan ʼ ʼ ʼ bog lanib qoladi, ochiq suvda stolon 30 smga cho ziladi, , lekin chegaralar ʼ ʼ paydo bo lgach, o simliklar to ldirishni boshlaydi, bo sh joylar va yangi ʼ ʼ ʼ ʼ stolonlar bir santimetrga qisqarishi mumkin. O simliklar birinchi navbatda ular ʼ chegaralarga yetguncha gorizontal ravishda o sadi, lekin olomon ʼ boshlanganidan keyin vertikal o sish ustunlik qiladi. O simlikning barglari ʼ ʼ shimgichli, to ldirilgan ko p havo bo shliqlari va o simlikning bir qismini suzish ʼ ʼ ʼ ʼ qobiliyatini ta minlaydi. Barglar o simlikdan uzoqroq o sib borishi bilan barglar ʼ ʼ ʼ cho zilib ketadi, yorug lik uchun kurashadi. Suv sumbuli o simligining ildizi ʼ ʼ ʼ tuksimon va shoxlanmagan bo ladi, uzunligi o sish sharoitlariga qarab ʼ ʼ farqlanadi. Kam ozuqaviy tabiiy suvlar sharoitda, suv sumbuli o simliklari faqat ʼ bir necha santimetr balandlikda bo ladi, lekin ildizlari suvga bir metrgacha ʼ cho zilishi mumkin. Yuqori ozuqaviy sharoitlarda ildizlar suvga atigi 10 smga ʼ cho ziladi, lekin o simlikning kurtaklari o sadi, ammo ildizpoyaning uchi ʼ ʼ ʼ shikastlangan bo lsa, butun o simlik nobud bo ladi. Ildizpoyasi shakli sabziga ʼ ʼ ʼ o xshaydi va uzunligi 20 sm gacha o sadi. Faqat 4 sm olib tashlash uchi butun ʼ ʼ o simlikning o limiga olib keladi. Asosiy sabab o simlikning muzlashdan omon ʼ ʼ ʼ qolmasligi. O simlik muzlash sharoitida duch kelganda barglar va poyalari ʼ o lib, quriy boshlaydi. Agar suv harorati yuzasi muzlashga yaqinlashsa, ʼ ildizpoyaning uchi muzlaydi va butun o simlik halok bo ladi va parchalanadi. ʼ ʼ Yaponiyada olib borilgan tadqiqotlar shuni ko rsatdiki, yil davomida omon ʼ qolish uchun sayoz suvlarda, o simlik o rtacha atmosfera bo lgan hududlar bilan ʼ ʼ ʼ cheklangan yanvar oyida harorat 1 o C dan pastga tushmaydi. O simlik uchun ʼ optimal o sish harorati 21-30 ʼ o C, 10 o C dan past yoki 35-40 o C dan yuqori haroratlarda o sish to xtaydi. Suv sumbullari pH 4 bo lgan suvlarda o sadi. ʼ ʼ ʼ ʼ 20 Suv salatasi - Pistia stratiotes L . hajmi jihatidan suv sumbuliga o xshashʼ o simlik va omon qolish uchun bir xil sharoitlarni talab qiladi. Uning nomi ʼ sifatida ko rsatadiki, u och yashil marulning bo shashgan boshiga o xshaydi . ʼ ʼ ʼ Barglari uzunligi 25 sm gacha o sadi va sumbul ildizi tizimiga o xshash. Suv ʼ ʼ salatasi kislorodni o tkazmaydi. Suv salatasi stolonlar yordamida suv zambiliga ʼ o xshab ko payadi. Gullar hosil bo ladi, lekin ular kamdan-kam ko rinadi, ʼ ʼ ʼ ʼ chunki ular guldan balandroq o smaydi barglari va suv sumbulinikiga ʼ o xshamaydi [20]. ʼ Pistia stratiotes L. (Araceae oilasi), shuningdek, suvli salat, suv karam, Nil karam yoki chig anoqli gul nomi bilan ham tanilgan, erkin suzuvchi chuchuk ʼ suv makrofiti va tropik va subtropik mintaqalarda keng tarqalgan ko p yillik o t. ʼ ʼ Bu qochqin xususiyatlarga ega suv makrofitidir va odatda dunyodagi eng yomon begona o tlardan biri hisoblanadi va bir nechta hujjatlashtirilgan salbiy iqtisodiy ʼ va ekologik ta sirlarga ega [8]. ʼ Pistiya stratiotes o simliklarini giper akkumulyatsiya sifatida ʼ ishlatgan .shakar chiqindilarining fitoremediatsiyasida gidroponik usulda yetishtirilgan makrofitlarning ish faoliyatini baholadi( P. stratiotes va E. crassipes ) akvakulturaning fitoremediatsiyasida 21 kun saqlash vaqtida oqava suvlar. Fizik-kimyoviy ko rsatkichlar pH, nitrat, ammiak, fosfor kabi ʼ chiqindilarning loyqalik etti kun oralig ida o lchandi, 21 kunlik muddatda ʼ ʼ Pistiya oqova suvlarni tozalashda natjalarga erishildi [21]. Pistia yoki suv salatasi (Pistia stratiotes), katta baxmalsimon o simlikdir, ʼ ko k-yashil burglar, diametri 25 sm gacha bo lishi mumkin. Pistia yaxshi ʼ ʼ rivojlangan ildiz tizimi - ko p uzun ildizlarga ega. Pistia sharqiy va g arbiy ʼ ʼ yarim sharlar tropiklarida oqadigan suvlar ichida o sadi. Suv sümbülü sanoat ʼ uchun mo ljallangan suvdan zararli aralashmalarni olib tashlashga qodir va ʼ iqtisodiy foyda keltiradi. Pistiyaning kesilgan yashil massasi yaxshi o g it sifatida xizmat qilishi yoki ʼ ʼ ishlab chiqarishda biogaz olishda ishlatilishi mumkin. Qattiq moddalardan oqava suvlarni tozalash samaradorligi -pistia - 96,05%, yog miqdori -0,2 mg / ʼ 21 l, ammoniy, sirt faol moddalar, neft mahsulotlari va umumiy fosforga nisbatan o simliklar bir xil darajada yuqori samaradorlikka ega [39]. ʼ Suv salatining ( Pistia stratiotes L.) muvaffaqiyatli qishlashi haqida. Yaponiyaning Kioto prefekturasidagi mo tadil iqlim zonasida joylashgan ʼ hovuzda, Qishlash Kovataike shimoliy zonasida kuzatilgan, u erdan iliq suv oqadi yuqori oqimdagi elektr jihozlari zavodi bor. 2007 yil dekabridan 2008 yil yanvarigacha bir nechta qishlash suvning harorati shimoliy zonada suv salat o simliklari kuzatilgan anormal darajada yuqori bo lgan (o rtacha: 21,9 °C; past: ʼ ʼ ʼ 19,5 °C). Bu yerda harorat juda yuqori edi, pastroq (o rtacha: 8,2 °C; past: 4,2 °C) va ʼ bu yerda hech qanday suv salat o simligi saqlanib qolmagan. Qishlash shimoliy ʼ zonada har yili o zgarib turadi. Bu tebranish o zaro bog liq bo lib chiqdi yildan ʼ ʼ ʼ ʼ yilga o zgarib turadigan va natijada bo lgan iliq suvni oqizish davri bilan yuqori ʼ ʼ suv harorati qishda hamma emas, balki ko p. Natijalar sun iy ekanligini ʼ ʼ ko rsatadi atrof-muhit omillari, masalan, antropogen issiq suv oqishi suvni ʼ faollashtirishi mumkin. Kovatayke shimoliy zonasida issiq ta siri ostidan suv ʼ oqimi, faqat kichik suv salat o simliklari qishlaydi. Bu bilan bog liq bo lishi ʼ ʼ ʼ mumkin kichik rozetlarni sovuqdan himoya qiladigan katta barglari bo lgan eski ʼ o simliklarning mavjudligi. ʼ Ikkinchidan, qoziqlar ostidagi bo shliqda to plangan issiq oqim bilan ʼ ʼ isinadigan havo o lik katta barglar, bu issiqxonanikiga o xshash sharoitlarni ʼ ʼ yaratdi. Bu ikki mexanizmlar aftidan kichik suv marul o simliklar mo tadil ʼ ʼʼ bilan o ralgan bo lishi imkonini beradi. Ushbu tadqiqot natijalari qishlashdan ʼ ʼ dalolat beradi mo tadil iqlim zonasida suv salat o simliklari Yaponiyaning ʼ ʼ g arbiy qismidagi Kovataykega sinergik tarzda erishish mumkin edi bir necha ʼ xil mexanizmlar bilan: yuqori suv iliq suv oqishi natijasida yuzaga kelgan harorat, afzallik kamroq tajribaga ega bo lgan kichikroq va yosh rozetlardan past ʼ havo harorati va izolyatsiyaga ta sir qilish ta sir eski va katta barglarning ʼ ʼ chirishi natijasida yuzaga keladi [23] . 22 Dunyoda oqava suvlarning katta qismi avval tozalanmagan, bu esa suvning ifloslanishiga olib keladi. Peruning Oyon shahrida joylashgan Cashaucro jamoasining oqava suvlarida Pb, Cu va Zn ni tozalashda Makrofitlarning biosorbtsiyasini baholash uchun konsentratsiyali 6 ta shisha kyuvetalar ishlatilgan.750 mg/l sink, 25 mg/l mis va 62,5 mg/l qo rg oshin. Davolash 15ʼ ʼ kun davomida amalga oshirildi va pH, elektr o tkazuvchanligi, erigan kislorod ʼ va harorat kabi fizik-kimyoviy ko rsatkichlar har hafta nazorat qilinadi. Olingan ʼ natijalarga ko ra, mis, qo rg oshin va sink uchun eng yaxshi olib tashlashlar edi, ʼ ʼ ʼ mos ravishda 99,86, 99,89 va 29,45% qiymatlari bilan Eichhornia crassipes makrofiti bilan erishildi. Yoniq boshqa tomondan, fizik-kimyoviy ko rsatkichlarni yaxshilashda 90% dan yuqori qiymatlarga erishildi. Va nihoyat, ʼ tadqiqot shuni ko rsatdiki, suzuvchi makrofitlar og ir metallarning yaxshi ʼ ʼ adsorbentlari bo lib, ular sifatida foydalanish mumkin, arzonligi tufayli suv ʼ sifatini yaxshilash uchun muqobil [26] . Bugungi suv inqirozi oqava suvlarni ichimlik bo lmagan maqsadlarda ʼ qayta ishlatishni talab qiladi. Oshxona oqava suvlari arzon va ekologik toza remediatsiya usuli sifatida Eichhornia crassipes yordamida davolandi. Afzalliklari Eichhornia crassipes chiqindi suvlardan ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlashda tez va yuqori samaradorlikka ega ekanligi aniqlandi, xom oshxona oqava suvlarining tavsifi, pH qiymati va nitrat azot va ammoniy azot konsentratsiyasi edi, sug orish suvi sifatining ruxsat etilgan chegarasidan oshib ʼ ketishi. 21 kun davomida dala tajribasi o tkazildi va fizik-kimyoviy parametrlar ʼ 3 kunlik interval bilan kuzatildi. Davolashdan keyin nitrat azotning konsentratsiyasi va ammoniy azot 15 kun ichida mos ravishda 97,79% va 92,03% gacha kamaydi, pH qiymati esa oshdi 4,3 dan 6,67 gacha. Eichhornia crassipes BOD5 uchun yaxshi pasayish samaradorligini ko rsatganligi aniqlandi ʼ (77,23%), ammoniy nazorat bilan solishtirganda azot (92,03%), umumiy organik uglerod (39,24%) va jami to xtatilgan qattiq moddalar (95,94%) ( xom oshxona ʼ oqava suvlari ) Eichhornia crassipessiz biomassasining 50% ga ortishi kuzatildi, Tadqiqot shuni ko rsatdiki, qayta ishlangan xom oshxona oqava suvlari ʼ 23 sug orish uchun qayta ishlatilishi mumkin, chunki u sug orish standartiga javobʼ ʼ beradi [29] . Suv sumbulu (Eichhornia crassipes) va suv salatasi (Pistia stratiotes) tahlil qilindi. Malayziyada akvakultura oqava suvlarini tozalashda ularning samaradorligini aniqlash. Chiqindi suvlari Malayziyaning Semanggol Perak shahridagi baliq fermasidan namuna olindi va parametrlari aniqlandi jumladan, pH, loyqalik, erigan kislorod (DO), kimyoviy kislorod talabi (COD), biokimyoviy kislorod talabi (BOD), nitrit fosfat (PO43−), nitrat (NO3−), nitrit (NO2−), ammiak (NH3) va umumiy kjedahl azot (TKN). Shuningdek, gidroponika tizimi o rnatildi va yangi o simliklar og irligi 150 ± 20 gramm ʼ ʼ ʼ Eichhornia crassipes va 50 ± qo shilgan. 30 kunlik tajriba davomida 10 gramm ʼ Pistia stratiotes. Fitoremediatsiya bilan davolash Eichhornia crassipes bilan pH 5,52 dan 5,59 gacha va 4,45 dan 5,5 gacha bo lgan. Pistia stratiotes pH qiymati ʼ 5,76 dan 6,49 gacha va 6,24 dan 7,07 gacha bo lgan. E tiborli fitoremediatorlar ʼ ʼ bilan ishlov berilgan barcha parametrlarda foiz kamayishi kuzatildi. Eichhornia crassipes uchun loyqalikning foiz kamayishi 85,26% va 87,05% ni tashkil etdi. Pistia stratiotes mos ravishda 92,70% va 93,69% edi. Shunga o xshash ʼ pasayish kuzatildi . Bu o simliklarning ozuqa moddalarini olib tashlash ʼ qobiliyati tadqiqotidan asos solingan. Suv havzalaridan suv makrofitlarini olib tashlash suvni samarali tozalash uchun tavsiya etiladi [8] . Suv sumbuli (Eichhornia crassipes) va suv salatasi (Pistia stratiotes) kabi suv o simliklari tomonidan oqava suvlarni tozalash samaradorligi, laboratoriya ʼ va tajriba tarozida sinovdan o tkazildi. Kaskad va yarim uzluksiz uchuvchi ʼ tajribalar o simliklarning qobiliyatliligini tasdiqladi, suv sifatining barcha ʼ tekshirilgan ko rsatkichlarini daraxt ekinlarini sug orish uchun tozalangan ʼ ʼ suvdan foydalanishga imkon beradigan darajaga tushirish. Bu biokimyoviy kislorodga bo lgan talab (BOD), kimyoviy kislorod talabi (COD), umumiy ʼ to xtatilgan qattiq moddalar (TSS) va loyqalik uchun amal qiladi. Laboratoriya ʼ sinovlari o simliklarning BOD (5-7 mg L 1) va COD ning past darajalariga ʼ erishish va ushlab turish qobiliyatini tasdiqlaydi. (40-50 mg L 1) va juda past 24 darajadagi TSS (3-5 mg L 1) va loyqalik (1-2 NTU). Eksperimental uchuvchi qurilmada qon aylanishi bilan COD 2,5-4 kunlik davolanishdan keyin 460 dan 100 mgL 1 gacha, 6-7 kundan keyin kamaydi. Bu faol hovuz maydonini ikki baravar oshirdi va ikki darajali gidravlik yuklashni ta minladi (8 va 12L min 1) yoz va qish mavsumida samarali ekanligiʼ isbotlangan aylanish bilan. Chiqib ketish kontsentratsiyasi edi, 50-85 mgL 1 va 4-6 mg L. Natijalar shuni ko rsatadiki, bu erkin suv yuzasi oqimi tizimidan ʼ foydalanish va uning pastligi shahar va qishloq xo jaligi oqova suvlarini ʼ tozalash uchun texnik xizmat ko rsatish tizimi maqsadga muvofiqdir [36]. ʼ O simliklar oziq-ovqat, tola va yoqilg ining asosiy manbai hisoblanadi. ʼ ʼ Biroq, bir nechta suv o simliklari chiqindi suvlardan ifloslantiruvchi moddalarni ʼ olib tashlashga yordam beradi. Sun iy kimyoviy moddalarda zaharli ʼ ifloslantiruvchi moddalar mavjud ular so nggi yillarda ekotizimlarda keskin ʼ o sdi. Toksik erituvchilar, pestitsidlar, bo yoqlar va boshqalar kabi ʼ ʼ ifloslantiruvchi moddalar, kimyoviy moddalar suv manbalariga aralashib, ekologik holatga zarar olib keladi. Bunday zararli ifloslantiruvchi moddalar olib tashlashda suv o simliklari juda foydali. Ifloslangan suv, suv tanqisligi bilan ʼ birga ekologiyaga jiddiy ta sir ko rsatdi. Natijada iqlim o zgarishi, oziq-ovqat ʼ ʼ ʼ talabi, tez urbanizatsiya va tabiat resurslaridan nazoratsiz foydalanish, suv tanqisligi, dunyo aholisining 40% dan ortig iga ta sir qiladi. ʼ ʼ Yuqori samarali oqava suvlarni tozalashning ahamiyati og irlashgan suv inqirozidan yaqqol ʼ ko rinadi. Yashil texnologiyaning rivojlanishi bilan oqava suvlarni ekologik toza ʼ tozalash usul talab etiladi. Biotexnologiya – bu muammoni hal qilish uchun istiqbolli yechim, shu jumladan davolash va monitoring jarayonlaridir. Biodavolash jarayonining asosiy yo nalishlari atrof-muhit sharoitlari, acteria ʼ jarayonlar va mikroorganizmlar turi va farqlari bilan bog liq. ʼ Oqava suvlarni tozalash usullari asosan uch toifaga bo linadi: jismoniy ʼ texnologiya, kimyoviy texnologiya va biotexnologiya, Jismoniy texnologiya quyidagilarni o z ichiga oladi: membranani ajratish, adsorbsiya, koagulyatsion ʼ davolash va boshqalar. Kimyoviy texnologiya elektroliz, kimyoviy oksidlanish 25 va kimyoviy kamaytirish tez-tez ishlatiladigan. Oqava suvlardan