logo

SINXRON TARJIMAGA O‘RGATISHDA MULTIMEDIA DASTURLARINING AHAMIYATI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.34375 KB
SINXRON TARJIMAGA O‘RGATISHDA MULTIMEDIA
DASTURLARINING AHAMIYATI
MUNDARIJA
KIRISH ................................................................................................................. 3
I BOB. SINXRON TARJIMANING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ....... 8
1.1. Sinxron tarjimaning paydo bo‘lish bosqichlari .............................................. 8
1.2. Sinxron tarjimaning rivojlanish jarayoni ...................................................... 11
1.3. Sinxron tarjimaning lingvistik xususiyatlari ................................................ 16
I bob bo ʻ yicha xulosalar ...................................................................................... 24
II BOB. SINXRON TARJIMAGA O‘RGATISH METODIKASI ............... 27
2.1. Sinxron tarjimaga moslashish jarayoni ........................................................ 27
2.2. Ingliz tilidan o‘zbek tiliga sinxron tarjima qilishning asosiy tamoyillari ..... 39
2.3. Sinxron tarjimaga o‘rgatish usullari ............................................................. 45
II bob bo ʻ yicha xulosalar ..................................................................................... 49
III BOB. SINXRON TARJIMANI O‘QITISHDA AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARINING QO‘LLANILISHI .......................................... 52
3.1. Kompyuter dasturlarining tarjima jarayonida tutgan o‘rni ........................... 52
3.2. Multimedia dasturlariga asoslangan zamonaviy pedagogik texnologiyalar . 59
3.3. Sinxron tarjimaning multimedia dasturlari asosida o‘rgatish tamoyillari .... 70
III bob bo‘yicha xulosalar ................................................................................... 75
UMUMIY XULOSALAR ................................................................................. 77
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR   RO‘YXATI ..................................... 79 KIRISH
Dissertatsiya   mavzusining   asoslanishi   va   dolzarbligi.   Tarjima   haqida
semantizatsiya   usuli   sifatida   gapiradigan   bo‘lsak,   leksik   birlik   haqidagi
ma'lumotlar   to‘g‘ridan-   to‘g‘ri   bildiriladigan   semantizatsiyaning   to‘g‘ridan-
to‘g‘ri tushuntirish turiga ishora qiladi. Yevropa an analarida chet tili darslaridaʼ
tarjimaga   bo‘lgan   munosabat   vaqt   o tishi   bilan   o zgarib   bordi.   Tarjima   uzoq	
ʻ ʻ
vaqt   davomida   Yevropada   hukmronlik   qilgan   va   XVII-XIX   asrlarda   gullab-
yashnagan davrni boshidan kechirgan grammatika- tarjima usulida chet tillarini
o rganishda keng qo llanildi. Bu metodning asosiy  namoyandalari V.Gumbold,	
ʻ ʻ
J.Jakoto,   D.Gamilton,   K.Tussen,   G.Ollendorflar   bo lib,   ular   chet   tilini	
ʻ
o rgatishda,   eng   avvalo,   talabalarning   ufqlari   mantiqiy   tafakkurni,   xotirani	
ʻ
rivojlantirishi   zarur,   deb   hisoblaganlar.   Tadqiqotchilar   chet   tilini   o‘rgatishning
asosiy   maqsadini   adabiyot   fanini   rivojlantirishda,   “aqliy   gimnastika”da   va   eng
muhimi,   “o‘rganilayotgan   tilni   amaliy   egallashda”   ko‘rdilar.   Chet   tilini
o‘rgatishning   bunday   yondashuvi   birinchi   navbatda   matnni   grammatik   tahlil
qilish bilan bog‘liq bo‘lib, qoidalarni yodlash va tarjimaga katta e'tibor berishni
o‘z   ichiga   oladi.   O‘rganilayotgan   materialning   o‘zlashtirilishini   nazorat   qilish
uchun ona tilidagi tarjimadan foydalaniladi. Ushbu yondashuv nutq faoliyatining
retseptiv   turlariga   qaratilgan   edi,   biroq   chet   tilini   to‘g‘ri   bilishni   ta'minlamadi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri   uslub   doirasida   tarjimaga   mutlaqo   qarama-qarshi   munosabat
kuzatildi,   uning   asoschilari   O.   Jespersen,   P.   Passi,   V.   Fiesteri,   G.   Suit   va
boshqalar. Ona tili tushunchasini izohlagan talabalar bu jarayonda qatnashmaydi
chunki   ushbu   yo‘nalish   vakillarining   chet   tilini   o‘rgatishdan   maqsadi,   birinchi
navbatda,   amaliy   maqsadlar   uchun   tilda   gapirishga   o‘rgatish   edi.   Shu   sababli,
ushbu uslubning asosiy tamoyillaridan biri o‘quvchilarning ona tili va tarjimani
o‘quv   jarayonidan   chiqarib   tashlashni   o‘z   ichiga   oladi.   Yigirmanchi   asrda
psixolingvistika psixologiyasining rivojlanishi bilan kommunikativ usul vujudga
keldi   va   rivojlandi,   uning   asoschisi   mahalliy   metodologiyani   o‘rgangan   E.I.
Passovdir. Bu metodning asosiy xususiyati chet tilini o‘qitishni shunday tashkil
etishga   urinish   sifatida   qaraladiki,   bu   jarayon   real   muloqot   jarayoniga   imkon
2 qadar   yaqin   bo‘ladi.   Usulning   asosiy   uslubiy   tamoyili   sifatida   o‘qitishning
nutqiy   yo‘nalishi   ajratilgan   bo‘lib,   u   o‘quvchilarning   muloqot   jarayonida   faol
ishtirok   etishi,   muloqot   holatlarini   maksimal   darajada   qayta   tiklaydigan
mashqlarni  qo‘llash  orqali  amalga oshiriladi. Sinfda chet  tiliga, xususan,  ingliz
tiliga   xorijiy  til   sifatida  tarjimadan   foydalanish   masalasi  saqlanib   qolmoqda  va
har   doim   ochiq   va   muammoli   bo‘lib   qoladi.   Metodistlar   A.N.   Shukin,   V.G.
Kostomarov,   O.D.   Mitrofanova,   V.G.   Lizunov   va   boshqalar   samarali   nutq
faoliyati   ko‘nikmalarini   rivojlantirish   jarayonida   tarjimadan   foydalanish
imkoniyati g‘oyasini tan oladilar.
Til   o‘rganishning   dastlabki   bosqichida   tarjimadan   foydalanish   maqsadga
muvofiqdir.   Albatta,   bunday   sinflardagi   o‘ziga   xos   lug‘at   vizualizatsiya
(ko‘rgazmali   yoki   tasviriy)   orqali   semantiklashtiriladi,   lekin   mavhum   lug‘at,
shuningdek,   munosabatlar   va   holatlarni   ifodalovchi   lug‘at   tarjima   orqali
yaxshiroq ma’noga ega bo‘ladi. Shuningdek, o‘rganilayotgan leksik birliklar har
ikki   tilda   ham   mutlaq   ekvivalent   bo‘lsa,   tarjimadan   foydalanish   maqsadga
muvofiqdir.   Ushbu   ikkala   holatda   ham   tavsifni   shakllantirishga   vaqt
sarflashning   hojati   yo‘q,   bundan   tashqari,   bu   talaba   uchun   to‘liq   tushunarli
bo‘lmasligi mumkin. Masalan, eplamoq, uddalay olmoq, layoqatli kabi so‘zlarni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilish mumkin emas, ko‘rgazmali vositalar yordamida
tushuntirish   va   o‘quvchilarning   so‘z   boyligi   cheklanganligi   sababli
semantiklashtirishning   boshqa   usullari   o‘rinsiz   bo‘ladi.   Chet   tili   darsliklarida
tarjimadan   turli   maqsadlarda   foydalaniladi.   Avvalo,   u   til   o‘rganish   uchun   asos
bo‘ladigan   har   qanday   usulning   (tarjima   va   grammatika-tarjima   usuli)   asosiy
vositasi   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Birinchi   o‘rinda   chet   tili   tizimini   o‘rganish   juda
ahamiyatlidir,   til   o‘rganish   o‘qilayotgan   matnni   tushunish   va   uni   tarjima  qilish
qobiliyatini   rivojlantirishga   qaratilgan.   Bunday   yondashuv   bilan   nutq
qobiliyatlari sezilarli darajada rivojlanadi.
Chet   tillarini   o‘qitishning   zamonaviy   usullarining   asosiy   tendensiyasi
kommunikativ   yo‘naltirilgan   yondashuvdan   foydalanish   bo‘lib,   unda
o‘rganilayotgan  tilning  leksik  va  grammatik  tizimi   olingan bilimlardan haqiqiy
3 muloqotda   foydalanish   qobiliyatini   rivojlantirish   uchun   asos   bo‘ladi.   Biroq,
muloqotga   yo‘naltirilgan   ta'lim   doirasida   chet   tilini,   shu   jumladan   ingliz   tilini
xorijiy   til   sifatida   o‘qitishning   zamonaviy   metodologiyasi   tarjima   usulini   va
tarjima   ko‘nikmalarini   shakllantirishni   rad   etmaydi.   Xorijiy   tillarni   o‘qitish
metodikasini   ishlab   chiqishning   ma’lum   bir   bosqichida   chet   tilini   o‘qitish
jarayonida   tarjimadan   foydalanishning   nomaqbulligi   haqidagi   g‘oya   endi
ma’lum   maqsadlar   uchun   tarjima   qilish   zarurligi   haqidagi   tushuncha   bilan
almashtirildi va qo‘llaniladigan o‘qitish usulidan qat'i nazar, undan foydalanish
mumkin.   Bugungi   kunda   tarjima   chet   tilini   o‘qitishning   yordamchi   vositasi
bo‘lib u ajralmas bo‘lib qolmoqda va hali ham o‘rganishda muhim rol o‘ynaydi.
Tadqiqotning   maqsadi   sinxron   tarjimaning   tashkil   topish   tarixi,   uning
hozirgi   holati,   shuningdek,   sinxron   tarjimada   multimedia   dasturlaridan
foydalanish,   sinxron   tarjimaning   yetakchi   usullari   va   strategiyalarini   ko‘rib
chiqishdan iborat.
Tadqiqotning   vazifalari   sinxron   tarjima   strategiyalari   va   usullari
bo‘yicha ilmiy adabiyotlarni ko‘rib chiqish, sinxron tarjima tarixini tavsiflash va
tahlil   qilish,   sinxron   tarjimani   shakllantirishning   asosiy   bosqichlarini   ajratib
ko‘rsatish,   o‘rganilayotgan   mavzuning   asosiy   tushunchalarini   ajratib
ko‘rsatishdir.
Tadqiqot   predmeti   sinxron   tarjimani   tashkil   etish   jarayonini   tavsiflash,
sinxron   tarjima   turlarini   va   ularning   o‘rnini   aniqlash,   lingvistik   xususiyatlarini
ko‘rib chiqish bilan ifodalanadi.
Tadqiqot   obyekti   sinxron   tarjimaning   texnikasi   va   strategiyasini   tahlil
qilish, sinxron tarjimani axborot texnologiyalari asosida amalga oshirish va unga
moslashish jarayonini o‘rganishdan iborat.
       Sinxron tarjimonning texnikani qanday bilishini tahlil qilish va strategiyalar
SP tarjima sifatiga ta'sir qiladi.
Tadqiqotning   asosiy   masalalari   va   farazlari   quyidagilardan   tashkil
topgan:
4 1)   katta   va   kichik   miqyosdagi   xalqaro   tadbirlarda   sinxron   tarjimaga
bo‘lgan talabning kattaligi;
2)   sinxron   tarjimaning   dunyoning   ko‘plab   mamlakatlarida   tarqalishi   va
aholi   punktlari,   ularning   siyosiy   va   iqtisodiy   xususiyatlaridan   qat'iy   nazar
ahamiyati va hajmi;
3)  dunyo bo‘ylab globallashuv sur'atlarining ortib borishi;
4)   sinxron   tarjima   sohasida   qo‘llaniladigan   texnologiyalarning   jadal
rivojlanishi,   bu   esa   tarjimon   zimmasiga   har   qanday   uskunani   tez   o‘zlashtirish
vazifasini yuklaydi;
5)  sinxron tarjimaning kengayishi munosabati bilan sinxron tarjimonlarga
talablarning   ortib   borishi   -   turli   xil   tarjimonlik   mutaxassisliklari,   bir   nechta
xorijiy tillarni bilish, turli rejim va sharoitlarda ishlash qobiliyati.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi:
1)   sinxron   tarjima   haqidagi   so‘nggi   ma'lumotlarni   tizimlashtirish;   shu
jumladan sinxron tarjima turlari, uning texnikasi va strategiyalari;
2)   sinxron   tarjimada   psixofiziologik   va   kognitiv   yukning   aspektini
tavsiflash;
3)  sinxron tarjima uchun eng so‘nggi jihozlarning umumiy ko‘rinishi:
4)   sinxron   tarjimani   tashkil   etishda   zamonaviy   axborot   texnologiyalari
shuningdek, multimedia dasturlaridan foydalanish.
Tadqiqot   ishi   bo‘yicha   adabiyotlar   tahlili.   Tadqiqot   mavzusi   bo‘yicha
ma'lumotlar   ingliz,  rus   va  o‘zbek   olimlarining  ilmiy  ishlari   va  adabiyotlaridan,
shuningdek   internet   tarmog‘idagi   ilmiy   saytlaridan   foydalanildi.   Tadqiqot
ishining   asosini   tashlik   qiluvchi   ma'lumotlarda   rus   olimlari   G.V.   Chernov   va
A.F.   Shiryayev   hamda   o‘zbek   olimi   Omon   Mo‘minov   adabiyotlari   muhim
ahamiyat kasb etdi.
Tadqiqot   natijalarining   nazariy   va     ahamiyati   tarjimashunoslikka   oid
nazariy yangilillarni o‘rganish ya’ni sinxron tarjima faoliyatining rivojlanishiga
hissa qo‘shuvchi ma’lumotlarni to‘ldirish bilan belgilanadi.
5 Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati   shundan   iboratki   sinxron   tarjimada
psixofiziologik   yuklamalar   va   kognitiv   yuk,   zamonaviy   multmedia   dasturlari
bo yicha   yangi   ma lumotlar,   sinxron   tarjima   texnikasi   va   strategiyalariningʻ ʼ
taklif   etilayotgan   tasnifi   asosida   sinxron   tarjimaning   nazariy   va   amaliy
kurslarini,   shuningdek,   oliy   o quv   yurtlarida   sinxron   tarjimani   o qitish   kursini	
ʻ ʻ
yaratishga xizmat  qilishi  mumkinligi  va vaqtni  sinxron tarjimon tartibga solish
bo‘yicha ma'lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Ish   tuzilmasining   tavsifi.   Tadqiqot   ishining   tarkibi   kirish,   uch   bob   va
boblar bo‘yicha xulosalar, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
va   internet   manbalaridan   iborat.   Har   bir   bob   o‘rganish   mantig‘iga   muvofiq
tuzilgan bo‘limlardan tashkil topgan.
