logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SHAXS REFLEKSIV XUSUSIYATLARINING AGRESSIYAGA

SHAXS REFLEKSIV XUSUSIYATLARINING AGRESSIYAGA

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

179.140625 KB
Ko'chirib olish
SHAXS REFLEKSIV XUSUSIYATLARINING AGRESSIYAGA MOYILLIGI DIAGNOSTIKASI MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………….....3-6 I. BOB. AGRESSIV XULQ-ATVOR MUAMMOSINI O’RGANISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI……………………………………………...…..6 1.1. Agressivlik fenomenining nazariy tadqiqi………………………………....7-15 1.2. Agressiv xulq-atvorga moyil o‘smirlarning individual psixologik xususiyatlari…………………………………………………………………...16-19 1.3. O‘smir aggressiv xulqining stressni yuzaga keltiruvchi omili sifatida…...20-25 II.BOB. SHAXSNING REFLEKSIV XUSUSIYATLARI VA AGRESSIYAGA MOYILLIGI DIAGNOSTIKASI …………………………………………...….26 2.1. SHaxsning refleksiv xususiyatlari diagnostikasi ……………………...….26-40 2.2. Refleksiyani shakllantirishga va agressiyaga moyillikni kamaytirishga mo‘ljallangan psixokorreksion dastur ……………………………………...….41-54 Xulosa………………………………………………………………………....55-56 Adabiyotlar ro’yhati………………………………..………………………..57-60 Ilovalar 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Hozirda jahon miqyosida voyaga etmaganlar orasida sodir bo‘layotgan xuquqbuzarlik, jinoyatchilik hamda tajovuzkorlikni oldini olishga va bartaraf etishga qaratilgan keng qamrovli ishlar olib borilayapti. Mazkur muammolar, avvalo, ijtimoiy institutlar hamda jamoat tashkilotlariga bolalar ta’lim-tarbiyasi, ularning jismoniy, psixoemotsional rivojlanishini amalga oshirishda ustuvor vazifalarni keltirib chiqaradi. Jahon psixologiyasida bolalar va yoshlar orasidagi refleksiya va agressiv xulq-atvor muammosini o‘rganishga alohida tadqiqot yo‘nalishi sifatida e’tibor qaratilmoqda. Tadqiqotlarda agressivlikning biologik, psixologik, ijtimoiy, ijtimoiy-psixologik determinantlari va agressiv xulq-atvor reprezentatsiyasiga xos xususiyatlari o‘rganilgan. Mazkur yo‘nalishda o‘smirlardagi agressiv xulqni bartaraf etishning turli usullari va yuzaga kelish shart-sharoitlarini ifodalovchi psixologik mexanizmlarini aniqlash hamda joriy etish masalasining muhimligiga e’tibor qaratilmoqda. Ayni vaqtda o‘smirlar xulqidagi og‘ishlar, tajovuzkorlik, emotsional beqarorlik, hissiyotlarni boshqara bilmaslik kabi holatlar dolzarb muammolar sifatida qaralmoqda. Mamlakatimizda yoshlar tarbiyasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Bugungi kunda mustaqillik sharofati bilan oilada va ta’lim muassasalarida yoshlar qalblarga odob-axloq, iffatu hayo kabi tushunchalar hamohang tarzda singdirib borilmoqda. Yoshlarni barkamol insonlar etib voyaga etkazish, yot mafkuralar, hurujlardan asrash, ularda turli g‘oyaviy tahdidlarga qarshi kurash ko‘nikmalarini shakllantirish davlatimiz siyosatining muhim yo‘nalishlaridan sanaladi. Bugungi kunda amalga oshirilayotgan choralar tarkibida, xususan o‘smirlarning ta’lim jarayonidagi faolligini oshirish, shaxslararo munosabatlarga kirishishda empatiya hissini rivojlantirish, shaxs sifatida o‘zini to‘g‘ri baholash, jamiyatda o‘z o‘rnini topishida yordam berish hamda axloqiy ko‘nikmalar shakllantirilishining psixologik mexanizmlarini takomillashtirish muhim masalalar hisoblanadi. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 14 martdagi PQ-2833- sonli “Huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 15 martdagi “Umumiy o‘rta ta’lim to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi Qarorida belgilangan vazifalarni amalga oshirishga mazkur bitiruv ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. O‘smirlar agressiyasi va unga turdosh bo‘lgan xulq-atvor shakllari zamonaviy psixologiya fanida ustuvor tadqiqot mavzularidan biri bo‘lib kelmoqda. Xorij psixologiyasida o‘smirlardagi agressiv xulq-atvor kelib chiqishi, rivojlanishi, paydo bo‘lish omillari va sabablarini o‘rganish borasida juda ko‘p tadqiqot ishlari olib borilgan va olib borilmoqda: jumladan, zo‘ravonlik va agressiv deviant xulq-atvorning o‘zaro aloqasi A. Bandura va P.Uolters, ota-ona tarbiyasining bolalardagi agressivlikning paydo bo‘lishiga ta’siri O.Barnett, C.L.Miller-Perrin, o‘smirlardagi agressiv xulq- atvorning jamiyatda o‘z o‘rnini anglashdagi o‘rni A. Bass, ongni manipulyasiya qilib, agressiv xulq-atvorga undashda ommaviy axborot vositalarining ta’siri B. Kreyxi kabi olimlar tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. [I; 12. 56-70 b] SHuningdek, tadqiqot predmeti sifatida agressiya hodisasi mohiyatini K.Lorens, A.Bandura, jinoyatchi o‘smirlarning o‘ziga xos psixologik xususiyatlarini o‘rganish D.I.Feldshteyn, o‘smirlarda agressiya va agressiv xulq- atvor shakllanishining sabablarini R. Beron, D. Richardson, agressiya profilaktikasi va korreksiyasi masalalarini L.M. Semenyuk, G.E.Breslav tadqiq etganlar. [I;13. 73-89 b] Rus psixologlari so‘nggi davrda bolalar va o‘smir agressiyasini o‘rganishda quyidagi muammolarga diqqat qaratayaptilar: E.A.Cheprakova agressiv xulq-atvor shakllanishiga oila va oilaviy munosabatlarning ta’sirini, Yu.B.Mojginskiy, A.A. Rean, L.M.Semenyuk hissiy buzilishlar, xulqi og‘ishganlik, agressiv xulq-atvorning korreksiyasi imkoniyatlarini, guruhda turli yosh va jinsdagi shaxslar agressiv xulqining o‘ziga xosligini, T.P. Smirnova bolalar va o‘smirlardagi agressiv xulq-atvorning 3 rivojlanishiga OAVning ta’siri, A.A.SHavrina maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar agressiv xulqining o‘ziga xosligini o‘rganganlar. [14; 45-60 b] O‘zbekistonlik psixologlardan E.G‘.G‘oziev, N.G‘.Kamilova, G.Q.To‘laganova, B.M.Umarov kabi olimlarning izlanishlarida bolalik va o‘smirlik davridagi psixik xususiyatlarni o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar o‘tkazilgan bo‘lib, ularda asosiy e’tibor deviant xulq-atvor, xarakter aksentuatsiyasi, bolalar va o‘smirlar suitsidi, o‘z-o‘ziga baho berish va nazorat qilish muammolariga qaratiladi. N.M.Dalimovaning tadqiqot ishida komp ь yuter o‘yinlari o‘smirda tajovuzkor xulq-atvor shakllanishiga ta’sir etuvchi omil sifatida o‘rganilgan. [12. 26-35 b] O‘zbekistonda shaxs refleksiv xususiyatlari va agressiv xulq-atvorining namoyon bo‘lish muammosi, uni keltirib chiqaruvchi omil va sabablarini o‘rganish va ularni bartaraf etish yo‘llari masalasi bo‘yicha alohida izlanishlar olib borilmaganligi tadqiqot ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning maqsadi o‘smirlarda agressiv xulq-atvorning namoyon bo‘lishi psixoprofilaktikasi va psixokorreksiyasi tadbirlari samaradorligini oshirish hamda uni metodik jihatdan takomillashtirishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: agressiv xulq-atvor turlarini va uni keltirib chiqaruvchi determinantlarni aniqlash; agressiv xulq-atvorga moyil o‘smirlarning individual psixologik xususiyatlariga aniqlik kiritish; o‘smirlarda agressiv xulq-atvorni o‘rganishga oid diagnostik metodikalarni tizimlashtirish; agressiv xulqni bartaraf etishga doir korreksion treninglar dasturini ishlab chiqish, uning samaradorligini baholash. Tadqiqotning ob’ektini Samarqand viloyat Payariq tumani, Samarqand shahar umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 42 nafar o‘quvchilari tashkil etadi. Tadqiqotning predmetini agressiv xulq-atvorli o‘smirlarning psixologik xususiyatlari va ularni psixokorreksiya qilish imkoniyatlari tashkil etadi. 4 Tadqiqotning usullari. Tadqiqotda kuzatish, suhbat, psixologik test, so‘rov, anketa va matematik statistika metodlaridan foydalanilgan. Jumladan, muammoni empirik tadqiq qilish jarayonida V.S.Sobkin, A.S.Fomichenkoning “Agressiv xulq motivlarini aniqlash” so‘rovnomasi; A.Bass va A.Darki tomonidan ishlab chiqilgan B.O.Osnitskiy tomonidan modifikatsiya qilingan “Agressiya shakllari va ko‘rsatkichlarini diagnostika qilish” metodikasi; A.Ya.Varga va V.V.Stolinlarning “Ota-ona va bola munosabati” so‘rovnomasi; matematik statistika metodlar, ya’ni ma’lumotlar ishonchlilik darajasini aniqlash, miqdoriy ko‘rsatkichlarni statistik tahlil qilishda metodlaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: o‘smirlarga xos agressiv mayllarning tabaqalashtirilgan ichki evolyusiyasi hamda agressiya shakllari o‘rtasidagi bog‘liqlikni jinsga ko‘ra tafovutlanishining xulq-avtor va ishtimoiy munosabatlarini shartlovchi psixologik omillari aniqlangan; ota-ona bilan bola munosabatlarida qabul qilish va kooperatsiya tarbiya uslublari agressiyaning kuchayishini hamda avtoritar giperijtimoiylashuv tarbiya uslubi agressiyaning pasayishini ta’minlovchi psixologik omillar ekanligi aniqlangan; agressiv o‘smirlar xulq-atvorini psixoprofilaktika qilish va psixokorreksiyalash maqsadida “ Refleksiyani shakllantirishga va agressiyaga moyillikni kamaytirishga mo‘ljallangan ” psixologik–trening dasturi ishlab chiqilgan; agressiyaga moyil o‘smirlar xulq-atvorini psixoprofilaktika qilish va psixokorreksiyalash maqsadida ota-onalar, pedagoglar va psixologlar hamkorlikda samarali ish olib borishining algoritmi ishlab chiqilgan. Bitiruv ishning tuzilishi: kirish, ikki bob, besh paragraf, xulosa va adabiyotlar royhatidan iborat. 5 I. BOB. AGRESSIV XULQ-ATVOR MUAMMOSINI O‘RGANISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. Agressivlik fenomenining nazariy tadqiqi Psixologiyada agressiya deganda, boshqalarni o‘ziga bo‘ysindirish yoki ularning ustidan hukmronlik qilish maqsadida, fantaziyasida (xayol surish) yoki real xulqatvorda namoyon bo‘ladigan tendensiyani (intilishni) tushunadilar. Ushbu tendensiya universal xarakterga ega bo‘lsada, ammo “agressiya” atamasining o‘zi umuman neytral ma’no kasb etadi. Aslida agressiya hayot va yashash qiziqishlariga xizmat qiladigan, pozitiv, hamda o‘zinig agressiv xohishini qoniqtirishga yo‘naltirilgan, negativ ahamiyat kasb etishi mumkin. Agressiya psixik reallik sifatida aniq xarakteristikalarga ega: yo‘naltirilganligi, namoyish etish shakllari, intensivlik. Agressiyaning maqsadi - xususan jabrlanuvchiga azob (zarar) yetkazish (dushmanlik agressiyasi), hamda agressiyani boshqa maqsadlarga erishish vositasi sifatida qo‘llash (instrumental agressiya) hisoblanadi. Agressiya tashqi ob’ektlarga insonlar va predmetlar yoki o‘ziga yo‘naltiriladi. Boshqa insonlarga yo‘naltirilgan agressiya jamiyat uchun maxsus xavfni tashkil etadi. A.Bandura va R.Uolter uni asotsial agressiya deb 6 ataganlar va uni ijtimoiy-destruktiv xarakterli xarakatlar bilan bog‘laydilar, buning natijasida boshqa shaxs yoki mulkka zarar yetkazilishi mumkin, biroq bu harakatlar qonuniy nuqtai nazaridan jazolanmasligi ham mumkin.[I; 12. 75-89 b] Agressiya ochiq va latent shakllarga ega bo‘lishi mumkin. “Agressiya” atamasini vayron etish niyatlarini belgilash uchun qo‘llanilishiga qaramasdan, uni pozitiv namoyishlarini baholash uchun masalan, manmanlikdan kelib chiqqan faollik uchun keng qo‘llaydilar, Bunday harakatlarni o‘z mavqeini o‘rnatish deb belgilaydilar, shu bilan bu harakatlar do‘stona motivatsiya yordamida paydo bo‘lganini ta’kidlaydilar. Ular raqobat, yutuqlarga intilish, hazil, sport musobaqalari va boshqa shakllarda namoyon bo‘ladi. Agressiyaning odatiy namoyishlari quyidagilar hisoblanadi: nizo chiqarish, bosim o‘tkazish, majburlash, tilining yomonligi, negativ baholash, hamla qilish yoki jismoniy kuchni qo‘llash bo‘lsa, yashirin shakllari aloqadan qochish, kimgadir zarar yetkazish maqsadiga befarqlik, o‘ziga ziyon yetkazish va o‘z joniga qasd qilish kabilarda namoyon bo‘ladi. Agressiyaning ichki reprezentatsiyalari turli agressiv affektlar orqali, xususan asabiylashish, hasad, nafrat, g‘azab, chidamlilik, vahshiylik, jinnilik va qutirish ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi mumkin. 7 Agressiv affektlar intensivligi ularning psixologik funksiyasi bilan hamjihatlikda, agressiya individ uchun avtonomiyani saqlab qolish, azob yoki xavf manbaini yo‘qotish, ehtiyojlarini qondirish yo‘lida to‘siqlarni yo‘q qilish, ichki nizoning yechimi, o‘zini baholashning o‘sishi kabi muhim funksiyalarni bajarishi va bunday vaziyatda agressiyani shaxs to‘la-to‘kis yoki qisman anglamasligi mumkin. Nafrat - eng murakkab agressiv va intensiv affektlardan biri bo‘lib, nafratga chalingan insonning asosiy maqsadi agressiya ob’ektini yo‘qotishga qaratilib shubhasiz, nafrat jiddiy xavfni bartaraf etishga yo‘naltirilgan, g‘azabning normal reaksiyasi bo‘lishi ham mumkin. Ma’lum sharoitda nafrat va qasoskorlik noadekvat tarzda kuchayishi mumkin. Nafrat ob’ekti bilan munosabatlar agressor shaxsiyati uchun muhim qadriyatga ega. U nafrat ob’ektini chin dildan yo‘qotishni istaydi va shu bilan birga u bilan munosabatlarni saqlab qolishga intiladi. Quyida turli psixologik nazariyalarda agressiv xulq-atvor muammosining tadqiqi bilan bog‘liq tahlillarni keltirib o‘tamiz. Biologik nazariyalar deviant holatlarni o‘rganishda deviant xulq- atvorning agressivlik va jinoyatchilik turlarini tadqiq qilishga harakat qilishadi. Lekin deviatsiya muammosi keng ko‘lamdagi ijtimoiy muammo hisoblanib, jamiyatda 8 mavjud jamiyat tomonidan qabul qilinmagan har bir harakatni o‘z ichiga oladi. XIX ikkinchi yarmida italiyalik Ch.Lombroz biologik nazariya yo‘nalishda dastlab deviant xulq-atvor muammosi bilan shug‘ullangan. Ch.Lombroz jinoyatchilikning asosiy sababi bu irsiy- biologik omillar deb uqtiradi. Jinoiy (kriminal) xulq-atvorning paydo bo‘lishiga dastlab ob-havo, tabiat va tug‘ma omillardan tortib iqtisodiy, madaniy va genderlargacha bo‘lgan ijtimoiy omillar ham sabab bo‘lishi mumkin, deb ta’kidlaydi.