Jismoniy davolash jarayonlari odatda ko p vaqt talab etadi va ko pchilik ifloslantiruvchiʼ ʼ moddalarni olib tashlash uchun samarasiz. Kimyoviy texnologiya keng qo llaniladi, loyqalik va xroma kamaytirish va yuqori olib tashlash uchun ʼ molekulyar moddalar, oksidlovchi moddalar hosil bo lishi tufayli va pH, harorat ʼ yoki kislorod kontsentratsiyasi o zgarishi atrof-muhitning va ekotizimni yo q ʼ ʼ qilish ehtimoli bor. Biotexnologiya chiqindi suv ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlash uchun mikroorganizmlarning resurslari foydalanadi, atrofni deyarli o zgartirmaydi. Fizikaviy va kimyoviy texnologiya, biotexnologiya bilan ʼ solishtirganda chiqindi suvlarni tozalash xarajatlari kamroq va hozirgi ekologik rivojlanish uchun ko proq mos keladi [9]. ʼ Barcha suv o simliklari davolanishni osonlashtiradi, tizimlari ta minlash ʼ ʼ uchun ishlatiladigan o simlik turlariga kiradi. O simliklardan foydalanadigan ʼ ʼ tozalash tizimlari qisman dizaynerlar uchun jozibador chunki o simliklar tabiiy ʼ oziqlantiruvchi vosita sifatida ishlaydi. Organik moddalar o simlikning ʼ metabolik faoliyati natijasida yo q qilinishi yoki saqlanishi mumkin, metallar ʼ esa buzilmaydi, lekin odatda o simlik to qimalarida saqlanadi. Suv o simliklari ʼ ʼ ʼ nafaqat ozuqa moddalarini va eritilgan holda davolanishni ta minlaydi tarkibiy ʼ qismlarni ularning tizimlariga kiritadi, balki ular atrofidagi muhitni o zgartiradi ʼ yoki hissa qo shadigan aerob mikroorganizmlar uchun o sib borayotgan sirtni ʼ ʼ ta minlash orqali davolanishga ega. Suzuvchi suv makrofitlari ular bilan birga ʼ o sadigan tomirli o simliklardir, suv yuzasida yoki undan yuqorida joylashgan ʼ ʼ fotosintez qismlari va ularning ildizlari pastga cho zilgan. Odatda bu o simliklar ʼ ʼ tuproq substratiga ildiz otmaydi, lekin agar suv juda sayoz bo lsa, ko pchilik ʼ ʼ nam tuproqda o sishi mumkin. Erkin suzuvchi suv o simliklari havodan kerakli ʼ ʼ karbonat angidrid va kislorodni tortib oladi, lekin ular suvning erigan barcha oziq moddalari tarkibiy qismlariga bog liq [20]. ʼ Suv havzalarida oqava suvlarni tozalash inshootlaridan chiqadigan ikkilamchi shahar oqava suvlarini qayta ishlatish chuchuk suv resurslari tanqisligini samarali tarzda bartaraf etishi mumkin. Biroq, evtrofikatsiyani oldini 26 olish uchun ortiqcha ozuqa moddalarini samarali ravishda olib tashlash kerak. Boshqa ilg or oqava suvlarni tozalash vositalari bilan solishtirganda,ʼ mikroalglarga asoslangan jarayonlar juda katta afzalliklarga ega, shu jumladan samarali va bir vaqtning o zida N va Pni yo qotish, qo shimcha kimyoviy ʼ ʼ ʼ moddalarga ehtiyoj yo q, O ʼ 2 hosil bo lishi, CO ʼ 2 miqdorini kamaytirish va yig ilgan biomassadan potentsial qo shilgan qiymatli mahsulotlar. Oziq ʼ ʼ moddalar va organik moddalarni olib tashlash va mikroalglarga asoslangan ilg or shahar oqava suvlarini tozalash tizimlarining boshqa ekologik foydalari ʼ umumlashtirildi. Mikroalglarni ilg or ozuqaviy moddalarni olib tashlash ʼ bo yicha mavjud tadqiqotlar orasida asosiy parametrlar bo yicha ko p ʼ ʼ ʼ ma lumotlar yo q, bu tadqiqotlar o rtasidagi ko rsatkichlarni haqiqatan ham ʼ ʼ ʼ ʼ taqqoslab bo lmaydi. Mikroalglarning o sishi bilan bog liq bo lgan ozuqa ʼ ʼ ʼ ʼ moddalarini olib tashlashni asosan atrof-muhit va ichki omillarga asoslangan holda baholash uchun multiplikativ kinetik model birlashtirildi [22]. Bundan tashqari, shahar yoki sanoat hududlarida oqava suvlarni tozalash muammolarini hal qilishning bir qismi sifatida hayvonlar va baliq yemlari, elektr stantsiyalari energiyasi (briket), etanol, biogaz , kompost va tolali taxta ishlab chiqarish kabi ko plab foydali mahsulotlar ishlab chiqilishi mumkin. ʼ Fitoremediatsiyaning kelajakdagi jihatlariga e tibor qaratsak, ifloslanishni ʼ kamaytirish fitotexnologiyalarida invaziv o simliklardan foydalanish chiqindi ʼ suvlarni tozalashda ularni barqaror boshqarishga yordam berishi mumkin [30]. 2022-yilda suvning ifloslanishi atrof-muhit degradatsiyasining hal qiluvchi muammosi sifatida qayd etildi. Google Scholar ma lumotlariga ko ra: Toza va ʼ ʼ toza suvning ifloslanishi va azoblanishi, hatto daryo havzalari va dengiz mamlakatlarida ham yangi muammo bo ladi. Toza va chuchuk suv bilan bog liq ʼ ʼ muammolar aholi sonining ko payishi, sanoat faoliyati va cheklangan suv ʼ ta minoti bilan bog liq. 2022 yilda butun dunyo bo ylab 380 m ʼ ʼ ʼ 3 dan ortiq oqava suv hosil bo ladi va bu ma lumotlar 2030 yilda 24% va 2050 yilda 51% ga ʼ ʼ oshadi. Har xil oqava suvlarni tozalashning oxirgi, kam xarajatli, maqbul, ishlatish uchun qulay va qo llaniladigan usuli - bu fitoremediatsiya. Bu usul ʼ 27 tuproq va sabzavotlarni muvaffaqiyatli davolashdi. Fitoremediatsiya suv va tuproqdagi og ir metallarni kamaytirishi mumkin. Fitoremediatsiya yordamidaʼ Pistia stratiotes, Eichhornia crassipess, Hydrocotyle umbellatta, Lemna minor, Tyhpa latifolia va Scirpus acutus loyqalikni, TDS va Cl ni 5,5%, 33,7% va 93,1% ga muvaffaqiyatli kamaytiradi [34]. Hozirgi vaqtda oqava suvlarni an anaviy tozalash usullar suv ʼ ifloslantiruvchi moddalarni kamaytirishda har doim ham foydali emas. Yuqoridagi tadqiqotlar chiqindi suvdan suv o simliklari yordamida ʼ ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlash va tozalash usuli ekologik jihatdan qulay ekanligini ko rsatadi . ʼ 1.2. Oqova suvlarni tozalash usullari 1.2.1. Mexanik, fizik-kimyoviy usullar Hozirgi paytda ifloslangan oqar suvlarni tozalash quyidagi usullarda bajariladi: Mexanik, kimyoviy, elektroliz va biologik. Yuqorida qayd etilganidek, suvlarning ifloslanishida bakterial ifloslanish ham farqlanadi. Shu bois bu xil ifloslanishni tugatish uchun suvlarni zararsizlantirili di , ya ni ʼ dezinfeksiya q ilinadi. Oqova suvlarni tozalashning mexanik usulida oqova suv tarkibidagi erimagan mineral va organik aralashmalar ajratib olinadi. Sanoat oqova suvlarini mexanik tozalashda fizik-kimyoviy, kimyoviy, biologik va termik usullardan birini qollab, suvni yuqori darajada tozalashga erishishga harakat qilinadi. Mexanik usullar bilan tozalash oqova suvlar tarkibidagi muallaq moddalarni 90+95% gacha ajratib olishda va organik ifloslanish ko rsatkichi bo yicha 20— ʼ ʼ 25% gacha kamaytirishni ta minlaydi. Oqova suvni tozalashda diametri turlicha ʼ kattalikdagi panjaralar yordamida suzib olish, tindirish, tiniqlashtirish, filtrlash va sentrifugalash kabi jarayonlardan foydalaniladi. Hozirgi zаmon suvni tozаlovchi inshootlаridа mехаnik usul bilаn tozаlаshdа turlichа kаttаlikkа egа bo lgаn pаnjаrаlаr yordаmidа suzib olish, qum tutgich, tindirish vа filtrlаsh ʼ jаrаyonlаridаn tаshkil topgаn. Bundаy inshootlаrning hаjmiy kаttаliklаri vа 28 ulаrning turlаri аsosаn oqovа suvlаrning miqdori, tаrkibi vа хossаlаrigа, shuningdеk suvgа kеyingi ishlov bеrish jаrаyonlаrigа bog liq bo lаdi.ʼ ʼ Oqovа suvlаrni fizik-kimyoviy tozаlаsh usullаrigа – koаgulyasiya, flokulyasiya, аdsorbsiya, ion-аlmаshinish, ekstrаsiya, rеktifikаsiya, bug lаtish, ʼ distilyasiya, qаytаr omos vа ultrаfiltrаsiya, kristаlizаsiya, dеsorbsiya vа boshqаlаr kirаdi. Bu usullаr oqovа suvlаrni tаrkibidаgi mаydа dispеrs zаrrаchаlаrdаn (qаttiq vа suyuq) erigаn gаzlаrdаn, minеrаl vа orgаnik moddаlаrdаn tozаlаshdа qo llаnilаdi. ʼ U yoki bu usulni tаnlаsh sаnitаr vа tехnologik tаlаblаrdаn kеlib chiqib, ulаrni kеyinchаlik qo llаnilishigа qаrаb, ʼ qolаvеrsа, oqovа suvlаrning miqdorigа, ifloslovchi moddаlаrning konsеtrаsiyasigа, mаtеriаl vа enеrgеtik rеsurslаrigа vа jаrаyonning iqtisodiy аrzonligigа qаrаb tаnlаnаdi [2]. Oqova suvlarni mexanik usulda tozalash Oqova suvlarni tozalashning mexanik usulida oqova suv tarkibidagi erimagan mineral va organik aralashmalar ajratib olinadi. Oqova suvlarning umumiy xossalari toza suvning xossalaridan farq qiladi. Oqova suv yuqori zichlik va qovushqoqlikka ega. Oqova suvlarni tindirish jarayonida zichlashgan cho kma hosil bo ladi [31]. ʼ ʼ 1.2.2. Biologik usullar Bu usul suvlardagi iflos organik birikmalarni aerob sharoitda biokimyoviy jarayonlar yordamida minerallashtirilishiga asoslangan. Bu usul iflos suvlarni tozalash 2 xil yo`l bilan, ya ni tabiiy va sun iy sharoitda amalga oshiriladi. ʼ ʼ O q ova suvlarni tabiiy sharoitda toza l ashda biolo gi k xovuzlardan foydalaniladi. Bunda o q ova suvlar 0,5 metr d an 1 me t r g acha chu q urlikda b o lgan ʼ suv h avza l ariga h ayda la di. B u xa v za l arda suvlarning o ʼ z- o ʼ zidan t oza l anishdagi kabi jara yo nlar sodir b o ʼ ladi. Biologik h ovu z lardagi t oza l anish jarayoni 6 gradusdan past b o ʼ lmagan h arora t da yuz beradi. Xovuzlar 4-5 ketma-ket joylashgan qismlardan tashkil topadi va tozalanayotgan suvni yuqoridan joylashgan birinchisidan ikkinchisiga va so ng uchinchisiga va x.k.z quyida ʼ o tishni ta minlovchi tartibda joylashtiriladi. ʼ ʼ 29 Oqova suvlarni sun iy sharoitlarda tozalash maxsus qurilmalar biofiltrlar yokiʼ aerotenklar vositasida amalga oshiriladi. Biofiltr deganda shunday qurilma tushuniladiki, unda oqova suvlarning biologik tozalanishi, ularning yirik donali zarrachalardan iborat materialdan filtrlanishi orqali o tish yo li bilan sodir bo ladi . ʼ ʼ ʼ Biofiltrdagi donador material aerob mikroorganizmlar bilan boti lgan biologik parda bilan qoplangan bo ladi. Oqova suvlarning ʼ biofiltrlar vositasida biologik tozalanishi sug oriladigan joylarda yoki filtrasiya dalalarida amalga ʼ oshiriladigan biologik tozalanishda o xshash, lekin bu uslubda biologik ʼ oksidlanish jadalroq yuz beradi. Aerotenklar te mir beton rezervuar bo lib, ʼ undan faol loyiha bilan aralashtirilgan oqova suvi aerasiyaga duch kelib oqib o tadi. Faol loyiha qo ng ir rangli pag a-pag a xildagi zarrachalardir. U asosan ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ bakterial xujayralardan iborat. Odatda pag a-pag ani yuzasida, ularning orasida ʼ ʼ yoki ichida xilma-xil sodda organizmlar mavjud bo ladi.Faol loyihadagi ʼ organizmlarning ozuqa manbai oqova suvning iflosliklari hisoblanadi. Oqova suvdagi moddalar faol loyqa yuzasidan sorbsiyalanadi. Faol loyqaning oqova suvi bilan to qnashganidan bir necha daqiqadan so ng undagi biologik ʼ ʼ moddalar konsentrasiyasi teng yarimga kamayadi. Erigan biologik moddalar pe rmeaza fermentlari tasiri tufayli bakteria l xujayra l arning i chkarisiga o ʼ tkaziladi va ular p archa l a n ib q ayta tiklanadi. Aerotenklarga o tg ʼ an o q ova suvning tarkibida mualla qh olatda b o ʼ lgan moddalar h am faol l oy q aning yuza q ismi tomonidan sorb siyalanadi (yutiladi). Q isma n , ular bakteriyalar bilan birga h ayvonlarning ozu q asiga aylanadilar, q isman fermen t lar ta sirida ʼ parchalanib eri ydig an modda l arga aylanadi va mikroblar tomonidan o zl ʼ ashtir ilad i. B iolo gi k t ozalash jara yo nida o q ova suvlar tarkib i da gi h amma bakteriyalardan, ayni q sa kasall ik keltirib ch iq aruvchilaridan xolos b o ʼ lish imkoniyati y o q ʼ . Shu sababli biologik tozala shn i amalga oshirilga n dan s o ʼ ng suv su yuq , xlor yo ki xlorli oxak bilan dezinfeksiya qili n adi [2]. Oqova suvlarni yuksak suv o simliklari yordamida tozalash biotexnologiyasi bir ʼ qancha afzalliklarga ega bo lib: birinchidan, sianidli va rodanidli tozalaydi; ʼ ikkinchidan, eyxorniya, pistiya o stirish uchun qo shimcha ozuqa muhiti ʼ ʼ 30 talab qilinmaydi; uchinchidan, kommunal-xo jalik oqova suvlarini tozalashgaʼ amalda sarflanayotgan mablag (ishchi kuchi, elektroenergiya, tozalash ʼ inshooti, dezinfeksiyalovchi vositalar va boshqalar) tejab qolinadi; to rtinchidan, tozalash inshootida yetishtirilgan yuksak suv o simliklari ʼ ʼ biomassasidan noan anaviy energiya manbai(biogaz, bioetanol, biodizel) ʼ olishda foydalanish mumkin; va nihoyat, beshinchidan tozalash inshootida yuksak suv o simliklari yordamida tozalangan suvdan oqova suvlarni ʼ suyultirishda, korxonada texnologik maqsadlarda yoki tozalash inshooti atrofi ixota daraxtzorlarini sug orishda foydalanish mumkin ʼ . 