6 I BOB. SINXRON TARJIMANING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
1.1. Sinxron tarjimaning paydo bo‘lish bosqichlari
"Sinxron tarjima - bu tarjimon tomonidan chet tilida nutq xabarini qabul
qilish bilan bir vaqtda amalga oshiriladigan og‘zaki tarjimaning bir turi" [75, 8].
Sinxron tarjima XX asrning 30-yillarida paydo bo lgan va tarjimaning engʻ
yosh   turi   hisoblanadi.   Dastlab,   ushbu   turdagi   tarjimaning   mumkinligi   haqidagi
gipotezaning o‘zi qizg‘in munozaralarga sabab bo‘ldi. Sinxron tarjima o‘zining
imkoniyatlarini   namoyish   etgandan   so‘ng,   u   ko‘plab   xalqaro   tadbirlarda
qo‘llanila boshlandi, ammo bu turdagi tarjimani o‘rganish faqat XX asrning 60-
yillarida, yaratilganidan deyarli 30 yil o‘tgach boshlandi. Bugungi kunga kelib,
sinxron   tarjimani   tashkil   etishda   ham,   u   haqidagi   nazariy   va   amaliy
ma'lumotlarda ham ko‘p narsa o‘zgardi.
Sinxron   tarjimaning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   A.F.Shiryayev   [80,   6]
quyidagicha ta'kidlaydi:
1) ma'ruzachi nutqining parallelligi va tarjimaning amalga oshirilishi;
2) so‘zlovchi nutqining vaqti va tezligiga qat'iy bog‘liqligi;
3) tarjimaning segmental xususiyati.
Sinxron   tarjimaning   eng   asosiy   o‘rganilishi   shart   bo‘lgan   tushunchalar
"sinxron   tarjimani   qabul   qilish"   va   "sinxron   tarjima   strategiyasi"   atamalari
hisoblanadi.   Qabul   qilish   va   strategiya   umumiy   ilmiy   atamalardir.   Sinxron
tarjima paradigmasida qabul qilish va strategiya sinxron tarjima paytida tarjimon
amalga   oshiradigan   harakatlar   rejasi   mavjud.   Strategiya   dastlab   harbiy   atama
bo lib,   keyinchalik   iqtisodiyotda   “jamoa   harakatlarini   dushmanga   qarshi	
ʻ
kurashda   umumiy   asosiy   maqsadlarga   erishishga   yo naltirish   san ati”   sifatida	
ʻ ʼ
o rin oldi [74]. Reja sifatida boshqaruv strategiyasi ketma- ket harakatlar tizimi	
ʻ
sifatida   ishlaydi   [48,   2].   Sinxron   tarjimada   tarjima   strategiyasi   adekvat   va
ekvivalent  sinxron tarjimani  amalga oshiradigan harakatlar modelini yaratishga
imkon beradi.
7 Qabul   qilish   -   har   qanday   harakatni   amalga   oshirishda   muayyan   harakat
usuli sifatida tavsiflanadi [Ushakovning izohli lug‘ati]. Sinxron tarjima tizimida
qabul   qilish   -   tarjima   harakatini   bajarish   usuli   sifatida   ko‘rib   chiqilishi   kerak.
Shiryaev   sinxron   tarjimonning   tarjima   harakatini   manba   matnning   keyingi
nutqiy havolasining tarjimasi deb tushunadi” [80, 172]. Shuni ta'kidlash kerakki,
qabul qilish bir xil turdagi harakatlarning doimiyligi bilan tavsiflanadi.
Qabul   qilish   va   strategiya   tushunchalarining   sinonimiyasi   ba'zi
tadqiqotchilarni   ularni   bir-birining   o‘rnini   bosadigan   yoki   boshqacha   tarzda
qo‘llashga   olib   keladi.   Masalan,   I.V.   Gurin   "nutqni   siqish   texnikasi"   atamasini
ishlatadi   [47,   86],   V.M.   Ilyuxin   buni   boshqacha   atama   "nutqni   siqish
strategiyasi"   atamasini   ishlatgan   [55,   95].   Shunday   qilib,   ko‘rib   chiqilgan
tushunchalar orasidagi farq - qabul qilish - har doim bir xil turdagi harakatlarni
o‘z ichiga olganligida yotadi, strategiyada esa ular farqli bo‘lishi mumkin, lekin
har doim bir xil maqsadga olib keladi.
Sinxron   tarjimaning   barcha   turlari   orasida   o‘zining   yangiligi   tufayli
batafsil   ko‘rib   chiqishni   talab   qiladigan   tushuncha   mavjud.   Bu   tarjimaning
aralash   turi   -   sinxron-ketma-ket   tarjima.   Ingliz   tilida   bu   atama   odatda
“simconsec” deb tarjima qilinadi va juda kamdan-kam hollarda “consec-simul”
nomi   uchrab   turadi.   Yuqorida   aytilganidek,   sinxron-ketma-ket   tarjima   1999-
yilda   paydo   bo‘lgan   va   bu   turning   rasmiy   ta’rifi   yo‘q.   Chunki   tarjima
hanuzgacha   o‘zini-o‘zi   ta’minlovchi   tarjimon   turi   sifatida   paydo
bo‘lmagan.Tarjimon   uchun   ixcham   ovoz   yozish   uskunalari   va   eshitish
vositalarining   mavjudligi   zaruriy   shartdir.   Ma’ruzachi   gapirayotganda   tarjimon
uni   xotirada   ushlab   turishi   mumkin.   Masalan,   Ayni   paytda   karnayning
audioyozuvi olinmoqda. Nutq xabari tugagach, audioyozuv yoqiladi va tarjimon
yozuvlarni dastlabki tarjima asosida sinxron tarzda tarjima qiladi.
Tarjima   shundan   iboratki,   tarjimon   ma'ruzachining   to‘liq   xabarini
oxirigacha   tinglash   va   keyin   hozirgina   qilingan   nutqning   audio   yozuvi   bilan
parallel ravishda tarjima qilish imkoniyatiga ega.
8 Ushbu holatda shunday taklif berish mumkin: sinxron-ketma-ket tarjimon
-   bu   barcha   bosqichlarda   ketma-ket   tarjimon   sifatida   davom   etadigan
tarjimonning bir  turi, tarjimani  takrorlash bosqichidan tashqari, bunda tarjimon
manba   matnning   audio   yozuvini   tinglaydi   va   bir   vaqtning   o‘zida   ma'lumotni
to‘liqroq   uzatish   uchun   ushbu   audio   yozuvga   tayanib,   tugallangan   tarjimani
talaffuz qiladi.
Sinxron   tarjimaning   eksperimental   va   nazariy   tadqiqotlari   faqat   1960-
yillarning o rtalarida paydo bo la boshladi. Ushbu tadqiqot ishi sinxron tarjimaʻ ʻ
texnikasi   va   strategiyasini,   sinxron   tarjimaning   rivojlanish   tarixini   va   sinxron
tarjima   uchun   jihozlar   evolyutsiyasini   o‘rgangan   va   tavsiflagan   ma'lumotlarga
asoslandi.   Tadqiqot   shuningdek,   sinxron   tarjima   davomida   axborot
texnologiyalari va multimedia tizimlarining o‘rni, shuningdek sinxron tarjimani
ta'minlash mexanizmlari bo‘yicha manbalarni o‘z ichiga oldi, chunki yuqoridagi
barcha jihatlar tadqiqot ishi mavzusiga bevosita bog‘liq.
Rossiya   va   olimlarining   asarlari   orasida   sinxron   tarjima   mexanizmini,
ehtimollikni   prognozlash   hodisasini,   nutqni   siqish   strategiyasini   batafsil
tasvirlab bergan A.F. Shiryayev, shuningdek,  sinxron tarjima  strategiyalarining
eng   to‘liq   tanlovini   taqdim   etgan   V.   M.   Ilyuxin   nashrlarini   alohida   ta'kidlash
joiz.   Bundan   tashqari,   nutqni   siqish   muammosini   I.V.Gurin   o‘zining   ishida
ko‘rib chiqadi. G.V. Chernov o‘z asarlarida sinxron tarjima turlarining tasnifini
beradi,   tarjimaning   ushbu   turiga   doir   turli   mexanizmlarni   va   uning
kommunikativ   modelini   o rganadi.   Sinxron   tarjima   tarixiga   oid   batafsil	
ʻ
ma'lumotlar R.K. Minyar-Beloruchev va E.A.Gofmanning “Tarjimon daftarlari”
da berilgan. E. Razlogova va B. Zagotaning kino sanoatida, Rossiya va Yevropa
mamlakatlaridagi   kinofestivallarda   sinxron   tarjimaga   oid   maqolalari   o‘rganish
uchun qimmatli manbadir. Tarjima nazariyasi nashriyotchisi, o‘qituvchi va katta
tajribaga   ega   sinxron   tarjimon   I.V.   Zubanova   yangi   boshlovchilar   va   tarjima
amaliyoti bilan shug‘ullanuvchi sinxron tarjimonlar uchun zaruriy ma'lumotlar,
jumladan,   kabinada   o‘zini   tutish   qoidalari,   mijozlar   bilan   muloqot   qilish
9 qoidalari va jihozlar bilan bog‘liq muammolar bo‘yicha muhim tavsiyalar berib
o‘tgan.
1.2. Sinxron tarjimaning rivojlanish tarixi
Yangi   turdagi   tarjimaga   ehtiyoj   XX   asrda,   1919-   yilda   Millatlar   Ligasi,
1945- yilda BMT va boshqa ko plab xalqaro tashkilotlar paydo bo lgan davrdaʻ ʻ
yaqqol   namoyon   bo ldi   [55,   7].   Sinxron   tarjima   qilish   g‘oyasini   ilk   bor	
ʻ
amerikalik tadbirkor Eduard Fileyn ilgari surgan. U Millatlar Ligasida ketma-ket
tarjima   qilish   juda   uzoq   davom   etishini   payqab,   bu   muammoga   yechim   izlay
boshladi.   1925-yilda   E.   Fileyn   Millatlar   Ligasi   kotibiyatiga   vaqtni   sezilarli
darajada   tejash   imkonini   beradigan   tarjimaning   yangi   usulini   qo‘llash   taklifini
yozadi.   Fileyn   loyihasiga   ko‘ra,   tarjimon   telefon   bilan   jihozlangan   kabinada
o‘tirishi kerak edi vaFilein loyihasiga ko‘ra, tarjimon telefon va mikrofon bilan
jihozlangan kabinada o‘tirishi kerak edi. Sinxron tarjimon telefon priyomnikida
ma'ruzachining   nutqini   tinglashi   va   shu   bilan   birga   zalda   o‘tirganlarning
quloqchinlariga   darhol   uzatiladigan   mikrofonga   tarjimani   talaffuz   qilishi   kerak
edi.
"Ba'zi mualliflarning fikriga ko‘ra, sinxron tarjimadan foydalanish g‘oyasi
birinchi   marta   taklif   qilinganida,   tanqidchilar   uning   maqsadga   muvofiq
ekanligiga shubha qilishgan[55, 7]". Biroq, Millatlar Ligasida sinxron tarjimani
sinovdan   o‘tkazishdan   so‘ng,   tanqidchilar   o‘z   pozitsiyalarini   o‘zgartirdilar,
chunki ma'lum bo‘lishicha, ma'ruzachi nutqi bilan bir vaqtda amalga oshirilgan
tarjima nafaqat faraziy, balki amaliy jihatdan ham amalga oshirilishi mumkin.
Sinxron   tarjima   boshqa   tarjima   turlariga   nisbatan   bir   qator   afzalliklarga
ega edi. Ketma-ket tarjimonlik ko‘p vaqt talab qilardi, “pichirlash” esa tarjimon
uchun ham, tinglovchi uchun ham noqulay bo‘lib, oliy darajadagi uchrashuvlar
formatiga   mos   kelmasdi.   E.   Fileyn   g‘oyasini   muvaffaqiyatli   amalga   oshirish
uchun   maxsus   jihozlar   zarur   bo‘lgan   va   turli   manbalarga   ko‘ra,   1926-   yoki
1927-   yillarda   Boston   radiosi   muhandisi   Gordon   Finli   va   "IBM"   firmasi
10 prezidenti Tomas Uotsonga sinxron tarjima uchun asbob-uskunalar uchun patent
berilgan [64, 124].
1945-yilgacha   sinxron   tarjima   tartibsiz   ravishda   qo‘llanilgan.   Sobiq
Ittifoq   davrida   sinxron   tarjima   zaruriy   asbob-uskunalar   bilan   1928-yilda
Kominternning   VI   Kongressida   sinovdan   o‘tkazildi.   E.A.   Hoffmanning
so‘zlariga   ko‘ra,   birinchi   sinxron   tarjimonlar   tribunalarda   o‘tirishdi,   ularning
bo‘yinlarida   mikrofon   bilan   noqulay   tarzdagi   uskunalar   bor   edi,   quloqchinlar
yo‘q   edi   [46,   20].   Qabul   qiluvchilar   uchun   ovoz   sifati   shovqin   tufayli
yomonlashdi.   1933-yilda   Komintern   Ijroiya   Qo‘mitasining   XIII   plenumida
tarjimonlar kabinalarda o‘tirishdi va ularda quloqchinlar bor edi. Ikkinchi Jahon
urushi   oldidan   Millatlar   Ligasi   faoliyati   to‘xtatilishi   bilan   sinxron   tarjimaning
ahamiyati sezilarli darajada kamaydi.
Sinxron   tarjima   rivojlanishining   ikkinchi   bosqichi   Ikkinchi   jahon   urushi
tugaganidan   keyin   sodir   bo‘ldi.   Sinxron   tarjima   yana   1944-yilda   Bosh
Konferensiyada   ko‘p   millatli   uchrashuvlar   va   tadbirlarning,   jumladan,   Xalqaro
Mehnat   Tashkilotining   konferensiyasida,   so‘ngra   1945-yilda   Nyurnberg
sudlarida   va   boshqa   ko‘plab   tadbirlarning   ajralmas   qismiga   aylandi.   O‘sha
vaqtda to‘rtta ishchi til mavjud edi: rus, nemis, ingliz va fransuz. Sinxron tarjima
xizmatiga   AQShning   34-prezidenti   Duayt   Eyzenxauerning   shaxsiy   tarjimoni
Leon   Dostert   rahbarlik   qildi.   Aynan   u   1946-yilda   BMTda   sinxron   tarjima
namoyishini tashkil qilgan va 1947-yilda tashkilot sinxron tarjima uchun zaruriy
asbob-uskunalar sotib olgan.
1951-yilgacha   Birlashgan   Millatlar   Tashkiloti   Kotibiyati   qaysi   tarjimani
sinxron yoki ketma-ket  turda tasdiqlashni  hal  qila olmadi. Bir  qator sabablarga
ko‘ra,   asosan   vaqtni   sezilarli   darajada   tejash   tufayli,   sinxron   tarjimani
qoldirishga   qaror   qilindi   [46,   23].   1948-yilda   Jeneva   tarjimonlar   maktabi
professional   sinxron   tarjimonlarni   tayyorlashni   boshladi.   SSSRda   Sinxron
tarjimonlarni   tayyorlash   bo yicha   birinchi   dastur   –   M.Torez   nomidagi   Moskvaʻ
davlat pedagogika instituti qoshidagi BMT tarjimonlik kurslari faqat 1962-yilda
Moskvada tashkil etildi.