[I; 14. 56-78 b] Ekologik yondashuv Z.Freyd nuqtai nazariga o‘xshash bo‘lgan agressiyaga evolyusion yondashuv tarafdori K.Lorens tadqiqotlarida yangicha mazmun kasb etdi. Lorensning fikriga ko‘ra, tajovuzkorlik, barcha jonzotlarda bo‘lgani kabi, insonda ham mavjud bo‘ladi. U yashash uchun kurash instinktiga asoslanuvchi agressiv energiya organizmda uzoq vaqt davomida muntazam yig‘ilib borib, uzluksiz ravishda, qo‘qqisdan paydo bo‘ladi deb hisoblagan. .[II; 18. 75-89 b] Shu tariqa, aniq tajovuzkor xattiharakat quyidagi ikkita vazifani bajarish natijasida yuzaga keladi: 1. Jamlangan tajovuzkor energiyaning miqdori; 2. Agressiyani bo‘shashini yengillashtiruvchi stimullarning mavjudligi. Tajovuzkorlik nazariyasining fundamental tadqiqotlari aynan K.Lorensga tegishlidir. Birinchidan, u hayvonlardagi o‘z turdoshlariga nisbatan tajovuzkorlikni zararli emas, balki turning saqlanib qolishi uchun foydali, deb 9 hisoblagan. Agressiyani turni saqlanib qolishi uchun lozim bo‘lgan tabiiy instinkt sifatida anglash, uning xavfini tushunish imkonini beradi. Uning xavfi kutilmaganda yuz berishidadir. Aksariyat sotsiolog psixologlar o‘ylaganlaridek, agressiya tashqi ta’sirlarga bog‘liq bo‘lmaydi. Ikkinchidan, Lorensning fikriga ko‘ra, guruh a’zolari bir-birlari bilan qanchalik yaqin bo‘lsalar, qanchalik bir-birlarini tushunsalar hamda yaxshi ko‘rsalar, agressiya shunchalik xavfli bo‘ladi. Uchinchidan, Lorens tajovuzkorlikka qarshi ijtimoiylashuvning quyidagi usullarini ko‘rsatdi: almashtirish, hujum mo‘ljalini o‘zgartirish. Lorens buni evolyusiya natijasida erishilgan ajoyib ixtiro, tajovuzni xavfsiz yo‘nalishga burib yuborish vositasi deb yozgan. Sherer ham, modomiki agressiya instinkt ekan, uni boshqa faoliyat bilan almashtirish lozim deb hisoblagan. Shu o‘rinda an’analarning jamiyat hayotida tutgan o‘rni haqidagi Lorens g‘oyalari diqqatga sazovor. Xususan, u o‘zining dastlabki kommunikatsiya vazifasini o‘zgartirib, yangi ikkita vazifani bajarishga kirishadi: agressiyadan saqlanish hamda bir tur a’zolari ichidagi aloqalarni saqlab qolish. Uchinchi muhim vazifasi bir turni qobiq ichida saqlab, boshqa 10 turlardan himoyalash. Bu bugungi kundagi me’yorlarning aniq ifodasidir. Ijtimoiy me’yorlar va an’analarning mustahkamligi eng dahshatli urush - dinlararo urushga olib kelishi mumkin va bu bugungi kunda bunday holat kuzatilmoqda. Kundalik hayotda ishlatilayotgan tushuncha bilan ilmiy atama har doim ham bir-biriga mos kelavermaydi. Kundalik hayotda agressiya deganda biz ko‘proq adolatsiz, asossiz hujumni tushunamiz. Etiologiyada agressivlik tushunchasi g‘azab, jahl, nafratni anglatadi. U hech qanaqa, ijobiy ham salbiy ham ko‘rinishga ega emas. Bu ta’rifni K.Lorens «G‘azab: agressiv xulq-atvorning tabiiy tarixi» nomli kitobida keltirib o‘tadi. Agressiya ko‘pincha hujum qilganda ko‘zga tashlanadi, biroq g‘azabsiz hujumni etiologlar agressiya deb atamaydilar. Tabiatda bir tur ikkinchi turga hujum qiladi. Bo‘ri quyonga hujum qilsa, agressiya emas, ov hisoblanadi. Shu kabi, ovchining o‘rdak otishi yoki baliqchining qarmoq tashlashi agressiya emas. Chunki ular o‘ljaga nisbatan qo‘rquv, g‘azab yoki nafrat hissini tuymaydi. Agressiv xulq-atvorni esa, ushbu tuyg‘ular yuzaga keltiradi. Bir hayvon ikkinchisining jahlini chiqarsa yoki xavf tug‘dirsa (o‘ziga, hududiga, uyiga, bolalariga) yoki shunchaki notanish hamda shubhali ko‘rinsa, agressiyaga duch keladi. Agressivlik hayvonlarda hudud bilan bog‘liq ravishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Ushbu holat Govard tomonidan 1920 yilda kashf qilinganidan so‘ng, ma’lum bo‘ldiki, bu holat juda keng tarqalgan ekan. Ko‘p hayvonlar o‘z hayotlarining bir bo‘lagi sifatida o‘z 11 hududlarini qattiq himoya qiladilar. Hududlar ayrim hayvonlarda, ko‘proq yovvoyi hayvonlarda, individual bo‘lsa, aksar hayvonlar to‘da yoki podaning umumiy hududiga egadirlar. Agar biron bir hayvonga tegishli hududga boshqasi, o‘sha turning vakili bo‘lsa ham, tashrif buyuradigan bo‘lsa, xo‘jayinning qarshiligiga uchraydi va bu qarshilik hududning markaziga yaqinlashgan sari ortib boraveradi. Aksincha, boshqa hayvon hududida agressivlik pasayib, begona hayvon qochishga harakat qiladi (Buni yaxshi bilgan hayvon o‘rgatuvchilar qafasga birinchi bo‘lib o‘zlari kiradilar. Ikkinchi bo‘lib kirgan hayvon qafasni hayvon o‘rgatuvchining hududi sifatida qabul qiladi va uning agressivligi yo‘qoladi). Aslida esa, hayvonlarda hudud agressiya natijasida yuzaga keluvchi tushunchadir. Lorensning fikriga ko‘ra, agressivlik oddiy instinktdir (barchabiologlar ham bu fikrga qo‘shilavermaydilar). uni isbotlash uchun u va uning xodimlari bir qator tajribalar o‘tkazganlar. Ular hayvonlarni turdoshlaridan alohida saqlab, ularda agressivlik o‘rganish orqali emas, tug‘ma mavjud bo‘lishini isbotlaganlar. Masalan, alohida saqlangan sichqonlar va kalamushlar o‘zlarini turdoshlariga qaraganda agressivroq tutishgan. Ular o‘z turdoshlariga ham darhol hujum qilganlar, bunda ular o‘z turiga xos usullarni qo‘llaganlar. Agressiya doimo qo‘rquv bilan birga yuradi, qo‘rquv har doim agressiyani yuzaga keltiradi. Buni turli hayvonlarda olib borilgan tajribalar ko‘rsatib bergan. Agar hayvonlar qo‘rqitiladigan bo‘lsa, ular agressivroq bo‘lib 12 qolishgan. Bu insonlar to‘dasi yoki butun jamiyatda ham kuzatilishi mumkin. Agressivlik eng xavfli holatdir. Psixoanalitik yondashuv ning asoschisi Zigmund Freyddir. U tajovuzkor xulq tabiatiga ko‘ra instinktiv bo‘ladi va bundan qochib qutulib bo‘lmaydi, deb hisoblagan. Insonda ikkita o‘ta kuchli instinkt mavjud: jinsiy (seksual (libido)) va o‘limga chorlovchi instinkt (tanatos). Birinchi turdagi energiya hayotni mustahkamlash, saqlash va qayta ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan. Ikkinchi turdagi energiya esa, hayotni buzish va tugatishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Uning ta’kidlashicha, insonning xulq-atvori mazkur instinktlar o‘rtasidagi murakkab o‘zaro aloqadorlikning natijasi bo‘lib, ular o‘rtasida doimiy zo‘riqish mavjud bo‘ladi. Hayotni saqlash (eros) va uni yemirish (tanatos) o‘rtasida kuchli ziddiyat borligi sababli, boshqa mehanizmlar tanatosning energiyasi “Men” tomonga emas, balki boshqa tomonga, umuman tashqariga yo‘naltirish maqsadiga xizmat qiladi. Agar tanatosning energiyasi tashqariga yo‘naltirilmasa, individning o‘zini yemirilishiga olib keladi. Shu tariqa, tanatos agressiyaning tashqariga chiqishiga va boshqalarga yo‘naltirilishiga sababchi bo‘ladi. Bu nazariyani quyidagi chizmada ifodalash mumkin: Yemirilish Saqlanish Tanatos---------------------- Men ------------------------- Eros Energiya yo‘nalishining o‘zgarishi agressiya, boshqalarga yo‘nalgan 13 xavfli xattiharakatlarning paydo bo‘lish ehtimolini kamaytirishi mumkin bo‘lgan hodisa - agressiyaga olib keluvchi hissiyotning tashqi namoyon bo‘lishidir. Bixeviorizm nazariyasi ga ko‘ra, og‘ma xulq-atvor ijtimoiylashuv jarayonida kuzatish orqali mos xulq-atvor shakllarini o‘zlashtirilishi va mustahkamlanishi natijasida yuzaga keladi. Ushbu nazariya Bandura tomonidan taklif etilgan bo‘lib, quyidagi jadvalda tajovuzkor xulqni o‘zlashtirilishi, yuzaga keltirilishi va boshqarilishi tushuntirilgan. 1-jadval Banduraning bixevioristik nazariyasi Tajovuzkorlik vosita orqali o‘zlashtiriladi:  Biologik omillar (masalan, gormonlar, asab tizimi);  O‘zlashtirish (masalan, bevosita tajriba, kuzatish). Tajovuzkorlik yuzaga keltiriladi:  Namunalarning ta’siri ostida (masalan, qo‘zg‘atish, diqqat);  Qabul qilib bo‘lmaydigan munosabat (masalan, hujum, frustratsiya);  Qo‘zg‘atuvchi motivlar (masalan, pul, faxrlanish);  Ko‘rsatmalar (masalan, buyruqlar);  G‘alati yondashuv (masalan, paranoik yondashuv). Tajovuzkorlik boshqariladi:  Tashqi rag‘bat va jazo (masalan, moddiy mukofot, noxush oqibat);  Ko‘rgazmali tajriba (masalan, boshqalarni qanday mukofotlashganlarini yoki jazolashlarini kuzatish);  O‘zini-o‘zi boshqarish mehanizmlari (masalan, faxr, aybdorlik) 14 Uning nuqtai nazariga ko‘ra, tajovuzkor xulqni tahlil qilishda quyidagi uchta jihatni hisobga olish lozim: 1. Mazkur harakatlarni o‘zlashtirish usullari; 2. Uni yuzaga keltiruvchi omillar; 3. Ular mustahkamlanadigan sharoitlar. Shu boisdan, bu yerda eng katta ahamiyat bolalarga tajovuzkorlikni o‘rganishga, ijtimoiylashuvning birlamchi vositachilari, aniqroq aytganda ota-onalarning ta’siriga qaratiladi. Xususan, ota- onalarning xulq-atvorlari tajovuzkorlik modeli vazifasini o‘tashi va agressiv ota-onalarning bolalarida ham agressivlik kuzatilishi isbotlandi. Shuningdek, ushbu yondashuv namoyondalari keng diapazondagi tajovuzkor reaksiyaning inson tomonidan o‘zlashtirilishi - ushbu xulqni to‘g‘ridan-to‘g‘ri rag‘batlantirishga kiradi. Ya’ni, tajovuzkor xatti- arakatning mustahkamlanishi mazkur xatti-harakatning keyinchalik ham takrorlanish ehtimolini oshiradi. Shuningdek, natija keltiradigan tajovuzkorlik, ya’ni tajovuzkor xulqning qo‘llanilishi oqibatida muvaffaqiyatga erishish ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunga yana boshqalardagi tajovuzkorlikni kuzatish natijasida yuzaga keladigan tajriba ham kiradi. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va jazolash tajovuzni qo‘zg‘atuvchisi hisoblanadi. O‘zini-o‘zi taqdirlash va o‘zini-o‘zi jazolash - inson o‘zi uchun belgilab olgan va taqdirlash va jazolash orqali boshqariladigan tajovuzkorlikning ochiq modelidir. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, ushbu nazariya inson 15 tajovuzkorligini oldini olish va nazorat qilish uchun ko‘proq imkoniyat qoldiradi. Hozirgi kunda sotsial kognitiv nazariyasi agressor va ijtimoiy rivojlanish holati haqida ma’lumotlar mavjud bo‘lsa, tajovuzkor xulqni tushuntirib beruvchi eng samarali usul hisoblanadi. Shu tariqa, yuqorida keltirilgan, tajovuzkor xulqni ta’riflovchi nazariyalardan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: • Tajovuzkorlikning paydo bo‘lishiga tabiiy va ijtimoiy omillar ta’sir ko‘rsatadi; • Tajovuzkorlik zo‘ravonlik bo‘lish bilan birga, individning yashash uchun kurashdagi me’yoriy reaksiyasi bo‘lishi ham mumkin; • Tajovuzkor bo‘lmagan xulqni ijobiy mustahkamlash, tajovuzkorlikni yuzaga keltiruvchi sharoitlarni o‘zgartirish orqali agressiv xatti-harakatlar yumshatilishi yoki ijtimoiy maqbul yo‘nalishga o‘zgartirilishi mumkin. R.Beron va D.Richardsonlar qanday shaklda namoyon bo‘lmasin, boshqa jonzotga zarar yetkazishga yo‘naltirilgan xulq-atvor bo‘lib, o‘sha mavjudot mazkur munosabatdan himoyalanishi uchun barcha asoslarga ega. Mazkur keng qamrovli ta’rif o‘z ichiga quyidagi xususiy holatlarni qamrab oladi:[I; 13. 78-98 b] 16 1. Tajovuz har doim qurbonga anglangan maqsadli zarar yetkazishni nazarda tutadi; 2. Faqat jonli mavjudotlarga zarar yetkazishga yo‘naltirilgan xulq- atvorgina tajovuzkor deb qaralishi mumkin; 3. Qurbonlar o‘ziga nisbatan munosabatdan qochish uchun motivga ega bo‘lishlari lozim. Shunday qilib, agressiya ichki qo‘zg‘alish tendensiyasi sifatida - bu shaxs dinamikasining ajralmas bo‘lagidir (me’yordagi holatida ham, turli darajada namoyish etilgan buzilishlarda ham). Agressivlik - individual xususiyat, u aniq insonning moyilligi ushbu tendensiyani ichki va tashqi harakatlar shaklida namoyon etishi hisoblanadi. Ushbu individual xususiyatni o‘lchash qiyin, bu borada agressiv tendensiyani asosiy baholash usuli - bu uning xulq-atvordagi namoyishlarini baholash hisoblanadi. Agressiya va agressiv xulq-atvor orasidagi o‘zaro bog‘liqlik xarakterini aniqlashga urinib ko‘raylik. Balki insonning agressiya kechinmalari uni vayronkor harakatlarga olib keladi. Boshqa tomondan, zo‘ravonlik sodir etib, inson o‘tkir emotsional qo‘zg‘alish holatida ham, shu bilan birga to‘liq sovuqqonlik 17 holatida ham bo‘lishi mumkin. Agressor o‘z qurbonini yomon ko‘rishi umuman shart emas. Holbuki, ko‘pchilik insonlar bog‘lanib qolgan va chin yurakdan sevadigan o‘z yaqinlarini qiynaydilar. Yuqorida keltirilgan misollardan xulosa qilish mumkinki, agressiv xulq-atvorturli shakllarga (ifodalanishi bo‘yicha) ega bo‘lishi mumkin: situativ agressiv reaksiyalar (aniq vaziyatga qisqa muddatli reaksiya shaklida); passiv agressiv xulqatvor (hech nima qilmaslik yoki biror nimadan voz kechish shaklida); faol agressiv xulq- atvor (zo‘ravonlik yoki vayrongarchilik harakatlari shaklida). Mazmun jihatidan agressiyaning yetakchi belgilari sifatida, uning quyidagi namoyishlarini hisoblash mumkin: - insonlar ustidan ustivorlik qilishga ifodalangan intilish va ulardan o‘z maqsadlarida foydalanish; - vayron qilishga intilish; - atrofidagi insonlarga zarar yetkazishga intilish; - zo‘ravonlikka moyillik (og‘riq yetkazish). Shubhasiz, zo‘ravonlik (jismoniy, jinsiy, emotsional) agressiv xulq- atvorning eng jiddiy namoyishi va xayrixohligi natijasidir. Inson zo‘ravonligi hayvonnikidan tubdan farq qiladi. U biologik jihatdan maqsadsiz, u faollik bilan inson hissiyotlaridan foydalanadi, u inson intellektining tekinxo‘riga aylanadi va nihoyat qurol qo‘llanilganda ko‘p karra kuchayadi. Umuman olganda, agressiv xulq bilan bog‘liq 18 muammolarni bartaraf etish uchun, har qanday jamiyat maxsus choralar ko‘rishga majbur. Bular orasida eng samaralisi milliy qadriyatlar, ijtimoiy normalar hisoblanib, bular aniq shaxsni o‘zining agressiv potensialini integrallashga va uni ijtimoiy ruxsat etilgan usullar yordamida ifoda etishga imkon beradi. 