1.3. Oqova suvlarni tozalashda biotexnologik usullardan foydalanish imkoniyatlari O zbekistonning bir qator sanoat korxonalarida ishlab chiqarishning ʼ ko p miqdordagi turli xil chiqindilari, ayniqsa, korxonalarda ishlab ʼ chiqarilayotgan maxsulotlarning turiga qarab oqova suvlarning tarkibi har xil bo lib, asosan organik moddalardan iborat. Organik moddalar mikroorganizmlar ʼ ta sirida parchalanib mineral moddalarga aylanadi, ya ni mineralizasiya jarayoni ʼ ʼ sodir bo ladi. Oqova suvlarni tozalashning birinchi bosqichida ʼ mikroorganizmlar ishtirok etadi. Mikroorganizmlar ishtirokida anaerob va aerob sharoitda boradi. Anaerob sharoitda, ya ni kislorodsiz sharoitda organik ʼ moddalarning parchalanishi sekinlik bilan boradi. Mineralizasiya jarayonini tejlatish uchun oqova suvlar havo yordamida aralashtiriladi, aerasiya qilinadi. Aerob sharoitda mikroorganizmlar faollik bilan rivojlanib, organik moddalarni parchalaydi. Organik moddalar parchalavchi mikroorganizmlar bo lmagan ʼ taqdirda, ular maxsus labaratoriyalarda ko paytirilib, suv havzalariga olib ʼ boriladi. Oqova suv tarkibidagi organik moddalar “ faol loyqa “ ta sirida ʼ parcalanib, meniral moddalarga aylanishi , suv havzalarida evtrofikasiya jarayonining sodir bo lishiga olib keladi. Suvdagi mineral moddalar hisobiga ʼ mikroskopik suv o tlari va yuksak suv o simliklari rivojlanadi [35]. ʼ ʼ 31 Oqova suvlarni yuksak suv o simliklari yordamida tozalashʼ biotexnologiyasi bir qancha afzalliklarga ega bo lib: birinchidan, sianidli va ʼ rodanidli oqova suvlarni suyultirish uchun ichimlik suvi o rniga kommunal- ʼ xo jalik oqova suvidan foydalaniladi; ikkinchidan, eyxorniya, pistiya, ryaska ʼ va azollani o stirish uchun qo shimcha ozuqa muhiti talab qilinmaydi; ʼ ʼ uchinchidan, kommunal-xo jalik oqova suvlarini tozalashga amalda ʼ sarflanayotgan mablag (ishchi kuchi, elektroenergiya, tozalash inshooti, ʼ dezinfeksiyalovchi vositalar va boshqalar) tejab qolinadi; to rtinchidan, tozalash ʼ inshootida yetishtirilgan yuksak suv o simliklari biomassasidan noan anaviy ʼ ʼ energiya manbai(biogaz, bioetanol, biodizel) olishda foydalanish mumkin; va nihoyat, beshinchidan tozalash inshootida yuksak suv o simliklari yordamida ʼ tozalangan suvdan oqova suvlarni suyultirishda, korxonada texnologik maqsadlarda yoki tozalash inshooti atrofi ixota daraxtzorlarini sug orishda ʼ foydalanish mumkin [13]. I BOB YUZASIDAN XULOSALAR Tadqiqotlarimizda keltirilgan adabiyotlar va boshqa manbalar ma lumotlardan ko rinib turibdiki, hozirgi davrda mavjud suv manbalarining ʼ ʼ ifloslanishi yer yuzidagi, jumladan mamlakatimizdagi global muammolardan biri hisoblanadi. Shu bois, aholi turar joylari maishiy chiqindilarini yani ifloslangan oqova suvlarni zararsizlantirish va tozalashning samarali usullarini o`rganish muhim vazifalardan biridir. Oqova suvlarni bugungi kunda butun dunyo bo lab yuksak suvo tlari ʼ ʼ yordamida asosida tozalaganligini tahlil qilib chiqdek. O zbekistonda oqova ʼ suvlarni tozalashda qanday ilmiy ishlar qilinganligi bilan tanishib chiqdek. 32 II bob. TADQIQOT OBYEKTI, SHAROITI VA USULLARI 2.1.Tadqiqot obyektlarining tavsifi Tadqiqotlarimizda obyekt sifatida har xil darajada ifloslangan Samarqand shahar oqova suvi, yuksak suvo`tlar va quyonlardan foydalandik. Yuksak suvo`tlar quyidagilar: Eyxorniya ( Eichhornia crassipes (Solms.), Pontederiaceae), Eyxorniya ( Eichhornia crassipes (Solms.), Pontederiaceae ) – suv giatsinti, suv safsari deb ham ataladi, suv yuzasida qalqib o suvchi o simlik bo lib, bo yi 30–40 sm (2.2–ʼ ʼ ʼ ʼ rasm). Eyxorniyaning vatani – Janubiy Amerikadir. Eyxorniya dunyoning barcha tropik mintaqalarida tarqalgan. Eyxorniya tiniq yashil rangli o ziga xos ʼ shaklli barglardan iborat tubbarg hosil qiladi. Qoshiqsimon; silliq, yashil, yaltiroq tusdagi barg yaproqlari ovalsimon shaklda; chetlari tekis, simmetrik bo ylamasiga parallel joylashgan va tomirlari yirik bo lganligi sababli aniq ʼ ʼ ko rinib turadi. Bargning pastki qismida bo rtma bor, uning ichida g ovak ʼ ʼ ʼ to qima bor, shu tufayli o simlik suvda saqlanadi, ya ni barg bandlari asosida, ʼ ʼ ʼ havo bilan to lgan sharsimon etdor qismi aerenxima — o simlikni suv yuzasida ʼ ʼ qalqib turishini ta minlaydi. Ildizlari uzun (0,5 m gacha), butunlay suvga botgan. ʼ Popuksimon ikki tartibli ildiz tizimi tukchalari ikki tomonlama yaxshi shoxlangan. Birinchi tartibli (10–20 dona) ildizlar qisqargan poyaning bo g imiga barg bandi birikkan joydan chiqadi. Juda ko p miqdordagi ikkinchi ʼ ʼ ʼ tartibli ildizlar (3 sm gacha uzunlikdagi) suvda gorizontal joylashadi [28]. Guli gigantga o xshaydi, u pushti, ko k yoki binafsha rangga ega bo lishi ʼ ʼ ʼ mumkin. Suv giatsinti deb atalishi ham bejiz emas, gulidan kuchli yoqimli hid taralib turadi. Eyxor Eyxorniya yon novdalarining uchida yosh o simtalarni hosil ʼ qilish orqali juda tez ko payadi. Ekuv sharoitida eyxorniyani o stirish uchun ʼ ʼ zarur ozuqa muhitlari pistiyaniki kabidir. Eyxorniyaning yosh o simliklarida ʼ 33 tuguncha bo lmaydi, ular jadal vegetativ yo l bilan ko payadi. Vegetativʼ ʼ ʼ ko payishi to xtagan o simliklarda ko sak shakllanadi. Eyxorniyaning urug lari ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ tuxumsimon, qo ng ir rangli mayda bo ladi. 1000 ta urug ining massasi 2,1–2,2 ʼ ʼ ʼ ʼ g ni tashkil qiladi [8]. Tezlik bilan ko payib va kengayib boruvchi eyxorniya suv omborlari ʼ yuzasini shunday zich gilam bilan qoplaydi, bu esa, kemalar harakatiga to sqinlik qiladi. ʼ 34 2.1-rasm. Labaratoriya (A) va issiqxona (B) sharoitida o stirilganʼ Eichhornia crassipes Bundan tashqari, eyxorniyaning zich qatlami tufayli suv omborining kislorod rejimi yomonlashadi, bu uning boshqa aholisining o limiga olib keladi. ʼ Pistiya ( Pistia stratiotes (L.), Araceae ) . Vatani – Afrikaning tropik mintaqalari hisoblanadi. Pistiya yoki suv karami – suzib yuradigan ajoyib o simliklardan biri. U kuchalagullilar oilasiga mansub o simlikdir. Pistiya ko p ʼ ʼ ʼ yillik o simlik bo lib, chuchuk suvlar, qisman minerallashgan va organik ʼ ʼ moddalarga boy suvlar yuzasida qalqib o sadi. Voyaga yetgan pistiya ʼ o simligining bo yi O zbekiston sharoitlarida 20–40 sm ga yetadi. Poyasi qisqa ʼ ʼ ʼ 5–8 sm, barglari qayiqsimon (15–22 sm. uzunlikda). Duxobasimon to lqinli ʼ yashil–havorang barglaridan yirik tubbarg (rozetka) hosil qiladi. Ildiz bo g zidan ʼ ʼ chiqqan barglari qalin bog lam hosil qilib, qalin, shaffof tukchalar bilan ʼ qoplangan, quyi qismi och yashil, aerenxima to qimasi kuchli rivojlanganligi ʼ sababli suvda qalqib o sadi. Pistiya urug lari yordamida ham, vegetativ yo l ʼ ʼ ʼ bilan ham ko payadi, ammo ko proq vegetativ usulda ko payadi. ʼ ʼ ʼ Pistiya barg qo ltig ida hosil bo ladigan yotiq novda (stolon) yordamida ʼ ʼ ʼ vegetativ ko payadi. Stolonlarning chetida yangi o simta shakllanadi. Yosh ʼ ʼ o simlikda odatda o sish konusida 4 ta barg hosil bo ladi. Vegetatsiya davrida ʼ ʼ ʼ bir o simlikda 4–5 doira hosil bo lishi mumkin. Pistiyaning mevasi quruq, ʼ ʼ ochilmaydigan meva, ko sak bo lib ko p urug larga ega. Urug lari uzunchoq– ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ silindrsimon (1,5–3mm) 1000 dona urug ining massasi 2,1–2,2 g ni tashkil ʼ qiladi. Chorvachilik komplekslari va sanoat korxonalari oqova suvlarida o stirilgan pistiya katta miqdorda biomassa (3 kunda 1 kg/m 2) hosil qiladi. ʼ O simlikning yalpi gullashi va urug larining pishishi issiq davrda (iyun–avgust ʼ ʼ oylarida) kuzatiladi. Kuzda urug lar kam hosil bo ladi va ular pishishga ʼ ʼ ulgurmaydi. Pistiyaning ro vagi so ta bo lib, uning yuqori qismida erkak va ʼ ʼ ʼ pastki qismida urug chi guli joylashgan. Pistiya o z–o zidan gidrofil yo l bilan ʼ ʼ ʼ ʼ changlanadi (avtogamiya). Ayrim hollarda chetdan changlanishi (ksenogamiya) 35 va bir o simlikda (geytenogamiya) entomofiliya yo li bilan changlanish hamʼ ʼ uchraydi [28]. Ildiz tizimi popuk bo lib, uzun kipriksimon ko p yosh ildizlardan ʼ ʼ tashkil topgan ildizlarning rangi och bo lib, uzunligi 50–60 sm.gacha yetadi. ʼ Poyasi kalta bo lib, barglari qayiqsimon, ildizga yaqin barglari qalin tubbarg ʼ hosil qiladi. Barglarining yuqori qismi duxobasimon, yashil rangda, 9–12 ta bo rtib chiqqan tomirlari mavjud. ʼ 36 2.2-rasm. Labaratoriya (A) va issiqxona (B) sharoitida o stirilgan ʼ Pistia stratiotes Ochiq maydonlarda may oyining oxiridan noyabr oyigacha, issiqxona sharoitida esa, yil bo yi gullaydi. ʼ Pistiya yer sharining ko pgina tropik va subtropik mintaqalardagi suv ʼ havzalarida (daryo qirg oqlarida, ko llarda va suv omborlarida) katta–katta suv ʼ ʼ 37 o tloqzorlari hosil qiladi. Bizda pistiya manzarali o simlik sifatida botanikaʼ ʼ bog larida va havaskor baliqchilar tomonidan esa, akvariumlarda ko paytiriladi. ʼ ʼ Pistiya ( Pistia stratiotes (L.), Araceae ) bo yi 20 – 40 sm, qisqargan poyali, ʼ barglari yassi eshkaksimon. Ildiz bo g zidan chiqqan barglari qalin bog lam ʼ ʼ ʼ hosil qilib, qalin, shaffof tukchalar bilan qoplangan, quyi qismi och yashil, aerenxima to qimasi kuchli rivojlanganligi sababli suvda qalqib o sadi. Ildiz ʼ ʼ tizimi popuksimon (50-60 sm), kipriksimon tukchalar bilan qoplangan. 2.3-rasm. Oqava suvda o stirilgan suvo tlar bilan quyonlarni oziqlantirish ʼ ʼ jarayoni 2.2. Tadqiqot sharoiti 38 Tadqiqotlarimizda bajarilishi belgilab berilgan tajribalar Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti Molekulyar biotexnologiya va zamonaviy botanik tadqiqotlar laboratoriyasi , issiqxonasi va vivariysida o tkazildi. ʼ 2 .3. Tadqiqot usullari 2.3. 1. Oqova suv sifatini nazorat qilish Eng avvalo keltirilgan oqova suvni gradusini o lchaymiz bunda pH ʼ ko rsatkichi ʼ distrlangan 18.5 o C suvda -7.1 oqova suv- 5.5 19 o C buni pH metrda o lchanadi. ʼ Oqovа suvlаrning pаst yoki yuqori muhitli (рН) bo lishi, ya ni ʼ ʼ ishqoriy yoki kislotаli bo lishi quvur mаtеriаllаrigа, kаnаlizаtsiya kollеktorlаrigа ʼ vа tozаlovchi inshootlаrning uskunаlаrigа nisbаtаn tа sirchаn хisoblаnаdi. ʼ Inshootga kelayotgan oqova suvning tiniqligini maxsus silindr yordamida aniqlaymiz bunda tiniqligi 8.4. Tiniqligi harf suv ostiga qo yiladi. Oqova ʼ suvning hidi asosan 4 bosqichda aniqlanadi va 4 ballgacha baholanadi. Bunda quyidagi labaratoriya ishi amalga oshiriladi Kerakli asboblar: 250 ml kolba, elektr plita, filtr qog oz, termometr, menzurka. Ishning borishi: oqova suvdan ʼ 100 ml olib 250 ml kolbaga quyib ustini filtr qog oz bilan berkitib keyin ʼ chayitib hidini aniqlanadi 10-15 sm uzoqlikda yelpib ko ramiz so ng og zini ʼ ʼ ʼ yana filtr qog oz bilan yopib elektr plitaga qo yiladi agar hidi 20 ʼ ʼ o C da bo lsa 0 ʼ deb yozamiz yana plitaga qo yib 1-3 da so ng 60 ʼ ʼ o C da bo lsa chayitib hidlab ʼ ko ramiz oqova suv harorati 60 ʼ o C bo lsa 2 ball beriladi Oqova suvga hid ʼ berishda 1)kerasin hidi 2) gazlik hidi 3) achitqi hidi 4) fikalni hidi yani go ng ʼ hidi shu tartibda ball beriladi Ko pinchа oqovа suvlаr tаrkibidа yoqimsiz o tkir ʼ ʼ hidgа egа moddаlаr bo lаdi (sulfidlаr, disulfidlаr, vodorod sulfid vа boshqаlаr), ʼ bа zаn esа kimyoviy korхonаlаrning turlаrigа qаrаb rаngli chiqindi suvlаr hosil ʼ bo lаdi. Oqovа suvlаrdа ko pik hosil bo lishi, ulаrdа sirt-аktiv moddаlаrning ʼ ʼ ʼ mаvjudligini ko rsаtаdi. ʼ Oqova suv tarkibidagi quruq qoldiq taxlilini o tkazish tartibi quyidagicha; ʼ 1. Toza filtr qog ozni qurutish shkafida 1 soat davomida 105 C haroratda ʼ qurutiladi va eksikatorga olib borilib sovitiladi. 39 2. Filtr qog oz shisha byuksga solib tortiladi va aniqlangan massa qo yiladiʼ ʼ 3. Taxlil uchun olingan oqova suv namunadan tarkibidagi quruq qoldiq miqdoriga qarab 100 sm kub dan 1000 sm kubgacha olib avaldan tayyorlangan filtr qog oz yordamida filtrlanadi. ʼ Filtrlash ishlari yakuniga yetgach filtrqog oz qurutish shkafiga 1 soat davomida ʼ 105 o C haroratda quritiladi va eksikatorga olib sovitiladi. Filtr qog oz shisha ʼ byuksga solib tortiladi va aniqlangan massa belgilab qo yiladi(M) Natijalar ʼ quyigacha aniqlaymiz qurq qoldiq miqdori(Х, mg/dm3 ) quyidagi formula orqali aniqlanadi X= ( M 1 -M 2 )*1000 V Bu yerda, M 1 -qurq qoldiqli filtrning byuks bilan birgalikdagi massasi, mg M 2 - toza filgltrning byuks bilan birgalikdagi massasi, mg V – taxlil uchun olingan namuna mikdori,sm 3 . Oqova suvdadagi Ammoniy konsentratsiyasini aniqlaganimizda KFK 0.6 ni grafikdagi ko rsatkich esa 3.1mg/l. Oqova suv va ʼ suv havzalardagi xlorid ionlarining argentometrik usulda aniqlash. Taxlil o tkazish tartibi:Xajmi 200-250 2,5 sm ʼ 3 bulgan konusimon kolbaga 100 sm 3 ga bulgan namuna olinadi (agar namuna 100 sm 3 dan kma bulsa xajm distillangan suv bilan 100 sm 3 ga yetkaziladi).va eritmagan 1 sm 3 kaliy xromat eritmasidan kushilda va doimiy arlashtirib turilgnan xolda kumush nitrat eritmasi bilan titrlanadi. Titrlash yakunida eritma rangi sarik-limon rangidan kungir limon rangiga utganda titrlash yakunlanadi . Natijalarni hisoblash Xlorid ionining kontsentratsiyasi - (S, mg/dm3 ni kuyidagi formula orkali aniklanadi: X= ( a- b )* K* N*35,45*1000 V Bu yerda, a–eritmani titrlash uchun sarf bulgan kumush nitrat eritmasining mikdori,cm3;a–nulevoy eritmani titrlash uchun sarf bulgankumush nitrat eritmasining mikdori,cm3;K – kumush nitratning normalligini tugrilash koeffitsienti (eritma fiksonaldan tayyorlangan bulsa K=1)N–kumush nitratning normalligi, n 35,45-xlorning ekvivalenti, g/mol V - taxlil uchun olingan namuna mikdori, sm 3 [11]. 40 Ichimlik suvi va oqova suvlarning sifat ko rsatkichlari o rnatilgan Oz DSt 950 -ʼ ʼ 951 talablariga muvofiq bo lganida, ushbu talablarning bajarilishiga erishiladi. ʼ 2.1-j a d val Oqova suvi-GOST 9512011 T/r Nazorat turi Ko rsatkichlar ʼ 1 Qisqartirilgan nazorat (Q) 1. Hidi 2. Loyqaligi 3. Rangi 4. Vodorodli ko rsatkichi – PH ʼ 5.BPK5 6.Oksidlanishi permanganatli (ichimlik suv manbalari uchun) 2 Umumiy fizik kimyoviy nazorat(UFK) 1.Ishqoriyligi 2.Xloridlar 3.Ammiak 4.Nitratlar. Suvning sifati deganda uning xossalari yig indisi tushuniladi, bu xossalar ʼ suvda mavjud bo lgan aralashmalarning tabiati va konsentratsiyaga bog liq. ʼ ʼ Aralashmalarning maxsus guruhini mikroflora va mikrofauna tashkil etadi, ular suvning sifatiga muayyan ta sir ko rsatadi. ʼ ʼ Suvning sifatiga baho berganda faqat aralashmalarning tabiati emas, balki ularning fizik-kimyoviy holati ham muhim rol o ynaydi. Foydalanib bo lgandan keyin chiqarib tashlanadigan suvlar oqova ʼ ʼ suvlar deyiladi. Tag in ham to laroq oqova suv (yoki oqova suyuqlik) deb ʼ ʼ maishiy yoki ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun ishlatilgan suvga aytiladi, bunda hosil bo lgan suvning dastlabki kimyoviy tarkibini yoki fizik xossalarini (ayni ʼ vaqtda, har ikkalasini ham) o zgartirib yuboradigan itloslanishlar aholi punkti ʼ yoki sanoat korxonasi hududida yo qotilishi lozim [11-5]. ʼ 2.3.2. Organoleptik tahlillar 41 Suvning organoleptik tahlili - suv sifatini baholashning dastlabki bosqichidir. U suvning: sanitariya-kimyoviy tahlil doirasida amalga oshiriladi. Suvning organoleptik ko rsatkichlari- iste mol qilish xususiyatlariga ta sirʼ ʼ ʼ qiluvchi suv sifatining o lchamlari hisoblanadi. Bu xususiyatlar, insonning - hid ʼ bilish, sezgi, ko rish his - tuyg u a zo|ariga ta sir qiladi. Shunday qilib, ʼ ʼ ʼ ʼ organoleptik ko rsatkichlar quyidagilar kiradi: hid, ta m, rang, loyqalanganlik. ʼ ʼ Organoleptik ko rsatkichlarni aniqlash usullari ГOСТ 3351da qayd qilingan. ʼ Suv harorati . Bu birinchi navbatda suvning kelib chiqishiga bog liq. Yer ʼ osti manbalarining suvlari, yer usti suvlaridan farqli o laroq, doimiy harorat ʼ bilan ajralib turadi. 