11 Keyingi   besh   yil   davomida   sinxron   tarjima   SSSRda   1952-yilgi   Xalqaro
iqtisodiy konferensiyagacha qo‘llanilmadi, Birlashgan Millatlar Tashkilotida esa
u   tarjimaning   asosiy   turiga   aylandi.   Shundan   so‘ng,   sinxron   tarjima   yuqori
darajadagi  tadbirlarda o‘z  ahamiyatini  yo‘qotmadi  va  Ikkinchi   jahon urushidan
keyin   xalqaro   yig‘ilishlarga   ancha   ko‘p   mamlakatlar   vakillari   to‘plana
boshlaganligi   sababli   ketma-   ket   tarjima   o‘rnini   egalladi.   Tarjimonlar
jamoatchiligi uchun yana bir muhim voqea 1957-yilda o‘tkazilgan va ko‘p sonli
sinxron   tarjimonlarni   talab   qilgan   Butunjahon   yoshlar   va   talabalar   festivali
bo‘lib o‘tdi. Sinxron tarjimonlar 1961-yilda BMTda ishlay boshladilar [76, 97].
SSSRda sinxron tarjima ayniqsa rivojlangan - Kremlin Kongresslar saroyi zalida
o‘ttizta   ishchi   tilda   konferensiyalar   o‘tkazish   mumkin   edi,   odatda
tinglovchilarda   5-6   ta   variant   bo‘lgan   [64,   125].   1961-yilda   Sovet   Ittifoq
Kommunistik   Partiyasining   XXII   qurultoyida   80   ta   xorijiy   partiya
delegatsiyalari  ishtirok etdi  va sinxron tarjima qilish uchun o‘sha  paytdagi  eng
so‘nggi   uskunalardan   foydalanildi.   Sinxron   tarjima   29   tilga,   jumladan,
indoneziya,   vetnam,   koreys,   yapon,   arab   va   bir   nechta   noyob   Afrika   tillariga
amalga oshirildi [96, 165].
1960-yildan   1980-yilgacha   bo‘lgan   davrda   Sovet   Ittifoqida
kinofestivallarda   sinxron   tarjima   qo‘llanilgan.   1974-yilda   Toshkentda   bo libʻ
o tgan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi xalqaro kinofestivalida xorijiy filmlar	
ʻ
bir  vaqtda  rus  tiliga, keyin  esa rus tilidan barcha ishchi  tillarga tarjima qilindi.
Garchi   bu   aktyorlarning   nutqini   tarjima   qilishda   biroz   kechikishga   olib   kelgan
bo‘lsa-da,   bunday   tarjima   sxemasi   ko‘plab   mamlakatlardan   tomoshabinlarni
to‘plash imkonini berdi.
Yuqori chastotali  qabul qiluvchilarning paydo bo‘lishi tufayli 1959-yilda
Berlin kinofestivalida uchta tilga sinxron tarjima qilish imkoniyati paydo bo‘ldi
va 1960-yilda Kann kinofestivalida sinxron tarjima uchun 6 tilga moslashtirilgan
uskunalar   o‘rnatildi.   Chet   elda   sinxron   tarjimaning   Venetsiya   festivalida   eng
uzoq   vaqti   XX   asrning   60-yillari   oxirigacha   qo‘llanilgan.   Filmlarni   sinxron
tarjima qilishning SSSRda eng uzoq vaqti esa 1980-yillargacha amalda qolgan.
12 1985-yilda   texnologiyaning   rivojlanishi   bilan   subtitrlardan   foydalanish   ancha
qulayliklar yaratdi [93, 73-74].
1980-  yilda SSSRdagi  Olimpiya o‘yinlari  paytida  6 tilda sinxron tarjima
olib   borilgan   [67].   Keyinchalik   esa   infraqizil   uskunalarning   birinchi   modellari
ishlatila boshlangan.
Agar sovet voqeligida ma'lum holatlar tufayli har bir sinxron tarjimon 30
daqiqadan   ko‘proq   vaqt   davomida   tarjima   qila   olgan   bo‘lsa,   bu   ko‘plab
tarjimonlarga   kuchli   psixofiziologik   yuk   bo‘lgan   bo‘lsa,   endi   vaziyat   yaxshi
tomonga   o‘zgardi.   Sinxron     tarjimon   Grigoriy   Xaustovning   aytishicha,   2014-
yilgi   Olimpiadada   konferensiyalar   qisqa   bo‘lib,   ko‘pincha   kutilmaganda
yakunlangan,   shuning   uchun   tarjimonlar   15   daqiqa   ishlashga   rozi   bo‘lishgan.
Ammo ba'zida ikkinchi tarjimon konferensiya tugashi haqida faqat bitta iborani
olgani ma'lum bo‘ldi va tarjimonlar bunday siljishlarni hazil bilan "qirq soniya"
deb atashgan  [Grigoriy Xaustov bilan suhbat). Ammo umuman olganda, 2014-
yilgi   Olimpiadada   tarjimonlar   juda   qattiq   ishlashlari   kerak   edi.   Rossiya
Tarjimonlar   uyushmasi   tomonidan   tashkil   etilgan   2014-   yil   yozgi   tarjimon
maktabida   I.V.   Alekseev   tarjimonlar   jamoasidagi   tajribasi   bilan   o‘rtoqlashdi.
Har kuni bir- biridan olis nuqtalarda o tkaziladigan, o z vaqtida yetib borishningʻ ʻ
imkoni   bo lmagan   5-6   tagacha   tadbirlarni   sinxron   va   ketma-   ket   tarjima   qilish	
ʻ
jadvaliga   kiritish   mumkin   edi.   Ish   juda   qizg‘in   edi,   shuningdek,   tarjimaga
tayyorgarlik   ko‘rish   uchun   materiallar   hajmi   va   voqealarni   oldindan   aytib
bo‘lmaydi.
XX   asrning   oxirlarida   sinxron   va   ketma-ket   tarjimaning   aralash   turi   -
"sinxron-ketma-ket"   vujudga   keldi.   Sinxron-ketma-ket   tarjima   g‘oyasini   kim
ilgari   surgani   noma'lum.   U   birinchi   marta   Yevropa   Ittifoqi   tarjimoni   Mishel
Ferrari   tomonidan   1999-yil   mart   oyida   Yevropa   Komissiyasi   vitse-   prezidenti
Nil  Kinnokning  matbuot  anjumanida  foydalanilgan.  Ishlatilgan  uskunalar   Palm
o‘lchamli   kichik   portativ   kompyuter   bo‘lgan.   Keyinchalik   Ferrari   bir   qator
eksperimentlar   o‘tkazdi   va   sinxron-ketma-ket   bilan   tarjimaning   aniqligi
oshganligini   aniqladi,   lekin   ba'zi   til   birikmalari   g‘ayritabiiy   eshitildi,   ayniqsa
13 bir-biriga yaqin bo‘lgan tillar uchun. Tarjima sifatining yaxshilanishi AQShdan
kelgan   ikki   sud   tarjimoni   Jon   Lombardi   va   Erik   Kameyd-Freyksas   tomonidan
eksperimental tarzda tasdiqlangan. 
Hozirgi vaqtda sinxron tarjima eng mashhur tarjima turlaridan biri bo‘lib,
u   nafaqat   yuqori   darajadagi   tadbirlarda,   balki   nisbatan   kichik   hajmdagi
konferensiyalar,   seminarlar   va   ma'ruzalarda   ham   amalga   oshiriladi.   Texnik
jihozlar   shu   qadar   rivojlanish   darajasiga   yetdiki,   sinxron   tarjima   holatida
ishtirokchilarning hech biri hech qanday noqulaylik tug‘dirmaydi.
Bugungi   kunga   kelib   mamlakatimizda   ham   sinxron   tarjima   sohasi
ommalashib  bormoqda.  Jumladan,   mamlakatimizning  Koreya   Respublikasidagi
elchixonasi   ko‘magi   bilan   Toshkent   davlat   sharqshunoslik   universiteti
o‘qituvchilari   uchun   sinxron   tarjimonlarni   tayyorlash   metodikasi   bo‘yicha
onlayn-kurslar   tashkil   qilindi.   Ushbu   kurslar   sinxron   tarjima   sohasi   bo‘yicha
mutaxassislar  tayyorlab beradigan o‘qituvchilarning kasb mahoratini oshirishga
qaratilgan.
Kurs   doirasidagi   mashg‘ulotlarda   Janubiy   Koreyada   sinxron   tarjima
bo‘yicha mutaxassislar  tayyorlash tizimi tahlil qilinadi, sinxron tarjima asoslari
bo‘yicha ma’lumotlar beriladi va o‘qitishning usullaridan saboq beriladi. Kurslar
interaktiv rejimda o‘tkazilib, talabalarning barcha savollariga javob olishi uchun
imkoniyat yaratiladi.
Onlayn o‘quvlar yurtdoshimiz, koreys tilining eng yaxshi tarjimonlaridan
biri,   Xankuk   xorijiy   tillar   universitetining   talqin   va   tarjima   bo‘yicha
magistratura dotsenti Nadejda Kim tomonidan olib borilmoqda.
Ta’kidlash   kerakki,   mazkur   kurslar   O‘zbekistonning   Seuldagi
diplomatiya   missiyasi   tomonidan   Janubiy   Koreyada   yashab,   professional
faoliyat  olib borayotgan, shuningdek, katta ilmiy salohiyatga ega va o‘z sohasi
bo‘yicha   yuqori   malakali   mutaxassis   bo‘lgan   vatandoshlar   bilan   hamkorlikni
yanada   rivojlantirish   tadbirlari   doirasida   tashkil   etilmoqda.   Va   sinxron
tarjimaning boshqa tillarda ham amalga oshirilishi ustida bir qator amaliy ishlar
olib borilmoqda.
14 1.3 Sinxron tarjimaning lingvistik xususiyatlari
Tarjimonning vazifasi odatda nafaqat aniq, balki asl matnning mazmunini
to‘liq taqdim etishdir.
“...Tarjima   deganda   avvalroq   boshqa   tilda   ifodalangan   narsalarni   bir   til
orqali to g ri va to liq ifodalash tushuniladi”. [63, 15].ʻ ʻ ʻ
Shu bilan birga, sinxron tarjimani amalga oshirish shartlari har doim ham
maqsadli   tildagi   manba   matn   mazmunini,   masalan,   yozma   tarjimada   imkon
qadar   tezroq   taqdim   etishga   imkon   bermaydi.   Shunday   qilib,   so‘zlovchi
nutqining o‘rtacha va tez sur'ati bilan tarjimon maqsadli tildagi matn miqdorini
ataylab kamaytirish zaruratiga duch keladi. Bu bir necha sabablarga ko‘ra sodir
bo‘ladi.
Birinchidan,   matnni   bir   tildan   boshqa   tilga   tarjima   qilish   odatda   bo‘g‘in
qiymatining   oshishiga   olib   keladi.   Masalan,   fransuz   tilidan   rus   tiliga   tarjima
qilinganda matn to‘rtdan bir qismga ko‘payadi. Rus tilidan fransuz tiliga tarjima
qilish   ham   matnning   bo‘g‘in   qiymatining   o‘sishiga   olib   keladi,   garchi   ozroq
bo‘lsa ham [64, 29]. Ingliz tilidan rus tiliga puxta ishlab chiqilgan yozma tarjima
bilan   matnning   bo‘g‘in   qiymati   bir   yarim   baravar   oshadi   va   og‘zaki   tarjima
paytida, matnni sinchkovlik bilan ishlab chiqish imkoniyati bo‘lmasa, matn ikki
martadan   ko‘proq   ko‘payishi   mumkin   [77,   52].   Agar   ma'ruzachi   o‘rtacha   yoki
tez   sur'atda   nutq   so‘zlasa,   tarjimon   tarjimaning   to‘liq   matnini   o‘z   vaqtida
talaffuz qilishi qiyin, ba'zan esa imkonsizdir.
Ikkinchidan,   sinxron   tarjimada   nutqiy   fikrlash   operatsiyalarining   tezligi
har   bir   tarjimon   uchun   o‘ziga   xos   tabiiy   chegaralarga   ega.   Shuning   uchun
ko‘plab tarjimonlar tez sur'atda aytilgan nutqni tarjima qilishlari kerak bo‘lganda
ko‘p   xatolarga   yo‘l   qo‘yishadi.   Boshqa   tomondan,   tajribali   tarjimonlar   odatda
mo‘tadil   ishlaydi   ya'ni   ma'ruzachi   nutqining   yuqori   tezligiga   qaramay,   bir   xil
sur'atda nutq so‘zlaydi.
Uchinchidan,   dastlabki   bosqichda   muvaffaqiyatli   yo‘naltirish   uchun
matnda   har   bir   sinxron   tarjimon   so‘zlovchi   nutqining   parchalarini   bo‘sh   nutq-
motor analizatori bilan idrok etish uchun o‘z nutqida minimal pauzalarga muhtoj
15 bo‘ladi.   Tarjimon   nutqida   individual   minimal   pauzalarni   saqlash   zarurati   vaqt
birligida   aytiladigan   bo‘g‘inlar   sonining   ko‘payishi   bilan   ziddiyatga,
shuningdek, matnni qisqartirishga olib keladi.
To‘rtinchidan,   nutq   zanjirda   ma'ruzachi   nutqining   tez   sur'atida
boshlang‘ich   tildagi   nutqdan   ichki   nutqqa,   so‘ngra   o‘z   tilidagi   nutqqa   o‘tishi
nutq mexanizmining barcha bo‘g‘inlari bilan to‘liq ishlashga vaqt topa olmaydi:
ichki   nutq   tilining   burma   shakllaridan   maqsad   -   tildagi   nutqqa   o‘tishdir.
Vaqtning yetishmasligi tufayli har doim ham gaplar va ularning qismlarini to‘liq
ishlab   chiqilishiga   olib   kelmaydi   -   ichki   nutqning   qisqarish   xususiyati   ko‘zda
tutilgan tilda tashqi nutqda qisman saqlanib qoladi.
Shunday   qilib,   sinxron   tarjimani   amalga   oshirish   shartlari,   birinchi
navbatda, vaqt cheklovlari tarjimondan maqsadli tildagi matn miqdorini o‘rtacha
va   tez   sur'atlarda   kamaytirish   uchun   matnni   o‘zgartirishning   lingvistik
xususiyatini o‘zgartirishni talab qiladi.
Karnay o‘zi uchun qo‘ygan vazifani bajarishga jiddiy zarar yetkazmasdan
xabarning ovozini kamaytirish usuli - siqish (nutqni siqish) deb ataladi. Nutqni
siqish "... muloqotning o‘ziga xos shartlari bilan belgilanadigan shunday siqilish
bo‘lib,   unda   faqat   ma'lum   bir   muloqot   vazifasi   uchun   zarur   bo‘lgan   narsa
saqlanib qoladi va qolgan hamma narsa chetga suriladi [42, 90].