1.2. Agressiv xulq-atvorga moyil o‘smirlarning individual psixologik xususiyatlari O‘ smirlardagi agressiv xulq-atvor psixodiagnostikasiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda o‘tkazilgan metodikalarning sifat va miqdor tahlillari o‘rin olgan. Empirik tadqiqot kichik, o‘rta va katta o‘smirlik davridagi bolalarda olib borilgani bizga qiyosiy tahlil qilish imkonini berdi. O‘smirlar agressiv xulq-atvori motivlari haqida pedagoglarda shakllangan tasavvurlarni aniqlash maqsadida o‘qituvchilarda “Agressiv xulq motivlarini aniqlash” so‘rovnomasi. So‘rovnoma paytida o‘qituvchilar turli yosh guruhlarida o‘g‘il bolalarning bir-biri bilan hamda qiz bolalarning o‘zaro 19 munosabatlarida agressiv hulq-atvor yuzaga kelishini taqozo etuvchi turli sabablarning ahamiyatini baholadilar. Psixologiyada hissiy holatlar individning kechiktirilmaydigan ehtiyojining sifati va jadalligi hamda bu ehtiyojning qondirilishi mumkinligiga uning o‘zi beradigan baho bilan belgilanishi haqidagi tasavvur tarkib topgandir. Hissiyotlarning tabiati va paydo bo‘lishiga bunday qarash hissiyotlarning axborot konsepsiyasi (P.V.Simonov) deb ataladi. .[I; 19. 90-97 b] Kishi ehtiyojlarning qondirilishi talab qilinadigan narsalar haqidagi axborotni, u anglab, yoki anglamay, shu ehtiyoj paydo bo‘lgan paytda o‘z ixtiyorida mavjud axborot bilan taqqoslaydi, Agar ehtiyojlarning qondirilishi ehtimoli sub’ektiv jihatdan qaraganda katta bo‘lib tuyulsa, ijobiy his tuyg‘ular paydo bo‘ladi. Salbiy hissiyotlar ehtiyojlar qondirilishining real yoki tasavvurda mumkin emasligi sub’ekt tomonidan oz yo ko‘p darajada anglanishi oqibatida yoxud ehtiyojlarning qondirilish ehtimoli haqida sub’ekt tomonidan oldinroq qilingan mo‘ljalga qaraganda yo‘qola borish natijasida paydo bo‘ladi. Kundalik hayotda agressiya deganda biz ko‘proq adolatsiz, asossiz hujumni tushunamiz. Ilmiy nuqtai nazardan esa agressivlik tushunchasi g‘azab, jahl, nafratni anglatadi. U hech qanaqa, ijobiy ham salbiy ham ko‘rinishga ega bo‘lmay, neytral tushuncha hisobalanadi. Bu ta’rifni K.Lorens «G‘azab: agressiv xulq-atvorning tabiiy tarixi» nomli kitobida keltirib o‘tadi. Agressiya ko‘pincha hujum qilganda ko‘zga tashlanadi, biroq g‘azabsiz hujumni etologlar agressiya deb atamaydilar. Tabiatda 20 bir tur ikkinchi turga hujum qiladi. Biroq, etolog har qanday hujumni ham agressiya deb nomlamaydi. Bo‘ri quyonga hujum qilsa, agressiya emas, ov hisoblanadi. Shu kabi, ovchining o‘rdak otishi yoki baliqchining qarmoq tashlashi agressiya emas. Chunki ular o‘ljaga nisbatan qo‘rquv, g‘azab yoki nafrat hissini tuymaydi. Agressiv xulqatvorni esa, ushbu tuyg‘ular yuzaga keltiradi. Kundalik hayotda bizning agressivligimiz turli insonlar bilan yuzaga keluvchi mayda-chuyda ziddiyatlar orqali yuzaga chiqib turadi. Inson o‘zida namoyon bo‘ladigan agressivlikning turli ko‘rinishlarini boshqarishni o‘rganishi, tarbiyalashi mumkin bo‘lsada, agressivlikning eng kuchli instiktiv xususiyat bo‘lganligi sababli uni to‘liq yo‘qotib bo‘lmaydi. Shuni esda saqlash lozimki, agressiv insonning atrofidagi qo‘zg‘atuvchilarni bartaraf etish orqali uning agressivligini yo‘qotmaymiz, balki yig‘ilib borishiga yo‘l qo‘yib beramiz. Natijada kuchli darajada namoyon bo‘lishiga sabab bo‘lamiz. A.Bass va I.Darkining “Agressiya shakllari va uning ko‘rsatkichlarini diagnostika qilish metodikasi”da shaxsdagi agressiya ko‘rinishlarini quyidagi 8 ta asosiy agressiya ko‘rinishlari asosida baholangan:[I; 1. 25-75 b] 1. Jismoniy agressiya - boshqa bir odamga qarshi jismoniy kuch ishlatish; 2. Verbal agressiya - salbiy his-tuyg‘ularni og‘zaki tarzda ifodalash (janjal, qiychuv solish, so‘kinish, tahdid solish, la’nat aytish, qarg‘ish kabilar); 21 3. Orqavarotdan bo‘ladigan yoki bilvosita agressiya - boshqa shaxsga qaratilgan g‘iybat, piching ko‘rinishidagi bilvosita olinadigan alam, nafratning yo‘nalishi aniqlanmagan bo‘lishi ham mumkin (yer tepish, baqirib chaqirish); 4. Negativizm - (voqelikka salbiy munosabatda bo‘lish, hamma narsani inkor etish) - rahbariyat yoki obro‘ga qarshi yo‘nalgan xulq-atvor, talab, tartib qonunlarga qarshi passiv monelikdan faol xatti-harakat darajasigacha borib yetishi mumkin. 5. Jizzakilik - jizzakilikka moyillik, arzimagan narsaga ham portlab ketish, keskinlik, qo‘pollik qilish; 6. Sergumonlik - ishonchsizlikka moyillik, odamlar bilan ehtiyot bo‘lib munosabatga kirishish, atrofdagilar zarar yetkazishi mumkin degan o‘y bilan yashash; 7. Ranj - kimdandir yoki butun olamdan alamzadalik, xayolan yoki chindan ham keltirilgan iztirob, g‘azab, atrofdagilarga nisbatan nafrat, hasadning namoyon bo‘lishi; 8. Autoagressiya - o‘zi va atrof-muhit o‘rtasidagi munosabatlarda kuzatiladigan aybdorlik hissi, o‘ziga qarshi qaratilgan xatti-harakat, ya’ni o‘zini 22 ayblash, men undog‘man, men bundog‘man deb ich-etini yeyish. Shu boisdan, eng katta ahamiyat bolalarga tajovuzkorlikni o‘rganishga, ijtimoiylashuvning birlamchi vositachilari, aniqrog‘i ota-onalarning ta’siriga qaratiladi. Xususan, ota-onalarning xulq-atvorlari tajovuzkorlik modeli vazifasini o‘tashi va agressiv ota-onalarning bolalarida ham agressivlik kuzatilishi isbotlandi. Shuningdek, ushbu yondashuv namoyondalari keng diapozandagi tajovuzkor reaksiyaning inson tomonidan o‘zlashtirilishi - ushbu xulqni to‘g‘ridan- to‘g‘ri rag‘batlantirishga kiradi. Ya’ni, tajovuzkor xatti-harakatning mustahkamlanishi mazkur xatti-harakatning keyinchalik ham takrorlanish ehtimolini oshiradi. Shuningdek, natija keltiradigan tajovuzkorlik, ya’ni tajovuzkor xulqning qo‘llanilishi oqibatida muvaffaqiyatga erishish ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, bola xatti-harakatlarining amalga oshirilishida undagi taqlidchanlik xususiyatining o‘rni kattadir. Bolaning boshqalar tomonidan amalga oshirilgan tajovuzkorona faoliyatni kuzatishi unda 23 shunga nisbatan taqlid qilib ko‘rish istagini keltirib chiqaradi. Ushbu istak ta’siri natijasida g‘ayriqonuniy harakat amalga oshirilishi mumkin. Ba’zi tadqiqotchilar katta kishilarning agressivlik faoliyati rag‘batlantirilganb holatlarni bolalarning ko‘rishi ularda tajovuzkorona faoliyatga nisbatan intilishni keltirib chiqaradi deb ta’kidlaydilar. Shuningdek, kattalarning tajovuzkorona faoliyati jazolangan holatlar ham ba’zan bolalarda tajovuzkorona faoliyatga taqlid qilish istagini yuzaga keltirishi mumkin. Bu shuni ko‘rsatadiki, boshqalarning harakatlari nafaqat rag‘batlantirilganda balki jazolanganda ham bolada tajovuzkorlik faoliyati yuzaga kelishi mumkin. Bundan ko‘rinadiki, ushbu nazariyada aniqlik, muayyan qat’iy fikr, xulosa yetishmaydi. Shuning uchun ham bu singari nazariyalar keng ilmiy jamoatchilik nazariga tushmagan edi. Ayrim tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, bolalar ayrim modellarga boshqalarga qaraganda ko‘proq taqlid qiladilar. Masalan, o‘zlariga mukofot beruvchi, kuchli, omadli va hurmat-e’tiborga ega bo‘lgan hamda tez-tez ko‘rishib turadigan kishilarga ko‘proq taqlid qiladilar. Bu xususiyatlar ota-onalar hayotining dastlabki yillariga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ular bu davrda bolalari uchun taqlid qilish modeli bo‘lib xizmat qiladilar. Oilada ota-onalar bolalarga har tomonlama stimul beruvchi manba va taqlid qilish ob’ekti bo‘lib xizmat qilishi tufayli ular bir-biriga 24 va farzandlariga qanday munosabat ko‘rsatishlariga ko‘ra, farzandlarining kelajakda tajovuzkorona fe’l-atvorga ega bo‘lishlarini belgilab beradilar. Yuqoridagilarga asoslanib shuni aytish mumkinki, yoshlar ongida faol ijobiy munosabat (his-tuyg‘ular) tizimini shakllantirish va rivojlantirish orqali tajovuzkorlik (agressiya) xatti-harakatlarni tarbiyalash, hamda shaxslararo munosabatlar(shuningdek, o‘z-o‘ziga) tizimini yanada yuksak darajaga olib chiqish mumkin, deb o‘ylaymiz. 1.3. O‘smir aggressiv xulqining stressni yuzaga keltiruvchi omili sifatida Agressiya - kimgadir zarar yetkazishga yo‘naltirilgan jismoniy yoki verbal (nutqli) xulq. Dushmanlik agressiyasi - g‘asabdan paydo bo‘ladigan va shaxsiy maqsadga aylangan agressiya. Instrumental agressiya - biron-bir maqsadga erishish vositasi bo‘lgan agressiya. 25 Agressiyaning namoyon bo‘lishida nerv sistemasining ta’sirini o‘rgangan olimlar hayvonlar va odamlar miyasida agressiyada rol o‘ynaydigan soxalar borligini aniqlashgan. Ayni paytda bu soxalardan biri agressiya paytida faollashsa, boshqa biri tormozlanish jarayonida faollashadi. Nasliy boshqarish yo‘li bilan agressiyani kuchaytirish yoki susaytirish mumkin. Qonning ximik tarkibi nerv sistemasining agressiv stimullarga sezgirligini oshiradigan yana bir omil hisoblanadi. Ma’lum bo‘lishicha, jamiyatdagi mavqeyi birdaniga yomon tomonga o‘zgargan odamlarda qondagi yana bir modda serotonin miqdori ozayar ekan. Serotonin miqdorining kamayishi esa agressiyaning kuchliroq namoyon bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Frustratsiya - maqsadga yo‘naltirilgan xulqning tutilib qolishi. Frustratsiya maqsadga erishishimizga to‘sqinlik qiladigan hamma narsa. Bizning maqsadga intilishimiz kuchli motivatsiyaga ega bo‘lganda, biz lazzat kutib, unga ega bo‘lmaganimizda (masalan, chanqab suv ololmaganimizda) frustratsiya kuchayadi. Frustratsiya agressiv xulq uchun motivatsiya yaratadi. Bevosita frustratsiya manbaiga yo‘naltirilgan agressiya uchun jazo qo‘rquvi agressiv qo‘zg`alishning biron-bir boshqa nishonga, ba’zan frustratsiyalashganning o‘ziga yo‘naltirilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘chirish - agressiyani frustratsiya manbaidan boshqa obyektga ko‘chirish. Odatda yangi nishon zararsizroq yoki ijtimoiy maqulroq bo‘ladi. Frustratsiya har doim ham agressiyaga sabab bo‘lavermaydi. Ba’zan agressiya bilan bog‘liq stimullar, masalan: qurol, predmet mavjudligida agressiyaning nomoyon bo‘lishi kuchayadi. Turmush farovonligining o‘sishi qoniqish hissining ortishiga sabab bo‘lmas ekan. Reallik hech qachon o‘sib boruvchi umidlar ortidan quvib yetolmaydi. Hattoki, yashash sharoiti yaxshilashsa ham “o‘sib borayotgan umidlar inqilobi” tufayli frustratsiya ortishi mumkin. Adaptatsiya darajasi fenomeni - qo‘zg‘ovchilarning aniq darajasiga moslashish tendensiyasi va uning natijasida ayni shu darajada ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga e’tiborini qaratish va javob berish. Bu nazariyaga ko‘ra muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik, qoniqish va qoniqmaslik hissi bizning oldingi erishgan yutuqlarimiz bilan bog‘liq. Agar bizning muvaffaqiyatlarimiz oldingi 26 erishgan darajamizga yetmasa, bizda qoniqmaslik va frustratsiya xissi paydo bo‘ladi, agar ular bu darajadan ortib ketsa bizda qoniqish va muvaffaqiyat xissi paydo bo‘ladi. Biroq oldinga harakatchanlikni davom ettiraversak, biz albatta tezda moslashamiz. Yangi muvaffaqiyatlarga moslashish bilan paydo bo‘ladigan qoniqmaslik xissidan odamlar o‘zlarini boshqalarga taqqoslab qutulishga harakat qiladilar. Qiyosiy deprivatsiya - o‘z holatini boshqalarning holatiga nisbatan yomonroq deb idrok qilishdir. Sotsial psixologlar agressiyani ichkaridan instinktlar va frustratsiya itarib chiqarishidan tashqari, odamlar o‘z agressiyalarini tashqariga olib chiqishni ham o‘rganadilar deb hisoblaydilar. Oilada bolalarga nisbatan qo‘pol muomala, so‘kinish, urish ular tomonidan agressiv xulq modelining o‘zlashtirilishiga sabab bo‘ladi. Ota oilada past mavqega ega bo‘lgan madaniyat shakllarida bolalarning jinoyatchilikka moyilligi ortadi. Aytilganlardan shunday xulosalar qilish mumkin: Agressiya ikki xil shaklda namoyon bo‘ladi: asabga o‘xshagan emotsiyadan kelib