SHARQ FALSAFIY TAFAKKURI VA JAMIYAT TARAQQIYOTI Mundarija Kirish ………………………………………………………………………………. 1 bob. Sharq falsafiy tafakkurining qadimiy ildizlari …………………………... 1.1 Qadimgi Sharq falsafasi ilk ijtimoiy fikrlar rivojining nazariy manbasi sifatida………………………………………………………………………………. 1.2 Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va jamiyatning paydo bo’lishi hamda taraqqiyoti masalalari..................................................................................... 1 bob bo’yicha xulosalar…………………………………………………………… 2 bob. O’rta Sharq va Markaziy Osiyoda falsafiy ilmlarning tarqalishi hamda ijtimoiy taraqqiyot masalalari………………………………………………….. 2.1 O’rta asrlar davri Sharq falsafasining o’ziga xos xususiyatlari va unda islom ta’limotining ahamiyati……………………………………………………………. 2.2 Sharq mutafakkirlari falsafiy merosida jamiyat taraqqiyotining g’oyaviy-ilmiy asoslari……………………………………………………………………………… 2.3 Sharq falsafiy fikrlar rivojida Temur va temuriylar davri falsafasi va ijtimoiy taraqqiyot tendensiyalari………………………………………………………… 2 bob bo’yicha xulosalar……………………………………………………….. 3 bob. Sharq va G’arb falsafiy tafakkurida jamiyat taraqqiyoti masalalarining o’zaro nisbati…………………………………………………………………… 3.1 Sharq falsafasining asosiy muammolari va falsafaning jamiyatda tutgan o’rni hamda asosiy vazifalari………………………………………………………… 3.2 Sharq va G’arb falsafasidagi uyg’unlik va farq hamda hozirgi zamon sivilizasiyasining taqdiri................................................................................ 3.3 XX- XXI asr Sharq falsafasining asosiy xususiyatlari va oqimlari… ………… 3 bob bo’yicha xulosalar……………………………………………………….. 3

Xulosa……………………………………………………………………………… . Adabiyotlar ro’yxati ……………………………………………………………. Kirish Tadqiqotning dolzarbligi va ahamiyati Jahon tarixiy taraqqiyotida falsafiy tafakkur rivojini o’rganish dolzarb ahamiyat kasb etib kelgan. Bugungi informasion jamiyatda inson qalbi va ongi uchun kurash ketayotgan bir davrda sodir bo’layotgan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar umuminsoniy, ma’naviy-axloqiy g’oyalar orqali qadriyatlar majmuini yanada boyitishni talab qilmoqda. Ayniqsa, jahon sivilizasiyasiga salmoqli hissa qo’shgan Sharq mutafakkirlarining falsafiy merosi bugungi madaniy transfor- masiya jarayonini me’yorlashtirish, jamiyat taraqqiyoti g’oyalari, umuminsoniy qadriyatlarni saqlab qolish uchun gumanistik ahamiyatga ega. Ma’lumki, Sharq xalqlar olam va koinot sirlarini bilish, dunyo va jamiyatga munosabat masalasida dunyo xalqlari bilan barobar bordi, insoniyat ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyotiga o’zining ulkan ulushini qo’shib keldi. Jahon ilmiy-falsafiy merosi taraqqiyotida Sharq falsafiy tafakkurining xususan ijtimoiy taraqqiyot g’oyalari va insonning ijtimoiy-ma’naviy kamoloti konsepsiyasi doirasidafundamental tadqiqotlar olib borilmoqda. Jumladan, Sharq ma’naviy merosida ilgari surilgan Yaratuvchi, borliq, jamiyat va insonning mohiyati haqidagi qarashlarni tadqiq qilish asosida umuminsoniy madaniyatlar kontekstida ijtimoiy g’oyalar, tolerantlik kabi tamoyillarning ma’rifatli jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati hamda mazmunini ilmiy-nazariy asoslash muhim ahamiyatga egadir. Shu ma’noda, ijtimoiy taraqqiyot g’oyalarining Sharq falsafiy tafakkuri rivojidagi o’rnini aniqlash, jamiyat taraqqiyoti haqidagi qarashlarning o’rni va rolini aniqlash, tarkibiy qismlarini tasniflash, jamiyat va ijtimoiy fikrlar tarixini hamda falsafiy Sharq falsafiy tafakkurining innovasion tadqiqi bugungi ilm-fanining zarur tadqiqot obektiga aylanmoqda. Sharq xalqlarning falsafiy qarashlar tarixi uzoq va murakkab takomil yo’lini bosib o’tgan. Bu davrlarda ijtimoiy-falsafiy fikrlar ustivorligi jamiyat taraqqiyo ti uchun katta imkoniyatlar yaratib berdi: davlat va jamiyat bosh qaruvida progressiv munosabatlarning yuzaga 4