Sinxron   tarjimada   xabarni   siqish   favqulodda   hodisa   emas.   Bu   nutq
faoliyatining   bir   qator   lingvistik   va   psixologik   jihatlaridan   va   xususan,   nutq
xabarlarini uzatishdan kelib chiqadi.
Nutqning   informatsion   ortiqchaligi   tufayli   siqilish   yuzaga   kelishi
mumkin.   Nutqning   ortiqchaligi   ko‘p   qirralidir.   Xabarni   tashkil   etuvchi   nutq
signallari   ketma-ketligida   bir-birini   takrorlaydigan   va   aloqa   jarayonining
ishonchliligini  juda yuqori  darajaga  ko‘taradigan ko‘plab usullar  mavjud. Agar
kerak bo‘lsa, nutq zanjirining bir- birini takrorlaydigan ba'zi elementlari qurbon
bo‘lishi   mumkin,   ya'ni   ularning   o‘tkazib   yuborilishi   maqsadli   tildagi   matn
hajmini kamaytiradi. Misol  uchun, agar tarjimon "Bu reja qachon boshlanadi?"
degan   savolni   to‘liq   tarjima   qilgan   bo‘lsa   va   u   "Ushbu   rejani   amalga   oshirish
16 1980-yilda   boshlanadi"   degan   javobni   tarjima   qilishi   kerak   bo‘lsa,   uni   "   80-
yilda" tarzida siqib qo‘yishi mumkin.
Bu yerda "bu rejani amalga oshirish bir ming bir yuzi ichida boshlanadi"
degan   so‘zlar   ortiqcha   bo‘lib   chiqadi.   Birinchi   to‘rtta   so‘z   savol-javob
birligining birinchi qismini takrorlaydi va qolgan so‘zlar muloqot holatidan aniq
bo‘ladi.
Bir-biriga   yopishgan   elementlar   bilan   bir   qatorda   xabarda   ushbu   aloqa
vazifasini bajarish uchun zarur bo‘lganidan ko‘proq ma'lumot bo‘lishi mumkin.
Masalan,   ilmiy   ma'ruzani   bir   vaqtda   sharhlashda   nutq   zanjirining   bo‘g‘inlari
ma'lum   darajada   ortiqcha   bo‘ladi,   ularning   mazmuni   ma'ruza   mavzusiga
bevosita bog‘liq bo‘lmaydi (odoblilik formulalari, mavzudan chetga chiqish). Bu
holda   tarjimonning   asosiy   vazifasi   tor   fikrli   ma'lumotlarni   yetkazish   bo‘lishi
mumkin.
Xabarning   ortiqchaligi   paydo   bo‘lishi   mumkin   bo‘lgan   aloqa   holati   uni
ixtiyoriy qilib qo‘yganligi sababli har qanday ma'lumotni og‘zaki uzatish va shu
tarzda   xabarning   qisqarishiga   imkon   beradi   (tarjimaning   javobi   bilan   berilgan
misolga   qarang).   Xabarni   siqish   psixolingvistik   asosga   ega.   Umuman   olganda,
gaplarning   qisqartmasi   nutqiy   xabarni   og‘zaki   uzatishning   asosiy
xususiyatlaridan biridir. Xuddi  shu tilda og‘zaki  uzatish jarayonida nutq xabari
hajmining   60%   gacha   qisqarishi   juda   normaldir.   Matndagi   bunday   katta
qisqarishga   qaramay,   xabardagi   jumlalar   soni   deyarli   o‘zgarmaydi:   qisqarish
asosan   aniq   gaplar,   kesim   va   ergash   gaplar   qo‘shilishi   tufayli   sodir   bo‘ladi.
Nutqning   turli   qismlari   soni   notekis   ravishda   kamayadi   ya'ni   fe'llar   -   30-35%,
otlar -50% ga, sifatlar - 75-80% ga qisqaradi.
Xabar   og‘zaki   ravishda   yetti   kishilik   nutq   zanjiri   orqali   uzatilganda,   eng
katta   qisqarish   birinchisida   (50%   ga)   sodir   bo‘ladi,   ikkinchidan   yettinchigacha
esa   qisqarishlarning   umumiy   soni   atigi   5-7%   ni   tashkil   qiladi.   Bu   shuni
anglatadiki,   matnning   ortiqchaligi   allaqachon   yo‘q   qilingan   va   xabarning
mazmuni uchun keyingi qisqarish holatlariga olib kelishi mumkin.
Sinxron   tarjimada   xabarni   siqish   doimiy   bo‘lmagan   qiymatga   ega.   Bu
ma'ruzachi   nutqining   tezligiga   bog‘liq   va   asosan   manba   tili   va   maqsadli   til
17 kombinatsiyasi   bilan   belgilanadi.   Sinxron   tarjima   qilish   natijasida   olingan
siqilgan   matnlarni   siqilmagan   matnlar   bilan   taqqoslash   yo‘li   bilan   sinxron
tarjimada   siqish   hajmini   aniqlash   maqsadga   muvofiqdir.   Ikkinchisi   yozma
ravishda tuzilgan matnlarni tarjima qilish mumkin. Sinxron tarjimonlar faoliyati
davomida   belgilangan   tildagi   matnlarning   bo g in   qiymatini   manba   matnlarʻ ʻ
bilan   solishtirish   siqilishning   aniq   tasavvurini   bera   olmaydi,   chunki   bittadan
bo‘gin   o tishida   xabarning   bo g in   qiymatini   o zgartirish   ta siri   boshqa   tilga	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
ta'sir qiladi.
Har   bir   til   birikmasi   uchun   nutqni   siqish   miqdori   ma'ruzachining   bir   xil
nutq   tezligi   uchun   har   xil   bo‘lishi   sababli,   har   qanday   til   birikmalarida   nutqni
siqishni tavsiflovchi ma'lumotlarni taqdim etish mumkin emas. Shuning tadqiqot
ishi   ingliz-rus   va   fransuz-rus   tillari   birikmalari   haqidagi   ma'lumotlar   bilan
cheklanadi.  Ingliz  tilidan sinxron  tarjimada  siqish  o‘lchamlari  bilan  ham  ingliz
tilini rus tiliga quyidagi misolda tasvirlash mumkin:
Asl   matn
monolog
nutqining
o‘rtacha
tempidan
biroz   tezroq
yetkazilgan Yozma   tarjima
(to‘liq) Moskva   davlat   chet
tillar   institutida   BMT
tarjimonlik   kursi
tinglovchilarining
sinxron   tarjimasi
(o‘rtacha) Tajribali
sinxron
tarjimonlar
tomonidan
amalga
oshirilgan
tarjima   (tavsiya
etilgan variant)
Mr.
President!
Our   gratitude
and
appreciation
are  due   to  the
retiring
President, Mr.
Fanfa   ni,   for
his   notable
contribution
to the work of
the   preceding
session. Janob   Rais!
Nafaqaga   chiquvchi
janob   Fanfani
Assambleyaning
avvalgi   sessiyasi
ishiga qo‘shgan katta
hissasi   uchun
minnatdorchilik
bildirishga loyiqdir.
Sizni,   janob   Rais,
Assambleyaning
ushbu   sessiyasi
raisligiga
saylanganingiz   bilan Janob   Rais!   Sobiq
rais   janob   Fanfaniga
oldingi   sessiya   ishiga
qo‘shgan katta hissasi
uchun   o‘z
minnatdorchiligimizn
i bildiramiz.
Sizni,   janob   Rais,
Assambleyaning
ushbu   sessiyasi
raisligiga
saylanganingiz   bilan
tabriklar   ekan,   Yangi
Zelandiya Janob Rais! Biz
janob
Fanfanidan
so‘nggi   sessiya
ishiga   qo‘shgan
katta   hissasi
uchun
nihoyatda
minnatdormiz.
Sizni
Assambleya
raisligiga
saylanganingiz
bilan   tabriklab,
18 In
congratulatin
g  you,   Sir,   on
your
elevation   to
the   Pre
sidency   f   this
Assembly, the
New   Zealand
delegation
pled-   ges   its
cooperation
with   you   in
your
demanding
duty   of
attempting   to
channel   in   a
posi   tive
direction   the
authority
which   the
Assembly
possesses.
At   a   time
when   the
prob-   lems   of
Asia   are   of
such   pri-
mary concern,
it is altogether
appropriate,
as   many   have
remarked
before,   that   it
should   be   the
distinguished
son   of   Asia
who   presides
over   our
deliberations. tabriklar ekan, Yangi
Zelandiya
Delegatsiyasi   Bosh
Assambleya   ishini
shu   maqsadda
yo‘naltirishga
harakat   qilishdan
iborat   mas’uliyatli
vazifangizda   Siz
bilan   hamkorlik
qilishga   va’da
beradi.
Osiyo   muammolari
chuqur
tashvishlantirayotga
n bir paytda, mendan
oldingi   ko‘plab
so‘zga   chiqqanlar
ta’kidlaganidek,
bizning   ishimizga
Osiyoning muhtaram
farzandi   rahbarlik
qilayotgani   mutlaqo
qonuniydir. delegatsiyasi
Assambleyaning
vakolatlarini   to‘g‘ri
yo‘nalishga
yo‘naltirish   bo‘yicha
siz   bilan   hamkorlik
qilishga va’da beradi.
Osiyoda   muammolar
shu   qadar   chuqur
tashvishga   soladigan
davrda,   ko‘pchilik
ma'ruzachilar
allaqachon
ta'kidlaganidek,
Osiyoning   hurmatli
o‘g‘li   rahbarlik
qilayotgani   to‘laqonli
qonuniydir. Yangi
Zelandiya
delegatsiyasi
Assambleya
vakolatini
to‘g‘ri
yo‘nalishga
yo‘naltirishda
siz   bilan
hamkorlik
qilishga   va’da
beradi.
Osiyo
muammolari
katta   tashvish
uyg‘otayotgan
bir   paytda,
ko‘pchilik
so‘zga
chiqqanlar
ta’kidlaganidek
,   faoliyatimizga
Osiyoning
mo‘tabar
farzandi
rahbarlik
qilayotgani
qonuniydir.
184 bo‘g ‘in 256 bo‘g‘in 213 bo‘g‘in 168 bo‘g‘in
19 Jadval   G.   V.   Chernov   tomonidan   taqdim   etilgan   materiallar   asosida
tuzilgan   [77,   55-58].   Jadvaldan   ko‘rinib   turibdiki,   bu   holda   yozma   tarjima
matnning bo‘g‘in qiymatini 184 dan 256 bo‘g‘ingacha, ya'ni 39,1% ga oshiradi.
Sinxron tinglovchilar tarjima matnini 256 dan 213 bo g ingacha yoki 15,2% gaʻ ʻ
siqadilar.  G.  V.  Chernovning  fikricha,   tajribali  tarjimonlar  tarjima  matnini   168
bo‘g‘inga  yoki   34,4%   ga  siqib  chiqarishi  mumkin  edi.  Bundan   tashqari,  ushbu
matnni siqish imkoniyatlari hali tugallanmagan(rus tilidan olingan tarjima).
Fransuz   tilidan   rus   tiliga   sinxron   tarjimada   malakali   tarjimonlar   guruhi
bilan olib borgan tajribalar natijasida yozma tarjimalarga qaraganda deyarli har
doim   bo g in   qiymati   jihatidan   kichikroq   bo lgan   tarjima   matnlari   paydo	
ʻ ʻ ʻ
bo lgan,   garchi   bu   farq   so zlovchi   nutqining   tempiga   qarab   sezilarli   darajada	
ʻ ʻ
o zgarib turardi.
ʻ
Birinchi   tekshiruvda   sinxron   tarjimaning   bo g in   qiymati   yozma	
ʻ ʻ
tarjimaning   bo g in  qiymatiga   taxminan  teng   bo lgan  yoki   so zlovchining  juda	
ʻ ʻ ʻ ʻ
sekin nutq tezligida (166– 195 bo g in/min) ikkinchisidan biroz oshib ketgan (8–	
ʻ ʻ
9%).   So‘zlovchi   nutqining   sekin   sur’atida   tarjimon   nutqni   siqish   usuliga
murojaat   qilmasdan,   to‘liq   tarjima   qiladi.   Ma’ruzachilarning   o‘rtacha   nutq
tezligi   (196-230   bo‘g‘in/min)   bilan   sinxron   tarjima   matnining   bo‘g‘in   qiymati
yozma   tarjimaning   bo‘g‘in   qiymatining   90-95   %   ini   tashkil   qilgan.
Ma'ruzachilar   nutqi   tezligining   yanada   oshishi   bilan   sinxron   tarjima   matnining
uzunligi   yozma   tarjimaning   75,1   %   gacha   qisqaradi.   Shu   bilan   birga,
ma'ruzachilarning nutq tezligidan qat'iy nazar, tarjimon maqsadli  tilda 201-245
bo‘g‘in / min oralig‘ida ma'lum optimal nutq tezligini saqlab qoldi, bu rus tilida
notiqlikning o‘rtacha ko‘rsatkichdan biroz pastroqdir.
Ikkinchi   tekshiruvda   ma'ruzachi   sekin   sur'atda   gapirganda   (166-180
bo‘g‘in/min)   yozma   tarjimadagi   kabi   uzunlikdagi   tarjima   matnini   yaratdi.
O‘rtacha va o‘rtachadan biroz yuqoriroq (181-240 bo‘g‘in/min) tezlikda aytilgan
notiqlik   nutqlarini   tarjima   qilishda   tarjimon   matnni   8-22%   siqishga   olib   keldi.
Tez orada nutq tezligida (241 bo‘g‘in/min va undan yuqori) siqilish 25-37% ga
20 yetdi.   Xuddi   1-   tekshiruvdagi   kabi   bu   tarjimon   ham   so‘zlovchilarning   nutq
tezligidan qat’iy nazar, tarjima matnini  201-230 bo‘g‘in/min oralig‘ida talaffuz
qilishning nisbatan o‘zgarmas tezligini saqlab qolgan.
Boshqa   tarjimonlar   uchun   xabarni   siqish   shunga   o‘xshash   tarzda   sodir
bo‘ladi.   Farqi   unchalik   ahamiyatli   emas,   asosan   siqilish   miqdori   va
ma'ruzachilarning   nutq   tezligi   o‘rtasidagi   bog‘liqlik   darajasidan   iborat   bo‘ladi.
Ma'ruzachilarning nutq tezligiga qarab tarjimonlarning nutq tezligini siqishning
o‘rtacha qiymatlari quyidagi jadvalda keltirilgan:
Ma’ruzachilarning
nutq tezligi
bo‘g‘in/min Tarjimonlarning
o‘rtacha nutq tezligi
bo‘g‘in/min Siqish qiymati (yozma
tarjima bilan
taqqoslanganda) % da
166 – 180
181 – 195
196 – 210
211 – 225
226 – 240
256 va undan yuqori 206
211
215
217
222
226 ---
7.4
10.4
16.5
28.2
30.3
Jadvaldagi   ma'lumotlar   shuni   ko‘rsatadiki,   sekin   sur'atda   nutq
so‘zlovchilar   sinxron   tarjimonlarning   nutqni   siqish   usullariga   murojaat
qilmasdan   to‘liq   tarjima   qilishi   mumkin.   Ma'ruzachilarning   o‘rtacha   nutq
tezligida   xabar   siqiladi:   uning   bo‘g‘in   qiymati   to‘liq   tarjimaga   nisbatan   7-15%
ga kamayadi. Ma'ruzachilarning nutq tezligida siqilish 30% ga yetishi mumkin.