7-11 daraja ichida. Er usti manbalari uchun bu oqava suvlarning oqishi va yer osti suvlari (sovuq suv) havo haroratining o zgaruvchanligi bilan bog liq, 4 dan 24 darajagacha o zgarib turadi. ʼ ʼ ʼ Suvning hidi va ta mi ʼ , Hldni aniqlashda dastlab uning xususiyati (chirigan, fenolli, botqoq-serloyqa va shu kabi) belgilanadi, keyin intensivligi aniqlanadi, unga yo 5 balli shkala bo yicha baho beriladi, yoki "ostona sinovi" ʼ asosida baho beriladi, bunda hid yo qolishigacha qo shish darajasi aniqlanadi. ʼ ʼ Hidni tekshirishda, albatta, harorat ko rsatiIadi, chunki hidning intensivligi ʼ harorat ortishi bilan ko payadi. ʼ 2874-73 GOST (daviat standarti) bo yicha ichimlik suv 20°C da bo lsa, uning ʼ ʼ hidi intensivligi 2 ball yuqori bo ladi. Xo jalik ichimlik ta minotidagi manbalar ʼ ʼ ʼ suvining hidi, odatda, 3-4 ball dan yuqori bo imaydi. Kimyoviy hidlar (masalan, ʼ benzin, fenol) ifloslanishning antropogen xususiyatidan dalolat beradi. Suvdagi hidi xona haroratida (20 0 С) va 60 O С haroratida aniqlanadi. 20 O С haroratda hid aniqlash. Teshiktiqinli,250-350 ml sig imga ega kolbaga, 20 ʼ O С haroratli tekshirilayotgan suvdan 100 ml quyiladi. Кolbа tiqin bilan berkitiladi, kolba tarkibi aylanma harakatlar bilan bir necha marta aralashtiriladi, shundan so ng ʼ kolba ochiladi hamda hidning tabiati va o tkirlikligi aniqlanadi. 60 ʼ O С hаrorаtdа hidni aniqlash. Kolbaga 100 ml suv bilan olinadi. Kolbaning og zi, soat shishasi ʼ bilan yopiladi vа suv hammomida 50-60 o C gacha qadar qizdiriladi. Кolbа tarkibi 42 aylanma harakatlar bilan bir necha marta aralashtiriladi. Shishani bir chetga surib, hidning tabiati va o tkirlikligi tezda aniqlanadi.ʼ Suv hidining o tkirlikligi, 20-60 ʼ o С haroratlarda aniqlanadi vа jadvalga muvofiq besh ballik tizimda baholanadi [5]. 2.2-jadval Suv hidining aniqlash Hidning o tkirlikligi ʼ Hid paydo bo lishining ʼ tabiati Hidning o tkirlikligini ʼ baholash, ball Yo q ʼ Hid sezilmaypti 0 Juda zaif iste molchi hidni sezmaydi,lekin ʼ laboratoriya tekshiruvida hid aniqlanmoqda 1 Zaif agаr iste molchi diqqat qilsa, hidni ʼ sezilmoqda 2 Sezilarli Hidi oson sezilmoqda vа suv haqida noma qul fikr uyg otmoqda ʼ ʼ 3 Sezirarli Hidi o ziga diqqatni tortadi va ʼ ichish xohishini 4 Juda kuchli Hidi shunchalik kuchli bo lganidan, ʼ suv iste mol uсhuп yaroqsizdir ʼ 5 Rang tusi . Rang tusi deganda tabiiy ча ichimlik suvining o ziga xos rangi ʼ tushuniladi. Rang tusi, bilvosita suvda erigan organik vа noorganik moddalar mavjudligini tavsiflaydi hamda suvni tozalash tizimini to g ri tanlash imkonini ʼ ʼ beruvchi muhim ko rsatkichlardan biridir. Suvning rang tusi, (xrom-kobalt ʼ eritmasining ma lum konsentrasiyalari asosida) maxsus tayyorlangan ranglilik ʼ o lchovi eritmalari bilan taqqoslash bilan aniqlanadi va bu o lchovning ranglilik ʼ ʼ darajalarida ifodalanadi. Ichimlik suviga qo yiluvchi talablarga muvofiq bu ʼ ko rsatkich 20 darajadan oshmasligi kerak. ʼ 43 Suvning rangi tuslanishining asosiy "aybdorlari" tuproqdan yuviluvchi organik moddalardir (asosan gumin ча fulva kislotalar). Suvning rangining tuslanishi, shuningdek, uning texnogen ifloslanganligini ko rsatishi mumkin.ʼ Gumin kislotalarning mavjudligi, suvning ma lum biologik faolligiga olib ʼ kelishi mumkin, temir, marganets va boshqa metall ionlarining ichaklarga so rilishini oshiradi. Rang tusining aniqlanishi quyidagi tarzda amalga ʼ oshiriladi: Nessler silindriga, tekshirilayotgan suvni mеmbrаnа filtridan o tkazib, 100 m1 miqdorda olinadi, hamda ko rikni oq fon ustida yuqoridan ʼ ʼ o tkazib, ranglilik o lchovi bilan solishtitriladi. Agar tekshriayotgan suv ʼ ʼ namunasining ranglilik darajasi 70 o dan yuqori bo lsa, namunaga, ʼ tekshrilayaotgan suv tusi ranglilik o lchovi tusiga mos bo lguncha mа lum bir ʼ ʼ ʼ nisbatda distillangan suv qo shiladi. ʼ Olingan natijani, qo shilgan suv miqdoriga mos keladigan raqamga ʼ ko paytiriladi. Elektrofotokolorimetr yordamida rang tusi aniqlanganda, qatlam ʼ qalinligi 50 m bo lgan yorug lik yutuvchi kyuvetlardan foydalaniladi. Nazorat ʼ ʼ suyuqligi bo lib, undan 4-raqamli membranali filtrlardan filtrlash yo li bilan ʼ ʼ tortilgan moddalar olib tashlangan distillangan suv xizmat qiladi [25]. Tekshiralayotgan suv namunasining filtratining optik zichligi spektrning ko k qismida L:413 nm yorug lik filtri bilan o lchanadi. Ranglilik darajalarga ʼ ʼ ʼ ajratuvchi chiziqqa ko ra aniqlanadi va ranglilik darajalarida ifodalanadi. ʼ Suvning rangi platin-kobalt shkalasi bilan taqqoslaganda belgilanadi; suvdagi organik va noorganik moddalarning miqdori bilan belgilanadi. Kichkina qatlamli toza suv rangsiz, katta qatlamida esa mavimsi tusga ega. Boshqa barcha rang soyalari iflosliklar mavjudligini ko rsatadi. Shunday qilib, temir tuzlari ʼ suvni qizg ish (zanglagan) rangda, qum va loyning mayda zarralarini - sariq ʼ rangda bo yashadi. ximik moddalar (o t, barglar, po stlog ining parchalanishi ʼ ʼ ʼ ʼ mahsulotlari va boshqalar) suvga sarg ish rangdan jigar ranggacha rang beradi. ʼ Rangning intensivligi namuna olish joyiga bog liq (tuproqning xarakteri, ʼ chuqurligi, hijob botqoqlarining mavjudligi, korxonalar yaqinidagi mavjudligi va boshqalar). 44 Ranglash darajasiga ko ra suvning quyidagi rang darajalari ajralib turadi: ʼ Deyarli rangsiz< 20° 20-30 ° ochiq rangda O rtacha 40-50 ° qoralangan ʼ 60-80 ° ga intensiv bo yalgan ʼ Qorong i rang 100-200 ° ʼ Istisno qora rangda bo yalgan\u003e ʼ Yuqori rangdagi suv uning organoleptik xususiyatlarini yomonlashtiradi [5]. Loyqalanganlik - suvda, kelib chiqishi noorganik bo lgan (masalan, turli ʼ metallarning karbonatlari, temir gidroksidlari), kelib chiqishi organik bo lgan ʼ (kolloid temir va boshqalar), kelib chiqishi mineral bo lgan (qum, gil, loy), ʼ shuningdek kelib chiqishi mikrobiologik bo lgan (bakteriyalilik, fito- yoki ʼ zooplanktonli) moddalar mavjudligini tavsiflovchi ko rsatkich. Loyqalanganlik ʼ mg/l.da ifodalanadi. Shuningdek, loyqalanganlik, sirtda vа ichida turli mikroorganizmlarning o lchangan zarralari mavjudligi bilan bog liq bo lib, bu ʼ ʼ ʼ ulami suvning hаm kimyoviy va ultrabinafsha nurlar bilan dezinfeksiyasidan himoya qiladi. Shuning uchun, suv tozalash jarayonida loyqalanlikni kamaytirish, mikrobiologik ifloslanish darajasini sezilarli darajada kamayishiga ham yordam beradi. Yorug lik yutuvchi qatlam qalinligi 100 mm bo lgan idishga, yaxshi ʼ ʼ aralashtirilgan sinov namunasi quyiladi hamda spektrning yashil qismida optik zichligi (L=530 nm) o lchanadi. Agar o lchangan suvning rangilikligi Сr-Сo ʼ ʼ o lchovi bo yicha l0 ʼ ʼ o dan past bo lsa, u holda nazorat suyuqligi bo lib ikki marta ʼ ʼ distillangan suv hisoblanadi. Agar o lchanayotgan namunaning rangliligi Сr-Сo ʼ o lchovi bo yicha 10 ʼ ʼ O dan yuqori bo lsa, sentrifugalash yordamida o lchovli ʼ ʼ moddalar ketkazilgan chiqariladi (З000 min-lda 5 daqiqa davomida sentrifuga qilingan) yoki kovaklari diametri 0,5-0,8 mkm bo lgan mеmЬrапа filtridan ʼ o tkazilgan tekshirilayotgan suv nazorat suyuqligi bo lib xizmat qiladi [2]. ʼ ʼ Cho kadigan moddalarni aniqlash ʼ uchun kundalik nazorat tajribasida Lisenko silindrlaridan foydaJaniladi, uning hajmi 0,5 yoki I 1 dir. Silindrning 45 pastki qismi 0, 1 ml gacha darajalangan yupqa probirkadan iborat. Shahar oqar suvlaridagi cho kadigan moddalar miqdori, odatda, 6-7 mljl dan ortmaydi. 2 soatʼ tindirilgandan keyin tingan suyuqlikning yuqori qismi dekatirovka qilinadi, quyi qismi cho kkan moddalar bilan birga stakanga olinadi va cho kkan moddaning ʼ ʼ og irligi aniqlanadi (xuddi erimagan moddalarni aniqlash kabi). Shunday qilib, ʼ cho kadigan moddalar konsentratsiyasi hajmi (mljl) va massasi bo yicha (mg/l) ʼ ʼ ifodalanadi. Suv havzalariga tashlanadigan oqava suvlarning tozalanish darajasi uning tarkibidagi suzib yuruvchi moddalar miqdori, kislorodga bo lgan bioximik talab ʼ (KBBT), suv tarkibidagi erigan kislorod miqdori, temperatura va zararli moddalarning ruxsat etilgan miqdori bo yicha aniqlanadi. Masalan oqava ʼ suvning suzib yuruvchi moddalar bo yicha tozalanish darajasi (130) formulasi ʼ bo yicha topiladi ʼ N= __G-m__ . 100 G Bunda: G- Oqava suvdagi suzib yuruvchi moddalar miqdori m- havzaga tashlanayotgan suvdagi ruxsat etilgan miqdor Oqava suvdagi KBBT ning ruxsat etilgan miqdori bu suv havzaga tashlangandan so ng havzadagi suv tarkibida minimal zaruriy miqdordagi erigan kislorod ʼ bo lishini ta minlash shartidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Bu qiymat ʼ ʼ baliqchilik ahamiyati bo lgan suv havzalari uchun 6 mg/l va boshqa havzalar ʼ uchun 4 mg/l qilib belgilanadi [4]. 2.3.3. Kimyoviy tahlillar Kimyoviy ko rsatkichlar suvning kimyoviy tarkibini tavsiflaydi. Ushbu ʼ ko rsatkichlarga: pefinanganat oksidlanishini, рН vodorod ko rsatkichi, umumiy ʼ ʼ qattiqlik va ishqorlanish, minerallashuv (qrrruq quyqa), anion va kation tarkibi (noorganik moddalar), organik moddalar tarkibi kiradi. Suvning oksidlanishi. Tabiiy suvlarning tarkibiy qismlari orasida oksidlanish qobiliyatiga ega moddalar muhim rol o ynaydi. Ularning ko pligi ʼ ʼ sababli ularni individual ravishda aniqlash juda qiyin. Shuning uchun, qoida 46 tariqasida, ularning tarkibini umumiy baholash oksidlanish qobiliyatini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Oksidlanish qobiliyati 1 litr suvda oksidlovchi vositani yoki organik moddalarni oksidlash uchun teng miqdordagi kislorodni iste molʼ qilish bilan ifodalanadi. Suvning ko payishi oksidlanish manbai sanoat oqava ʼ suvlari bilan ifloslanganligini ko rsatishi mumkin. Permanganat ʼ oksidlanuvchanligi suvning integral ifloslanishini, ya ni suv tarkibidagi ma lum ʼ ʼ sharoitlarda kuchli kimyoviy oksidlovchi ta sirida oksidlanuvchi organik va ʼ noorganik aralashmalarning tavsiflovchi ko rsatkichdir. Yuqorida sanab o tilgan ʼ ʼ ifloslantiruvchi moddalarga, yer usti manbalaridagi suv uchun organik moddalar, arteztan quduqlaridagi suv uchun esa noorganik ionlar (Fе2*, Mn2* va hokazo) kiradi. Oksidlanish qiymati qanchalik katta bo lsa, ifloslantiruvchi moddalarning ʼ konsentratsiyasi shunchalik yuqori bo ladi. Suvning oksidlanuvchanligini ʼ sanitariya tomonidan baholashda qo yidagi ko rsatkichlarga e tibor qilinadi: ʼ ʼ ʼ 1. Yaxshi suv - 0,5 - 1,5 mg/l O 2 2. O rtacha suv - 5,0 mg/l O ʼ 2 3. Yomon suv - 20 mg/l va yuqori O 2 bo ladi ʼ Suvning oksidlanuvchanligini aniqlash tartibi: 1.Kaliy permanganat (KMnO 4 ) eritmasining titrini aniqlash. Kolbaga 100 ml distillangan suv olinadi. Ustiga 5 ml 25% li sulfat kislota eritmasi va 8 ml 0,01 n KMnO 4 (kaliy permanganat) eritmasi qo shiladi. Suv to q binafsha rangga ʼ ʼ kiradi. Shu holatda 10 minut qaynatiladi. Keyin ustiga 10 ml shavel kislota eritmasi qo yiladi. Natijada kolbadagi suv rangsizlanadi. Rangsizlangan suv to ʼ och binafsha rangga kirguncha 0,01 n kaliy permanganat eritmasi bilan titrlanadi. Titrlashgacha va titrlash uchun sarflangan KMnO 4 eritmasining miqdori 10 ml shavel kislotasining titriga to g ri keladi va bu paytda 0,8 mg ʼ ʼ kislorod ajraladi. 