kelishiga zamin hozirladi, jamiyatda intellekt ustivorligini, olam va borliq ni anglashda ilmiy fikr yetakchiligini ta’minlab berdi, Sharq xalqlarning oldingi o’rinlarda borishiga imkon yaratdi. Ma’lumki mustaqillik yurtimizga nafaqat siyosiy yerkinlikni, balki mamlakatimizga millatdek, xalqimizga xalqdek yashash, mustaqil fikrlash yerkinligini ham berdi. Shu tufayli biz falsafani, uning tarixini dunyoviylik, insonparvarlik nuqtai nazaridan o’rganish imkoniyatiga yega bo’ldik. Qolayevrsa “buyuk adib va mutafakkirlarimizning nodir merosi, ibratli hayoti va ijtimoiy faoliyatini har tomonlama chuqur o’rganish va targ’ib etish, yoshlarimizni o’zlikni anglash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash” 1 davrning muhim vazifalaridan biri ekanligi prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan ta’kidlanganidek, Sharqning ulug’ mutafakkir allomalari qoldirgan ijtimoiy-ma’naviy merosga bo’lgan e’tibor kuchayib, mutafakkirlarning jahon ijtimoiy fikr taraqqiyotiga qo’shgan g’oyalari, falsafiy, axloqiy, siyosiy, diniy, ma’naviy-ma’rifiy qarashlari ilmiy tadqiqotlar doirasiga keng jalb qilinmog’i lozim bo’lmoqda. Mamlakatimiz fuqarolarida tafakkur yerkinligi shakllanib bormoqda. Yurtimizda sodir bo’layotgan murakkab yaratuvchilik tafakkur mustaqilligi bilan uzviy bog’liq hodisadir. Mamlakat hayotini demokratlashtirish jarayoni qanchalik kengaysa va chuqurlashsa, fuqarolarimiz falsafiy iqtidoriga bo’lgan talab shuncha oshib boradi. Shuning uchun ham falsafa ilmi yoshlarga ham, o’rta yoshlilarga ham, katta yoshdagilarga ham bab-barobar suv bilan havodek zarur bo’lgan hayotiy ehtiyojdir. Muammoning ishlanganlik darajasi Sharq falsafiy tafakkuri va ijtimoiy taraqqiyot g’oyalari hamda jamiyat rivojlanishiga oid konseptual masalalar, O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning xalqimiz ma’naviy tafakkurining tiklanishi, uning o’tgan ulug’ ajdodlarga munosib voris bo’lib tarbiyalash haqidagi fikrlari hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 1 Мирзиёев Ш.М. “Буюк алломалар, адиб ва мутафаккирларимиз ижодий меросини кенг ўрганиш ва тарғиб қилиш мақсадида ёшлар ўртасида китобхонлик танловларини ташкил этиш тўғрисида”ги Қарори / Халқ сўзи. 2018 йил, 15-ма й 5

Shavkat Mirziyoyevning ma’naviy merosimizni qadrlash va yuksaltirish haqidagi asarlari barkamol avlod tarbiyasini amalga oshirishda ilgari surilgan fikrlar mazkur tadqiqotga ilmiy-metodologik asos bo’lib xizmat qiladi. M. Xayrullayev, I.Muminov, B.Valixo’jayev, I.G’oziy, J.Avliyoxon, B.Turayev, S.Karimov, G.Navro’zova, J.Yaxshilikov, A.Juzjoniy, A.Zoxidiy, M.Qodirov, B.Bobojonov, K.Kattayev, N.Jabborov, Ye.Zoirov, Ahmedova M.A, Xan V.S. , Tursunov B. , Mansurov A.M., Babadjanov B., Kamilov M. , Komilov N., J.Xolmo’minov va boshqalar tomonidan tadqiq yetilgan Mazkur tadqiqotlarda Sharq falsafiy- ma’naviy merosi, ijtimoiy-siyosiy va falsafiy qarashlari yoritilgan, chet ellik olimlar A.Xamid, T.Yesenbeki, D.Devin, A.Knыsh, V.Gardner, A.Papas