Tarjima   matnini   talaffuz   qilishning   o‘rtacha   sur'atini   saqlab   qolish   zarur.
Tarjimonlar   matnni   mo‘tadil   sur'atda   talaffuz   qilishga   intilishadi,   deb   taxmin
qilish   mantiqan   to‘g‘ri   keladi,   chunki   ularni   tez   talaffuz   qilish   qiyin:   ularning
ona   tili   bilan   maqsadli   tildagi   o‘rtacha   nutq   tezligi   diapazoni   hatto   tilning
o‘rtasiga   ham   ko‘tarilmaydi.   Ko‘rinib   turibdiki,   tarjima   matnining   tez   va   hatto
o‘rtacha   sur’atda   talaffuzi   ma’ruzachi   nutqidagi   orientatsiya   va   tarjima
yechimlarini   izlash   bilan   parallel   ravishda   yuzaga   kelganligi   sababli
21 qiyinchiliklar   tug‘diradi.   O‘rtacha   nutq   tezligiga   qaraganda   tezroq   va   uzluksiz
gapirish, so‘zlovchining nutqini tinglash va tushunishni  va maqsadli  tilda matn
yaratish jarayonini qiyinlashtiradi. Shunday qilib, maqsadli tilda nutqni mo‘tadil
sur'atda   talaffuz   qilishning   iloji   bo‘lmagan   siqilish   zarurati   nafaqat   sinxron
tarjimon   faoliyatining   vaqt   doirasi,   balki   ma'lum   darajada   ma'ruzachi   nutqida
orientatsiya,   tarjima   yechimlarini   izlash   va   ularni   parallel   ravishda   amalga
oshirilishi bilan ham belgilanadi.
Bugungi kunda tarjimonni tarbiyalash ta'limning yuqori texnologiyalariga
bog‘liq   bo‘lib,   birinchi   o‘rinda   umuman   axborot   texnologiyalari   emas,   balki
hozirgi   kunda   gumanitar   texnologiyalar   deb   ataladigan   zamonaviy   vositalar
muhim   ahamiyat   kasb   etmoqda.   Tarjima   faoliyati   bilan   bog‘liq   gumanitar
texnologiyalarning   uzoq   ro‘yxatida   birinchi   o‘rinni   axborot   bilan   ishlash
qobiliyati   egallaydi,   chunki   zamonaviy   axborot   jamiyatida   ma'lumot   uzatish
sifati va ishonchliligi tarjimonga bog‘liq. Tarjimon: tarjima uchun zarur bo‘lgan
ma'lumotlarni   qidirish   va   qayta   ishlash   texnologiyalariga   ega   bo‘lishi;   har   xil
turdagi matnlar va hujjatlar turlari o‘rtasidagi farqni tasavvur qilish, shuningdek,
bunday   hujjatlarni   ularning   o‘zlari   yozishi   maqsadga   muvofiqdir.   Tarjimon
mahoratining bu jihati jiddiy tahliliy ishlarga asoslanadi.
Dunyoning  axborot   palitrasi   yanada   murakkablashdi   va   uni   idrok   etish   -
chuqurroq   va   nozikroq   bo‘lib   qoldi.   Shu   munosabat   bilan   tarjimon   xabarning
sezilar-sezilmas   farqlarini:   his-   tuyg‘ularning   nozik   farqlarini,   so‘zlarning
"tashqi   ko‘rinishi"   ostida   yotadigan   yashirin   ma'lumotlarni   yetkazishi   kerak.
Yuqorida aytilganlarning barchasi  gumanitar  texnologiyalar  tushunchasiga  mos
keladi.
Tarjimonni   yuqori   texnologiyali   tayyorlash   tuzilmasida   ikkinchi   o‘rinni
yuqori   texnologiyali   muhandislik   texnologiyalari   egallaydi.   Yuqori
texnologiyalar   olami   tarjimonga   mahsulot   sifatini   va   miqdorini   oshiradigan
yordam   ko‘rsatishga   qodir.   Bundan   tashqari,   tarjimon   o‘z   ishining   ushbu
vositalarini doimiy ravishda takomillashtirishi va yangilab turishi kerak.
22 Sinxron   tarjimada   yana   bir   asosiy   tushuncha   -   bu   psixofiziologik   yuk.
B.P.   Yakovlev   va   O.G.   Litovchenkoning   yozishicha,   "aqliy   yuk"   tushunchasi
boshqa   bir   qator   sinonim   tushunchalar   (psixofiziologik   yuk,   neyropsik   yuk,
psixo-emotsional   yuk,   ortiqcha   yuk)   kabi   zamonaviy   ta'limning   konseptual
apparatiga   kiritilgan,   ammo   bu   hali   qabul   qilinmaganligidan   qat'iy   nazariy   va
ilmiy- eksperimental ishlanma" [81,16]. A.Yu. Panchenko mehnat faoliyatining
fiziologik   va   psixologik   tomonlarini   ajratadi   va   psixofiziologik   yuk   mos
ravishda   mehnat   jarayoni   bilan   birga   keladigan   fiziologik   va   psixologik
hodisalarda   namoyon   bo‘ladi   va   "...   tananing   berilgan   yuk   darajasiga
reaktsiyasi" ekanligini ta'kidlaydi. [68].
Psixofiziologik yukni o‘rganishda muhim bo‘lgan yana bir atama mavjud
- kognitiv yuk. Bu kontseptsiya Jon Sveller tomonidan taklif qilingan xuddi shu
nomdagi nazariyadan kelib chiqadi. U o‘qitish jarayoni bilan bog‘liq.
RAM saqlanishi mumkin bo‘lgan ma'lumotlar miqdori va ushbu ma'lumot
ustida bajarilishi mumkin bo‘lgan operatsiyalar soni bilan cheklangan.
K.   Siberning   yozishicha,   kognitiv   yukning   noaniq   tabiati   tufayli   uni
aniqlash   qiyin.   Bir   tomondan,   bu   aktyorga   ma'lum   bir   vazifa   yuklangan   yuk
bo‘lsa, boshqa tomondan, aktyorning muayyan vazifani bajarishda ushbu yukni
idrok etishi [97, 19].
Shunday   qilib,   sinxron   tarjimaning   konseptual   apparati,   sinxron   tarjima
strategiyasi,   sinxron   tarjima   texnikasi,   tarjima   harakati,   sinxron   ketma-   ket
tarjima, psixofiziologik va kognitiv yuklama atamalaridan tashkil topgan.
I bob bo‘yicha xuolsalar
Sinxron   tarjima   qilish   murakkab   mahorat   bo‘lib,   yuqori   darajadagi
lingvistik   va   kognitiv   qobiliyatlarni   talab   qiladi.   Bu   ma'ruzachini   bir   tilda
tinglashni va bir vaqtning o‘zida boshqa tilda so‘zlovchining xabarini ishonchli
va   to‘g‘ri   ijro   etishni   o‘z   ichiga   oladi.   Sinxron   tarjima   jarayonini   uchta   asosiy
bosqichga bo‘lish mumkin: tinglash, tahlil qilish va ishlab chiqarish.
23 Tinglash   bosqichida   tarjimon   birinchi   navbatda   so‘zlovchi   nutqidagi
asosiy   so‘z   va   iboralarni   aniqlab   olishi   kerak.   Bu   juda   qiyin   vazifa,   chunki
tarjimon buni nutqning tez oqimini tinglagan holda bajarishi kerak. Kalit so‘z va
iboralar   aniqlangandan   so‘ng,   tarjimon   ularning   ma'nosini   tahlil   qilishi   kerak.
Bunda so‘zlovchining niyati va gap aytilayotgan kontekstni tushunish kiradi.
Tahlil bosqichida tarjimon ham bir qancha lingvistik qarorlar qabul qilishi
kerak.   Bu   qarorlar   quyidagilarni   o‘z   ichiga   oladi:   o‘rganilayotgan   tilda   qaysi
so‘zlardan foydalanish; gapni qanday tuzish; so‘zlovchining ohangi va urg‘usini
qanday   yetkazish.   Tarjimon   bu   qarorlarni   tez   va   to‘g‘ri   qabul   qilishi   kerak,
chunki ular maqsadli tilda tarjimani yaratish uchun bir necha soniya vaqtlari bor.
Ishlab   chiqarish   bosqichida   tarjimon   so‘ngra   so‘zlovchining   xabarini
maqsadli  tilda ishonchli  va to‘g‘ri  ijro etishi  kerak. Bu  aniq va ravon gapirish,
tegishli   grammatika   va   lug‘atdan   foydalanishni   o‘z   ichiga   oladi.   Tarjimon   o‘z
nutqini muayyan auditoriya uchun ham moslashtira olishi kerak.
Sinxron   tarjimaning   lingvistik   xususiyatlari_Sinxron   tarjimaning
lingvistik  xususiyatlariga   bir  qancha   omillar  ta’sir   qiladi,  jumladan:   tillar,  nutq
mavzusi va kommunikativ kontekst.
Sinxron   tarjimada   ishtirok   etuvchi   tillar   tarjimaning   lingvistik
xususiyatlariga   sezilarli   ta'sir   ko‘rsatishi   mumkin.   Masalan,   so‘z   tartibi   yoki
grammatik   tuzilmasi   turlicha   bo‘lgan   tillar   tarjimonga   so‘zlovchining   gapini
to‘g‘ri va to‘g‘ri bayon etishni qiyinlashtirishi mumkin.
Muloqot mavzusi sinxron tarjimaning lingvistik xususiyatlariga ham ta’sir
qilishi mumkin. Masalan, texnik yoki ilmiy nutqlar ko‘pincha maxsus lug‘at va
terminologiyadan   foydalanishni   talab   qiladi.   Bu   esa   tarjimon   uchun
so‘zlovchining   xabarini   ravon   va   tabiiy   jarangdor   tarzda   ijro   etishni
qiyinlashtirishi mumkin.
Kommunikativ   kontekst   sinxron   tarjimaning   lingvistik   xususiyatlariga
ham ta'sir qilishi mumkin. Masalan, yuridik yoki tibbiy muassasada ishlayotgan
tarjimonlar   biznes   yoki   ijtimoiy   sohada   ishlayotgan   tarjimonlarga   qaraganda
ko‘proq rasmiy registrdan foydalanishlari kerak bo‘lishi mumkin.
24 Sinxron   tarjimonni   rivojlantirish   jarayoni_Sinxron   tarjimani   ishlab
chiqish jarayoni uzoq va mashaqqatli jarayondir. Bu yuqori darajadagi lingvistik
va kognitiv qobiliyatlarni, shuningdek, katta amaliyot va tajribani talab qiladi.
Rivojlanish   jarayonidagi   birinchi   qadam   manba   va   maqsadli   tillarda
yuqori darajadagi ravonlikni egallashdir. Buni rasmiy tilni o‘rgatish va maqsadli
tilga singdirish kombinatsiyasi orqali amalga oshirish mumkin.
Tarjimon ikkala tilda ham yuqori darajadagi ravonlikni qo‘lga kiritgandan
so‘ng,   ular   tinglash,   tahlil   qilish   va   ishlab   chiqarish   ko‘nikmalarini
rivojlantirishni boshlashlari mumkin. Buni real dunyo sharoitida o‘quv kurslari,
mahorat darslari va tarjimonlik amaliyoti kombinatsiyasi orqali amalga oshirish
mumkin.
Sinxron   tarjimaning   rivojlanish   jarayoni   hech   qachon   tugallanmaydi.
Hatto   tajribali   tarjimonlar   ham   o‘z   faoliyati   davomida   o‘z   mahoratlarini
o‘rganishda va oshirishda davom etadilar.
Sinxron   tarjima   qilish   murakkab   va   talabchan   mahorat   bo‘lib,   yuqori
darajadagi   lingvistik   va   kognitiv   qobiliyatlarni   talab   qiladi.   Bu   rasmiy   ta'lim,
amaliyot   va   tajriba   kombinatsiyasi   orqali   rivojlanishi   mumkin   bo‘lgan
mahoratdir.
25 II BOB. SINXRON TARJIMAGA O‘RGATISH METODIKASI
2.1. Sinxron tarjimaga moslashish jarayoni
Sinxron   tarjima   barcha   tarjima   shakllari   orasida   eng   qiyin   soha
hisoblanadi.   Bunday   tarjima   shakli   nafaqat   tarjimonlarning   javobi   va   tilni
o‘zgartirish   vaqtiga   nisbatan   qat'iy   talablarga   ega,   balki   tarjimaning   aniqligi
uchun   ham   yuqori   talablarga   ega.   Shunday   qilib,   sinxron   tarjima   xodimlari
konferentsiyaning har ikki tomoni so‘zlay boshlaganda tezda tinglashlari, eslab
qolishlari,   hazm   qilishlari,   tartibga   solishlari,   o‘zgartirishlari   va   mazmunini
to‘liq ifodalashlari kerak. Boshqacha qilib aytganda, tarjimonlar o‘z miyalarida
barcha   tarkibni   darhol   qayta   ishlashlari   va   mazmunni   eng   aniq   va   to‘g‘ri   tilda
aytib   berishlari   kerak.   Shunday   qilib,   murakkablik   va   qiyinchilikni   tasavvur
qilish   mumkin.     Tarjimonlar   tarjima   jarayonida   nafaqat   nutq   mazmunini   hazm
qilishlari,   balki   norasmiy   va   normallashtirilmagan   tilni   o z   vaqtida   tuzatishlariʻ
kerak.   Shunday   qilib,   agar   tarjimonlar   mustahkam   til   poydevoriga   va
moslashuvchanlikka   ega   bo‘lmasa,   ular   bunday   ishni   yakunlay   olmaydilar.
Sinxron tarjima og‘zaki tarjima sohasining va hatto butun tarjima sohasining eng
yuqori   bosqichidir,   shuning   uchun   tarjimonlarga   qo‘yiladigan   talablar   tabiiy
ravishda qat'iydir. Shu bilan birga, sinxron tarjimonlar ham tarjima sohasida eng
yuqori   muolajadan   foydalanadilar.   Faqatgina   bunday   imtiyozli   rejim
tarjimonlarni   har   bir   anjumanda   tarjima   vazifalarini   yuqori   sifatda   bajarishga
undashi mumkin. Jahon mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanishi doimiy ravishda
xalqarolashuvga moyil bo‘lganligi sababli, mahalliy sinxron talqini  rivojlanishi
doimiy   ravishda   rivojlanmoqda.   Ayniqsa,   iqtisodiy,   biznes   yoki   diplomatik
konferensiyalarda,   konferentsiya   qoniqarli   tarzda   va   haqiqatan   ham
yakunlanganiga ishonch hosil qilish uchun konferentsiya mazmunini o‘zlarining
moslashuvchanligi   va   tarjima   qilish   qobiliyatlari   tufayli   yetkazish   uchun
mustahkam   bilim   bazasi   va   tegishli   professional   sifatga   ega   sinxron   tarjima
xodimlaridan foydalanish kerak.