chiqadigan va zarar keltirishga yo‘naltirilgan dushmanlik agressiyasi va qandaydir ijobiy maqsadga erishish usuli hisoblangan instrumental agressiya. Agressiv reaksiyalar mexanizmini ishga soladigan quyidagi omillar mavjud: aversiv holatlar, xayajon, ommaviy madaniyat va guruhiy kontekst. Aversiv holatlar: og‘riq, chidab bo‘lmas jazirama issiq, xujumkor xulq, tiqilinch. Zamonaviy etika tamoyillari tadqiqot maqsadlarida og‘riq stimulidan foydalanishni qat’iy ravishda cheklaydi. Jismoniy og‘riqdan tashqari «psixologik og‘riq»ni ham kuzatish mumkin. «Psixologik og‘riq» - biz frustratsiya deb ataydigan holatning o‘zidir. Og‘riq odamlarda ham agressiyani kuchaytiradi. Har birimiz boshimiz qattiq og‘riganda yoki oyog‘imizning katta barmog‘ini urib olganimizda shunga o‘xshash reaksiyani eslashimiz mumkin. Leonard Berkovits Viskonsin universiteti talabalarida shunday tajriba o‘tkazgan. Talabalar qo‘llarini yoki iliq suvga yoki o‘ta sovuq suvga solib turishlari kerak bo‘lgan. Keyinchalik qo‘llarini sovuq suvga solib turgan talabalar asta-sekin o‘zlarida g‘asabiylik orta borganligini, yoqimsiz tovush chiqarayotgan boshqa tekshiriluvchini so‘kib 27 yuborishga ham tayyor bo‘lganliklarini eslashgan. Xulosa shunday bo‘lganki, aversiv holatlar frustratsiyaga nisbatan agressiyani ishga soluvchi samaraliroq mexanizm hisoblanar ekan. Har qanday aversiv xodisa, u amalga oshmagan umid bo‘ladimi, shaxsiy xaqorat yoki jismoniy og‘riq bo‘ladimi, emotsional portlashga sabab bo‘lishi mumkin. Xattoki azobli depressive holat ham dushmanlik agressiv xulqining paydo bo‘lish ehtimolini orttiradi. Madaniyatning iqlim nazariyasiga ko‘ra o‘ta qulay iqlim sharoitlari yuqori madaniyat darajasiga, qattiq, noqulay iqlim sharoitlari o‘ziga xos madaniyat va mos ravishda o‘ziga xos milliy psixologik xususiyatlarga sabab bo‘ladi. O‘z vaqtida Gippokrat Gretsiyadagi yuqori madaniyatni hozirgi Germaniya va Shvetsiyadagi yovvoyilik axloqi bilan taqqoslab, buning sababi yevropaning keskin iqlimida deb bilgan edi. Yoqimsiz hid, tamaki tutuni, havoning ifloslanishi - agressiv xulqqa sabab bo‘lishi mumkin. Laboratoriyada normal va issiq, dim xonalarda so‘rovnoma to‘ldirgan tekshiriluvchilar, issiq, dim xona ularda toliqish, agressiv holatlar paydo qilganligini, har qanday begona odamning paydo bo‘lishi ularning g‘ashiga tekkanligini aytishgan. Tekshirishlar shuningdek, jazirama issiq qasoskorlikning namoyon bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin, degan xulosani beradi. Temperatura va agressivlik o‘rtasidagi bevosita aloqani tasdiqlash qiyin bo‘lsa ham, yuqori temperatura xayajonga sabab bo‘lishi aniq, odamlar jaziramada asabiyroq bo‘ladilar. Jazirama issiq agressiv fikr va xissiyotga sabab bo‘ladi. Biz aversiv stimulyatsiyalar odamlarning achchig‘ining chiqishiga sabab bo‘lishiga ishonch xosil qildik. Xayajonning boshqa ko‘rinishlarida, masalan, jismoniy yoki jinsiy zo‘riqish vaziyatlarida ham shu holat sodir bo‘ladimi? Stenli Shaxter va Djer Singerlar shunday tajriba o‘tkazishgan. Ikki guruh talabalar qoniga adrenalin ukol qilingan. Birinchi guruhga ukol ta’sirida qon aylanishi va yurak urishi hamda nafas olish tezlashishi ma’lum qilingan. Informatsiyaga ega bo‘lgan talabalar agressiv qo‘zovchi stimullarga befarq qolishib, o‘zlaridagi agressiv holatni dori ta’siriga yoyishgan. Dorining ta’sir kuchidan bexabar ikkinchi guruh agressiya uyg`otuvchi omillarga kuchli reaksiya 28 namoyon qilishgan. Xulosa shundayki, ayni paytdagi fiziologik qo‘zg‘alish u yoki bu emotsiyani, odam o‘zidagi qo‘zg`alishni qanday joylashiga qarab turlicha oziqlantiradi. Tashqi holat insonning ichki tuzilishiga bog‘liq, ya’ni tashqi ta’sirning ijobiy yoki salbiyligi biz uni qanday aks ettirishimizga bog‘liq. Biz individni agressiv harakat qilishga undovchi omillarni ko‘rib chiqdik. Agar frustratsiya, haqorat va agressiv xulqning idrok qilingan modellari alohida odamlarda agressiv tendensiyani kuchaytirsa, demak, ular guruhda ham shunga o‘xshash reaksiyani chaqiradi. Ommaviy tartibsizliklar paytida qarama-qarshi tomonlardan bittasi “quyushqondan chiqishi” bilanoq agressiv harakat zudlik bilan tarqala boshlaydi. O‘z o‘ljasini talon-taroj qilayotgan talonchilar manzarasi qonunni hurmat qiluvchi fuqarolarning axloqiy tahqiqlarini susaytirib, ularda ham shu harakatlarni sodir qilish istagini uyotishi mumkin. Guruh agressiv reaksiyalar amplitudasini ma’suliyatni tarqatib yuborish yo‘li bilan orttirishi mumkin. Ijtimoiy loqaydlik tufayli guruhda agressiv tendensiyalar shuning uchun ham kuchayadiki, guruh tendensiyalarni qutblashtirish xususiyatiga ega. Har bir qatnashchining o‘zini guruh bilan o‘xshatishi tufayli konformlilik (kelishuvchanlik) va deindividuatsiya (o‘ziga xoslikning yo‘qolishi) ortib boradi. Individual o‘z-o‘zini o‘xshatish minimallashadi, chunki guruhning har bir aloxida a’zosi o‘zini butunlay guruh ixtiyoriga berib, guruhning boshqa a’zolari bilan birlikda qoniqish xissini tuyishadi. Misol tariqasida o‘smirlar bandasini, maktablarda kuchsiz, himoyasiz o‘quvchilarni doimiy do‘pposlash xodisalarini olish mumkin. Yolg`iz holda hatto eng janjalkash o‘smir ham o‘z qurboniga yomon so‘z ayta yoki hujum qila olmaydi. Laboratoriya va tabiiy sharoitlarda agressiyaning kuchayishi quyidagi omillarga bog‘liq: - agressorning erkak jinsiga mansubligi; - individ tabiiy agressivligining balandligi; - alkogol ta’siri; - zo‘ravonlik sahnasini kuzatish; - agressorning anonimligi; - qurbonning alamislik xulqi; 29 - qo‘l ostida qurolning mavjudligi; - guruhning ta’siri. Ayrim tadqiqotlarda agressiv harakatlar agressivlikning kuchayishiga sabab bo‘lgan. Agressivlikni namoyon qilish dushmanlikning kuchayishiga olib keladi. Shafqatsizlik akti har doim shafqatsizlikka ustanovka beradi. Agressiv harakatning kuchsiz namoyon bo‘lishi shunga olib keladiki, odam o‘z xatti-harakatida biron-bir jazoga loyiq narsani ko‘rishdan voz kechadi. Odamlar o‘zlarining bo‘lg`usi agressiyalari irratsional, beaqillik bo‘lib ko‘rinmasligi uchun qurbonlarining fazilatlarini kamsitishga harakat qilishadi. Agar asabni birinchi martadayoq tiyilsa, keskinlik chiqishi ham pasayadi, bo‘lmasa aksincha, tormozlanish pasayadi. Umuman olganda biz o‘z agressiyamizni tiyishimiz kerakmi? Indamasdan qovoqtumshuqni osiltirish, atrofdagilarga o‘z asabimizni sochganimizdan ko‘ra samaraliroq bo‘lmasa kerak, chunki biz bari-bir hayolan o‘zimizni xafa qilgan odam bilan tortishamiz. Baxtimizga o‘z hissiyotlarimizni namoyon qilish va boshqalarga ularning xulqi bizga qanday ta’sir qilganligini bildirshning noagressiv usullari ham mavjud. Agressiyaning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladigan omillarni ko‘rib chiqib, unga qanday qilib qarshi turish mumkinligini o‘ylab ko‘ramiz. Dushmanlik agressiyasiga aversiv tajribaning turli tiplari; frustratsiya va shaxsiy haqoratlash undaydi. Shunday ekan eng aqlli yo‘l odamlarning amalga oshmaydigan orzular va bexuda umidlar bilan boshlarini oritmasliklari. Instrumental agressiya oldindan taqdirlanish lazzati va ehtimol tug`ilgan sarfharajatlar tufayli kelib chiqadi. Demak, biz bolalarda hamkorlik va noagressiv xulqni rag`batlantirishimiz kerak. Tajribalarda bolalarning agressiv xulqi pisand qilinmasdan, noagressiv xulqi mustahkamlanganda ular kamroq agressiv bo‘la borganlar. Agressorni jazolash har doim vaqtni bexuda ketkazish demakdir: jazolash agressiyani faqat ideal sharoitlardagina to‘xtatib qolishi mumkin, ya’ni agar o‘sha zahoti va qattiq jazolansa, agar jazolash ijobiy xulqni rag`batlantirish bilan birga qo‘shilsa va bunda jazo olayotganning jaxli chiqmasa. Bu sharoitlarga amal qilmaganda agressiya tashqariga otilib chiqadi. Shunday qilib biz agressiya paydo bo‘lmasdan oldin uning oldini olishimiz kerak. Agar “hayot uchun 30 emas, o‘lim uchun agressiya” sovuq va instrumental bo‘lganda, biz jinoyatchiga o‘zining agressiv niyatlarini amalga oshirishga imkon berib, keyin uni boshqalarga namuna uchun jazolab, shunday jinoyat qilish istagini boshqalarda yo‘qotgan bo‘lardik. Agar shunday bo‘lganda o‘lim jazosi jinoyatlar sonini kamaytirgan bo‘lardi. Lekin afsuski bunday bo‘lmayapti. Jismoniy jazolash qo‘shimcha salbiy samara berishi mumkin. Jazolash bu aversiv stimulyatsiyaning yana bir ko‘rinishidir; jazo aynan jazo yordamida oldi olinmoqchi bo‘lgan xulqni shakllantiradi. Yana buning ustiga jazolash bu majburlashdir (har qanday majburiy faoliyat tashqi tomondan majburiyligi qanchalik kuchli oqlanmasin baribir kamdan-kam ichki hamdardlik uyg`otishini eslash kifoya). Xuddi shuning uchun ota-onalarning xaqoratlari bilan o‘sgan bebosh o‘smirlar, oiladagi intizom shafqatsiz jismoniy jazo ko‘rinishini olganda uydan qochib ketadilar. Ijtimoiy o‘rganish pozitsiyasidan turib yondashuv agressiyani uni keltirib chiqaruvchi omillarga qarshi turish yo‘li bilan nazorat qilishni taklif qiladi - boshqacha aytganda aversiv stimulyatsiyani susaytirish, noagressiv xulqni shakllantirish va agressiyaga zid reaksiyalarni aniqlash va mustahkamlash yo‘li bilan agressiv xulq namoyon bo‘lish ehtimolini kamaytirish mumkin. II.Bob. SHaxsning refleksiv xususiyatlari va agressiyaga moyilligi diagnostikasi 2.1. SHaxsning muloqot jarayonida refleksiv xususiyatlari diagnostikasi Muloqot shaxsning eng muhim ijtimoiy-psixologik xususiyati xisoblanadi. CHunki, muloqot jarayonida odamlar bir-birlari bilan ma’lumotlar almashib, o‘zaro ta’sir ko‘rsatibgina qolmay, balki bir-birlarini to‘g‘riroq va aniqroq anglashga, tushunishga va idrok qilishga harakat qiladilar. Bu tomon shaxsiy idrok 31 va tushunish muammosi bilan bog‘liqdir. Birgalikdagi faoliyat jarayonida shaxslarning bir-birlarini to‘g‘ri tushunishlari va aniq idrok qilishlari muloqotning samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Rus psixologi A.A.Bodalev muloqot jarayonida insonni inson tomonidan idrok etish mexanizmlarga identifikatsiya, refleksiya va stereotipizatsiyani kiritadi. Ularning xar biri muloqotdoshlarni turli omillar bilan bog‘lab bir birlarini idrok etishlarini anglatadi. Refleksiya muloqot jarayonida suhbatdoshning pozitsiyasidan turib, o‘zini tasavvur qilishdir, ya’ni refleksiya, boshqa odamning idrokiga taalluqli bo‘lib, o‘ziga birovning ko‘zi bilan qarashga intilishdir. CHunki, busiz odam muloqot jarayonida o‘zini aniq bilmasligi, noto‘g‘ri muloqot formalarini tanlashi mumkin. Refleksiya — (lotincha aks ettirish) - o‘z fikr va kechinmalarini taxlil qilish va muloxaza yuritish, yani muloqotga kirishuvchining suxbatdosh uni qanday idrok etayotganligini anglash. Kishini kishi tomonidan idrok qilishini ikkilangan oynadagi aks ettirishga o‘xshatish mumkin. Odam boshqa kishini aks ettirar ekan, shu bilan birga o‘zini xam aks ettiradi, agar kishi o‘zi muloqotga kirishadigan kishilar xaqida to‘liq, ilmiy asoslangan axborotlarga ega bo‘lsa, ular bilan bexato aniqlikda o‘zaro ta’sir o‘rnatishi mumkin. Biroq subekt xamma vaqt bunday aniq malumotga ega emas. SHuning uchun u boshqalar xatti-xarakatining sabablarini o‘ylab chiqishga majbur bo‘ladi. Boshqa kishining xarakatlarini tushuntirish uchun faoliyat motivlari, xis- tuyg‘ular, intilish va fikrlashning o‘ylab chiqarilishi kauzal atributsiya deb ataladi. O‘qituvchilar tomonidan bola xarakatlarining shunday sababini talqin qilinishi maktabdagi pedagogik muomalani qiyinlashtiradi. Agar shaxsning refleksiya yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa bu uning xulq- atvoriga ham ta’sir ko‘rsatadi. SHu tufayli tadqiqotimizda o‘quvchilarning refleksiv xususiyatlarini aniqlash va zarur korreksion ishlarni belgilash maqsadida “Refleksiya” testidan foydalandik. Ushbu test 20 ta savoldan iborat bo‘lib, snaluvchilar savollarga “Ha” yoki “Yo‘q” deb javob berishlari so‘raladi. Qo‘yida test tarkibiga kiritilgan savollarini ketiramiz; 1. Inson hayotda faqat o‘z fikri bilan yashashi lozim deb o‘ylayman. 32 2. Tanishlarimning men haqimda qanday fikrlashlari men uchun muhim emas. 3. Qanchalik harakat qilmang boshqalar diqqat e’tiboriga tushish qiyin. 4. Odamlar meni qanday odam deb o‘ylashlarini bilishni istar edim. 5. Boshqalarnng tashvishlari menikidan ha ko‘pligini tasavvur qilaman. 6. “Pichoqni avval o‘zingga ur, og‘rimasa boshqaga ur” degan mavol mening fikrim bilan bir xil. 7. Do‘stimning boshiga tushgan tashvish meni bezovta qilmaydi. 8. Imtihondan qoniqarsiz baho olganlarning xafagarchiliklari kuchli. 9. Tengdoshlarimni ranjitib qo‘ymaslikka harakat qilaman. 10. Jonivorlarni qiynagan kishilarni hissiz odamlar deb hisoblayman. 11. Odamlar bir-birlarini qo‘llab quvvatlashlari kerak deb o‘ylayman. 12. Mening boshimga tushgan tashvish boshqalarni tashvishlantirmasligiga ishonchim komil. 13. Boshqalarning kayfiyati menga tezda ta’sir ko‘rsatadi. 14. Ba’zi odamlarning taqdiri ayanchli. 15. Befarq kishilar hayotda ko‘proq foyda ko‘radilar. 