2.Tekshiriladigan suvning oksidlanuvchanlishgini aniqlash. Kolbaga 100 ml tekshiriladigan suvni olinib, ustiga 5 ml 25% li sulfat kislota va 8 ml 0,01 n KMnO4 eritmasi qo yiladi. Sungra 10 minut davomida qaynatiladi. Keyin ʼ 47 sovutmasdan turib ustiga 10 ml 0,01 n shavel kislota qushiladi. Kolbadagi suv rangsizlanadi. Rangsizlangan suv to och binafsha rangga kirguncha 0,01 n KMnO 4 eritmasi bilan titrlanadi. Titrlashgacha va titrlash uchun sarflangan kaliy permanganat eritmasining miqdori aniqlanadi. Keyin esa 10 ml 0,01 n shavel kislotasining miqdorini titrlashga sarflangan kaliy permanganat eritmasining miqdori topiladi va 1 l suv tarkibidagi organik moddalarni oksidlash uchun sarflangan kislorod miqdori hisoblab chiqariladi. Misol: KMnO 4 titrini aniqlashda 10 ml shavel kislotasini titrlashga 8 + 3,2 = 11,2 ml KMnO4 sarflandi. Tekshirilayotgan suvni titrlashda esa 8 + 6,3 = 14,3 ml KMnO 4 eritmasi sarflandi. Bunda 100 ml tekshiriladigan suv uchun 14,3 – 11,2 = 3,1 ml KMnO 4 sarf bo ladi. 1 l suv uchun esa 3,1 x 10 = 31 ml KMnOʼ 4 sarflanadi. Endi 1 l suv tarkibidagi organik moddalarni oksidlash uchun sarf bo lgan ʼ kislorod miqdorini aniqlaymiz: 11,2 ml KMnO 4 eritmasi o zidan 0,8 mg kislorod ʼ ajratadi. Bu paytda 31 ml qancha kislorod ajratishini aniqlaymiz: 1,2 ml - 0,8 mg O2 ajralib chiqqan 31 ml – X X = 31 x 0,8 / 11,2 = 2,21 mg/l O 2 Tekshirish shuni ko rsatadiki tekshirilayotgan suvning oksidlanishi 2,21 mg/l ga ʼ teng ekan. Shunga qarab suv tarkibidagi organik moddalarni miqdorini aniqlash mumkin. Chunki 1 mg kislorod 20 mg organik moddani oksidlaydi [6]. Suvlarning pH tasnifi. Suvdagi pH lakmus qog ozi yordamida ʼ aniqlanadi. Buning uchun 2 ta stakanga 50 ml.dan tekshiriladigan suvdan qo yiladi. Birinchisiga qizil, ikkinchisiga kuk lakmus qog ozi tushiriladi. Agar ʼ ʼ qizil rangli lakmus qog oz kuk rangga kirsa ishqoriy reaksiyani va aksincha kuk ʼ lakmusni qizarishi - kislotalik muhitni bildiradi. Agar lakmus qog ozlari rangi ʼ o zgarmasa suvning reaksiyasi neytral bo ladi. Bundan tashqari suvning ʼ ʼ reakiyasi titrlash usuli bilan ham aniqlanadi. Vodorod ko rsatkichi уoki рН, manfiy qiymatda ifodalanuvchi vodorod ʼ ionlarining kontsentratsiyasining logarifmi, ya ni рН= - log [Н ʼ + ] dan iborat. rN miqdori suv dissotsiatsiyasi natijasida hosil bo lgan Н ʼ + va OН - ionlarining 48 suvdagi miqdoriy nisbati bilan belgilanadi. Agar OН - ionlarining suvdagi miqdori ko p bo lsa, bu рН>7 qiymatiga mos keladi, unda suv ishqoriy ta sirgaʼ ʼ ʼ еgа bo ladi, рН , Н ʼ + + НСO 3 – mos keluvchi, Н + ionlarining miqdori yuqori bo lganda esa odatda, ho jalik vа ichimlik maqsadlarida ishlatiladigan suv uchun ʼ ʼ рН darajasining me yori 6-9 oralig idadir. Tabiiy manbalar ko pi belgilangan ʼ ʼ ʼ chegaralarda рН qiymatiga ega. Biroq, suvgа reagentlar bilan ishlov berish рН qiymatining sezilarli o zgarishiga olib kelishi mumkin. Suv sifatini to g ri ʼ ʼ ʼ baholash va uni tozalash usulini aniq tanlash, yilning turli davrlarida suv manbalarining рН qiymatini bilishni ko zda tutadi. рН qiymatlari past bo lgan ʼ ʼ suv, po lat va betonga kuchli korroziуа ta sir ko rsatadi. 30 ml hajmli tahlil ʼ ʼ ʼ qilinuvchi namuna, 50 ml hajmli kimyoviy shisha idish ichiga joylashtiriladi Elektrodlar distillangan suv bilan yuviladi, tekshiriluvchi suv bilan yuviladi, tahlil qilinuvchi namunali shisha idishga botiriladi. Bunda, shisha o lchash elektrodining to pchasi namunaga butunlay botirilishi kerak. Asbob ʼ ʼ o lchov chzig i bo yicha рН qiymatini hisoblash, bir daqiqa davomida asbob ʼ ʼ ʼ ko rsatkichlari 0,2 рН birligidan ortiq o zgarmaguncha o tkaziladi, bir ʼ ʼ ʼ daqiqadan so ng o lchov takrorlanadi, agar рН qiymatlari 0,2dan ko pga ʼ ʼ ʼ qilmasa, o rtacha arifmetik qiymat- tahlil natijasi deb hisoblanadi. ʼ O lchovlardan so ng elektrodlar distillangan suv bilan yuviladi vа filtr qog ozi ʼ ʼ ʼ yoki yumshoq mato bilan artib olinadi. Agar elektrodni yog sizlantirish zarurati ʼ paydo bo lsa, uni etil spirti bilan namlangan yumshoq mato bilan artib olinadi va ʼ keyin bir necha marta distillangan suv bilan yuviladi vа yana yumshoq mato bilan artib olinadi.suvning pH 6-8 gacha normada bo ladi [6]. ʼ Azotli birikmalar . Azotli birikmalar (ammiak ionlari, nitrit va nitrat ionlari) suvda, asosan, unga oqova suv va oqova birikmalarning kanalizatsiya va maishiy suvlar bilan, shuningdek soda, koks, kimyoviy o g itlar va boshqa ʼ ʼ o simliklarning suvlari bilan tushishi natijasida hosil bo ladi. ʼ ʼ Suvdagi ammiakni aniqlash - buning uchun tekshiriladigan suvdan probirkaga 10 ml olinib, ustiga 2-3 tomchi Nessler reaktividan tomiziladi. Agar tekshiriladigan suvda ammiak bo lsa probirkadagi suvning rangi sargayadi. ʼ 49 Davlat andoza talablari bo yicha suvdagi ammiak miqdori – 0,1 mg/l bo lishigaʼ ʼ ruxsat etiladi. Nitritlarni aniqlash - toza probirkaga 10 ml tekshiriladigan suv olinib, ustiga 1 ml Griss reaktividan qushiladi. Sungra probirka +700 - 800C li suv hammomida 5-10 minut davomida qizdiriladi. Tekshirilayotgan suv tarkibida nitritlar bo lsa, probirkadagi suvning rangi qizara boshlaydi. Qizarishning ʼ intensivligiga qarab nitritlarni miqdorini aniqlash mumkin bo ladi. Suvdagi ʼ nitritlar miqdori – 0,002 – 0,003 mg/l bo lishga ruxsat etiladi. ʼ Nitritlarni aniqlash - toza probirkaga 10 ml tekshiriladigan suv olinib, ustiga 1 ml Griss reaktividan qushiladi. Sungra probirka +70 0 - 80 0 C li suv hammomida 5-10 minut davomida qizdiriladi. Tekshirilayotgan suv tarkibida nitritlar bo lsa, probirkadagi suvning rangi qizara boshlaydi. Qizarishning ʼ intensivligiga qarab nitritlarni miqdorini aniqlash mumkin bo ladi. Suvdagi ʼ nitritlar miqdori – 0,002 – 0,003 mg/l bo lishga ruxsat etiladi [3]. ʼ Suvning ishqoriylig i .Buning uchun tekshirilayotgan suvdan 100 ml olamiz More pepitkasida metkasigacha kolbaga solamiz keyin 1 tomchi metilaviy aranjiviy reaktividan tomizamiz va buyretkada HCl (0,1 mol/ dm 3 ) bilan tetravat qilamiz ya ni kolbani tagiga quyib asta –asta tomizamiz va kolbani ʼ tomizish davomida aralashtirib turamiz sariq rangdan roziviy rangga o zgarsa ʼ tetrni to xtatamiz va buyretkadan qancha HCl ketganligini yozib olamiz . ʼ Xloridlarni aniqlas h - suvdagi xloridlarni aniqlash kumush nitrat va suvdagi xloridlarni o zaro reaksiyasiga asoslangan. Oq cho kma tushishi ya ni ʼ ʼ ʼ xlorli kumush hosil bo lishi suvda xloridlar borligini bildiradi. Toza probirkaga ʼ 10 ml tekshiriladigan suvdan olinadi va ustiga 1-2 tomchi kumush nitrat eritmasidan tomiziladi. Qancha AgNO 3 ml ketsa yozib olamiz. Probirka tagiga oq cho kma tushishi xloridlarni borligini bildiradi. Suvdagi xloridlar miqdori 36 ʼ - 400 mg/l gacha ruxsat etiladi [6]. 50 2.3.4. Oqava suvda o stirilgan suvo tlar bilan oziqlantirishningʼ ʼ quyonlarning ayrim ko rsatkichlariga ta sirini baholash ʼ ʼ Qonning shaklli elementlari, gemoglobi miqdori, leykotsitlar va ularning turlari (Sysmex XS 1000i) avtomatlashgan gematologik analizatorda kollorometrik usuli yordamida, quyonlarning klinik ko rsatkichlari Kondraxin ʼ I.P va boshqalar (2004) usullarida aniqlandi. Hayvonlarni oziqlantirish Laktionov K.S (2007) usulida amalga oshirildi. 2.3.5. Olingan natijalarni statistik qayta ishlash Olingan natijalarni statistik qayta ishlash va rasmlar chizish Lakin (1992) uslubidan foydalanilgan holda OriginPro 7.5 (Microsoft, USA) kompyuter dasturi yordamida amalga oshirildi. Tajriba natijalari 4-5 qaytariqli tajribalarning arifmetik o rtachalarini R≤0,05 qiymatidagi statistik ishonchlilik ʼ darajasida baholash orqali statistik sarhisob qilindi. II BOB YUZASIDAN XULOSALAR Tadqiqotlarimizda obyekt sifatida turli darajada ifloslangan oqova suvlari, yuksak suvo`tlar va quyonlardan foydalandek. Tajribalar Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti Molekulyar biotexnologiya va zamonaviy botanik tadqiqotlar laboratoriyasi , issiqxonasi va vivariysida o`tkazildi . Tadqiqotlarimizda oqova suvlarni yuksak suvo tlari yordamida ʼ tozalab, tozalangan suv tarkibi yuqorida ko rsatilgan usullarda aniqlandi. Oqova ʼ suvlarda o stirilgan yuksak suvo tlarini quyonlar oziq ratsionoda sinab ko rdek. ʼ ʼ ʼ 51 III bob . TADQIQOT NATIJALARI VA UNING TAHLILI 3.1. Oqava suvlar fizik va kimyoviy ko rsatkichlariga ʼ Eichhornia crassipes va Pistia stratiotes suvo tlarini o stirish ʼ ʼ ning ta siri ʼ Atrof-muhit (suv, havo, tuproq)ning ifloslanishi biosferaning normal hayot faoliyatining buzilishiga, iqlim o zgarishiga, o simlik va hayvonot turlarining ʼ ʼ yo q bo lib ketishiga, aholi salomatligining yomonlashishiga olib kelmoqda. ʼ ʼ Shu bilan birga sanoat, kommunal va qishloq xo jalik korxonalaridan ajralib ʼ chiqayotgan oqava suvlar beton ariqlar, quvurlar orqali toza suvlarga qo shilib ʼ ketmoqda. Ishlab chiqarish korxonalari va fermer xo jaliklari respublikamizda ʼ juda ko p. Ulardan qancha chiqindi chiqishini ko z oldingizga keltiring-a! ʼ ʼ Buning ustiga shaharlardan, zavod va fabrikalardan oqova suvlar chiqadi. Bu esa viloyat ekologik muxitiga salbiy ta sir ko rsatmokda, agarda bu suvlar o z ʼ ʼ ʼ vaqtida tozalanmasa har-xil kasalliklarni tarqatuvchi mikroblar va zararli moddalar manbai bo lishi mumkin.. ʼ Oqova suvlarni sodda, arzon, qulay bo lgan ekologik xavfsiz biologik ʼ usullarda tozalash ishlarini amalga oshirish zarur. Oqova suvlarni fizikaviy va kimyoviy tozalashdan ko ra biologik usul bilan tozalash sodda, arzon va o ta ʼ ʼ iqtisodiy samarali usuldir. Ifloslangan o qova suvlarni biologik tozalashda ʼ biofiltrlik xususiyati yuqori bo lgan yuksak suv o simliklari guruxiga kiruvchi ʼ ʼ pistiya (Pistia stratiotes), eyxorniya (Eichhórnia), azolla (Azolla) va ryaska (Lemna minor) o simliklaridan foydalanish mumkin. ʼ Ma lumki, ichimlik ʼ suvlarining turlicha darajadagi ifloslanishi antropogen omillar (sanoat korxonalaridan chiqayotgan chiqindilar, maishiy chiqindilar, qishloq xo jaligi ʼ oqova suvlari)ning ta siri bilan bevosita bo g liq. Shu bois, oqova suvlarni fizik ʼ ʼ ʼ – kimyoviy tarkibini aniqlash hamda oqova suvlarda labaratoriya sharoitida Pistia stratiotes va Eichhornia crassipesni o tirish maqsadida Samarqand tuman ʼ “ Zaxlik “ MFY ga borib shahar oqova suvidan namunalar olib kelib foydalandik. Olingan namunalarni fizik-kimyoviy jihatdan tahlil qilishga qaratilgan tajribalar Samarqand shahar Sanitariya Epidimiologiya Osoyishtalik markazi laboratoriyalarida olib borildi (Tajriba natijalari 3.2, 3.3 va 3.4 52 jadvallar). Tajribalar o tkazish jarayonida suv harorati va yorug lik miqdoriʼ ʼ o lchab borildi. Suvning harorati (laboratoriya va biologik havzalarda) simobli ʼ termometr yordamida aniqlandi. Suvning fizik–kimyoviy xususiyatlarini aniqlash uchun suvdan olingan namunalar plastmassa idishlarda “ Samarqand shahar Sanitariya Epidimiologiya Osoyishtalik markazi” laboratoriyalariga olib borildi. Namunalarni yetkazib berish vaqti 24 soatdan oshmasligi kerak. Oqova suvlarning fizik–kimyoviy tarkibi, o simliklar ekkanga va ekkandan keyingi holatlari umumiy ʼ gidrokimyoviy uslublar asosida aniqlandi. Suvning harorati, namuna olingan paytida 0,1 0 C ga bo lgan simobli termometrda o lchandi.Oqova suvlarda ʼ ʼ ishqorlilik va nordonlilik muhiti vodorod ionlar soni asosan elektrometrik usul bo yicha shisha elektrodlardan foydalangan holda aniqlanadi. ʼ Vodorod ionlar soni aniqlash uchun pH–metr asbobidan (ionometr–I–105) foydalanildi. Vodorod ionlar sonini o lchashdan oldin, pH turlicha bo lgan buffer eritmalari ʼ ʼ tayyorlab olinadi hamda o lchanadigan (tadqiqot qilinayotgan) suvdagi pH ni ʼ aniqlash uchun, uning pH soni, standart bufer eritmalarini qiyshiq kalibrovkasi asosida topiladi. Suvning hidi, hidlash yo li bilan ballar orqali aniqlandi. Hidni aniqlash ʼ uchun parog sonini aniqlash zarur bo lib, ya ni aniqlanayotgan suvni hidi ʼ ʼ qancha toza suv bilan suyultirilganda hid kelmaydigan nuqtasini topishdan iborat. Suv hidini aniqlash asosan xonada olib boriladi. Hidni aniqlashdan avval chekish, odekalon, duxilardan foydalanish, shamollamaslik, allergiya bo lmasligi lozim. Hidini aniqlash uchun parog sonini aniqlash zarur, ya ni ʼ ʼ aniqlanayotgan suvni hidi qancha toza suv bilan suyultirilgandan keyin kelmaydigan nuqtasini topishdan iborat. Buning uchun 500 ml kolbaga hidi aniqlanayotgan suvni 2.5.10.50.100.150 ml solinadi va ustiga toza suvni solib 200 ml gacha yetkaziladi. Boshqa bir kolbaga 200 ml nazorat variant sifatda toza suv solinadi va kolbalar qopqoq bilan berkitiladi. Ma lum vaqtdan so ng ʼ ʼ kolbalarni qopqog ini ochib bittadan hidlab ko riladi va oxirida toza suv ʼ ʼ hidlanadi. So ng suyultirilgan qaysi kolbada hid kelmasligini aniqlab, parog soni ʼ 53 topiladi. Buning uchun tahlil qilinayotgan suvni hajmi (ml) bilan suyultirish uchun solingan toza suvni hajmi (ml)ning yig indisi tahlil qilinayotgan suvniʼ hajmiga bo linadi. ʼ Suvning rangi standart eritma kobalto–xrom shkalasi orqali aniqlandi. Suvning tiniqlik darajasi Sekki aylanmasi yordamida aniqlandi. Suvning quruq qoldig ini aniqlash usuli asosan olingan namuna suvni 103 –105 gradus ʼ haroratda suv hammomida chinni kosachada parlatib qolgan qoldiqni tarozida tortishga asoslangan. Oqova suv rangini suvo ti o stirmasdan va o stirgandan so ng, suv optik ʼ ʼ ʼ ʼ zichligini spektrofotometr asbobida, xar xil to lqin uzunligida o lchash orqali ʼ ʼ aniqlandi. Buning uchun suvdan namuna olingandan so ng 2 soat o tgandan ʼ ʼ fil trat tashlab yuborilib, keyingisi 10 sm qalinlikdagi kyuvetaga solib (ikkinchi ʼ kyuvetaga distillangan suv solinadi) SF–46 asbobida 400–760 bo lgan to lqin ʼ ʼ uzunlikda namunani optik zichligi o lchab chiqiladi va suvni rangi aniqlanadi. ʼ Suvda erigan kislorodning miqdori Vinkler uslubi bilan aniqlandi. Kislorodning biokimyoviy sarflanishi KBS oqova suvni suyultirish yo li bilan ʼ aniqlandi. Oqova suvlarning tarkibidagi organik moddalarning miqdoriga qarab 100–500 marotabagacha suyultirilib 5 kun davomida 18–20 0 C haroratda inkubatsiyada saqlanib aniqlandi. Oksidlanish darajasida permanganat uslubi bilan aniqlandi. Oqova suv 10 marotaba suyultirilib sulfat kislota hamda kaliy permanganat qo shilib, titrlash ʼ yo li bilan aniqlandi. ʼ Ammiakli azot–Nessler eritmasi orqali aniqlandi. Nitritli azot–Grissa eritmasi orqali aniqlandi. Xlor ionlarining miqdori kaliy dixromati qo shib, kumush nitrat bilan titrlab ʼ aniqlandi. Oqova suvdagi umumiy azot miqdori Keldali usuli bo yicha aniqlandi. Ushbu ʼ usulda suvdagi organik moddalar sulfat kislotasi bilan ammoniy hosil qildi va uni ishqorlab hosil bo lgan ammiak Keldali apparatida haydab titrlab aniqlandi. ʼ 54 Barcha o tkazilgan tajribalar 3–4 marotaba qaytarilib, o rtacha ma lumotlarʼ ʼ ʼ olindi, pistiyaga nisbatan yuqori ekanligi aniqlandi. Labaratoriya sharoitida bajarilgan ishlar ilova qilinadi, 3.1-jadjal. 