26 Sinxron   tarjimonning   professional   xodimlari   kuchli   tilni   ifodalash
qobiliyati va til sezgirligiga ega bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, ular ona tili va
ingliz   tilini   boshqarish   qobiliyatiga   ega   bo‘lishlari   kerak.   Bunga   qo‘shimcha
ravishda ular kuchli qiziqish, izlanish istagi va yangi narsalarga kuchli e'tiborga
ega   bo‘lishlari   kerak,   chunki   asosiy   narsani   aniqroq   tushunish,   tilni   tartibga
solish va tuzatish va kafolatlash uchun diqqatni jamlash va unga ta'sir qilmaslik
kerak.   sinxron   tarjima   jarayonida   ifoda   aniqligi.   Yuqori   konsentratsiya   ishdagi
asosiy   urg‘u,   shuningdek,   talqin   qilish   jarayonida   qiyin   nuqtadir.   Sinxron
tarjimaning   oniylik   va   moslashuvchanlik   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda,
fikrlash   va   o‘zgartirish   vaqti   juda   cheklangan.   Shunday   qilib,   mustahkam   til
bilimi   va   mukammal   moslashuvchanligi   bo‘lmasa,   sinxron   tarjima   xodimlari
tilni o‘z vaqtida o‘zgartira olmaydi va ifoda eta olmaydi va hatto konferentsiya
kursini   kechiktiradi.   Demak,   ko‘p   qirrali   bilimlar   bilan   shug‘ullanadigan,   til
bilimi   boy   va   mukammal   moslashuvchanlikka   ega   bo‘lgan   har   tomonlama
iste'dodlargina   ushbu   murakkab   va   talabchan   ish   uchun   malakali   bo‘lishi
mumkin. Xalqaro konferentsiyada sinxron tarjima qilish vaqti talabiga ko‘ra, til
asoslari   va  moslashuvchanligidan   tashqari,  sinxron  tarjima  xodimlari  ham  juda
kuchli   og‘zaki   ifoda   va   lingvistik   tashkil   etish   qobiliyatiga   ega   bo‘lishi   kerak.
Gapirish tezligi daqiqada 250 so‘z ichida boshqarilishi kerak, umumiy gapirish
tezligi   esa   taxminan   100   so‘z   /   daqiqa.   Kasbiy   tayyorgarliksiz   sinxron
tarjimonlik uchun malakali bo‘lishi mumkin emas. Bundan tashqari, so‘zlashuv
jarayonida   sinxron   tarjimonlar   matnning   haqiqiyligi,   mantiqiyligi   va   aniqligini
ta'minlashi kerak. So‘zlar aniq va me'yoriy tarzda ifodalanishi kerak. Intonatsiya
tabiiy va ravon bo‘lishi kerak. Tarkib maqsadli, silliq va toza bo‘lishi kerak.
Sinxron   tarjimaning   mazmuni   juda   keng   bo‘lib,   iqtisodiyot,   siyosat,
madaniyatni   o‘z   ichiga   oladi.   fan   va   texnologiya.   Sinxron   tarjima   odatda   keng
ko‘lamli   konferentsiyada   tanlanadi.   Shunday   qilib,   talqin   qilishda   bashorat
qiluvchilar   psixologik   sifatning   yetarli   emasligi   tufayli   asabiylashadi   va
gapirishda xatolarga duch kelishadi.
27 Agar   ular   mazmuni   bilan   yaxshi   tanish   bo‘lsalar   ham,   taranglik   tufayli
izohlash   jarayonida   xatolar   ham   paydo   bo‘lishi   mumkin.   Demak,   sinxron
tarjimonlarning   yaxshi   psixologik   asoslari   yuqori   samaradorlik   bilan   tarjima
qilishga   ta'sir   qiluvchi   asosiy   omil   bo‘lib,   kuchli   his-   tuyg‘ularni   boshqarish
qobiliyati   ham   juda   zarur.   Psixologik   holatni   nazorat   qilish   har   qanday
favqulodda   vaziyatlarni   engishning   samarali   usuli   hisoblanadi.   Psixologik
holatini   nazorat   qila   oladigan   tarjimonlar   har   qanday   qiyinchilik   va   murakkab
vaziyatlarda   xotirjamlikni   saqlay   oladilar.   Bu   konferentsiya   mazmunini
tushunish   va   tarjima   sifati   uchun   juda   katta   ahamiyatga   ega.   Shunday   qilib,
sinxron   tarjimonlar,   shuningdek,   tarjima   jarayonining   davom   etishiga   ishonch
hosil   qilish   uchun   o‘zlarining   psixologik   sifatini   oshirishga   e'tibor   berishlari
kerak.
Sinxron   tarjimada   jamoa   ishi   tushunchasi   mavjud.   Bu   -   guruh   bo‘lib
ishlashdir.   Sinxron   tarjima   guruhi   odatda   2-3   kishidan   iborat.   Har   bir   tarjimon
har   bir   tarjima   jarayonida   taxminan   yigirma   daqiqa   davomida   tarjima   qilishi
mumkin va ular  navbat  bilan  tarjima qiladilar. Shunday qilib, sinxron tarjimon
guruhi a'zolarining sokin hamkorligi va uyg‘un ish muhiti butun tarjima jarayoni
muammosiz   davom   etishini   ta'minlash   uchun   asosiy   elementlardir.   Jamoa
xabardorligini quyidagicha oshirish kerak: birinchidan, ish vaqti va mazmuni har
bir   tarjimonning  afzalliklaridan  to‘liq  foydalanishga  ishonch   hosil  qilish  uchun
uning   afzalliklariga   qarab   tartibga   solinishi   kerak;   ikkinchidan,   asosiy   bo‘g‘in
sifatida   tayyorgarlik   ishlarini   sanab   o‘tish   kerak.   Tarjimonlar   guruhi   bilan
oldindan   batafsil   aloqa   o‘rnatish,   ularga   yetarlicha   tayyorgarlik   ko‘rish   va
tarjima   jarayonining   silliq   jarayoni   va   ish   samaradorligini   ta'minlash   uchun
oldindan   amalga   oshirilishi   kerak;   uchinchidan,   har   bir   tarjimon   almashish
jarayonida tanaffusdagi tarjimonlar jamoa a'zolarining ishiga e'tibor berishlari va
ishlayotgan tarjimonlar uchun yordamchi ishlarni bajarishlari kerak. Yordamchi
ishining   asosiy   mazmuni   tashqi   aralashuvdan   qochish   va   konferentsiya
mazmunini yozib olish va hokazolarni o‘z ichiga oladi.
28 So‘nggi   yillarda   sinxron   tarjima   tadqiqot   va   sanoat   hamjamiyatida   ortib
borayotgan   qiziqishni   uyg‘otdi.   U   yuqori   sifatli   tarjimani   va   nutq   va   tarjima
chiqishi   o‘rtasidagi   imkon   qadar   qisqa   kechikishni   talab   qiladigan   real   vaqt
rejimida   tarjima   qilishga   qaratilgan.   Odatiy   sinxron   tarjima   tizimi   nutqni
avtomatik   tanib   olish   tizimidan   iboratdir.   Sinxron   tarjimani   amalga   oshirishda
sinxron tarjimon quyidagi strategiyalarga amal qilishi lozim:
- matnni tushunishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish:
-   ushbu   guruhning   uslublari   va   strategiyalari   sinxron   tarjimon   oldida
turgan   asosiy   muammo   -   manba   matn   va   uning   elementlarini   tushunish   bilan
bog‘liq.   Tushunish   muammosining   sabablari   sub'ektiv   (tarjimonning   etarli
darajada   malakasizligi,   nutq   mavzusini   bilmasligi)   va   ob'ektiv   (kontekstning
yo‘qligi,   yomon   ovoz   sifati,   ma'ruzachining   nutq   parametrlari   va   boshqalar)
bo‘lishi   mumkin.   Texnikalar   va   strategiyalar   kontekstni   turli   yo‘llar   bilan
kengaytirish   orqali   matnni   tushunishdagi   qiyinchiliklarni   engishga   yordam
beradi;
- ehtimoliy prognozlash strategiyasi:
-   ehtimoliy   prognozlash   tarjimonga   nutqni   tushunishni   osonlashtirishga
yordam   beradi   va   "o‘z   ongida   individual,   eng   informatsion   elementlarni   idrok
etish asosida B iborasining asl shaklini qayta tiklashga yordam beradi" [80, 69].
Mavzuni   va   kommunikativ   vaziyatni   tushunish,   so‘zlarning   mosligini   bilish,
fe'llarni   boshqarish,   to‘plam   iboralari   va   hokazolar   iboraning   davomini
yaxshiroq   taxmin   qilishga   yordam   beradi.   Predlog‘lar,   taniqli   tashkilotlar
nomlarining   boshlang‘ich   so‘zlari,   frazeologik   birliklar,   so‘zlovchining   xulosa
qilish   haqidagi   iboralari,   aytilgan   narsalarni   takrorlash   istagi   va   boshqalar
prognoz uchun tayanch nuqtasi bo‘lishi mumkin;
- kutib olish
-   e'lon   qilingan   til   juftligi   uchun   kutish   texnikasi   ma'lum   bir   muammoni
hal   qiladi   -   qo‘shimcha   kontekstni   olish.   Sinxronizator   pauza   qiladi,   uning
davomida FLdagi nutq bayonotining keyingi qismi tarjimasi qiyin bo‘lgan so‘z
yoki   iborani   tushuntirishga   qodir.   Tomoshabinlar   orasida   chalkashliklarga   olib
29 kelmaslik   uchun   pauza   juda   uzoq   bo‘lmasligi   kerak.   Ideal   holda,   ma'ruzachi
nutqida  tabiiy  pauzalar   paytida  kutish  texnikasidan  foydalanish  kerak  [55,  26].
Tarjimon   o‘z   qobiliyatini   yaxshi   bilishi   kerak,   chunki   uzoq   kutish   (7-9   soniya
yoki   undan   ko‘p)   karnayning   yo‘qolishiga   olib   kelishi   mumkin.   Birlashgan
Millatlar   Tashkiloti   Xavfsizlik   Kengashining   sinxron   tarjimasi   yozuvlaridan
quyidagi misol keltirilgan:
Albatta,   hech   kim   Kiyev   harakatlarining   mustaqilligi   haqida   illyuziyaga
ega bo‘lishi mumkin emas. - Albatta, bu yerda juda ozchilik o‘z farazlariga ega
bo‘lishi mumkin.
Ikkinchi   tilda   gapdagi   predmet   -   predikativ-obyekt   munosabatlarini
tushunish va tarjimani birinchi tildagi so‘z tartibiga muvofiq qurish uchun zarur
bo‘lgan   predikativ   juftlikni   kutib,   tarjimon   "albatta"   kirish   konstruktsiyasidan
keyin qisqa pauza qiladi.
Yuqorida   aytilganlarning   barchasi   kutish   degan   xulosaga   olib   keladi
qo‘shimcha   kontekstni   olishning   eng   oddiy   usuli   ammo   tarjimon   uni
tinglovchilar qo‘llamaydigan tarzda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak;
- to‘xtash strategiyasi:
-   to‘xtash   strategiyasining   nomi   inglizcha   so‘zdan   keladi   stalling,   bu
sinxron   tarjima   kontekstida   to‘xtab   qolishni   anglatadi.   Stolling   strategiyasi
semantik   yukni   ko‘tarmaydigan   va   asl   matnda   mavjud   bo‘lmagan,   ammo
tarjimani   kechiktirish   va   uzoq   pauzalardan   qochib,   kiruvchi   matnni   tinglashni
davom   ettirish   imkonini   beradigan   ma'lumotlarni   xabar   qilish   orqali   vaqt
orttirishga qaratilgan [84, 132].
Tarjimon   tarjimaga   tematik   ma'lumot   yoki   kirish   so‘zlarini   kiritishi
mumkin, bunda FLda keyingi nutq segmenti yangraydi, bu sizga murakkab so‘z
yoki   iborani   tarjima   qilish   imkonini   beradi.   Agar   kutish   texnikasidan
foydalanganda pauza uzoq davom etishi  mumkin bo‘lsa,  siz nutq tezligini  ham
sekinlashtirishingiz mumkin [55, 36].
Ushbu strategiyani sinxron tarjimadagi misolda ko‘rish mumkin.
Birlashgan   Millatlar   Tashkiloti   Xavfsizlik   Kengashi   yig‘ilishining
tarjimasi:
30 Afsuski,   BMT   Oliy   Komissari   tomonidan   kecha   chop   etilgan   inson
huquqlari bo‘yicha hisobotda boshqacha aytilgan. Ushbu hujjat bir tomonlama
va   noxolisdir.   -   Afsuski,   BMT   CHRning   kecha   e'lon   qilingan   hisoboti   buning
aksini ko‘rsatmoqda. Ushbu hujjat, afsuski, tabiatan noxolisdir.
“Noxolis”   iborasining   elementlari   bog‘lovchili   ikkita   sifatdosh   bilan
ajratilgan,   shuning   uchun   darhol   tarjima   qilish   mumkin   emas,   kechiktirish
strategiyasi  qo‘llaniladi. "Afsuski"  qo‘shilishi  matnni  buzmaydi, lekin tarjimon
vaqtini va kontekstini sotib oladi.
Biz   to‘xtab   qolish   strategiyasi   kutish   strategiyasi   bilan   umumiy   narsaga
ega degan xulosaga keldik. Ushbu uslub shuningdek, kontekstni kengaytirishga
yordam beradi va shu bilan matn segmentini tushunishni osonlashtiradi. To‘xtab
turish strategiyasidan asosiy farqi shundaki, tarjimadagi pauza to‘ldiriladi.
Shunday   qilib,   matn   segmentini   tushunishni   osonlashtiradi.   Kechiktirish
strategiyasidan   asosiy   farqi   shundaki,   tarjimadagi   pauza   tematik   ma'lumotlar
bilan to‘ldiriladi;
- umumlashtirish va kompensatsiyani qabul qilish:
-   murakkab   so‘z   yoki   ibora   umumlashtirilishi   mumkin,   uni   noaniq   yoki
ko‘rsatuvchi  olmosh  bilan almashtirish  mumkin,  bu tarjimaga imkon  beradi  va
xatolik   ehtimolini   anglatmaydi.   To‘liq   bo‘lmagan   transfer,   agar   kerak   bo‘lsa,
birinchi imkoniyatda qoplanadi;
- nutqni dekompressiya qilish strategiyasi
-   nutqni   dekompressiyalash   strategiyasi   maqsadli   tildagi   matnni   manba
tilidagi matnga nisbatan kengaytirishdir. Bu tillarning tuzilishidagi tabiiy farqlar
yoki   maqsadli   tilda   ekvivalentini   topa   olmaslik   bilan   bog‘liq   bo‘lishi   mumkin.
Biror   narsani   tushuntirishning   sub'ektiv   ehtiyoji   muhim   rol   o‘ynaydi.