16. Yig‘layotgan kishini ko‘rsam ko‘nglim buzilib ketadi. 17. Odamlarga yoqadigan ishlarni qilish shart emas deb o‘ylayman. 18. YOmon gap hammaga bir ta’sir qiladi. 19. Omadli kishilarga havasim keladi. 20. Mening xursandchiligim tanishlarimni qiziqtirmaydi. SHaxs refleksiv xususiyatlarini o‘rganish usuli natijalari tahlili: 33 1. “Ha” – 3, 4, 5, 6, 9, 10, 11, 13, 14, 16, 18, 19 2. “Yo‘q” – 1, 2, 7, 8, 12, 15, 17, 20. 20-16 ball – refleksiya yuqori; 14-8 ball – o‘rtacha; 7 va undan kam ball – past. Biz o‘smirlardagi agressiv xulq-atvor shakllari hamda dinamikasini o‘rganish maqsadida “Refleksiya” testi foydalandik. 1-jadvalda olingan natijalar keltirilgan: Ushbu metodika bo‘yicha tadqiqotlarni Payariq tumanidagi 11 umumta’lim maktabining 9-10 sinf o‘quvchilarida o‘tkazdik va qo‘yidagicha natijalarni qo‘lga kiritdik. 2.1.jadval “Refleksiya” testi bo‘yicha sinaluvchi o‘quvchilarning ko‘rsatkichlari № 20-16 ball 14-8 ball 7 va undan kam ball Korreksiyaga jalb etilganlar 1 + 2 + 3 + 4 + + 5 + 6 + 7 + 34 8 + 9 + 10 + + 11 + 12 + 13 + + 14 + 15 + 16 + 17 + 18 + + 19 + 20 + 21 + 22 + + + 23 + 24 + 25 + 26 + 27 + + 35 28 + 29 + 30 + 31 32 + + 33 34 + + 35 + 36 + 37 + 38 + + 39 + 40 + 41 + 42 + Jami: 9 20 13 10 % 21% 49% 30% Demak sinaluvchilarning ko‘rsatkichlariga ko‘ra 7 va undan kam ball to‘plaganlarda refleksiya past degan xulosaga keldik va ularni psixokorreksion mashg‘ulotlarimizga taklif etdik. 2.1. jadvaldan ko‘rinib turibdiki 42 nafar 36 o‘quvchidan 13 nafarida refleksiya darajasi past ekan. Bu esa jami sinaluvchilarning 30 % ni tashkil etadi. Jadval ko‘rsatkichlarini quyidagi gistogrammada ko‘rgazmali xolda keltiramiz. юқори ўрта паст 05101520253035404550 21 % 49 % 30 % юқори ўрта паст Tadqiqotimizning navbatdagi bosqichida ana shu 12 nafar o‘quvchilarni psixokorreksion mashg‘ulotlarimizda ishtirok etishni taklif qildik. Ulardan 10 nafari mashg‘ulotlarimizda ishtirok etishga rozi bo‘ldilar. SHuningdek, test natijalariga ko‘ra o‘rtacha refleksiyaga ega bo‘laganlardan 6 nafari ham bizning mashg‘ulotlarimizda qatnashish istagi borligini aytishdi. Tadqiqotimizning navbatdagi metodikasi A.Bass va I.Darkning agressiya shakllari va uning ko‘rsatkichlarini diagnostika qilish metodikasini tanladik. Ushbu metodika orqali tajriba guruhidagi sinaluvchilarda agressiyaga moyillikni diagnostika qilib, agressiyaga moyilligi yuqori bo‘lgan o‘quvchilar bilan korreksion mashg‘ulotlar olib borishni belgiladik. Sinaluvchilarga qo‘yidagicha ko‘rsatma beriladi: “Ta’kidlarni o‘qish yoki eshitish davomida ular sizning hayot tarzingiz, xulq-atvoringizga qanchalar mos kelishiga qarab quyidagi to‘rtta javobdan sizning holatingizga mos tushadiganini belgilang: «ha», «ha» desam ham bo‘laveradi», «yo‘q», «yo‘q» desam ham bo‘laveradi». 37 1. Gohi - gohida kimningdir jonini shunday og‘ritgim keladi-ki, bu istakni hech ham engolmayman. 2. Ba’zan o‘zimga yoqmagan odamlar haqida gap sotishim mumkin. 3. Mening jahlim tez, biroq jahldan tushishim judayam oson. 4. Mendan yaxshilikcha so‘ralmasa iltimoslarni bajarmayman. 5. Men o‘zimning haqimni har doim ham undira olmayman. 6. Odamlar orqavorotdan men haqimda gap-so‘z qilishlarini bilaman. 7. Birovlar xatti-harakatini ma’qullamasam – bu narsani ularga sekingina sezdirib qo‘yaman. 8. Kimnidir aldashga majbur bo‘lib qolsam, vijdonim qiynaladi. 9. Men hech kimga qo‘l ko‘tara olmasam kerak. 10. Men hech qachon qo‘lga ilingan narsani otish darajasida jahl qilmayman. 11. Birovlarning kamchiliklariga doimo ko‘ngilchanlik bilan qarayman. 12. Agar o‘rnatilgan tartib menga yoqmasa, uni buzgim keladi. 13. Odatda, ba’zi odamlar fursatdan foydalanib o‘z ishini to‘g‘rilab olishni yaxshi bilishadi. 14. Kutganimdan ortiq iltifot ko‘rsatayotgan sermulozamat odamlar meni ulardan ehtiyot bo‘lishga undaydi. 15. Odamlar bilan ko‘pincha murosa qilolmayman. 16. Ahyon-ahyon o‘zimni ham uyaltiradigan o‘y-fikrlar miyamga kelib turadi. 17. Menga tarsaki tortgan kishiga tarsaki bilan javob bermayman. 18. Jahlimni chiqarishsa eshikni qarsillatib yopaman. 19. Men yuvosh ko‘rinsamda, aslida jahldorman. 20. Agar kimdir o‘zini rahbarday tutsa, atay unga qarshi xatti-harakat qilaman. 21. qismatim meni biroz ranjitadi. 22. Meni ko ‘ plar yoqtirmasa kerak deb o ‘ ylayman . 23. Kimlardir fikrimga qo‘shilmasa - tortishmay turolmayman. 24. Ishdan bo‘yin tovlaganlar o‘z ayblarini his qilishlari lozim. 25. Meni yoki mening oilamni mendan ko‘radiganini ko‘radigan kishigina haqorat qilishi mumkin. 38 26. qo‘pol hazillarga moyil emasman. 27. Ustimdan kulishsa jahlim chiqadi. 28. Kimlardir kibrga berilib, o‘zgalarni oyog‘ini uchi bilan ko‘rsatsa, ularning popugini pasaytirib qo‘yish qo‘limdan keladi. 29. Deyarli har hafta o‘zimga yoqmagan kishilardan birortasi bilan to‘qnash kelaman. 30. Aksariyat odamlar menga hasad qiladi. 31. Odamlardan hurmatimni joyiga qo‘yishlarini talab qilaman. 32. Ota-onamga ko‘ngildagidek qarasha olmaganim uchun ezilaman. 33. Muttasil joningdan to‘ydiradiganlarni jag‘iga bir tushirsang arziydi. 34. Gohida jahlim chiqsa qovog‘imdan qor yog‘adi. 35. Garchi odamlar menga, aslida o‘zim arziganimdan ham yomon muno-sabatda bo‘lsalar-da xafa bo‘lmayman. 36. Kimdir jig‘imga tegishga harakat qilsa ham men unga parvo qilmayman. 37. Oshkora namoyish qilmasamda, ba’zan ichimda kuyinaman. 38. Ba’zan odamlar mening ustimdan kulishayotganday tuyuladi. 39. Ming achchig‘im chiqsa, boloxonador qilib so‘ka olmayman. 40. Gunohlarim avf etilishini istar edim. 41. Kimdir meni urgan taqdirda ham, kamdan kam xollarda unga javob qaytaraman. 42. Ba’zi ishlar mening aytganimday bo‘lmasa xafa bo‘laman. 43. Ba’zan odamlarning borligi ham g‘ashimga tegadi. 44. Men chinakamiga nafratlanadigan odamning o‘zi yo‘q. 45. Mening shiorim: «BEGONALARGA ISHONMASLIK KERAK!» 46. Kimdir jig‘imga tegsa, u haqda o‘ylaganlarimni yuziga aytishgacha boraman. 47. qilib qo‘ygan ko‘plab ishlarimdan keyinchalik pushaymon eyman. 48. Achchig‘im chiqsa, musht tushirishdan ham qaytmayman. 49. Men bolaligimdan g‘azabimni yashirib yashashga o‘rganganman. 50. Ko‘pincha o‘zimni sabr kosam to‘lib ketganday his qilaman. 39 51. Odamlar men nimalarni his qilayotganimni bilishsa edi, meni murosasiz, xarakteri og‘ir inson deb hisoblashgan bo‘lar edi. 52. Odamlar menga nima sababdan yaxshilik qilishar ekan, deb o‘ylaganim o‘ylagan. 53. Menga baqirsalar, men ham ovozimni balandlataman. 54. Muvaffaqiyatsizliklar meni qayg‘uga soladi. 55. Janjalkashligim boshqalarnikiday: ko‘p ham emas, oz ham emas. 56. g‘azabdan qo‘limga ilingan narsani otib sindirgan paytlarim ham bo‘lgan. 57. Ba’zan aynan o‘zim birinchi bo‘lib janjal chiqarishim mumkinligini his qilaman 58. Ba’zan qismat menga nisbatan adolatsiz bo‘layotganday tuyuladi. 59. Avvallari odamlarni samimiy deb bilardim, endi esa– yo‘q. 60. g‘azablansamgina so‘kinaman. 61. Noto ‘ g ‘ ri ish qilsam vijdonim qiynaladi . 62. o ‘ z haq - huquqimni himoya qilish uchun jismoniy kuch ishlatish lozim bo ‘ lsa - ishlataman . 63. Ba ’ zan achchiq ustida stolni mushtlayman . 64. o ‘ zimga yoqmagan odamlarga nisbatan qo ‘ polroq bo ‘ laman . 65. Menga ziyon etkazishni istaydigan dushmanim yo ‘ q . 66. Jazoga loyiq odamni jazolash qo ‘ limdan kelmaydi . 67. Ko ‘ pincha noto ‘ g ‘ ri hayot kechirganligimni o ‘ ylab qolaman . 68. Jahlimni chiqarib meni mushtlashishgacha olib borishi mumkin bo ‘ lgan odamlarni bilaman . 69. Arzimagan mayda-chuydalarga ranjimayman. 70. Odamlar mening jig‘imga tegishmoqchi yoki haqoratlashmoqchi degan o‘ylar kamdan kam hollarda miyamga keladi. 71. Ko ‘ pincha amalga oshirmasamda do ‘ q - po ‘ pisa qilib qo ‘ yaman . 72. Oxirgi vaqtda ezma bo‘lib qoldim. 73. Baxslashayotganimda ovozim o‘z-o‘zidan balandlab ketadi. 40 74. Odamlarga nisbatan yomon munosabatda ekanimni yashirishga harakat qilaman. 75. Tortishib o‘tirgandan ko‘ra, ko‘nib qo‘ya qolaman. Ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonida «ha» va «ha» desam ham bo‘ladi» javoblari bir xilda, ya’ni «ha» kabi xisobga olinadi, shuningdek «yo‘q» va «yo‘q» desam ham bo‘ladi» javoblari ham bir hilda, ya’ni «yo‘q» kabi hisoblanadi. So‘rovnoma kaliti va natijalarini qayta ishlash. 1.Jismoniy agressiya (K=11) 1+ ; 9 - ; 17 - ; 25 + ; 33 + ; 41+ ; 48+ ; 55+ ; 62+ ; 68+. 2.Verbal agressiya (K=8) 7+ ; 15 + ; 23+ ; 31+; 39 - ; 46+; 53+; 60+; 66 -; 71+; 73+; 74 -; 75 -. 3.Orqavorotdan (bilvosita) bo‘ladigan agressiya (K=13) 2+; 10+; 18+; 26 -; 34+; 42 +; 49 -; 56+; 63+. 4. Voqe’likka salbiy munosabatda bo‘lish, inkor etish (Negativizm) (K=20) 4+; 12+; 20+; 28+; 36 -. 5 Jizzakilik (K=9) 3+; 11 -; 19 +; 27+; 35 -; 43+; 50+; 57+; 64+; 69 -; 72 +. 6 Sergumonlik (K=11) 6+; 14+; 22+; 30+; 38+; 45+; 52+; 59+; 65 - ; 70 -, 7 Ranj (K=13) 5+; 13 +; 21+; 29 +; 37+; 44+; 51+; 58+. 8 Aybdorlik hissi (K=11) 8+; 16 +; 24 +; 32+; 40 +; 47+; 54+; 61+; 67+. 41 «-» belgili savollar javoblarini qayd qilayotganda agar javob «ha» bo‘lgan bo‘lsa «yo‘q» deya, agar «yo‘q» bo‘lsa «ha» kabi qayd qilinishi talab etiladi. Ballar yig ‘ indisi har bir agressivlik parametrida ko ‘ rsatilgan koeffitsientga ko ‘ paytirilgach , ular solishtirishga qulay me ’ eriy ko ‘ rsatgichlarga aylanadi . Summar ko‘rsatkichlar; ( 1+ 2 + 3 ) / 3=IA (Agressiya indeksi ) ( 6+ 7 ) / 2 =IAd (Adovatlilik indeksi) 1 Jismoniy agressiya - boshqa bir odamga qarshi jismoniy kuch ishlatish. 2 Verbal agressiya – salbiy his-tuyg‘ularni og‘zaki tarzda ifodalash (janjal, qiy-chuv solish, so‘kinish, tahdid, la’nat aytish, qarg‘ish kabilar) 3 Orqavorotdan bo‘ladigan yo bilvosita agressiya – boshqa shaxsga qaratilgan g‘iybat, piching ko‘rinishidagi bilvosita olinadigan alam, nafratning yo‘nalishi aniqlanmaganligi ham bo‘lishi mumkin (er tepish, baqirib- chaqirish) 4 Negativizm (voqe y likka salbiy munosabatda bo‘lish, hamma narsani inkor etish) – rahbariyat yoki obro‘ga qarshi yo‘nalgan xulk-atvor, talab, tartib, qonunlarga qarshi passiv mone’likdan faol xatti-harakat darajasigacha borib etishi mumkin. 5 Jizzakilik - jizzakilikka moyillik, arzimagan narsaga portlab ketish, keskinlik, qo‘pollik qilish. 6 Sergumonlik - ishonchsizlikka moyillik, odamlar bilan ehtiyot bo‘lib munosabatga kirishish, atrofdagilar zarar etkazishi mumkin, degan o‘y bilan yashash. 7 Ranj - kimdandir yoki butun olamdan alamzadalik, hayolan yoki chindan ham keltirilgan iztirob, g‘azab, atrofdagilarga nisbatan nafrat, hasadning namoyon bo‘lishi. 42 8 Autoagressiya - o‘zi va atrof-muhit o‘rtasidagi munosabatlarda kuzatiladigan aybdorlik hissi, o‘ziga qarshi qaratilgan xatti-harakat, ya’ni o‘zini ayblash, men undog‘man, men bundog‘man, deb ich-etini eyish. “Refleksiya” testi bo‘yicha tajribada ishtirok etgan barcha sinaluvchilar “Agressiya shakllari va uning ko‘rsatkichlari” testi bo‘yicha tadqiqotlarimizda xam ishtirok etdilar va turli natijani berdilar. 2.2.jadval “ Agressiya shakllari va uning ko‘rsatkichlari ” t esti bo‘yicha sinaluvchi o‘quvchilarning ko‘rsatkichlari № Jismo niy agres - siya Verbal Agres - siya Orqavor ot dan (bilvosi- ta) bo‘ladig an agressiya Voqe’likk a salbiy munosabat da bo‘lish, inkor etish Jizzaki lik Sergumo n lik Ranj Auto agres - siya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 8 7 2 3 8 7 3 7 2 5 5 2 5 7 5 5 5 3 6 6 4 6 6 4 3 6 4 7 7 3 3 7 6 3 7 5 6 6 2 6 6 5 6 6 6 8 8 2 3 8 4 6 7 7 5 5 2 5 5 7 5 5 8 6 6 2 6 6 5 4 6 43 9 5 5 2 5 5 7 5 5 10 5 5 3 5 5 4 5 5 11 6 6 2 6 6 6 6 6 12 5 7 2 5 5 4 5 5 13 6 6 2 6 6 7 6 6 14 5 5 4 5 5 4 5 5 15 8 8 2 3 8 6 3 7 16 6 6 2 6 6 4 6 6 17 5 5 3 5 5 5 5 5 18 7 7 4 7 7 6 7 7 19 5 5 2 5 5 4 5 6 20 7 7 4 3 7 7 7 7 21 4 6 2 4 4 4 4 4 22 8 8 2 5 8 4 3 7 23 6 6 2 6 6 6 3 6 24 4 4 3 4 4 4 4 6 25 6 6 2 6 6 5 6 6 26 5 5 3 5 5 4 7 5 27 7 7 2 7 7 6 4 7 28 6 6 2 4 6 4 6 6 29 6 6 2 3 6 5 6 6 44 30 4 7 4 4 4 4 4 4 31 4 4 2 4 4 4 4 6 32 8 8 2 4 8 7 6 6 33 5 5 2 5 5 5 5 5 34 6 6 4 3 6 6 3 6 35 4 4 2 4 4 4 4 4 36 7 7 2 4 7 7 7 7 37 5 5 2 5 5 4 5 5 38 4 4 2 4 4 4 7 6 39 7 7 3 4 7 7 3 7 40 6 6 3 3 6 4 6 6 41 5 5 2 5 5 6 5 5 42 4 4 2 4 4 6 4 6 23 26 13 9 24 18 15 28 % 55% 61% 30% 21% 57% 43% 36% 66% “Agressiya shakllari va uning ko‘rsatkichlari” testi bo‘yicha sinaluvchi o‘quvchilarning ko‘rsatkichlari ancha yuqori chiqdi. Natijalarni quyidagi gistogrammada ko‘rgazmali xolda ifodalaymiz. 45 1 2 3 4 5 6 7 8010203040506070 55 61 30 21 57 43 36 66 2 .2. Refleksiyani shakllantirishga va agressiyaga moyillikni kamaytirishga mo‘ljallangan psixokorreksion dastur Dastur mazmuni: Ushbu dastur shaxsning zarur ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini shakllantirishga xizmat qiluvchi psixologik mashqlarni o‘zida mujassamlashtirgan . Dasturning maqsadi: T a’lim jarayonida o‘quvchi larning zarur ijtimoiy- psixologik xususiyatlarini rivojlantirish. Dasturning asoslanishi: Biz psixokorreksion dasturning tarkibiga kiritilgan mashqlar va mashg‘ulotlarni aniqlovchi diagnostik bosqich natijalariga hamda ta’lim jarayonidagi o‘quv chilarning muloqoti va xulq-atvoriga xos xususiyatlarni 46 1-maydoncha Kirish mashqlari “ Танишиш” ва “Саломлашиш” 2-майдонча Руҳий ҳаракатлар Ўз-ўзингни англа!2- maydoncha Ruhiy harakatlar Ўз-ўзингни англа! 