3.1–jadval Samarqand shahar “Sanitariya Epidimiologiya Osoyishtalik Markazi”da – oqava suvlarining nazorat metodlari T/R Nomi Nazorat metodi 1 Hidi ГOСТ 3351 2 Loyqaligi ГOСТ 3351 3 Rangi ГOСТ 3351 4 Vodorod ko rsatkichi ʼ pHda o lchanadi ʼ 5 Umumiy mineralizatsiyasi (quruq qoldiq) ГOСТ 4389–72 6 Xlorid ГOСТ 4245–72 7 Nitrat ГOСТ 4192–82 8 Nitrit ГOСТ 4192–82 Ichimlik suvlarning fizik xossasi va kimyoviy tarkibi Y. Lure (1984) uslublari bo yicha hamda yuqoridagi jadvalda berilgan nazorat metodlariga ʼ asoslanib o tkazildi. Bunda sifatli usullar yordamida suvda uchraydigan ʼ kimyoviy birikmalarni aniqlab, ularni miqdorini sanitariya tomonidan baholandi [3]. Tadqiqotlarimizda bajarilishi belgilab berilgan biotexnologik usulda (suvo tlarni o stirish orqali) tozalashning ifloslangan suvning tarkibining ʼ ʼ o zgarishiga ta siri o rganishga qaratilgan tajribalar Samarqand davlat ʼ ʼ ʼ universiteti Biologiya fakulteti “Molekulyar biotexnologiya va zamonaviy botanik tadqiqotlar laboratoriyasi“ va “Vivari“da olib borildi. Oqova suvlarni ishlab chiqarish sharoitida biologik tozalash samaradorligini aniqlash uchun avvalo, laboratoriya sharoitida suv o simligini oqova suvda o sishi, ʼ ʼ rivojlanishini o rganishimiz va oqova suvni fizik–kimyoviy tahlil qilishimiz ʼ 55 zarur bo ladi. Bu natijalar suv o simliklarini tozalash darajalarini aniqlashgaʼ ʼ hamda ishlab chiqarish sharoitida sinab ko rishga imkon yaratadi. ʼ 3.2-jadval Oqova suvlar fizik-kimyomiy ko rsatkichlari ʼ T/ R Oqova suv tarkibidagi ko rsatkichlar ʼ Kanalizatsiya suvi tarkibi Tozalab chiqarilgan suv tarkibi 1 Harorat, o C 23 23 2 Suvning rangi Qizg ish ʼ Qizg ish ʼ 3 Tiniqligi. >20 >28 4 pH 7,92 7,42 5 Muallaq moddalar, mg/l 120,0 100, 6 Hidi -Intensivligi ball hi sobiga. 5 2 7 Hidi -Xarakteri (tasvirlansin). Chirigan Chirigan 8 Loyqa, chukma (tasvirlansin). Tuq Sariq Sariq 9 Kislorodga bo lgan talabi -5, mg/ ʼ O2/l 7,92 4,2 10 Oksidlanish darajasi,mg/l 7,93 6,32 11 Ammiak, mg/l 4,0 Yo q ʼ 12 Nitratlar, mg/l 3,4 Yo q ʼ 13 Ishqoriylik, mg/l 9,3 5,9 14 Xloridlar,mg/l 52,0 23,0 Tajriba natijalaridan ko rinib turibdiki, shahar oqova suvining asosiy fizik- ʼ kimyoviy hususiyatlari hidi, rangi, loyqaligi, nitratlar, xloridlar miqdorlari mos tarzda: Kislorodga bo lgan talabi - 7,92 > 4,2 , Oksidlanish darajasi- ʼ 7,93 > 6,32,Ammiak - 4,0 > Yo q , Nitratlar - 3,4 > Yo q , Ishqoriylik - 9,3 > 5,9 , ʼ ʼ Xloridlar - 52,0 > 23,0 ga teng . 56 Yuqoridagi ma lumotlar asosida shahar oqova suvining namunalari fizik-ʼ kimyoviy hususiyatlar oqova suv ko rsarkichlariga nisbatan biroz o zgargan ʼ ʼ qiymatlarga ega. Oqava suvni tozalash samaradorligini oshirish uchun biotexnologik tozalash texnologiyasini takomillashtirish asosida oqava suvga chidamli yuksak suv o simliklarini tanlab olish tajribalarini bajardik. Biotexnologik tozalash ʼ obyekti sifatida oqova suvga chidamli turini tanlab olish uchun suv o simliklari ʼ kolleksiyasidan quyidagi turlarni (pistiya, eyxorniya) tanladik. Ushbu o simliklarni Samarqand tuman “ Zaxlik “ MFY ga borib shahar ʼ oqova suvidan olib kelingan 100% li oqova suvda 30 kun o stirdik. Shu vaqt ʼ ichida o simliklarni kunlik o sish, morfologik holati va hosildorligni aniqlab ʼ ʼ bordik. Hosildorlikni aniqlash ho l biomassani tarozida tortish usulida olib ʼ borildi. Oqova suvni tajribadan oldin va tajribadan keyingi fizik va kimyoviy xususiyatlari Y.Lure(1984) usuli bo yicha olib borildi. Tanlab olingan oqova ʼ suvga chidamli o simlik turlarini oqova suvni tozalash darajalarini aniqlash ʼ uchun, laboratoriya sharoitida 1000 ml.li va 500 ml.li shisha probirkalarga suv o simliklarini 30 kun o stirdik va kunlik o sishi va morfologik holatini kuzatib ʼ ʼ ʼ bordik. O simlillar har 2 kunda nazorat qilib borildi, o simlikning ildizi, bargi ʼ ʼ hamda suvning shimuvchanligi o rganib borildi. ʼ Pistiya va eyxorniya o simligini morfologik holatda 30 kun davomida ʼ o stirganda kam o zgarish bo lganligi kuzatildi, Pistiyada eski ildizlar uzulib ʼ ʼ ʼ yangi ildizlar chiqish jarayonlari kuzatildi Boshqa tadqiqotchilarning olib borgan ishlari natijalarida ham pistiya va eyxorniya o simliklari turli oqova suvlarida yaxshi o sib rivojlanishi ko rsatib ʼ ʼ ʼ o tilgan. Tajriba natijalariga asoslanib, suv o simligini shu ikki turi: pistiya va ʼ ʼ eyxorniya o simliklarini laboratoriya sharoitida oqova suvini tozalash ʼ darajalarini aniqlash bo yicha tajribalarni davom ettirdik. Shularni hisobga olib ʼ 2 tur suv o simligini maishiy–kommunal oqova suvda o stirib ularni o sishi, ʼ ʼ ʼ rivojlanishi va hosildorligi o rgandik. ʼ 57 3.1-rasm. Turli sharoitida o stirilgan ʼ Pistia stratiotes oqova suvlarni tozalash jarayoni 58 Olingan natijalar shuni ko rsatadiki, pistiya o simligi 100% ozuqa muhitdaʼ ʼ yaxshi rivojlanib, hosildorligi yuqori bo lganini kuzatdik. Eyxorniya o simligi ʼ ʼ ham 100% oqova suvda qoniqarli darajada o sdi, ammo pistiyaga nisbatan ʼ eyxorniya o simligining hosildorligi biroz kamroqligi aniqlandi. ʼ 3.2-rasm. Turli sharoitida o stirilgan ʼ Eichhornia crassipes oqova suvlarni tozalash jarayoni Pistiya o simligini hosildorligi hattoki 100% oqova suvda, nazorat ʼ variantga nisbatan ham yuqori bo lib, ushbu oqova suvga chidamli ekanligi ʼ kuzatildi (3.1-rasm). Bunga sabab mazkur suv o simliklari tabiatda ham organik ʼ moddalarga boy bo lgan suv havzalarida uchrashi kuzatilgan. ʼ O tkazilgan ʼ tajribalar shuni ko rsatyaptiki, oqova suv pistiya va eyxorniya o simliglarning ʼ ʼ o sish va rivojlanishiga aks ta sir qilmas ekan, aksincha, ularning o sishini ʼ ʼ ʼ tezlashtirar ekan. Hattoki, oqova suvning suyultirilmagan variantida ham pistiyaning o sishi jadallashgan. Chunki, shu suv tarkibidagi organik va mineral ʼ moddalarning miqdori boshqa variantlarga nisbatan ko p bo lganligi sababli, ʼ ʼ uning o sishi tezlashgan bo lib, oqova suvini vodoprovod suvi bilan ʼ ʼ 59 suyultirilmasdan to g ridan – to g ri unga pistiya va eyxorniya o simliglariniʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ko paytirsa bo lar ekan. ʼ ʼ 3.3-rasm. Shahar oqova suvlarida o stirilgan ʼ Pistia stratiotes oqova suvlarni tozalash jarayoni Oqova suvlarni turli kontsentratsiyalarda va standart ozuqa muhitida suv o simligi pistiya va eyxorniya o stirib, o sishi, rivojlanishi va hosildorligini ʼ ʼ ʼ o zgarganidan so ng, ularni tozalash xususiyatlarini aniqlash maqsadida suv ʼ ʼ o simligi o stirmasdan avval va o stirgandan so ng 30 kun o tgandan so ng ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ gidrokimyoviy tahlil o tkazdik. ʼ 60 3.3.-jadval P. stratiotes L. ni o stirishning oqova suvlar kimyomiy va organoleptik ko rsatkichlariga ta siri ʼ ʼ ʼ T/ R Oqova suv tarkibidagi ko rsatkichlar ʼ Nazorat Oqova suvning tarkibi Nazorat Tajribalar. Xona harorati. 22 o C Xona harorati, maksimal yorug lik. ʼ Termostat. 30 o C 1 Harorat, o C 23 22 22 24 2 Suvning rangi Qizg ish ʼ Sariq Sariq Tiniq 3 Tiniqligi. >20 >28 >28 >30 4 pH 7,92 7,72 7,53 7,45 5 Muallaq moddalar, mg/l 120,0 Yo q ʼ Yo q ʼ Yo q ʼ 6 Hidi -Intensivligi ball hi sobiga. 5 1 0 0 7 Hidi -Xarakteri (tasvirlansin). Chirigan Yo ʼ q Yo ʼ q Yo q ʼ 8 Loyqa, chukma (tasvirlansin). Sariq Yo ʼ q Yo ʼ q Yo q ʼ 9 Kislorodga bo lgan talabi -5, mg/ ʼ O2/l 7,92 5,52 4,62 4,10 10 Oksidlanish darajasi,mg/l 7,93 7,6 7,2 4,48 11 Ammiak, mg/l 4,0 0,1 Yo ʼ q Yo q ʼ 12 Nitratlar, mg/l 3,4 Yo q ʼ Yo q ʼ Yo q ʼ 13 Ishqoriylik, mg/l 9,3 6,3 5,7 7,0 14 Xloridlar,mg/l 52,0 24,0 19,0 20,0 3.4- j adval 67 Eichhorniya crassipesni o stirishning oqova suvlar kimyomiy va organoleptic ko rsatkichlariga ta siriʼ ʼ ʼ T/ R Oqova suv tarkibi dagi ko rsatkichlar ʼ Nazorat Oqova suvning tarkibi. Tajribalar Xona harorati. 22 o C Xona harorati, maksimal yorug lik ʼ Termostat, 30 o C 1 Harorat, o C 23 22 22 24 2 Suvning rangi Qizg ish ʼ Sariq Sariq Tiniq 3 Tiniqligi >20 >28 >28 >29 4 pH 7,92 7,90 7,80 7,73 5 Muallaq moddalar, mg/l 120,0 Yo q ʼ Yo q ʼ Yo q ʼ 6 Hidi -Intensivligi ball hisobiga. 5 3 2 0 7 Hidi -Xarakteri (tasvirlansin). Chirigan Sezi larli Zaif Yo q ʼ 8 Loyqa, chukma (tasvirlansin). Sariq Sariq Sariq Yo q ʼ 9 Kislorodga bo lgan talabi -5, ʼ mg/ O2/l 7,92 6,15 5,90 5,60 10 Oksidlanish darajasi,mg/l 7,93 7,64 6,94 5,30 11 Ammiak, mg/l 4,0 0,2 0,1 Yo q ʼ 12 Nitratlar, mg/l 3,4 Yo q ʼ Yo q ʼ Yo q ʼ 13 Ishqoriylik, mg/l 9,3 7,1 6,7 6,1 14 Xloridlar,mg/l 52,0 33,0 29 25 68 Suvlarni fizik–kimyoviy tahlillari shuni ko rsatadiki (3.3–3.4 jadvalʼ larda ) pistiya o simligi o stirilgan suvning hidi 5 balldan 0 ballga, Tiniqligi 20>28,6 ʼ ʼ ga, pH 7,92 dan o rtacha 7,56 ga, Kislorodga bo lgan talabi 7,96 ʼ ʼ dan – 4,74 mg/O 2 l ga , ishqoriylik 9,3 dan 6,3 mg/l.ga, xloridlar 52 dan 21 mg/l.ga bo lsa, ʼ o simlik 30 kun davomida rivojlanib, oksidlanish – 6,4 gacha kamaydi. Suv ʼ tarkibidagi ammiak, nitratlar o simliklar tomonidan o zlashtirildi. ʼ ʼ Eyhorniya o simligi o stirilgan suvning hidi 5 balldan 1,6 ballga, Tiniqligi ʼ ʼ 20>28,3 ga, pH 7,92 dan o rtacha 7,8 ga, 7,96 dan– 5,88 mg/O ʼ 2 l ga, ishqoriylik 9,3 dan 6,63 mg/l.ga, xloridlar 52 dan 29 mg/l.ga bo lsa, o simlik 30 kun ʼ ʼ davomida rivojlanib, oksidlanish – 6,62 gacha kamaydi. Suv tarkibidagi ammiak, nitratlar o simliklar tomonidan ʼ deyarli o zlashtirildi. ʼ Suvning tarkibidagi ishqoriylik , xloridlar ma ʼ lum miqdorda kamayganligi kuzatildi . 3.3- jadval va 3.4- jadvaldagi ma ʼ lumotlarni tahlil qilsak , Samarqand shahar oqova suvidan olingan suv namunalarining fizik - kimyoviy ko ʼ rsatkichlari eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin suvo ʼ tlar bilan tozalashdan oldingi holatidan o ʼ zgarganligini ko ʼ rishimiz mumkin , ya ʼ ni barcha ko ʼ rsatkichlar ko ʼ rsatkich me ʼ yori standarti tomon o ʼ zgargan . Natijalar shahar oqova suvlari Eichhornia crassipes va Pistia stratiotes o simligi yordamida ʼ organo-mineral moddalardan 35-50% gacha tozalanishi mumkinligini ko rsatdi. ʼ 3.2. Oqova suvda o stirilgan suvo tlar biomassasi bilan oziqlantirishning ʼ ʼ quyonlar organizmining ayrim ko rsatkichlariga ta siri ʼ ʼ Har qanday biotexnologik jarayonning samarasi ma lum bir obyektlardan ʼ foydalanilgan holda tekshirib o rganiladi. Biz dissertatsiyamizning asosiy ʼ vazifasi bo lgan yuksak suvo tlar ishtirokida shahar oqova suvlarini ʼ ʼ biotexnologik tozashga muyassar bo ldik, oqova suvlarda o stirilgan suvo tlarini ʼ ʼ ʼ iste mol qilganda quyonlar qonining morfologik tarkibini ozuqa rasioni tarkibiga ʼ mos holda o zgarishini aniqladik. Bu ko rsatkichlarni aniqlashga qaratilgan ʼ ʼ tajribalar Samarqand davlat universiteti “Molekulyar biotexnologiya va zamonaviy botanik tadqiqotlar laboratoriyasi“ va “Vivariy“larida olib borildi. 69 3.5-jadval Quyonlar qonining morfologik tarkibini ozuqa rasioni tarkibiga mos holda o zgarishi (n=5)ʼ Ko rsatkichlar ʼ Guruhlar Natijalar Eritrositlar, mln/mm 3 Nazorat 6,0±0,33 Tajriba 5,6±0,34 Leykositlar, ming/mm 3 Nazorat 7,8±0,18 Tajriba 7,1±0,24 Gemoglobin, g/l Nazorat 116,0±2,64 Tajriba 121,0±2,77 Qonning rang ko rsatkichlari ʼ Nazorat 0,96± 0,04 Tajriba 1,08 ±0,09 Izoh: *-Р>0.05. Tadqiqotlarda oqova suvlarda o stirilgan suvo tlarini ikki hafta davomida ʼ ʼ iste mol qilgan quyonlar variant sifatida tanlandi. Har bir variant beshta ʼ takrorlash asosida o tkazildi (tajriba natiajalari 3.5-jadvalda keltirilgan). ʼ Jadvaldagi ma lumotlardan ko rinib turibdiki, tozalangan ichimlik suvlarda ʼ ʼ o stirilgan suvo tlarini iste mol qilgan quyonlar qonining Eritrositlar, mln/mm ʼ ʼ ʼ 3 , Leykositlar, ming/mm 3 , Gemoglobin, g/l, Qonning rang ko rsatkichlari mos ʼ ravishda 6,0±0,33 mln/mm 3 , 7,8±0,18 ming/mm 3 , 116,0±2,64 g/l, 0,96±0,04ga teng ekanligi aniqlandi. Oqova suvlarda o stirilgan suvo tlarini iste mol qilgan ʼ ʼ ʼ quyonlar qonining Eritrositlar, mln/mm 3 , Leykositlar, ming/mm 3 , Gemoglobin, g/l, Qonning rang ko rsatkichlari mos ravishda 5,6±0,34 ʼ mln/mm 3 , 7,1±0,24 ming/mm 3 , 121,0±2,77 g/l, 1,08 ±0,09 ga teng ekanligi aniqlandi. Yuqorida keltirilgan ma lumotlardan ko rinib turibdiki, tozalangan ichimlik ʼ ʼ suvlarda o stirilgan yuksak suvo tlarini iste mol qilgan quyonlarda leykositlar ʼ ʼ ʼ 70 soni va tarkibiy ko rsatkichlari me yor ko rsatkichlaridan yuqori bo ladi, oqovaʼ ʼ ʼ ʼ suvlarda o stirilgan yuksak suvo tlarini iste mol qilgan quyonlarda leykositlar ʼ ʼ ʼ soni va tarkibiy ko rsatkichlari me yor ko rsatkichlaridan past bo ladi. ʼ ʼ ʼ ʼ 3.6-jadval Quyonlarning ayrim klinik va fiziologik ko rsatkichlariga ozuqa rasioni ʼ tarkibining ta siri (n=5) ʼ Ko rsatkichlar ʼ Guruhlar Natija Yurakning qisqarish chastotasi, daq/marta Nazorat 104,0±2,6 Tajriba 135,3±3,3 * Nafas harakatlari tezligi , daq/marta Nazorat 56,3±2,1 Tajriba 66,6±2,2 * Tana harorati , o С Nazorat 37,4±0,30 Tajriba 37,0±0,62 * Izoh: *-Р>0.05. Jadvaldagi ma lumotlarda, tozalangan ichimlik suvlarda o stirilgan ʼ ʼ suvo tlarini iste mol qilgan quyonlar qonining klinik va fiziologik ʼ ʼ ko rsatkichlariga: Yurakning qisqarish chastotasi, daq/marta, Nafas harakatlari ʼ tezligi, daq/marta, Tana harorati, o С ko rsatkichlari mos ravishda 104,0±2,6, ʼ 56,3±2,1, 37,4±0,30ga teng ekanligi aniqlandi. Oqova suvlarda o stirilgan ʼ suvo tlarini iste mol qilgan quyonlar qonining klinik va fiziologik ʼ ʼ ko rsatkichlariga: Yurakning qisqarish chastotasi, daq/marta, Nafas harakatlari ʼ tezligi, daq/marta, Tana harorati, o С ko rsatkichlari mos ravishda 135,3±3,3*, ʼ 66,6±2,2* , 37,0±0,62*ga teng ekanligi aniqlandi. Ma lumotlarga asosan ʼ tozalangan ichimlik suvlarda o stirilgan yuksak suvo tlarini iste mol qilgan ʼ ʼ ʼ quyonlarda klinik va fiziologik ko rsatkichlari me yor ko rsatkichlaridan past ʼ ʼ ʼ bo ldi, oqova suvlarda o stirilgan yuksak suvo tlarini iste mol qilgan quyonlarda ʼ ʼ ʼ ʼ klinik va fiziologik ko rsatkichlari me yor ko rsatkichlaridan yuqori bo ldi. ʼ ʼ ʼ ʼ Bulardan xulosa qilish mumkinki, yuksak suvo tlar bilan ishlov berish ʼ ifloslangan suvlarning tozalanishiga olib keladi. 