“...Tarjimon til  va madaniyatning “estafetasi”  vazifasini  bajaradi” [62, 83]. Bir
madaniyatdagi   har   qanday   fikr   boshqa   madaniyatda   ixchamroq   yoki   kengroq
ifodalanishi mumkin, ya'ni madaniy moslashuv sodir bo‘ladi. Ko‘pincha tavsifli
tarjima va sharhli tarjima usullari qo‘llaniladi, bu esa matn hajmini oshiradi;
31 - chiziqlilikni saqlash texnikasi
-   chiziqlilikni   saqlash   maqsadli   tilga   xos   bo‘lmagan   jumla   va   lingvistik
shakllarni   qayta   qurishdan   qochishga   yordam   beradi,   matnni   tushunishni
osonlashtiradi va tarjimon xotirasini bo‘shatadi. Uning maqsadi jumlani chiziqli
saqlashdir.   Saussonagening   mohiyati   murakkab   jumlani   buzishdir.   Shunday
qilib,   takliflardan   alohida   sodda   jumlalar   tuziladi,   ularning   tarjimasi   matnning
izchilligini   buzmaydi.   "Sinxron   tarjimada   chiziqlilikni   saqlash   strategiyasi   bir
qator   mualliflar   va   sinxron   tarjima   nazariyotchilari   tomonidan   birinchi   til   va
ikkinchi   til   o‘rtasidagi   eng   katta   ekvivalentlikka   erishishga   qaratilgan   asosiy
strategiya sifatida ko‘rib chiqiladi [55, 40-41],
Bu yerda Ilyuxin dissertatsiyasidan chiziqlilikni saqlash texnikasiga misol
keltirilgan [55]:
-   Keling,   navbatdagi   spikerimizni   tanishtiraman.   Uni   ismi   Gari   Stenli.
Janob Stenli ko‘plab mavzularda dunyo mamlakatlarida taqdimotlar qilgan.
Bunda tarjimon rus tiliga bir ma’noda tarjima qilib bo‘lmaydigan “xalqaro
ma’ruzachi”   iborasiga   duch   keldi.Stilistik   sabablarga   ko‘ra   gapni   ikki   taklifga
bo‘lish zarur edi, bu esa gapni tarjima qilish imkonini beradi;
- neytralizatsiyani qabul qilish:
-   ba'zan   tarjimon   neytrallashtirishga,   ya'ni   so‘zning   baholovchiligini,
ifodaliligini   va   stilistik   rangini   olib   tashlashi   kerak   bo‘ladi.   Bu   mafkuraviy
mulohazalar, madaniy moslashuv natijasida  yoki oddiygina tilda yozishmalarni
qidirishga   vaqt   yo‘qligi   oqibati   bo‘lishi   mumkin.   Donato   bu   uslubni   stilistik
soddalashtirish sifatida tasvirlaydi [84, 107].
Barcha   pedagogik   yondashuvlarda   bo‘lgani   kabi   tarjima   ham   oson
vazifalardan   murakkabroq   vazifalarga   qarab   rivojlanishi   kerak.   Sinxron
tarjimaning   ketma-   ket   tarjima   bilan   solishtirganda   qiyinligi   ikki   baravardir:
tarjimon   gapirayotganda   uning   qulog‘ida   jiringlab   turadigan   manba   tilining
yaqinligi   va   so‘zlarga   kognitiv   to‘ldiruvchini   bog‘lash   uchun   parallel   fikrlash
32 vaqtining qisqarishi.va kognitiv bog‘lanish uchun parallel fikrlash uchun mavjud
qisqartirilgan vaqt so‘zlarni to‘ldiradi.
Ketma-   ket   tarjima   bo‘yicha   yaxshi   tayyorgarlikka   ega   bo‘lgan   talabalar
bilan   bu   ikki   qiyinchilikni   engib   o‘tish   mumkin,   agar   talabalarga   ikki   tilni
alohida   saqlashga,   iloji   boricha   puxta   tayyorgarlik   ko‘rishga   o‘rgatilsa.sinfda
muhokama qilinadigan mavzu bo‘lishi mumkin.
Tarjimani   o‘rgatish   va   tillarni   o‘rgatish   ikki   xil   narsadir.   Tarjimonlik
kursini   boshlash   uchun   talabalar   chet   tillarini   mukammal   bilishlari   kerak.
Tillarni   bilish   o‘qish   uchun   etarli   bo‘ladi   va   tarjima   qilish   uchun   hech   qachon
etarli emas. Sinxron tarjimada tushunish tezligi muhim ahamiyatga ega; kognitiv
to‘ldiruvchilar   til   o‘lchovi   bilan   bog‘liq   bo‘lishi   kerak.   10   soniya   ichida
tovushlar xotirada saqlanishi; Biror kishining ovozli diskriminatsiyada o‘tirishga
yoki   til   ma'nolari   bilan   to‘g‘ri   bog‘lanishni   izlashga   vaqti   yo‘q.   So‘z   yoki
iboraning   ma'nosi   haqida   har   qanday   hayron   bo‘lish   keyingi   nutq   qismlarini
tushunishni kechiktiradi va tarjimon tarjimasining izchilligini buzadi.
Tafsir qilishni o‘rganish - diqqatni so‘zlarga qaratish emas, balki iboralar
va so‘z  bilimlari   o‘rtasidagi  bog‘liqlik;   Tilni   to‘g‘ri   tushunish,  tilni  to‘g‘ri  faol
boshqarishga qaraganda ancha tez sur'atlarda yaxshilanadi.
Analogiya   tarjimon-stajorlarni   sinxron   tarjima   bilan   qanday   tanishtirish
kerakligini   ko‘rsatadi.   Tarjimonlarni   tayyorlash   bugungi   kunda   tadqiqotning
tarkibiy   qismi   sifatida  puxta   rejalashtirishni   talab   qiladigan   mas'uliyatli   kasbga
aylandi,   bularning   barchasi   talabalar   va   kasbning   o‘sishi   uchun   o‘zgarishlarni
optimallashtirishga qaratilgan.
Sinxron tarjima uchun texnik jihozlar va qoidalar
XX-XXI   asrlarda   sinxron   tarjimadan   foydalangan   holda   sinxron   tarjima
uchun uskunalar  bir  qator  o‘zgarishlarga  duch keldi.  1945 -  yildagi   Nyurnberg
sudlarida   sinxron   tarjimani   tashkil   etish   hali   mavjud   emasdi.   Shu   munosabat
bilan   tarjimonlar   bir   qator   muammolarga   duch   kelishdi.   Birinchi   qiyinchilik
tarjimon   va   ma'ruzachi   uchun   tarjima   shartlarining   notanishligi   edi.   Tarjimon
Zigfrid   Ramler   sinxron   tarjimonlar   tomonidan   ixtiro   qilingan   signal   belgilari
33 tizimini   eslatib   o‘tadi,   bu   yerda   to‘q   sariq   rang   ma'ruzachi   juda   tez
gapirayotganini   anglatadi.   Keyin   sudya   ma'ruzachini   nutq   tezligini
sekinlashtirishi   haqida   ogohlantirdi.   Qizil   chiroq   favqulodda   vaziyatlar   uchun
edi, masalan, uskunaning ishdan chiqishi [95].
Ikkinchi   qiyinchilik   -   alohida   ahamiyatga   ega   hujjatlarni   tarjima   qilish
edi.   Ma'ruzachilar   va   tashkilotchilar   ko‘pincha   tarjimonlarga   tadbirning   barcha
asosiy   hujjatlarini   taqdim   etish   kerak   deb   o‘ylamaganlar.   Bunday   hujjatlarni
tarjima   qilishdagi   eng   kichik   noaniqliklar   ham   voqea   natijasiga   sezilarli   ta'sir
ko‘rsatishi   mumkin.   Shunga   ko‘ra,   aynan   tarjimonlar   kerakli   materialni
so‘rashlari   va   ma'ruzachilarga   sinxron   tarjimonlarni   nutqlar,   qarorlar   va
boshqalar matnlari bilan ta'minlash muhimligini tushuntirishlari kerak edi.
Sinxron tarjima rivojlanishining dastlabki bosqichida texnik jihozlar ham
mavjud edi. Sinxron tarjima rivojlanishining dastlabki bosqichida texnik jihozlar
mukammal emas edi. 1945 - yil "kabina stoliga portativ mikrofon o‘rnatildi, uni
ma'ruzachi  qaysi  tilda  gaplashishiga  qarab tarjimonlardan biri  qabul  qildi" [46,
21].   Birinchi   kabinalar   butunlay   yopiq   edi.   Keyinchalik   esa   ekran   o‘rnatilgan
kabinalar   paydo  bo‘ldi  va  yana   bir  muncha   vaqt   o‘tgach  -  shisha  paneli  paydo
bo‘ldi.   Zamonaviy   kabinalar   ovoz   o‘tkazmaydigan   bo‘lib,   jihozlar   soni
tarjimonlar soniga mos keladi. Sinxron tarjimonda minigarnituralar va mikrofon
mavjud   edi.   Eshitish   vositalari   ham   ovoz   izolyatsiyasini   ta'minlaydi,   ammo
amaliyot   shuni   ko‘rsatadiki,   ko‘plab   sinxron   tarjimonlar   nutqlarini   kuzatish
uchun   bitta   eshitish   vositasida   ishlaydi.   Sinxron   tarjima   kabinalari   monitorlar
bilan   jihozlangan   bo‘lib,   u   yerda   qo‘shimcha   materiallar   translyatsiya   qilinadi.
Barcha qabul qiluvchilarda quloqchinlar mavjud bo‘ladi.
Tarjimonlar   va   mijozlar   uchun   ma'lum   qoidalar   shakllantirildi.   Masalan,
Milliy   tarjimonlar   ligasi   mijoziga   yo‘llangan   eslatmada   shunday   deyilgan:
Geografik jihatdan uzoq ishtirokchilarning nutqi karnay orqali zalga eshittirilsa,
so‘ngra   mikrofon   orqali   idrok   qilinsa,   sinxron  tarjimani   bunday   tashkil   etishga
yo‘l   qo‘yilmaydi.   U   holda   bu   jihozlar   o‘rnatilib,   tarjimonlar   kabinasiga
uzatiladi”   [66].   Shuningdek,   smenalar   orasidagi   vaqtni   tartibga   solish   ham
34 mavjud   -   dam   olish   uchun   tanaffuslar   bilan   15-30   daqiqagacha   ishlash   kerak
bo‘lgan.
An'anaga   ko‘ra,   agar   sinxron   tarjima   bir   soatdan   ortiq   davom   etsa,
tarjimonlar   ikki   yoki   uch   kishi   bilan   ishlaydi.   Sxema   quyidagicha:   birinchi
sinxron tarjimon tarjima qiladi, ikkinchisi aniq lug‘atni yozadi, ya'ni. o‘ziga xos
nomlar,   son   ma'lumotlar,   sanalar   va   alohida   qiyinchilik   tug‘diradigan   leksik
elementlarni  tarjima qilishda  yordam  beradi. Uchinchi  tarjimon bu vaqtda dam
oladi. Keyin ular bir- biri bilan almashadilar.
Sinxron   tarjimani   tashkil   etishning   ikkita   sxemasi   mavjud.   BMT
yig‘ilishlarida   qo‘llaniladigan   to‘g‘ridan-   to‘g‘ri   tarjima   sxemasiga   ko‘ra,
kabinalar   soni   ishlaydigan   tillar   soniga   qarab   belgilanadi,   har   bir   kabinada
tarjimonlar   o‘z   ona   tiliga   tarjima   qiladilar.   Yetakchi   til   orqali   tarjima   qilish
sxemasi   bilan   tillardan   biri   yetakchi   deb   e'lon   qilinadi.   Har   bir   stendning
tarjimonlari   mezbon   tildan   kabinadagi   tilga   va   kabinadagi   tildan   mezbon   tilga
tarjima qiladi. Agar  bitta kabina "eksenel"  sifatida tayinlangan bo‘lsa  va uning
yetakchi   tilga   tarjimasi   qolgan   kabinalar   tomonidan   o‘z   tillariga   tarjima
qilinganda variant bo‘lishi mumkin [75, 10].
Agar   o‘tgan   asrda   sinxron   tarjima   innovatsiya   bo‘lsa   va   sinxron   tarjima
bilan tadbir tashkil etish va tadbirning o‘zi hamma uchun - mijozlar, tarjimonlar,
ma'ruzachilar   va   tinglovchilar   uchun   qiyinchiliklar   tug‘dirgan   bo‘lsa,   endi
hamma narsa yaxshi sozlangan va juda qisqa vaqt ichida sinxron tarjimonlar va
jihozlarni bir vaqtning o‘zida topish mumkin.
Endi nafaqat sinxron tarjima uchun asbob-uskunalarni ijaraga olish, balki
sinxron   tarjimani   to liq   tashkil   etish   –   sinxron   tarjima   tizimlarini,   ovozniʻ
kuchaytirish   uskunalarini,   davra   suhbatlari   konferensiya   tizimlarini,
videoproyeksiya   tizimlarini,   multimedia   uskunalarini,   ovoz   va   videolarni
o rnatish   va   ishga   tushirishga   buyurtma   berish   mumkin.   Filips,   shuningdek,	
ʻ
Sochida   2014   -   yilgi   Olimpiadada   ishtirok   etgan   "Bosh   va   Brähler"   sinxron
tarjima   uchun   eng   keng   tarqalgan   uskunalar   brendlari   deb   hisoblash   mumkin.
I.V.   Zubanovning   ta'kidlashicha,   bir   xil   funksiyalarga   qaramay,   pultlarning
35 dizayni   butunlay  boshqacha.   Shuning  uchun,  ishni  boshlashdan  oldin,  tarjimon
quyidagilarni   aniqlashi   kerak:   mikrofon   qanday   yoqilgan   va   o‘chirilgan;
masofadan   boshqarish   pultidagi   "ovozni   o‘chirish"   tugmachasining   joylashuvi;
quloqchinlarda   ovoz   balandligini   qanday   sozlash   kerak;   mikrofonni   bir
tarjimondan   ikkinchisiga   qanday   o‘tkazish   kerak;   kanal   qanday   va   kim
tomonidan tildan tilga o‘tkaziladi; dinamikdan boshqa kabinalarga qanday o‘tish
[53, 37].
Sinxron   tarjima   kabinalarini   ishlab   chiqaruvchilar   ba'zida   e'tiborsiz
qoldiradigan narsa boshqaruv panelidan foydalanish qulayligini bilishdir. Misol
uchun, sensorli tugmalar yopishib qolishi mumkin va agar qo‘shimcha bosishni
talab   qilsa,   "ovozni   o‘chirish"   tugmachasini   o‘chirishni   unutish   mumkin.
Kanallarni almashtirish ham imkon qadar tez va oson bo‘lishi kerak.