va boshqalar. Tadqiqotning maqsadi: Sharq falsafiy tafakkuri g’oyalarini o’rganish, shu orqali jamiyat taraqqiyoti yevolyusiyasi mohiyatini yoritish va o’tmish falsafiy-ilmiy merosimizdan bugungi kun ijtimoiy-ma’naviy masalalar yechimiga oid ijobiy mulohazalar yaratish Tadqiqotning vazifalari: - Sharq falsafiy tafakkurining qadimiy ildizlarini falsafiy asoslarini yoritish va ularni ilk ijtimoiy fikrlar rivojining nazariy manbasi sifatida ko’rib chiqish; - Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va jamiyatning paydo bo’lishi hamda taraqqiyoti masalalarini o’rganish; - O’rta Sharq va Markaziy Osiyoda falsafiy ilmlarning tarqalishi hamda ijtimoiy taraqqiyot masalalari va Sharq falsafasining o’ziga xos xususiyatlari va unda islom ta’limotining ahamiyatini tahlil qilish - Sharq mutafakkirlari falsafiy merosida jamiyat taraqqiyotining g’oyaviy-ilmiy asoslarini va ijtimoiy taraqqiyot tendensiyalarini ko’rib chiqish - Sharq va G’arb falsafasidagi uyg’unlik va farq hamda hozirgi zamon sivilizasiyasining taqdiri haqida nazariy xulosalarga kelish - XX- XXI asr Sharq falsafasining asosiy xususiyatlari va oqimlari. Tadqiqot obekti: Sharq falsafiy tafakkurining jamiyat taraqqiyotiga ta’siri 6

Tadqiqot predmeti: Sharq falsafasi vujudga kelishi bosqichlari, yevolyusiyasi, falsafiy qarashlarning yetakchi tamoyillari va ularning ijtimoiy fikrlar darajasiga ta’siri, Sharq va G’arb falsafiy fikrlar rivojining uyg’unligi hamda jamiyat taraqqiyotiga ta’siri masalalari Tadqiqot metodlari: tarixiy-mantiqiylik birligi, retrospektiv va tizimli tahlil, germenevtik yondashuv, vorisiylik, analiz va sintez, qiyosiy o’rganish, obektivlik, kuzatuv, taqqoslash kabi ilmiy metodlardan foydalanilgan. Tadqiqot yangiligi: - Shark falsafasiga oid birlamchi manbalarga suyangan xolda, nazariy ma’lumotlar o’rganilib va bugungi davr uchun dolzarb, xali ishlanmagan muammolarni aniklandi; - Sharq mutafakkirlari ma’naviy merosida jamiyat taraqqiyotining g’oyaviy-ilmiy asoslari ijtimoiy-falsafiy mohiyati yoritildi; - Sharq falsafiy fikrlar rivojida Temur va temuriylar davri falsafasining o’rni va ahamiyati ochib berildi va ijtimoiy taraqqiyot tendensiyalariga ta’siri o’rganildi; - XXI asr Sharq falsafasida ijtimoiy taraqqiyot masalalari o’rganildi va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati ochib berildi; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Sharq falsafiy tafakkuri va jamiyat taraqqiyoti masalasida asosiy e’tibor dastlab Sharq falsafasini shakllanish va rivojlanib takomil bosqichiga chiqishi hamda jamiyat taraqqiyotiga ta’siri, shu bilan birga Sharq falsafiy tafakkurida jamiyat haqidagi g’oyalar, ijtimoiy taraqqiyot masalalari, ijtimoiy falsafiy nqtai nazarlar mohiyatini yoritish bo’lib, ayniqsa mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyin o’tmish falsafiy merosimiz ilmiy tadqiqotlar doirasida keng o’rganila boshlandi. Avvalo shuni aytish kerakki, Sharq falsafasi faqat islom falsafasi degan tushunchani bildirmaydi. Sharq falsafasi mohiyati va ko’lami jihatidan nihoyatda keng bo’lib, Hindiston, Eron, Turkiston, Arab-musulmon olamida minglab yillar davomida shakllangan barcha falsafiy, diniy-orifiy ta’limotlarni o’z ichiga oladi. Islom falsafasi esa uning ko’rinishlaridan biridir. Sharq falsafasining birinchi xususiyati — inson, uning mohiyati, manfaatlari, insonparvarlik qadriyatlari muammolarini tor sinfiy 7