3- maydoncha Xulq gimnastikasi Ширинсуханлик 4- maydoncha Xulq gimnastikasi “ Илтимос” 5- maydoncha Xulq gimnastikasi «Ташвишлар ўйини» 6- maydoncha Xulq-atvor gimnastikasi “ Инкор этилганлар”inobatga olgan holda tanlash va tartiblashga amal qildik. CHunki, bu psixokorreksion dasturning nazorat bosqichida olinayotgan natijalarimizda aniq va kerakli natijalar berishi mo‘ljallangan edi. Ushbu psixokorreksion dasturimiz 6 kunga muljallangan mashqlar majmuasidan iborat bo‘lib, ular asosan o‘quvchilarda zarur ijtimoiy fazilatlarni o‘yin mashqlari orqali shakllantirishga mo‘ljallangan. 1-kun mashqlar majmuasida uchta maydonchaga ajratilgan bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 2-kun mashqlar majmuasida ikkita maydon ajratilgan bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 3-kun mashqlar majmuasida ham ikkita maydoncha bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 47 9-майдонча Хулқ-атворнинг эгилувчанлиги «Нима? Ким? Қандай? Қаерда? Қачон?» 10-майдонча Руҳий кўтаринкилик «Ишончли, ишончсиз ва тажовузкор жавоблар»4-kun mashqlar majmuasida ham ikkita maydoncha bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 5-kun mashqlar majmuasida ham ikkita maydoncha bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 6-kun mashqlar majmuasida ham ikkita maydoncha bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 7-kun mashqlar majmuasida ham ikkita maydoncha bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 48 8-майдонча Тасаввур ўйинлари7- maydoncha Одоб-ахлоқ ў йинлар и 12-майдонча Эришилган ч ўққ и «Аттракция»11-майдонча Хулқ тарбияси “Хулқнн баҳолаш ёки тузатиш” 1 4 -майдонча Муносабат ўйини « Эмиграция »1 3 -майдонча Хулқ тарбияси “Телефон”, “Машинка” Psixokorreksion dastur mashg‘ulotlari shu tarzda ajratilgandan so‘ng ishtirokchilar uchun ushbu mashqlar majmuasidan foydalanish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar berildi. Ushbu uslubiy ko‘rsatmalar trening ishtirokchilarini mashg‘ulotlarda samarali natijalarga erishishlariga katta imkoniyatlar yaratdi. 1-ko‘rsatma . Siz mashg‘ulotga kirishdan oldin «ko‘chadagi ruhiy muhitingiz»ni ortga qoldiring. Muammo va tashvishlaringiz ostonada qolsin. Mashg‘ulotlarga qat’iy ishonch va yuksak maqsad bilan kirishing. O‘zingiz uchun tanlagan yo‘lingizda uchraydigan qiyinchiliklarni engishdan huzur oling. 2-ko‘rsatma . Siz ko‘proq tahlil qilmasdan o‘zingizni mashqlantirishga harakat qiling. Siz mashqlar ruhiy xususiyatlaringizni yuzaga chiqarishga yo‘naltirilganligini e’tiborga olib ko‘proq mashqlar bilan shug‘ullaning. Mashg‘ulotlarning samaradorligi sizning qo‘lingizda. 3-ko‘rsatma . Vaqtni tejang va o‘zingiz uchun erkin vaqt to‘plang. Mashqlarni shoshilmasdan bajaring kerakli xulq-atvoringizni yuzaga chiqarish va xulq-atvor xossalariga chuqur kirib borish vaqt talab etadi. Ichki olamingizni atroflicha o‘rganishingiz uchun o‘zingizga imkon bering. 4-ko‘rsatma . Mashqlarni takrorlang. Mashqlar har xil sharoitni talab etishi mumkin. Siz faqat trening mashg‘ulotlari bilan cheklanib qolmasdan faoliyatni uzviy davom ettirishga harakat qiling. Sizga faqat amaliy tajribalargina yordam beradi. Trening mashg‘ulotlaridan so‘ng bu xulq-atvor mashqlarini kunlik ish tartibingizga kiriting. 5-ko‘rsatma . Tez-tez shug‘ u llaning. Siz xulqi ngizni qancha ko‘p mashqlantirsangiz, mashqlar sizning qalbingizdan chuqur joy oladi. Agar ular sizni kundalik faoliyat ingizga kirib yaxshi natija bera boshlasa, bu sizga huzur bag‘ishlaydi. Agar mashqlantirish qanchalik maroqli bo‘lsa, siz xulqi ngizni shunchalik mashqlantirishga harakat qilasiz. Siz xulqi ngizni qanchalik ko‘p mashqlantirsangiz, xulqi ngizn da samaradorlik shunchalik ortadi. 1-kun mashqlarining borishi: 1-maydoncha “Salomlashish” mashqi 49 Mashqning borishi: Guruh a’zolari doira qilib o‘tkaziladi. So‘ngra ularning har biri ikki – uch kishidan kichiq guruhlarga bo‘linadi. Har bir talabaga bittadan so‘z beriladi. Masalan: aniq, sandiq, chandiq, hormang,tolmang, keling olin va hokozo. Salomlashish anashu so‘zlardan to‘zilgan bo‘ladi. Barcha ishtirokchilar salomlashishni bir vaqtda atadi. Lekin har bir gurucha o‘z so‘zini atadi xolos. Salomlashish baqirib ovozda atilmasdan balki bir tekis nafas olib, so‘ng talaffo‘z qilinadi. Natijada “APCHXI” kabi so‘z hosil bo‘lishi kerak. Mashq 2-3 marta takrorlanadi. Ushbu mashqning maqsadi birinchidan hol – ahvollashish bo‘lsa ikkinchidan ishtirokchilarda ko‘tarinkilik , iliq psixologik munosabatni shakillantirishdan iborat. 1-maydoncha”Tanishish” mashqi Mashqning borishi: Salomlashish tugaganidan so‘ng ishtirokchilardan bittasi o‘z ismini atadi. (talabalar bir – birlarini yaxshi bilganlari uchun ism emas tahallus aytadi). Unig chap yoki o‘ng tomonida o‘tirgan ishtirokchi esa birinchinig va o‘zining tahallusini aytadi. Uchunchi talaba esa birinchining, ikkinchinig va o‘zining tahallusini aytadi . SHu tariqa tanishuv oxirigacha davom etadi. Treningning oxirgi ishtirokchisi birinchidan boshlab, guruh a’zolarining hammasining va o‘zining ismini aytadi. Guruh a’zolari anashu tarzda tanishib oladilar. “Tanishish” mashqining maqsadi ishtirokchilarni o‘zaro bir – birini yaxshiroq tanib olishi, samimiylikni shakillantirishdan iborat bo‘lib ichki to‘siqni engishga yordam beradi. 2-maydoncha ”O‘z-o‘zingi angla !” o‘yin mashqi Mashqning borishi: Talabalar guruhining har bir ishtirokchisi qo‘liga alohida kartochkalarda “LIDER” va “FAROSAT” so‘zlari vertikal xolda yozilgan kartochkalar tarqatiladi. Kartochkada so‘zlardagi harflar vertikal ko‘rinishda 50 yozilgan bo‘lib, ishtirokchi har bir harfning ro‘parasiga o‘sha harf bilan boshlanadigan, va o‘zida mavjud deb hisoblagan shaxsiy sifatlarni ko‘p o‘ylamasdan yozib chiqishi kerak. O‘yin mashqi maqsadi: ishtirokchilarda o‘z-o‘zini to‘g‘ri anglash va o‘ziga nisbatan senzitivlikni shakllantirishdan iborat. 2-kun mashqlarining borishi: 3-maydoncha «SHirinsuxan» mashqi Maqsad: Bu mashq guruh a’zolarining shaxslararo munosabatda tutgan o‘rni, diqqat-e’tiborli, ahamiyatli bo‘lishi va guruhdagi psixologik iklim sharoitni iliqlashtirishga yordam beradi. Vazifa: Guruh a’zolari davra bo‘lib o‘tiradi. O‘yin davomida o‘quvchilar diqqati muloqot jarayonida “ shirinsuxan ” so‘zlar va iboralarni qo‘llashning ahamiyatliligiga qaratiladi. O‘quvchi har bir guruh a’zosi aytayotgan “shirinsuxan” so‘zlar qanday hislarni yuzaga keltirayotganligini anglab etishi lozim. Birinchi bosqich: Guruh a’zolari galma-galdan har bir o‘quvchiga xos bo‘lgan eng yaxshi fazilatlarni sanab o‘tadilar. Natijada haqiqiy yoqimli to‘la tasavvur paydo bo‘ladi. O‘yin tugagagach o‘qituvchi har bir o‘quvchidan unga qarata “shirinsuxan” so‘zlar aytilayotganda, u nimalarni his etganligini so‘rab, o‘z taassurotlari haqida gapirishiga imkon beradi. Muhokama tugagandan keyin o‘qituvchi yakunlovchi so‘zlarni aytib “ shirinsuxan” so‘zlar insonga qanday ta’sir etish mexanizmlari haqida qisqacha ma’ruza qilib berishi mumkin. Ma’ruzaning mazmuni quyidagi psixologik bilimlarni tashkil etadi. Odatda, “shirinsuhanlik” so‘zlar turukumiga yoqimli, chiroyli, “juda qadrli” so‘zlarni kiritish mumkin. Bu so‘zlarni eshitayotgan odamlarning ruhiy holati ma’lum, psixologik mexanizmlarga asoslangan bo‘ladi. Xo‘sh “shirinsuxan” so‘zlar degani nima? Bu so‘zlar insonda mavjud bo‘lgan ijobiy xususiyatlarni birmuncha bo‘rttirib ko‘rsatib, ijobiy munosabatlarni paydo qiluvchi usullardan biridir. Haqiqatan ham biron-bir odam qobiliyatingizga yoki ijobiy xislatlaringizga salgina bo‘rt-tiribroq urg‘u berib qolsa, sizda yoqimli 51 hislar paydo bo‘ladi. Ayni shu paytda siz bu so‘zlarning haqiqatga aynan to‘g‘ri kelmasligini ham bilib turasiz, lekin bu hol ruhiyatingizdagi ijobiy xislarning kechishiga salbiy ta’sir etmaydi. Xo‘sh, nima uchun bu xil so‘zlarni eshitish yoqmaydi? “Oltin so‘zlarni” psixologik mexanizmlari nimadan iborat? “ Oltin so‘zlar” turkumining insonga ta’sir etishining psixologik asoslari. 1. Inson o‘z ijobiy xususiyatlari haqida bir muncha bo‘rttirib aytilgan yoqimli so‘zlarni eshitadi. 2. Ishontirish hodisasi keladi. 3. Ishontirishning natijasi sifatida shaxsning ichki ehtiyojlarini qondirish mavjud bo‘ladi. 4. Ehtiyojlarining qondirilishi natijasida ijobiy hislarning paydo bo‘lishi yuzaga keladi. 5. Ehtiyojni qondirish orqali paydo bo‘lgan hissiyotlarning sababchisiga nisbatan ijobiy munosabatlarning shakllanishi yuzaga keladi. Mana shu xil mavzularda ma’ruza qilgandan so‘ng o‘qituvchi o‘quvchilar bu ma’lumotlarni qay darajada o‘zlashtirgan-liklari va ularni hayotda mustaqil ravishda kanday qo‘llay olishlari haqida qisqacha suhbat o‘tkaziladi. 4-maydoncha «Iltimos» mashqi Mashqning borishi: Ishtirokchilar juftliklarga bo‘linib, bir-birlaridan originallik, topqirlik, ustomonlik va xushmuomalalik bilan biron narsani iltimos qiladilar. So‘ngra ishtirokchilar o‘rin almashib boshqa juftliklarni hosil qiladilar va yangi sheriklari bilan muloqotga kirishadilar.O‘yin so‘ngida ishtirokchilar barcha guruh a’zolari bilan o‘z taassurotlarini muhokama kiladilar. Mashqning maqsadi: Insonda o‘z iltimosini bildirish ko‘nikmasini shakllantirish, muloqot malakalarini rivojlantirish, muomala madaniyatini tarkib toptirish, shaxslararo munosabatlarga kirisha olishga ko‘maklashish 3-kun mashqlarining borishi: 52 5-maydoncha «Tashvishlar o‘yini» mashqi Mashqning borishi: Hayotingizda uchrab turadigan va sizni tashvishlantiradigan, havotirlantiradigan salbiy holatlarni tasavvur qiling, ularni xayolan rivojlantiring, voqealar kechishida «ha..., biroq...» tamoyiliga suyanib, ongingizga erkinlik bering hamda hazil ila «ha hurmatli miyam, bugun sen menga barcha tashvishli va havotirli kunlarimni eslat» - deya murojaat qiling. Muolaja: O‘zingizga ma’qul va qulay holda ko‘zlaringizni yumib o‘tiring. 2-3 marta chuqur nafas oling va nafas chiqaring. Endi o‘ng qo‘lingizni ko‘tarib qattiq musht qiling, unda zo‘riqish holatini sezing. 10-15 sekunddan so‘ng mushtni qo‘yib yuboring va bo‘shashishni his eting. Ushbu muolajani har ikki qo‘lda bir necha bor qaytaring. Boshqa paylaringizga zo‘r bermang. SHu tariqa «zo‘riqish» va «bo‘shashish» holatlarini qaytaring, bu juda yoqimli. O‘zingizga kelish uchun teskari tartibda 10 dan 1 gacha asta sanang, har bir rakamdan so‘ng o‘zingizda engillik va tiyraklik sezasiz. Mashqning maqsadi: Insonlarda muloqot jarayonidagi zo‘riqish, havotirlanish va tashvishlanish darajasini yo‘qotish. 6-maydoncha “Inkor etilganlar” mashqi Mashqning borishi: Breynstorming usuli yordamida jamiyatda inkor etilganlar toifasiga kiruvchilar va ularning paydo bo‘lish omillari hamda shunday kishilarga yordam berish choralari haqida fikr almashinadi. Ma’lum muddat o‘tgach, guruhning o‘zida ayrim belgilar asosida a’zolar toifalarga bo‘linib, trener boshchiligida tabiiy eksperiment yo‘li bilan “inkor etilganlikni his qilish ” o‘yini tashkil etilishi mumkin. Mashqning maqsadi: Ishtirokchilarda ijtimoiy munosabatlardan chetda qolish va uning oqibatlari haqida tasavvurlarni shakllantirish. 4-kun mashqlarining borishi: 7-maydoncha «O‘ziga o‘zi xat yozish » mashqi 53 Mashqning borishi: Ishtirokchi o‘ziga-o‘zi xat yozadi. Unda o‘zidagi mavjud ijobiy hislatlarni, o‘zidagi noyob fazilatlarni aks ettirishi lozim. Har bir ishtirokchi guruh a’zolariga o‘zining xatini o‘kib eshittiradi. Guruh a’zolari bunda bir-birlarining fikrlarini e’tirozsiz qabul qilishlari va bir birlarining ijobiy fazilatlarini qo‘llab-quvvatlashlari lozim. So‘ng guruhiy muhokama bo‘lib o‘tadi. Trening maqsadi: Ishtirokchilarning o‘zini-o‘zini konstruktiv baholashni shakllantirish, o‘ziga adekvat munosabatni tarkib toptirish. 8-maydoncha «YAshirin salom» mashqi Mashqning borishi: Ishtirokchilarga quyidagi uch xil xulq (ishonchli, suet va tajovo‘zkor) yo‘nalishi bo‘yicha vaziyatni tahlil qilish vazifasi yuklatiladi. 1. Dugonangiz uchrashuvga kiyib chiqish uchun sizning eng yaxshi ko‘rgan ko‘ylagingizni so‘radi. Biroq siz berishni xohlamayapsiz. 2. Sizga yo qq an narsani sotib olishingiz uchun pul etmayapti, o‘rtog‘ingiz sizdan qarz olganiga ancha bo‘lgan, ammo yaqin orada berish niyati yo‘qqa o‘xshaydi. Undan kanday so‘raysiz? 3. YAqinda sotib olgan mashinangizni do ‘ stingiz bir muncha va q t minib turishni so ‘ rayapti , mashina juda q immat . Nima qilish kerak? Vaziyat ta h lil kilinadi. Trening maqsadi: O‘zida ijobiy ustanovkalarni tarkib toptirish, o‘z-o‘ziga adekvat baho berishni va muloqot madaniyatini shakllantirish. 