71 3.3. Yuksak suvo tlar yordamida oqova suvlarni tozalash biotexnologiyasiʼ Tadqiqotlarda olingan ilmiy natijalar aholi xonadonlarida hosil bo lgan oqava ʼ suvlarni yuksak suvo tlar yordamida zararsizlantirish biotexnologiyasini ishlab ʼ chiqish imkonini berdi (3.1-rasm). 3.1-rasm. Aholi turar joylaridan chiqqan oqava suvlarni yuksak suvo tlar ʼ yordamida zararsizlantirish biotexnologiyasi chizmasi Ushbu texnologiyada aholi xonadonlarida hosil bo lgan oqava suvlarni tozalash ʼ va zararsizlantirishga qaratilgan biotexnologik jarayon oqava suvlarga Eichhornia crassipes va Pistia stratiotes nihollarini tashqi muhit harorati 22- 30 O C bo lganda qo yish hamda ularni kamida bir oy o stirishga asoslangan. ʼ ʼ ʼ Texnologiyada mahsulot sifatida zararsizlantirilgan suv va quyonlar uchun qo shimcha oziqa olishga erishiladi. ʼ 72 III BOB YUZASIDAN XULOSALAR Dissertatsiyada bajarilishi zarur bo lgan tadqiqot natijalari asosidaʼ qo yiadagi umumiy xulosalarga kelishimiz mumkin: ʼ Samarqand shahar oqova suvlaridan namunalar olib kelinib, yuksak suvo tlari eyxorniya va pistiya yordamida tozalanib, tozalangan suvni tarkibi ʼ organoleptik tahlillar qilindi, pistiya o simligi o stirilgan suvning hidi 5 balldan ʼ ʼ 0 ballga, Tiniqligi 20>28,6 ga, pH 7,92 dan o rtacha 7,56 ga, Kislorodga ʼ bo lgan talabi 7,96 dan– 4,74 mg/O ʼ 2 l ga, ishqoriylik 9,3 dan 6,3 mg/l.ga, xloridlar 52 dan 21 mg/l.ga bo lsa, o simlik 30 kun davomida rivojlanib, ʼ ʼ oksidlanish – 6,4 gacha kamaydi. Eyhorniya o simligi o stirilgan suvning hidi 5 balldan 1,6 ballga, Tiniqligi ʼ ʼ 20>28,3 ga, pH 7,92 dan o rtacha 7,8 ga, 7,96 dan– 5,88 mg/O ʼ 2 l ga, ishqoriylik 9,3 dan 6,63 mg/l.ga, xloridlar 52 dan 29 mg/l.ga bo lsa, o simlik 30 kun ʼ ʼ davomida rivojlanib, oksidlanish – 6,62 gacha kamaydi. Har ikkala o simlikda ʼ ham suv tarkibidagi ammiak, nitratlar o simliklar tomonidan deyarli ʼ o zlashtirildi, ishqoriylik, xloridlar ma lum miqdorda kamayganligi ko zatildi. ʼ ʼ ʼ Oqova suvlarda o stirilgan suvo tlarini iste mol qilgan quyonlar qonining ʼ ʼ ʼ Eritrositlar, mln/mm3, Leykositlar, ming/mm3, Gemoglobin, g/l, Qonning rang ko rsatkichlari mos ravishda 5,6±0,34 mln/mm3, 7,1±0,24 ming/mm3 , ʼ 121,0±2,77 g/l, 1,08 ±0,09 ga teng ekanligi aniqlandi , qonining klinik va fiziologik ko rsatkichlariga: Yurakning qisqarish chastotasi, daq/marta, Nafas ʼ harakatlari tezligi, daq/marta, Tana harorati, o С ko rsatkichlari mos ravishda ʼ 135,3±3,3*, 66,6±2,2* , 37,0±0,62*ga teng ekanligi kuzatdek. Ma lumotlarga ʼ asosan tozalangan ichimlik suvlarda o stirilgan yuksak suvo tlarini iste mol ʼ ʼ ʼ qilgan quyonlarda klinik va fiziologik ko rsatkichlari me yor ko rsatkichlaridan ʼ ʼ ʼ past bo ldi, oqova suvlarda o stirilgan yuksak suvo tlarini iste mol qilgan ʼ ʼ ʼ ʼ quyonlarda klinik va fiziologik ko rsatkichlari me yor ko rsatkichlaridan yuqori ʼ ʼ ʼ bo ldi. ʼ Bulardan xulosa qilish mumkinki, yuksak suvo tlar bilan ishlov berish ʼ ifloslangan suvlarning tozalanishiga olib keladi. 73 XULOSALAR 1. Tadqiqotlarimizda obyekt sifatida turli darajada ifloslangan oqova suvlari, yuksak suvo`tlar va quyonlardan foydalanildi. Tajribalar Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti “Molekulyar biotexnologiya va zamonaviy botanik tadqiqotlar” laboratoriyasi va vivariysida o tkazildi.ʻ Tadqiqotlarimizda oqova suvlarni yuksak suvo tlari yordamida tozalab, ʻ tozalangan suv tarkibi yuqorida ko rsatilgan usullarda aniqlandi. ʻ 2. Oqava suvlarda Eichhornia crassipes va Pistia stratiotes suvo tlarini ʼ o stirish suvning fizik-kimyoviy va sifat ko rsatkichlarining ʼ ʼ yaxshilanishiga olib keladi. Ushbu suvo tlarni o stirish natijasida suvning ʼ ʼ fizik-kimyoviy va sifat ko rsatkichlari 35-50% gacha ijobiy tomonga ʼ o zgaradi; ʼ 3. Oqava suvlarda o stirilgan ʼ Eichhornia crassipes va Pistia stratiotes suvo tlari biomassasini bilan oziqlantirish quyonlar ʼ qonining morfologik tarkibi va ayrim klinik hamda fiziologik ko rsatkichlarining me yor ʼ ʼ oralig ida o zgartiradi. ʼ ʼ 4. Aholi xonadonlarida hosil bo lgan oqava suvlar ʼ Eichhornia crassipes va Pistia stratiotes nihollarini tashqi muhit harorati 22-30 O C bo lganda ʼ qo yish va ularni kamida bir oy o stirish orqali zararsizlantiriladi. Hosil ʼ ʼ bo lgan biomassani quyonlar uchun qo shimcha oziqa sifatida foydalanish ʼ ʼ tavsiya etiladi. 5. Tadqiqotlarimizda obyekt sifatida turli darajada ifloslangan oqova suvlari, yuksak suvo`tlar va quyonlardan foydalanildi. Tajribalar Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti “Molekulyar biotexnologiya va zamonaviy botanik tadqiqotlar” laboratoriyasi va vivariysida o tkazildi. ʻ Tadqiqotlarimizda oqova suvlarni yuksak suvo tlari yordamida tozalab, ʻ tozalangan suv tarkibi yuqorida ko rsatilgan usullarda aniqlandi. ʻ 74 TAKLIFLAR. Yuksak suv o‘simliklari yordamida tozalash biotexnologiyasi bir qancha afzalliklarga ega bo‘lib: 1. Eichhornia crassipes va Pistia stratiotesni o‘stirish uchun qo‘shimcha ozuqa muhiti talab qilinmaydi; 2.Kommunal-xo‘jalik oqova suvlarini tozalashga amalda sarflanayotgan mablag‘ (ishchi kuchi, elektroenergiya, tozalash inshooti, dezinfeksiyalovchi vositalar va boshq.) tejab qolinadi; 3.Tozalash inshootida yetishtirilgan yuksak suv o‘simliklari biomassasidan noan’anaviy energiya manbai (biogaz, bioetanol) olishda foydalanish mumkin; 4.Tozalash inshootida yuksak suv o‘simliklari yordamida tozalangan suvdan oqova suvlarni suyultirishda, korxonada texnologik maqsadlarda yoki tozalash inshooti atrofi ixota daraxtzorlarini sug‘orishda foydalanish mumkin. Shu bois, ichimlik suvlarini tozalash korxonlari, ishlab chiqarishda zararli ta`sirga ega moddalar bo`lgan oqava suvlar chiqaruvchi korxonalarga yuksak suvo`tlar, jumladan, Eichhornia crassipes va Pistia stratiotesyordamida oqava suvlarni tozalash texnologiyasidan foydalanishni tavsiya etamiz. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʼ I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. Respublikasi Qonuni. “Ichimlik suvi ta minoti va oqova suvlarni chiqarib ʼ yuborish to g risida”. ʼ ʼ O zbekiston Respublikasining Prezidenti ʼ Sh.Mirziyoev Toshkent 2022-yil 22-iyul, O RQ-784-son ʼ II. ILMIY –NAZARIY ADABIYOTLAR 2) MILLIY NASHRLAR. 2. Turobjonov S , Tursunoy T , Pulatov X “ Oqova Suvlarni Tozalash Texnologiyasi ” «Musiqa» Nashriyoti Toshkent – 2010]. 3. Xaritonov Yu.Ya, Yunusxo Jayev ʼ A.N, Shabilalov A.A, Nasirdinov S.D, “ Analitik Kimyo Analitika” Toshkent, 0 zbekiston Respublikasi ʼ Fanlar Akademiyasi «Fan» nashriyoti. 2008 4. Xodjitdinova M, Rizayev A “ Suv Kimyosi va Mikrobiologiya” ,"Yangj Nashr" 5. “Suv Ta minoti Tizimlarida Ichimlik Suvini Sifatini Nаzоrаt Qilish“, ʼ “Aksiyadorlik jamiyati ”, Uslubiy tavsiyalar (UT)-l-son Toshkent sh. - 2021 yil. 6. “Suvning kimyoviy xossalarini aniqlash”-O zbekiston ʼ ...https://uz.denemetr.com › docs 18 сент. 2013 г nashriyoti - Toshkent - 7. Иванов В.В. Экологическая геохимия элементов. /В.В.Иванов. - М.: Недра, 1996.-46 с III. ILMIY TO PLAM, JURNAL VA GAZETADAGI ʼ MAQOLALAR 8. Akinbile C. O, Mohd S. Yusoff “Assessing Water Hyacinth (Eichhornia Crassopes) And Lettuce (Pistia Stratiotes) Effectiveness In Aquaculture Wastewater Treatment”, International Journal of Phytoremediation, 14:3, 201-211, DOI:http://dx.doi.org/10.1080/15226514.2011.587482. 9. Ali, H.H., M.I.A. Fayed and I.I. Lazim. 2022. Use of aquatic plants in removing pollutants and treating the wastewater: A review. Journal of 76 Global Innovations in Agricultural Sciences. 10:61-70. Published (online) 24 Jun 2022 https://www. researchgate.net/publication/361567426]. 10. Arjun Kafle, Anil Timilsina, Asmita Gautam, Kaushik Adhikari, Anukul Bhattarai, Niroj Aryal, “Phytoremediation: Mechanisms, plant selection and enhancement by natural and synthetic agents” Environmental Advances Vol 8, July 2022, 100203, https://doi.org/10.1016/j.envadv.2022.100203 11. Axunov D.B, Muxtoraliyeva M.A, “Oqova suvlarni tozalash texnologiyasini takomillashtirishga tavsiyalar berish” "Экономика и социум" №2(93) 2022 www.iupr.ru. 12. Ayme Estacio M.V., Castaneda-Olivera C.A., Benitez Alfaro E.G., 2022, “ Eichhornia Crassipes and Pistia Stratiotes Biosorbents for Lead, Copper, and Zinc in Wastewater Treatment ”, Chemical Engineering Transactions, 93, 19-24 DOI: 10.3303/CET2293004. 13. Bo riyev S.B., Yuldoshov L.T. “Ishlab chiqarish korxonalari oqovaʼ suvida yuksak suv o simliklarini ko paytirish. XXI asrda ilm-fan ʼ ʼ taraqqiyotining rivojlanish istiqbolloari va ularda innovatsiyalarning tutgan o rni.Toshkent, 2019. ʼ 14. Bunyamin Muchtasjar, Hadiyanto Hadiyanto, Munifatul Izzati, Zane Vincēviča–Gaile, and Roy Hendroko Setyobudi “The Ability of Water Hyacinth (Eichhornia crasipes Mart.) and Water Lettuce (Pistia stratiotes Linn.) for Reducing Pollutants in Batik Wastewater ” E3S Web of Conferences 226, 00010 (2021) https://doi.org/10.1051/e3sconf/202122600010 . 15. Diksha Yadav, Sachin Karki, Pravin G. Ingole, “Current advances and opportunities in the development of nanofiltration (NF) membranes in the area of wastewater treatment, water desalination, biotechnological and pharmaceutical applications” , Show more Journal of Environmental Chemical Engineering, Volume 10, Issue 4, August 2022, 108109 https://doi.org/10.1016/j.jece.2022.108109 77 16. Erzsebet Buta, Ionut, Lucian Bors, an Mariana Omota, Emil Bogdan Trif, Claudiu Ioan Bunea, Andrei Mocan , Florin Dumitru Bora, Sándor Rózsa and Alexandru Nicolescu, “Comparative Phytoremediation Potential of Eichhornia crassipes, Lemna minor, and Pistia stratiotes in Two Treatment Facilities in Cluj County, Romania” Horticulturae 2023, 9, 503. https://doi.org/10.3390/horticulturae 9040503. 17. Felix Wollmann, Stefan Dietze, Jörg-Uwe Ackermann, Thomas Bley, Thomas Walther, Juliane Steingroewer, Felix Krujatz, “Microalgae wastewater treatment: Biological and technological approaches” , First published: 07 November 2019 https://doi.org/10.1002/elsc.201900071. 18. Gowri Reddy S. Sri, Jacob Solomon Raju Alur, “Treatment of paper industrial water effluent using Eichhornia crassipes and Pistia stratiotes” January 2013Asian Journal of Microbiology, Biotechnology and Environmental Sciences 15(4):749-753 19. Hao Hu , Xiang Li , Shaohua Wu , Chunping Yang, “Sustainable livestock wastewater treatment via phytoremediation: Current status and future perspectives Author links open overlay panel , Bioresource Technology Volume 315, November 2020, 123809, https://doi.org/10.1016/j.biortech.2020.123809 20. Hastie, Bruce Alan.” The use of aquatic plants in wastewater treatment : a literature review ”. Calhoun: The NPS Institutional Archive, Master Of Science In Engineering The University Of Texas At Austin december, 1992 http://hdl.handle.net/10945/23804. 21. Hauwa M. Mustafa , Gasim Hayder, ” Recent studies on applications of aquatic weed plants in phytoremediation of wastewater: A review article Author links open overlay panel”, Ain Shams Engineering Journal, Volume 12, Issue 1, March 2021, Pages 355-365, https://doi.org/10.1016/j.asej.2020.05.009 22. Jing-Han Wang, Tian-Yuan Zhang, Guo-Hua Dao, Xue-Qiao Xu, Xiao- Xiong Wang, Hong -Ying Hu, “Microalgae-based advanced municipal 78 wastewater treatment for reuse in water bodies” Accepted: 6 February 2017, Appl Microbiol Biotechnol, DOI 10.1007/s00253-017-8184-x 23. Katsuya Tamada, Kazuyuki Itoh, Yuko Uchida, Shunsuke Higuchi,Daisuke Sasayama and Tetsushi Azuma,” Relationship between the temperature and the overwintering of water lettuce (Pistia stratiotes) at Kowataike, a branch of Yodogawa River, Japan ”, 2014 Weed Science Society of Japan doi:10.1111/wbm.12061. 24. Lennevey Kinidi and Shanti Salleh “Phytoremediation of Nitrogen as Green Chemistry for Wastewater Treatment System” , Review Article | Open Access, Volume 2017 | Article ID 1961205 | https://doi.org/10.1155/2017/1961205 25. Mannobjonov Boburbek Zokmirjon o g li, “Ifloslangan Suvlarniʼ ʼ biotexnologik Usul Bilan Tozalash” ISSN 2171-381 Xinnovationsin Technology Andscience Educationvolume, WWW.HUMOSCIENCE.COM1243 26. Marina Ayme Estacio M.V, Castaneda-Olivera C.A, Benites Alfaro E.G, “ Eichhornia Crassipes and Pistia Stratiotes as Biosorbents for Lead, Copper and Zinc in Wastewater Treatment ”, Chemical Engineering Transactions, 93, 19-24 DOI:10.3303/CET2293004 .VOL. 93, 2022. 