5-kun mashqlarining borishi: 9-maydoncha «Nima? Kim? Qanday? Qaerda? Qachon?» refleksiv muolajasi Mashqning borishi: YAqin kelajak rejalarini aniqlashga va «hayotiy dastur»ni to‘zishga o‘rgatish Trener har bir ishtirokchiga yaqin orada erishishi mumkin bo‘lgan orzu-umidlarini ko‘rib chiqishni va ularning ahamiyatlilik darajasiga ko‘ra joylashishlari kerakligini tushuntiradi. O‘z ehtiyojlarini qondirishga asoslangan muvaffaqiyat dasturini to‘zish quyidagi qoidalarga asoslanadi: 54 -«menda nima bo‘ladi?», «men nimani xoxlayman?», «men mag‘lubiyatni qanday his qilaman?» va hokazolar kabi muvaffaqiyat kalitini to‘zish; -har kim o‘zi bajara oladiganini rejalashtirish; - qo‘ lga kiritilgan natijalarni sensor tizimda: his etish, sezish, tovush, kayfiyat va hokazolarda tasvirlash; -ko‘lga kiritilgan natijalar q achon va q ay tarzda kerak bo‘lishini tasavvur q ilish; -kutilgan natijalarning oqibati nima bilan tugashi mumkinligini o‘ylab ko‘rish. Guru h da natijalar muhokama qilinadi. Mashqning maqsadi: YAqin kelajak rejalarini aniqlashga va «hayotiy dastur»ni to‘zishga o‘rgatish 10-maydoncha «Ishonchli, ishonchsiz va tajovuzkor javoblar» mashqi Mashqning borishi: Guruhning har bir a’zosi qayd etilgan vaziyatlarga ishonchli, ishonchsiz, tajovvo‘zkor javob tiplarining qay biri to‘g‘ri kelishini ko‘rsatishi lozim. O‘rtog‘ingiz sizni ogohlantirmasdan begona kishini olib keldi. Kinoteatrda orqangizda o‘tirgan odamlar baland ovozda gapirib, kino ko‘rishingizga imkon bermayaptilar. Fikringizcha, q o‘shningiz o‘zining axmo q ona savollari bilan sizni tutib turibdi. O‘qituvchingizning fikricha, sizning kiyinishingiz va soch turmagingiz o‘quvchining tashqi ko‘rinishiga xos emas. Vaziyatni juft-juft bo‘lib tahlil qilish mumkin, undan so‘ng barcha guruh a’zolari birgalikda muhokamani davom ettiradilar. Mashqning maqsadi: O‘kuvchilarda turli vaziyatlarga nisbatan adekvat reaksiyani shakllantirish 6-kun mashqlarining borishi 11-maydoncha . «Xulqnn baholash yoki tuzatish» mashqi 55 Mashqning borishi: Alohida ishtirokchi yoki guruhning barcha a’zolari tomonidan jamiyatda nomaqbul deb hisoblangan, ayni vaqtda o‘zlari voz kechishni istayotgan shaxsiy xulq sifatlarini ajratib ko‘rsatadilar. Uni to‘liq anglashga urinib, undan voz kechish usullarini topishga harakat qiladi. Agar ishtirokchilar o‘zlarida nomaqbul xulq mavjud emas deb hisoblasalar, hayotdan boshqa misollarni keltirib, to‘zatish yo‘llarini topishga harakat qilishi mumkin. Mashg‘ulot nihoyasida har bir ishtirokchi o‘z fikr-mulohazalari bilan o‘rtoklashadi. Trening maqsadi: Guruhiy nizolarni va o‘ylab topilgan rollar tahlili orqali xulqni modifikatsiya hamda korreksiya qilish. 12-maydoncha . «Attraksiya» mashqi Mashqning borishi: Ishtirokchilar doira bo‘lib o‘tiradilar. Har bir ishtirokchiga ko‘zgu beriladi. Gurux a’zolarining har biri oynaga qarab, o‘zlariga o‘zlari xushomad qilishlari, o‘zlarini o‘zlari maqtashlari, eng yaxshi istaklarni bildirishlari lozim bo‘ladi. Ishtirokchilarga ko‘rsatma berilgach, berilgan vazifani bajarishlari uchun 10 daqiqa vaqt beriladi. SHundan so‘ng bu vaziyatni guruh a’zolaridan birini tanlab, tanlangan sherigiga nisbatan amalga oshirishi lozim Mashq tugagach barcha ishtirokchilar o‘z-o‘ziga va sherigiga nisbatan attraksiyasida nimalarni his etganligi va o‘z kechinmalarini so‘zlab beradilar. Trening maqsadi: O‘zini o‘zi va boshqalarni qabul qilishga o‘rgatish, o‘z- o‘ziga va o‘zgalarga nisbatan adekvat baho berishni shakllantirish. «Haqiqiy inson» mashqi Mashqning borishi: Guruh a’zolari doira shaklida o‘tiradilar. Trener ko‘rsatmasiga binoan har bir ishtirokchi «Men xaqiqiy insonman» iborasini uch marta turlicha mimika va ohangda aytadi. SHundan so‘ng guruhning boshqa a’zolari ishtirokchi tomonidan o‘z-o‘ziga berilgan baho bilan uning tashqi mimika va ohangi mos kelganligi va mos kelmaganligini tahlil qiladilar va o‘zlarining fikrlarini bayon etadilar. Guruhning barcha a’zolari o‘zlarining istagan xususiyatlari bo‘yicha o‘z-o‘zga nisbatan bahosini turli mimika va ohangda aytishlari so‘raladi. Mashq shu tariqa davom etadi. 56 Trening maqsadi: Ishtiroqchilarda ijobiy ustanovkalarni tarkib toptirish, shakllangan ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash. 7-kun mashqlarining borishi 13-maydoncha . “Telefon” o‘yin mashqi Maqsad : O‘yin guruh qatnashuvchilarining o‘zini tutishi, muomalasi, suhbatdoshiga nisbatan yaqinligi kabi o‘zaro munosabatlarni aniqlashga va shu sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Siz meni tanidingizmi? Ba’zida (bir xilda taqdir bilan) tamomila notanish odamni uchrashuvga taklif etib qo‘yiladi. Siz telefon orqali uchrashuv kunining vaqti, joyi va bir-birlarini tanish mumkin bo‘lgan “parol”ni aytasiz. Bu yo qizil sharf, yoki boshqa narsa bo‘lishi mumkin. Odatda, odamlar shunday qilishadi. Keling, bu eski usulni qo‘yib turaylik. Siz uchrashadigan kishiga, o‘zingizni shunday tavsiflangki, sizni darhol tanisin. SHunday belgilarni toping! Bular sizning ba’zi bir ko‘nikmalaringizni, ya’ni: kamchilikni tuzatish, masalan:-o‘ng qo‘l bilan chap quloqni ishqalash kabi ba’zi g‘ayri oddiy detallar va boshqalar. Bu ishlarga 3-5 daqiqa vaqt beriladi. So‘ngra guruh a’zolari keng doira olib, yozganlarini navbat bilan o‘qiydilar. Guruh a’zolari navbat bilan telefonda o‘zi tanlagan abonent bilan 30 sekund mobaynida o‘zi xohlagan mavzuda gaplashadi. Kuzatuvchilar uning o‘zini tutishi, (mijozi) bilan, muomalasi, narigi tarafdagi shaxs bilan gaplashuvchi o‘rtasidagi yaqinlik, kabi o‘zaro munosabatlarni tahlil qiladilar va kerakli maslahatlar beradilar. (O‘yin 45 daqiqa davaom etadi). “Mashinka” mashqi Maqsad: Ushbu mashqni bajarish orqali o‘quvchilarning diqqati-e’tibori oshadi, kayfiyati ko‘tariladi, ularning shaxslararo munosabatga va o‘qishga bo‘lgan faolligi oshadi. Vazifa: Guruh a’zolari davra bo‘lib o‘tiradilar. Hammangiz o‘zingizni katta yozuv mashinasi”, deb tasavvur qiling, hammangiz shu mashinaning harf 57 tugmalarisiz (keyinroq hammangiz alfavitdagi hamma harflarni bo‘lishib olasiz), mashinkangiz har xil so‘zlarni yozishi mumkin” deb, o‘qituvchi ko‘rsatma beradi. Masalan: “Poezd”, deb atash va shu so‘zni yozish taklif qilinsa, guruh a’zolari ketma-ket o‘rinlaridan turib shu so‘zni yozishi kerak. Bu holda kimda “P” harfi bo‘lsa o‘rnidan turadi va “p” deb ovoz chiqarib aytadi, kimda “O” harfi bo‘lsa, “O” deb aytadi, keyin “O” harfi o‘rniga o‘tib turadi va ovozini chtqarib o‘z harfini aytadi va hokazo. Agar mashinkamiz xato bilan yozsa, mashq boshqatdan qaytariladi. O‘qituvchi mashqni davom ettirishi va shunday so‘zlar topishi kerakki, iloji boricha guruhning hamma a’zolari qatnashsin. Harf taqsimlash jarayonida guruh a’zolari bir chekkadan alfavit xarflarini eslab qolishlari lozim. Bu jarayon, ya’ni alfavitning hamma harflari taqsimlab olinmagunicha, harf berish davom etaveradi, bunda hattoki guruhning har bir a’zosiga uchtadan harf tegishi ham mumkin (agar guruh a’zolari 12 kishi bo‘lsa). O‘qituvchi mashqni o‘z ixtiyoriga ko‘ra shakllantirishi ham mumkin. Masalan: biron-bir she’r yoki maqolni mashinkada yozib chiqishni taklif qilish orqali. Odatda, mashq bajarish natija-sida o‘quvchilarning diqqati oshadi, kayfiyati yaxshilanadi, ularning faolligi oshadi. Doimo hamjihatlik, ahillik bilan ishlashning samarasi yanada oshadi. (O‘yin 35 daqiqa davom etadi). 14-maydoncha. “ Emigratsiya” mashqi Maqsad : Har bir guruh qatnashuvchisining o‘ziga va o‘zgalarga bo‘lgan munosabatini kuzata bilishga hamda to‘g‘ri shakllantirishiga yordam berishga o‘rgatish. Faraz qilaylik, siz bu mamlakatdan butunlay ketdingiz (kvartira almashtirganingiz sababli boshqa maktabga o‘tdingiz). Sizningcha, yuqoridagi harakatingizdan kimlar yoki shaxsan kim afsuslanadi? Nima uchun? Bu odamlar bilan sizni nimalar bog‘laydi? Sizni ko‘chib ketishingiz kimlarni xursand qiladi? Nima uchun? Odamlar bilan munosabatni yaxshilash uchun o‘zingizni o‘zgartirishga harakat qildingizmi? Kamida ikkita misol keltirib, savollarga javob bering. 58 SHarh: Bu ishni bajarib bo‘lgandan keyin, 3-4 kishidan iborat mikroguruhda ish materialini muhokama qilinib, qarorlar qabul qilinadi.. (Mashg‘ulot 30 daqiqa davom etadi). “Razvedkachi” o‘yini Maqsad : Bu o‘yin orqali o‘quvchilarning shaxslararo munosa-batlari, diqqat-e’tibori, ularning ziyrakligi va xotirasini mustahkamlashga erishiladi. Yo‘riqnoma: Guruh a’zolaridan biri “razvedkachi” bo‘lib tayinlanadi. O‘qituvchi boshchilik qiladi va “hamma to‘xtasin” deb buyruq beradi. Buyruq berilgan guruh a’zolari qay holatda turgan bo‘lsalar, o‘sha holatda qimirlamay qotib qolishlari lozim. Guruh a’zolari o‘z holati va mimikasi bilan qotib qolishga, “razvedkachi” esa har bir odamning tana holati va mimikasini eslab qolishga harakat qilishi kerak. O‘yin qatnashuvchilarining holati, mimikasi va tashqi ko‘rinishini diqqat bilan o‘rgangandan keyin “razvedkachi” (boshlovchining buyrug‘iga binoan) ko‘zini yumadi. Bu paytda o‘yin qatnashuvchilari o‘z turishlari va mimikasi hamda kiyimlarida o‘zgartirishlarni yuzaga keltiradilar. Ma’lum bir vaqtdan keyin “razvedkachi” ko‘zini (boshlovchining buyrug‘i ostida) ochadi va guruh a’zolari tomonidan bo‘lgan o‘zgarishlarni qayd etib chiqadi. O‘yin shu tariqa yana takrorlanadi. (O‘yin 20 daqiqa davom etadi). 59 XULOSA Bitiruv malakaviy ish bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. O‘smirlarda agressiv xulq-atvor ijtimoiy-guruhiy tavsiflar (guruhda yuqori status uchun kurashish, guruhda past mavqeni ko‘tarish, guruhda o‘zining ustunligini ko‘rsatishga intilish), guruhiy identifikatsiya (begona guruh oldida o‘z guruhi qiziqishlarini himoya qilish), g‘oyaviy qarama qarshiliklar (qiziqishlar, qadriyatlar, fikrlar to‘qnashuvi, o‘z nuqtai nazarini himoya qilish) kabi motivlar ta’sirida yuzaga keladi. 2. Agressiv xulq-atvorning yosh xususiyatlaridagi o‘ziga xos mikroyosh dinamikasi aniqlanib bunda agressiya 5-sinf o‘quvchilarida bilvosita agressiya, jizzakilik hamda jismoniy agressiya ko‘rinishida, 7-sinf o‘quvchilarida jismoniy, verbal agressiya, negativizm, shubhalanuvchanlik, xafagarchilik, aybdorlik hissi shaklida, 9-sinf o‘quvchilari ham jismoniy, verbal agressiya hamda jizzakilik shaklida ifodalanadi. 3. Miqdoriy tahlilda o‘rta o‘smirlik davrida (12-13 yosh) refleksiyani shakillantirish va agressiyani namoyon etish bo‘yicha boshqa yosh davrlariga nisbatan yuqori ko‘rsatkich aniqlanib bu “o‘tish inqiroz”ining eng shiddatli 60 kechayotgan davri xususiyatlari jumladan, bunday yoshda agressiv bo‘lish ko‘pincha “kuchli bo‘lish yoki shunday tuyulish”ni anglatishi bilan izohlanadi. 4. O‘smirlar agressivligidagi jins tafovutlarida aniqlanishicha 7- sinfdagi o‘g‘il bolalarda jismoniy agressiya va aybdorlik hissi (autogressiya) qizlarga qaraganda yuqori bo‘lsa, bilvosita agressiyada 7-sinf qizlari bevosita emas balki, bilvosita agressiya ko‘rinishlari arazlash, gina saqlash, ortidan gapirish,‒ chaqimchilik, g‘iybat kabi holatlarni namoyon etadilar. 5. Agressivlik shakllari bilan ota-ona va farzand o‘rtasidagi munosabatlarning interkorrelyasion bog‘lanishlaridan ma’lum bo‘ldiki, “qabul qilish” va “kooperatsiya” munosabatlari agressivlik shakllaridan jismoniy agressiya, shubhalanuvchanlik, aybdorlik hissi va agressiyaning umumiy ko‘rsatkichlarini oshiradi, va aksincha, “avtoritar giperijtimoiy” tarbiya uslubida jismoniy agressiya, shubhalanuvchanlik, aybdorlik hissi, dushmanlik munosabati kabi ko‘rsatkichlarning kamaytiradi. 6. O‘smirlardagi agressiv xulq-atvorni korreksiya qilish maqsadida ishlab chiqilgan “ Refleksiyani shakllantirishga va agressiyaga moyillikni kamaytirishga mo‘ljallangan psixokorreksion dastur ” dasturiga kiritilgan korreksion texnikalar va agressiv hulq-atvorni bosqichmabosqich o‘zgartirish modeli ya’ni, shaxsning o‘zini-o‘zi va o‘z his-tuyg‘ularini anglash, o‘z shaxsini qayta baholash, hissiyotlar ustida ishlash, agressiv xulqatvorni anglash, shaxslararo munosabatdagi qiyinchiliklar, kognitiv jarayonlarni rivojlantirish, barkamollikka intilish, ota-ona va pedagoglar bilan ishlash kabi mashg‘ulotlar majmui qo‘llanildi. 7. O‘smirlar bilan amalga oshirilgan korreksion taktikasi samaradorligi bilan e’tiborga loyiq. Amaliyot natijasida eksperimental guruhda agressivlikning pasayishi kuzatilgani, matematik statistic tahlilda tajriba guruhida yuqori darajadagi ahamiyatli ko‘rsatkichlar namoyon bo‘lgani, nazorat guruhida olingan tahlil natijalarida esa ahamiyatsiz ko‘rsatkichlar aniqlangani dastur samaradorligini ta’kidlashga asos bo‘ladi. 61 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг асарлари 1. Ўзбекистон Республи си Президенти Шав т Мирзиёев 2017 йил 19 сентябрь куни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72-сессиясидаги нутқи. 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб ҳалқимиз билан бирга қурамиз. – Т.: “Ўзбекистон”. 2017. – 488 б. 3. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз – Т.: “Ўзбекистон”. 2017. – 592 б. 2. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар 4. Ўзбекистон Республи сининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 201 9 . – 46 б. 5. Ўзбекистон Республи сининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни //Ўзбекистон Республи си Олий Мажлисининг Ахборотномаси. - 2021 3. Ўзбекистон Республи си Президентининг “Ўзбекистон Республи сини янада ривожлантириш бўйича Ҳара тлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ- 4947-сонли Фармони. www . lex . uz 62 6. Ўзбекистон Республи си Президентининг 2017 йил 30 ноябрдаги “Ўзбекистон Республи си инновацион ривожланиш вазирлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида” ПҚ-3416-сонли қарори. www . lex . uz 3. Махсус адабиётлар 7 . Абрамова, Г.С. Возрастная психология: учеб. пособие для студ. вузов / Г.С.Абрамова. –5-е изд. –М.: А демический проект: Алма Матер, 2005. –702 с. 8 . Айсмонтас, Б.Б. Педагогическая психология: схемы и тесты / Б.Б.Айсмонтас. –М.: ВЛАДОС-ПРЕСС, 2002. –208 с. 9 . Астапов В. М. Тревожность у детей :учебное пособие./ В. М. Астапов. Изд- во: ПЕРСЭ, 2008 г.–160с. 10. Адизова Т.М. Болаларнинг шахслараро муносабатлари психологик диагности си ва коррекцион ишлар. –Т., 1995 й. 11. Бэрон Р. Агрессия. СПб.: 2002. С.44-64.; ‒ 12. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. СПб.: 2000. С.73-89. ‒ ‒ 13. Бандура А, Уолтерс Р. Подростковая агрессия: изучение влияния воспитания и семейных отношений. ‒ М .: Эксмо пресс . 2000. ‒ С .45-58.; 14. Barnett O., Miller-Perrin C.L. (1997). Family violence across the lifespan. Thousand Oaks, CA: Sage., Buss A. The psychology of aggression.– N.Y.– 1961.132р.; 26. Далимова Н.М. Компьютер ўйинларига тобе ўсмирларнинг психологик диагности си ва коррекцияси хусусиятлари: Психол.фан.ном. ... дис.- Т. ‒ 17. Фельдштейн Д.И. Трудный подросток. Душанбе, 1972. 185 с.; ‒ ‒ 15. Крейхи Б. Социальная психология агрессии. М.: Питер, 2003. С.56-70. ‒ ‒ 25. Камилова Н.Г. Муаммоли ўсмир: ташхис, тадқиқот методлари. Т.: ‒ ТДПУ, 2004. Б.25.; ‒ 16. Лоренц К. Агрессия (Так называемое «зло»), М.: Прогресс, 1994, С.15.; ‒ 19. Можгинский Ю.Б. Агрессия подростков эмоциональный и кризисный механизм. СПб.: Питер, 1999. С.45-60.; ‒ ‒ 63 20. Реан А. Агрессия и агрессивность личности. СПб.: Питер.-1996.- С.39.; 21. Семенюк Л.М. Психологические особенности агрессивного поведения подростков и условия его коррекции. Москва.: Воронеж, 1996. С.6-18.; ‒ ‒ 22. Смирнова Т.П. Психологичес я коррекция агрессивного поведения детей. - Ростов н/Д: Феникс, 2004. – С. 14.; 26. Туляганова Г.К. Интересы «трудных» подростков к отражение особенностей мотивационна-потребностной сферы. дис. … нд. психол.наук.Т.: НУУз, 1993. 129 с.; ‒ 25. Умаров Б.М. Болалар ва ўсмирлар суицидининг ёш ва ижтимоий- психологик хусусиятлари. Психол. фан. номз….дис. Т.: ТДПУ, 1993. ‒ ‒ Б.154.; 2010. –Б. 98-99. 23. Шаврина А. А. Влияние детско-родительских отношений на проявление негативизма и упрямства у детей старшего дошкольного возраста: дис. ... нд.психол.наук. М.: 2012. 150 с. ‒ ‒ 18. Чепракова Е.А. Влияние стиля взаимодействия с родителями на агрессивное поведение подростков: Автореф.дис… нд. психол. наук. М.: ‒ 2011. 26 с.; ‒ 24. Ғозиев Э. Ғ. Онтогенез психологияси. Т.: Ўқитувчи, 2010. Б.123-126.; ‒ ‒ Электрон таълим ресурслари 1. http://abc.vvsu.ru/Books/instrum/page0016.asp . 2. http://dic.academic.ru/dic.nsf/socio/4789 . 3. http://www.e-osnova.ru/PDF/osnova_14_7_656.pdf . 4. http://ziyonet.uz.uzc.education.system.college . 5. http://psylist.net/pedagogika/00221.htm 64

SHAXS REFLEKSIV XUSUSIYATLARINING AGRESSIYAGA MOYILLIGI DIAGNOSTIKASI MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………….....3-6 I. BOB. AGRESSIV XULQ-ATVOR MUAMMOSINI O’RGANISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI……………………………………………...…..6 1.1. Agressivlik fenomenining nazariy tadqiqi………………………………....7-15 1.2. Agressiv xulq-atvorga moyil o‘smirlarning individual psixologik xususiyatlari…………………………………………………………………...16-19 1.3. O‘smir aggressiv xulqining stressni yuzaga keltiruvchi omili sifatida…...20-25 II.BOB. SHAXSNING REFLEKSIV XUSUSIYATLARI VA AGRESSIYAGA MOYILLIGI DIAGNOSTIKASI …………………………………………...….26 2.1. SHaxsning refleksiv xususiyatlari diagnostikasi ……………………...….26-40 2.2. Refleksiyani shakllantirishga va agressiyaga moyillikni kamaytirishga mo‘ljallangan psixokorreksion dastur ……………………………………...….41-54 Xulosa………………………………………………………………………....55-56 Adabiyotlar ro’yhati………………………………..………………………..57-60 Ilovalar 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Hozirda jahon miqyosida voyaga etmaganlar orasida sodir bo‘layotgan xuquqbuzarlik, jinoyatchilik hamda tajovuzkorlikni oldini olishga va bartaraf etishga qaratilgan keng qamrovli ishlar olib borilayapti. Mazkur muammolar, avvalo, ijtimoiy institutlar hamda jamoat tashkilotlariga bolalar ta’lim-tarbiyasi, ularning jismoniy, psixoemotsional rivojlanishini amalga oshirishda ustuvor vazifalarni keltirib chiqaradi. Jahon psixologiyasida bolalar va yoshlar orasidagi refleksiya va agressiv xulq-atvor muammosini o‘rganishga alohida tadqiqot yo‘nalishi sifatida e’tibor qaratilmoqda. Tadqiqotlarda agressivlikning biologik, psixologik, ijtimoiy, ijtimoiy-psixologik determinantlari va agressiv xulq-atvor reprezentatsiyasiga xos xususiyatlari o‘rganilgan. Mazkur yo‘nalishda o‘smirlardagi agressiv xulqni bartaraf etishning turli usullari va yuzaga kelish shart-sharoitlarini ifodalovchi psixologik mexanizmlarini aniqlash hamda joriy etish masalasining muhimligiga e’tibor qaratilmoqda. Ayni vaqtda o‘smirlar xulqidagi og‘ishlar, tajovuzkorlik, emotsional beqarorlik, hissiyotlarni boshqara bilmaslik kabi holatlar dolzarb muammolar sifatida qaralmoqda. Mamlakatimizda yoshlar tarbiyasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Bugungi kunda mustaqillik sharofati bilan oilada va ta’lim muassasalarida yoshlar qalblarga odob-axloq, iffatu hayo kabi tushunchalar hamohang tarzda singdirib borilmoqda. Yoshlarni barkamol insonlar etib voyaga etkazish, yot mafkuralar, hurujlardan asrash, ularda turli g‘oyaviy tahdidlarga qarshi kurash ko‘nikmalarini shakllantirish davlatimiz siyosatining muhim yo‘nalishlaridan sanaladi. Bugungi kunda amalga oshirilayotgan choralar tarkibida, xususan o‘smirlarning ta’lim jarayonidagi faolligini oshirish, shaxslararo munosabatlarga kirishishda empatiya hissini rivojlantirish, shaxs sifatida o‘zini to‘g‘ri baholash, jamiyatda o‘z o‘rnini topishida yordam berish hamda axloqiy ko‘nikmalar shakllantirilishining psixologik mexanizmlarini takomillashtirish muhim masalalar hisoblanadi. 2

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 14 martdagi PQ-2833- sonli “Huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 15 martdagi “Umumiy o‘rta ta’lim to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi Qarorida belgilangan vazifalarni amalga oshirishga mazkur bitiruv ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. O‘smirlar agressiyasi va unga turdosh bo‘lgan xulq-atvor shakllari zamonaviy psixologiya fanida ustuvor tadqiqot mavzularidan biri bo‘lib kelmoqda. Xorij psixologiyasida o‘smirlardagi agressiv xulq-atvor kelib chiqishi, rivojlanishi, paydo bo‘lish omillari va sabablarini o‘rganish borasida juda ko‘p tadqiqot ishlari olib borilgan va olib borilmoqda: jumladan, zo‘ravonlik va agressiv deviant xulq-atvorning o‘zaro aloqasi A. Bandura va P.Uolters, ota-ona tarbiyasining bolalardagi agressivlikning paydo bo‘lishiga ta’siri O.Barnett, C.L.Miller-Perrin, o‘smirlardagi agressiv xulq- atvorning jamiyatda o‘z o‘rnini anglashdagi o‘rni A. Bass, ongni manipulyasiya qilib, agressiv xulq-atvorga undashda ommaviy axborot vositalarining ta’siri B. Kreyxi kabi olimlar tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. [I; 12. 56-70 b] SHuningdek, tadqiqot predmeti sifatida agressiya hodisasi mohiyatini K.Lorens, A.Bandura, jinoyatchi o‘smirlarning o‘ziga xos psixologik xususiyatlarini o‘rganish D.I.Feldshteyn, o‘smirlarda agressiya va agressiv xulq- atvor shakllanishining sabablarini R. Beron, D. Richardson, agressiya profilaktikasi va korreksiyasi masalalarini L.M. Semenyuk, G.E.Breslav tadqiq etganlar. [I;13. 73-89 b] Rus psixologlari so‘nggi davrda bolalar va o‘smir agressiyasini o‘rganishda quyidagi muammolarga diqqat qaratayaptilar: E.A.Cheprakova agressiv xulq-atvor shakllanishiga oila va oilaviy munosabatlarning ta’sirini, Yu.B.Mojginskiy, A.A. Rean, L.M.Semenyuk hissiy buzilishlar, xulqi og‘ishganlik, agressiv xulq-atvorning korreksiyasi imkoniyatlarini, guruhda turli yosh va jinsdagi shaxslar agressiv xulqining o‘ziga xosligini, T.P. Smirnova bolalar va o‘smirlardagi agressiv xulq-atvorning 3

rivojlanishiga OAVning ta’siri, A.A.SHavrina maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar agressiv xulqining o‘ziga xosligini o‘rganganlar. [14; 45-60 b] O‘zbekistonlik psixologlardan E.G‘.G‘oziev, N.G‘.Kamilova, G.Q.To‘laganova, B.M.Umarov kabi olimlarning izlanishlarida bolalik va o‘smirlik davridagi psixik xususiyatlarni o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar o‘tkazilgan bo‘lib, ularda asosiy e’tibor deviant xulq-atvor, xarakter aksentuatsiyasi, bolalar va o‘smirlar suitsidi, o‘z-o‘ziga baho berish va nazorat qilish muammolariga qaratiladi. N.M.Dalimovaning tadqiqot ishida komp ь yuter o‘yinlari o‘smirda tajovuzkor xulq-atvor shakllanishiga ta’sir etuvchi omil sifatida o‘rganilgan. [12. 26-35 b] O‘zbekistonda shaxs refleksiv xususiyatlari va agressiv xulq-atvorining namoyon bo‘lish muammosi, uni keltirib chiqaruvchi omil va sabablarini o‘rganish va ularni bartaraf etish yo‘llari masalasi bo‘yicha alohida izlanishlar olib borilmaganligi tadqiqot ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning maqsadi o‘smirlarda agressiv xulq-atvorning namoyon bo‘lishi psixoprofilaktikasi va psixokorreksiyasi tadbirlari samaradorligini oshirish hamda uni metodik jihatdan takomillashtirishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: agressiv xulq-atvor turlarini va uni keltirib chiqaruvchi determinantlarni aniqlash; agressiv xulq-atvorga moyil o‘smirlarning individual psixologik xususiyatlariga aniqlik kiritish; o‘smirlarda agressiv xulq-atvorni o‘rganishga oid diagnostik metodikalarni tizimlashtirish; agressiv xulqni bartaraf etishga doir korreksion treninglar dasturini ishlab chiqish, uning samaradorligini baholash. Tadqiqotning ob’ektini Samarqand viloyat Payariq tumani, Samarqand shahar umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 42 nafar o‘quvchilari tashkil etadi. Tadqiqotning predmetini agressiv xulq-atvorli o‘smirlarning psixologik xususiyatlari va ularni psixokorreksiya qilish imkoniyatlari tashkil etadi. 4

Tadqiqotning usullari. Tadqiqotda kuzatish, suhbat, psixologik test, so‘rov, anketa va matematik statistika metodlaridan foydalanilgan. Jumladan, muammoni empirik tadqiq qilish jarayonida V.S.Sobkin, A.S.Fomichenkoning “Agressiv xulq motivlarini aniqlash” so‘rovnomasi; A.Bass va A.Darki tomonidan ishlab chiqilgan B.O.Osnitskiy tomonidan modifikatsiya qilingan “Agressiya shakllari va ko‘rsatkichlarini diagnostika qilish” metodikasi; A.Ya.Varga va V.V.Stolinlarning “Ota-ona va bola munosabati” so‘rovnomasi; matematik statistika metodlar, ya’ni ma’lumotlar ishonchlilik darajasini aniqlash, miqdoriy ko‘rsatkichlarni statistik tahlil qilishda metodlaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: o‘smirlarga xos agressiv mayllarning tabaqalashtirilgan ichki evolyusiyasi hamda agressiya shakllari o‘rtasidagi bog‘liqlikni jinsga ko‘ra tafovutlanishining xulq-avtor va ishtimoiy munosabatlarini shartlovchi psixologik omillari aniqlangan; ota-ona bilan bola munosabatlarida qabul qilish va kooperatsiya tarbiya uslublari agressiyaning kuchayishini hamda avtoritar giperijtimoiylashuv tarbiya uslubi agressiyaning pasayishini ta’minlovchi psixologik omillar ekanligi aniqlangan; agressiv o‘smirlar xulq-atvorini psixoprofilaktika qilish va psixokorreksiyalash maqsadida “ Refleksiyani shakllantirishga va agressiyaga moyillikni kamaytirishga mo‘ljallangan ” psixologik–trening dasturi ishlab chiqilgan; agressiyaga moyil o‘smirlar xulq-atvorini psixoprofilaktika qilish va psixokorreksiyalash maqsadida ota-onalar, pedagoglar va psixologlar hamkorlikda samarali ish olib borishining algoritmi ishlab chiqilgan. Bitiruv ishning tuzilishi: kirish, ikki bob, besh paragraf, xulosa va adabiyotlar royhatidan iborat. 5

O'xshashlar

Shaxs psixalogiyasi
Shaxs yo’nalganligini o’rganish
Adler bo‘yicha shaxs tushunchasi
Murabbiy shaxsining psixologik-pedagogik xususiyatlarining sportchining faoliyatiga ta'siri (futbol misolida)
ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS KONSEPSIYASI