27. Mohebi. Z, M. Nazari, “ Phytoremediation of wastewater using aquatic plants, A review “ , Journal of Applied Research in Water and Wastewater, 8 (1), 2021, 50-58. https://www.researchgate.net/publication/359992973 . Article•April 2022 28. Palomino Seguil Y, Vilchez Garay L, Cortez Matencios C, Cornejo Tueros J,Camargo Hinostroza S. and Canales Guerra V. “ Systematic Review of the Efficiency of Aquatic Plants in the Wastewater Treatment ” , IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science 1009 (2022) 012004 IOP Publishing doi:10.1088/1755-1315/1009/1/012004 79 29. Rijwana Parwin, Kakoli Karar Paul, “ Efficiency of Eichhornia crassipes in the treatment of raw kitchen wastewater ” Received: 2 January 2019 / Accepted: 23 March 2019, https://doi.org/10.1007/s42452-019-0400-0. 30. Shahabaldin Rezaniya, Mohanadoss Ponraj and others, “ Perspectives of phytoremediation using water hyacinth for removal of heavy metals, organic and inorganic pollutants in wastewater ” Journal of Environmental Management, 1 November 2015, Pages 125-13, https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2015.08.018 . 31. Sobirov , B., Husanov, S. “ Sanoat Oqova Suvlarini Tozalash Usullari” , Theoretical Aspects in the Formation of Pedagogical Sciences, 1(7), 68– 73. Извлеченo oт http://www.econferences. ru/index.php/tafps/article/view/2470 32. Ting W.H.T, Tan I.A.W., Saleh S.F., Wahab N.A. “Application of water hyacinth (Eichhornia crassipes) for phytoremediation of ammoniacal nitrogen: A review Author links open overlay panel”, Journal of Water Process Engineering Volume 22, April 2018, Pages 239-249 https://doi.org/10.1016/j.jwpe.2018.02.011 33. Yasar Abdullah, Ayesha Zaheer, Amtul Bari Tabinda, Marryam Khan,Yusra Mahfooz, Shakeela Rani, Ayesha Siddiqua, “Comparison of Reed and Water Lettuce in Constructed Wetlands for Wastewater Treatment ”, Water environment research february 2018, https://doi.org/10. 2175/106143017X 14902968254728I 34. Yudha Gusti Wibowo , Andhyka Tyaz Nugraha , Arif Rohman, “Phytoremediation of several wastewater sources using Pistia stratiotes and Eichhornia crassipes in Indonesia ” , Environmental Nanotechnology, Monitoring & Management Volume 20, December 2023, 100781 https://doi.org/10.1016/j.enmm.2023.100781 35. Yuldoshov L.T Bo riyev S.B, “Oqova suvlarda yulsak suv o simliklariniʼ ʼ ko paytirish biotexnologiyasi” , “ Mikroskopik suvo tlarni va yuksak suv ʼ ʼ 80 o simliklarini ko paytirish, ularni xalq xo jaligida “ , Toshkent 24.11.ʼ ʼ ʼ 2018y. 36. Zimmels, F. Kirzhner, A. Malkovskaja, “Application of Eichhornia crassipes and Pistia stratiotes for treatment of urban sewage in Israel ” Journal of Environmental Management 81 (2006) 420–428, www.elsevier.com/locate/jenvman . 37. Ахунов Д. Б., Жураев Х. А. Стеклокристаллические материалы на основе базальтов Кутчинского месторождения //Современные научные исследования и разработки. – 2017. – №. 3. – С. 14-17. 38. Романчук Л.Д., Федонюк Т.П, Пазич В.М, “Фитомелиоративные Особенности Гидрофитов В Очистке Сточных Вод Житомирщины Украины” , Wschodnioeuropejskie Czasopismo Naukowe (East European Scientific Journal) | Nauki rolnicze # 6, 2016. 39. Чачина. С. Б, гостева. А. Н, ” Использование Высших Водных Растений Для Доочистки Канализационных Сточных Вод Оао «Омскводоканал”, Омский Научный Вестник № 2 (114) 2012 IV. INTERNET SAYTLARI 40. www.ziyonet.uz. 81

SAMARQAND SHAHRI AHOLI TURAR JOYLARI MAISHIY CHIQINDILARINI ZARARSIZLANTIRISH USULLARINI TAKOMILLASHTIRISH MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………...9 I.ADABIYOTLAR SHARHI ……………….…….……………….................13 1.1.Suvning ifloslanishi – butun dunyodagi global muammolardan biri sifatida…………………………………….……………………………...…….13 1.2.Oqova suvlarni tozalash usullari…………...…………………………..…..35 1.2.1.Mexanik, fizik-kimyoviy usullari……………………………...……...….35 1.2.2.Biologik usullar…………………………………………………..………36 1.4.Oqova suvlarni tozalashda biotexnologik usullardan foydalanish imkoniyatlari ……..………………………….……………………...………....38 II.TADQIQOT OBYEKTI, SHAROITI VA USULLARI ………..……….40 2.1.Tadqiqot obyektlarining tavsifi ……………….……………………..….....40 2.2.Tadqiqot sharoiti …………………….………..………………...….……....45 2 .3. Tadqiqot usullari . ……………………………………………...…….……..45 2.3. 1. Oqova suv sifatini nazorat qilish turlari ……………………………….....45 2.3.2.Organoleptik tahlillar…………..…….……………………………..…….48 2.3.3.Kimyoviy tahlillar……………………….……….…………...…….……52 2.3.4.Oqava suvda o stirilgan suvo tlar bilan oziqlantirishning quyonlarningʼ ʼ ayrim ko rsatkichlariga ta sirini baholash………………………....…………...57 ʼ ʼ 2.3.5.Olingan natijalarni statistik qayta ishlash……….……………..….….......57 III.TADQIQOT NATIJALARI VA UNING TAHLILI …………...…...…..58 3.1.Oqova suvlar fizik va kimyoviy ko rsatkichlariga Eichhornia crassipes va ʼ Pistia stratiotes suvo tlarini o stirishning ta siri……………..…………...……58 ʼ ʼ ʼ 3.2.Oqova suvda o stirilgan suvo tlar biomassasi bilan oziqlantirishning ʼ ʼ quyonlar organizmining ayrim ko rsatkichlariga ta siri………………………69 ʼ ʼ 3.3.Yuksak suvo tlar yordamida oqova suvlarni tozalash biotexnologiyasi…..72 ʼ 1

XULOSALAR …………….………………….………………………….……74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO YXATI….ʼ 76 KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi . Bugungi kunda dolzarb ekologik muammolardan biri - bu chiqindilar muammosidir. Chiqindilar deganda bu ishlab chiqarish yoki istemol qilish jarayonida xomashyo, matereallar, shuningdek o zining istemol xususiyatlarini yuqotgan maxsulotlarni tushunamiz. ʼ Hozirgi kunda respublika bo`yicha 178 ta maishiy chiqindixonalar mavjud bo`lib, ularning egallab turgan maydoni 2319 gektarni tashkil etadi. Yiliga meyor bo`yicha o`rtacha 35 mln. m 3 ko p maishiy chiqindilar hosil bo`ladi. ʼ Aholining dunyo miqyosida yildan-yil ortib borishi yangidan-yangi, ilgari bo lmagan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana shunday dolzarb ʼ muammolardan yana biri ichimlik suv masalasidir. Masalaga yuzaki qaraganda sayyoramizda suv behisob cheksiz- chegarasizdek bo lib ko rinadi. Agar ʼ ʼ jahondagi barcha suv zahiralari 1.500 million kub km bo lsa, uning 94 foizi ʼ okean, dengiz suvlaridir. Suv zahiralarining faqat 6 foizi esa yer osti suvlari va muzliklaridir. Jahondagi ichishga yaroqli suvlar esa barcha suv zahiralarining faqat 0,0221 foizini tashkil etadi, ko rinib turganidek, ichimlik suv masalasi ʼ dunyodagi eng og ir muammolardan biri sifatida kun tartibida turibdi [7, 46-с]. ʼ Suv zahiralarining, jumladan yer usti va yer osti suvlarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi katta tashvish tug dirmoqda. Bu muammolar barcha ʼ mamlakatlar va xususan O zbekiston Respublikasi hamda Samarqand shahri ʼ uchun ham umumiy bo lib, barcha hududlarda ularni juda katta sarf-harajatlar ʼ evaziga turlicha samara bilan hal qilishga to g ri kelmoqda. ʼ ʼ Shaharlardan, sanoat korxonalaridan va qishloq xo jalik ishlab ʼ chiqarishdan chiqadigan oqova suvlarni tozalash usullarini takomillashtirish va ulardan iqtisodiyot tarmoqlarida keng foydalanishni yo lga qo yish muhim ʼ ʼ ahamiyat kasb etadi [13]. 2

Oqova suvlar: shuningdek, shahar va maishiy oqova suvlar, turar- joylardan, sanoatdan, va tijorat tizimlaridan biridir. Ko p yillardan buyonʼ kommunal va sanoat oqova suvlari tozalash uchun anaerob va aerob tizimlar qo llanila boshlandi. Ilgari an anaviy, anaerob-aerob tozalash inshootlari oqova ʼ ʼ suvlarni tozalash uchun ishlatilgan, ammo hozir o simliklardan foydalanib ʼ ifloslangan suv havzalarini qayta tiklash shuhrat qozonmoqda, chunki ular zaharli og ir elementlarni to playdi va iqtisodiy jihatdan samarali ʼ ʼ [33]. Oqova suvlarni biologik tozalashning ekologik xavfsiz va iqtisodiy arzon hamda samarali usullarini yaratish suv resurslarini muhofaza qilishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Oqova suvlarni tozalashning turli metodlari mavjud. Hozirgi davrda oqova suvlarni tozalashning biologik metodi, ya ni, ʼ yuksak suv va suv-botqoq o simliklari yordamida tozalash tavsiya qilinadi [10]. ʼ Ko p yillik ilmiy tadqiqotlar natijasida qishloq xo jaligi korxonalari ʼ ʼ (qoramollarni bo rdoqiga boqish komplekslari, parrandachilik) va sanoat ʼ korxonalari (kanopni qayta ishlash, mineral o g itlar ishlab chiqarish, biokimyo, ʼ ʼ yog -moy korxonalari, pillachilik korxonalari, to qimachilik sanoati) va ʼ ʼ kommunal-xo jalik oqova suvlarini organo-mineral moddalardan, og ir ʼ ʼ metallardan, sianidlardan, neft mahsulotlaridan hamda patogen mikroorganizmlardan yuksak suv o simliklari — pistiya, eyxorniya va azolla ʼ yordamida biologik tozalashning yangi samarali biotexnologiyasi yaratilgan. Yuqorida keltirilgan ma lumotlardan ko rinib turibdiki, hozirgi kunda ʼ ʼ ichimlik suvi, uning ifloslanishi va ifloslangan suvlarni tozalash hamda oqova suvlarni zararsizlantirish dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi yuksak suvo tlar ( ʼ Eichhornia crassipes, Pistia stratiotes ) yordamida aholi turar joylaridan chiqqan oqava suvlarni zararsizlantirish biotexnologiyasini ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat: Samarqand shahri aholi turar joylaridan chiqqan oqava suvlarning fizik- kimyoviy ko rsatkichlarini aniqlash; ʼ 3

Oqava suvlarning fizik-kimyoviy ko rsatkichlariga suvda yuksak suvo tlarʼ ʼ ( Eichhornia crassipes, Pistia stratiotes ) ni o stirishning ta sirini baholash; ʼ ʼ Oqava suvda o stirilgan yuksak suvo tlar biomassasini iste mol qilishning ʼ ʼ ʼ quyonlar ayrim fiziologik ko rsatkichlarini ta sirni aniqlash; ʼ ʼ Aholi xonadonlarida hosil bo lgan oqava suvlarni yuksak suvo tlar ʼ ʼ yordamida zararsizlantirish biotexnologiyasini ishlab chiqish. Tadqiqot obyektlari : yuksak suvo tlar ( ʼ Eichhornia crassipes, Pistia stratiotes ), turli xil darajada ifloslangan ichimlik suvlari, quyonlar. Tadqiqotning predmeti shahar oqova suvlarini kimyomiy va organoleptik ko rsatkichlari, oqova suvlarda Eichhornia crassipes va Pistia stratiotes ʼ o stirishga optimal sharoit yaratish. ʼ Tadqiqot ishning ilmiy yangiligi oqova suvlarni biotexnologik usulda, ya ni suvo tlar yordamida tozalashga qaratilgan tajribalar labaratoriya sharoitda ʼ ʼ o stirilib, ularning natijasi quyonlar morfologik ko`rsatkichlarini o rganish ʼ ʼ orqali baholanadi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Yuksak suvo lari Pistiya va ʼ Eyxorniya oqova suvlarni biotexnologik tozalash, fizik-kimyoviy tozalash usullariga nisbatan ma lum afzalliklarga ega. Tadqiqotimizda ʼ Yuksak suvo lari ʼ Pistiya va Eyxorniya oqova suvlarni biotexnologik usullar yordamida tozalash va ushbu o simliklarni quyonlar morfologik ko rsatkichlariga ta siri ko zlangan. ʼ ʼ ʼ ʼ Mazkur jarayonda zamonaviy biotexnalogik usullarni joriy qilib oqova suvlarni tozalashda ekologik toza yuksak suvo tlaridan foydalanish usullarini ʼ takomillashtirish maqsad qilingan. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi. ʼ Xorijiy ilmiy adabiyot va manbalarda ( A. Yasar , O Zohir va bosh.2018; - R. Parwin va bosh. 2019; - A. Kafle, A. Timilsinava bosh. 2022; - M. A. Estacio va bosh.2022; ) oqova suvlarni yuksak suvo tlar Pistiya va Eyxorniyaniya yordamida tozalash, bu ʼ o simliklarning ozuqa moddalarini olib tashlash qobiliyati tadqiqotida asos ʼ solingan. Suv havzalaridan suv makrofitlarini olib tashlash suvni samarali tozalash uchun tavsiya etiladi. Mamlakatimizda o tkazilgan tadqiqotlar ʼ 4

natijasida Shaharlardan, sanoat korxonalaridan va qishloq xo jalik ishlabʼ chiqarishdan chiqadigan oqova suvlarni tozalash usullarini takomillashtirish qayta ishlash texnologiyalarini yaratish hamda joriy qilish bo yicha bir qator ʼ olimlar (-Bo riyev S.B., Yuldoshov L.T.2019; - ʼ K.R.Yo ldoshev, ʼ A.O.Ruzmetov, D.R.Ibadullayeva. 2022;) muhim ahamiyatga ega bo lgan ilmiy ʼ natijalarni qayd etishgan. Biroq, ilmiy adabiyotlar va manbalarda oqova suvlarni yuksak suvo tlar yordamida tozalash to g risida ma lumotlar amalda kam ʼ ʼ ʼ ʼ uchraydi, holat bu borada chuqur tadqiqotlar olib borilmaganligini ko rsatadi. ʼ Tadqiqotda qo llaniladigan metodikaning tavsifi. ʼ Tadqiqot ishini amalga oshirishda biotexnologik, mikrobiologik, kimyoviy va statistik tahlil usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati oqova suvlarni yuksak suvo tlar Pistiya va Eyxorniyaniya yordamida ʼ tozalash tanlandi, natijalarning biotexnologiya sohasining nazariy qismini to ldirganligi bilan izohlanadi. ʼ Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati aholi turar joylarida hosil bo ladigan maishiy chiqindilarning miqdorining kamayishiga va ʼ ifloslangan va biotexnologik usulda tozalangan suvlarda o stirilgan yuksak suvo tlarini ʼ ʼ iste mol qilganda quyonlar qonidagi morfologik ko rsatkichlarini o zgarishini ʼ ʼ ʼ o rganish ʼ ga xizmat qilishi bilan asoslanadi. Ish tuzilmasi tavsifi . Dissertatsiya ishi raqamlangan 80 sahifadan iborat bo lib, uning tarkibida 9 ta jadval, 7 ta rasm. ʼ 5

O'xshashlar

O‘rta Osiyo ibtidoiy davri turar-joylari tadqiqot muammolari va istiqboli
SAMARQAND SHAHAR MAISHIY CHIQINDILARINING ATROF-MUHITGA TA`SIRI
SAMARQAND VILOYATIGA AHOLI PUNKTLARI JOYLASHUVINING O'ZIGA XOS JIHATLARI
Samarqand shahri sirfidlari xilma-xilligi, o’zgaruvchanligi hamda ahamiyati
Samarqand shahri sharoitida ko’p yillik lianalarning biologik xususiyatlari.