Ba'zida   dastlab   kichik   ma'lumotlar   uchun   mo‘ljallangan   "radiotarjimon"
tizimiga  ustunlik  beriladi.  Tarjimonda  transmitter  (to‘lqin  uzatuvchi   moslama),
mikrofon   va   quloqchinlar,   so‘zlovchida   esa   mikrofon   mavjud   bo‘ladi.   Bunday
tizimni amalga oshirish oson chunki avtomobil yukxonasiga sig‘adi va og‘irligi
taxminan   30   kg   va   ishga   tushirish   ham   qulaydir.   Ushbu   tizimlarda   turli   xil   til
birikmalarining   kanallari   mavjud.   Aytish   mumkinki,   "radiotarjimon"   uskunasi
bilvosita tinglash xususiyatidan himoya qiladi, chunki qabul qiluvchi ma'lum bir
kanalga sozlangan va bu signalni ushlab turishni qiyinlashtiradi. Tarjimani qabul
qiluvchilar   keyingi   xonaga   kirib,   tarjimani   tinglashni   davom   ettirish
imkoniyatiga   ega   -   infraqizil   signaldan   farqli   o‘laroq,   radio   signal   devorlardan
o‘tadi. Wi- fi va Bluetooth radiotarjimonning ishlashiga ta sir qilmaydi”.ʼ
"Radiotarjimon"   tizimidan   ma'ruzachi   va   tinglovchilar   bir   tilda
gaplashganda   foydalanish   mumkin,   lekin   tinglovchilar   orasida   chet   ellik
mehmonlar   ham   bor.   Bir   vaqtning   o‘zida   zalning   turli   burchaklarida   o‘tirishi
mumkin   bo‘lgan   bir   nechta   mijozlar   uchun   bu   pichirlashning   bir   turi   bo‘lib
chiqadi.   Xuddi   shu   maqsadda   tarjimonda   quloqchinlar   bo‘lmasligi   mumkin
bo‘lganda   "shivirlash"   uskunasi   mavjud,   ammo   ultra   sezgir   lavali   yoki   bosh
mikrofoni [79] mavjud.
36 Tarjimonlar   uchun   kabinalar   tayyorlash   texnologiyasiga   ko‘ra,
o‘lchamlari,  yaqinlik  darajasi,  ularning  tayyorlangan  materiallari,  turi   (ish   stoli
kabinasi) bo‘yicha har xil bo‘lishi mumkin, bu esa pirovardida ularning narxiga
ta'sir  qiladi. Sinxron tarjimonlarning ta'kidlashicha,  nafaqat  havo sifati va ovoz
yakkaligini   aniqlash   darajasi   -   yordamchi   materiallarni   joylashtirish   uchun   joy
juda muhim rol o‘ynaydi, chunki ko‘pincha noutbuk va bosma materiallarni bu
ishda   shunchaki   almashtirib   bo‘lmaydi   (bu   ma'lumotlar   2014-yil   15-20-iyul
kunlari   Rossiya   Tarjimonlar   uyushmasi   tomonidan   o‘tkazilgan   Tarjima
maktabidan olindi).
Xulosa   qilish   mumkinki,   sinxron   tarjimonlarning   ish   sharoitlari   nafaqat
jihozlar nuqtai nazaridan, balki jarayonning o‘zini tashkil etish nuqtai nazaridan
ham   bir   necha   bor   o‘zgargan.   Sinxron   tarjima   har   doim   juda   ko‘p   kuch   talab
qiladigan faoliyat sifatida ko‘rib chiqilgan, shuning uchun rasmiy ravishda qat'iy
qoidalar bo‘lmaganida ham, tarjimonlar kamdan- kam istisnolardan tashqari, 30
daqiqadan ko‘proq vaqt davomida tarjima qilmaganlar.
Yuqoridagi ma’lumotlarni inobatga olgan holda aytish mumkinki, dastlab
sinxron   tarjimani   tashkil   etish   qiyin   ish   bo‘lgan,   ammo   hozirda   unga   kerakli
bo‘lgan   jihozlarni   ishlab   chiqaruvchilar,   tashkilotchilar   va   sinxron
tarjimonlarning   o‘zlari   bu   vazifani   muvaffaqiyatli   yengib   o‘tishmoqda.   Bir
vaqtning   o‘zidagi   murakkablik   –   tarjimon   qobiliyatli,   yangi   uskunalarning
ishlashini  tezda tushunish va boshqaruvga moslashish  qobiliyati bo‘lishi  kerak.
Sinxron   tarjimani   tashkil   qilishda   mijoz   va   tarjimon   o‘rtasida   fikr   almashish
maqsadga   muvofiqdir,   chunki   ish   sharoitlari   tarjima   sifatiga   sezilarli   ta'sir
ko‘rsatadi.
Chet   el   adabiyotida   B.   Mozer-   Merser   [39]   ishi   ajralib   turadi   -   sinxron
tarjimada   kognitiv   yukni   birinchi   o‘rganish.   Psixofiziologik   yuk   aspektini
o‘rganish   uchun   K.   Sieber   [97]   materiali   alohida   qiziqish   uyg‘otadi,   bu   yerda
muallif   kognitiv   yuk   tushunchasini   ochib   beradi,   uni   baholashning   mavjud
usullarini   batafsil   tavsiflaydi.   Har   bir   usul   uchun   afzalliklar   va   kamchiliklar
ro‘yxati, shuningdek, sinxron tarjima davomida psixofiziologik yukni o‘rganish
37 uchun   ma'lum   usullardan   foydalanish   samaradorligi   to‘g‘risida   muallifning
o‘ziga   sub'ektiv   baho   beriladi.   K.Eltsov   2014-   yil   yozgi   tarjima   maktabida
psixofiziologik yuklamalar va sinxron tarjimonlarning ish vaqtini tartibga solish
bo‘yicha ma’ruza qildi. L.Vissonning [44] ishi diqqatga sazovordir, unda muallif
SP tarixi haqida ma'lumot beradi, sinxron tarjimon duch kelishi mumkin bo‘lgan
ko‘plab   qiyinchiliklarni   sanab   o‘tadi   va   beradi.   ularni   bartaraf   etish   bo‘yicha
tavsiyalar.   E.   Onsine   maqolasida   yuqorida   tilga   olingan   E.   Razlogova   va   B.
Zagota   nashrlari   bilan   bir   qatorda   kinofestivallardagi   tarjima   haqida   tarixiy
ma’lumotlar   berilgan.   Tadqiqotlar   D.A.   Gervera   sinxron   tarjima   jarayoniga
lingvistik   va   ekstralingvistik   omillarning   ta'sirini   ko‘rsatadi.   Ushbu   ish   uchun
asos   bo‘lib   D.   Nolanning   sinxron   tarjimonlar   uchun   mashqlardan   iborat
qo‘llanmasi   [92],   V.   Donatoning   ishi   bo‘lib,   unda   tarjimaning   ba'zi   usullari
batafsil tavsiflangan, K. Fugenning dissertatsiyasi, muallif bu mavzuga to‘xtalib
o‘tgan. bir qator tarjima strategiyalari.
2.2. Ingliz tilidan o‘zbek tiliga sinxron tarjima qilishning asosiy tamoyillari
Tarjimashunoslikdagi umumiy nuqtai nazar ekvivalentlar tillarning o‘zlari
o‘rtasida  emas,  balki   turli   tillardagi   matnlar   o‘rtasidagi  munosabatlardir, degan
fikr paydo bo‘ldi. Tillar bir- biriga bog‘liq bo‘lmagan, ayniqsa o‘zbek- ingliz tili
va   grammatik   tuzilmalari   har   xil   bo‘lsa,   tarjimon   yanada   ijodiy   bo‘lishi   va   til
tuzilishini   o‘zgartirishga   tayyor   bo‘lishi   kerak.   so‘zlovchi   nutqida   berilgan
gaplar.   Tarjimonlar   ma'ruzachining   fikrlarini   o‘z   so‘zlari   bilan   qanchalik   ko‘p
ifodalash imkoniyatiga ega bo‘lsa, ma'ruzachi va tinglovchilar o‘rtasidagi aloqa
sifati shunchalik yaxshi bo‘ladi, tarjimon shunchaki bu aloqa uchun vosita. Bu,
shubhasiz,   tarjimon   haqidagi   eng   katta   paradoks:   tarjimonlar   qanchalik   ijodiy
bo‘lsa, matnga sodiq qoladilar; ular muloqotga qanchalik o‘ziga xos bo‘lsa-, ular
yig‘ilish ishtirokchilariga shunchalik kamroq bezovta bo‘ladi! Eng yaxshi ijodiy
tarjimonlar   o‘z   delegatlari   tomonidan  kam   e'tiborga   olingan.   Nutqni  o‘zingniki
qilish   uchun,   aytib   o‘tilganidek,   uni   aql-   idrok   bilan   idrok   etgan   bo‘lsangiz,
38 aytiladigan   fikrlarni   to‘liq   tushunib,   tahlil   qilgan   bo‘lsangiz   kerak.   Ammo   bu
kurashning yarmi.
`Tarjimonning   maqsadli   til   ko‘nikmalarining   ahamiyatini   inkor   etib
bo‘lmaydi.   Tarjimonlar   o‘z   ona   tillari   zamonaviy   terminologiyaga   mos   kelsa
ham, maqsadli chet tili ustida ishlashda davom etishlari kerak. Shu bilan birga,
tarjimonlar  umumiy so‘z boyligini  doimiy ravishda  boyitadi  va keng doiradagi
yaxshi yozilgan nashrlarni muntazam o‘qish orqali o‘z uslublarini yaxshilashga
harakat   qiladi.   Bu,   shuningdek,   o‘z   matbuotini   kuzatish   bilan   bir   qatorda,   chet
elda   yashovchi   tarjimonlar   uchun   ayniqsa   muhim   bo‘lgan   faoliyatdir,   ehtimol
o‘zlarining kasbiy faoliyatidan tashqari  o‘z til  hamjamiyatining biron bir  a'zosi
bilan doimiy aloqada bo‘lmaydilar. Fikrlarni yaxshi, ya'ni samarali, aniq va nafis
ifodalash   uchun   maqsadli   tillarda   mavjud   bo‘lgan   eng   boy   resurslarga   ega
bo‘lish va kerak bo‘lganda ularga murojaat qilish kerak.
O zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qilish tillarning grammatik, idiomatik,ʻ
stilistik, terminologik va talaffuz me yorlariga to liq mos kelishi kerak. Tarjima	
ʼ ʻ
yuqori   darajadagi   lingvistik   moslashuvchanlik   va   so‘zlarni   tanlashda
o‘zgaruvchanlik bilan ajralib turishi kerak.
Ona tilidan chet tiliga tarjima qilish o‘rganilayotgan tilning terminologik
va   talaffuz   me’yorlariga   shunday   darajada   mos   kelishi   kerakki,   asl   nutqdagi
g‘oyalar,   niyatlar   va   faktik   ma’lumotlar   hamda   so‘zlovchining   ularga
munosabati   shu   darajada   uzatiladi.   aloqa   buzilmaydi   yoki   yo‘l
tushunmovchiliklarni   keltirib   chiqardi.   Agar   tillarning   grammatik   tuzilmalari
bir-   biriga   to‘g‘ri   kelmasa,   uzoq   muddatli   bo‘lmagan   yoki   so‘zma-   so‘z
iboralarni ishlatgan ma’qul.
Manba   tilda   so‘zlovchi   nutqining   o‘ta   soddalashtirilgan   shaklidagina
tarjimada   samarali   natijalarga   erishish   mumkin.   Tarjimon   aniqlashtirish   va
tuzatishlar   bilan   chalg‘imaslik   kerak.   Oddiy   qilib   aytganda,   tarjimon   barcha
so‘zlarning tarjimalarini bilishi kerak
kamroq   ahamiyatga   ega,   ularning   e'tiborini   so‘zlovchining   malakasiga
yoki   g‘oyalarni   susaytirishiga   qaratmang   va   ularni   talqin   qilishda   to‘g‘ridan-
39 to‘g‘ri   bayon   qiling.   Og‘zaki   ortiqchalik   muhim   ahamiyatga   ega.   Tekshiruv
natijalari   shuni   ko‘rsatadiki,   o‘zbek   tilidan   ingliz   tiliga   tarjimaning   o‘ziga   xos
jihatlari bor.
Ingliz   tilidan   o‘zbek   tiliga   sinxron   tarjima   qilishning   asosiy   usullarini
tavsiflash uchun tarjimaning umumiy tamoyillarini aniqlab olish zarur.
Tarjima   -   bu   bir   tildagi   matnning   ifodasini   ikkinchi   tildagi   ekvivalent
matnning ifodasi bilan almashtirishdir. Turli tillardagi matn turli darajada (to‘liq
yoki qisman ekvivalent), taqdimotning turli darajalarida (kontekst, grammatika,
leksika  va   boshqalar   bo‘yicha   ekvivalent)   va  turli  darajalarda  (so‘z  uchun  so‘z
uchun) ekvivalent bo‘lishi mumkin. so‘z, ibora - ibora uchun, gap - gap uchun).
Tillar   bir-   biridan   farq   qiladi,   ular   shakl   jihatidan   farq   qiladi   grammatik
qurilishni  tartibga soluvchi  alohida kodlar va qoidalarga ega tilning tuzilmalari
va   bu   shakllar   turli   ma'nolarga   ega.   Til   -   bu   rasmiy   tuzilma,   elementlardan
tashkil topgan va semantik "ma'no" signali uchun birlasha oladigan kod va shu
bilan   birga,   mavjudliklarga   murojaat   qilish   uchun   kod   shakllaridan
foydalanadigan aloqa tizimi (sezgi dunyosida va ong dunyosi) va kommunikativ
"qiymat" ga ega bo‘lgan signallarni yaratadi.
Shunday   qilib,   tarjimon   matnning   kontekstga   sezgir   kommunikativ
qiymati   hisobiga   kontekstsiz   semantik   ma'nosini   saqlaydigan   rasmiy
ekvivalentlarni   topishga   yoki   funktsional   ekvivalentlarni   topishga   e'tibor
qaratish imkoniyatiga ega.
Ma'ruzachi   har   bir   xabarga   e'tibor   qaratishi   kerak;   xabarni   jo‘natuvchi
kim,   so‘zlovchining   niyati   yoki   maqsadi,   harakat   qachon   va   qayerda   sodir
bo‘lganligi va xabar qanday yetkazilganligi.
Boshqalarning   g‘oyalarini   so‘zma-so‘z   takrorlash   imkoniga   ega
bo‘lmasdan -- bu tarjimon uchun - bu holda ularni aniq tuzilmaviy tahlil qilish
kerak.   Ushbu   tahlilni   amalga   oshirishda   ma'ruzachi   nutqining   asosiy   qurilish
bloklari   bo‘lgan   individual   g‘oyalarni   tushunishkerak.   Avvalo   so‘zlarni   emas,
balki   g‘oyalarni   tushunish   kerak,   chunki   bu   g‘oyalar   talqin   qilinishi   kerak.
Shubhasiz,   agar   shunday   qilinmasa,   tarjimon   g‘oyalarni   tushunmasligi,
40 ma'ruzachi   ularni   ifodalash   uchun   ishlatayotgan   so‘zlarni   bilmasligi   yoki
so‘zlovchining   grammatikasi   va   sintaksisi   bilan   yetarli   darajada   tanish
bo‘lmasligi   mumkin.   "So‘zlarni   bilmaslik"   tushunchasi   bilan   bog‘liq   holda,   bu
yerda   tarjimon   bo‘lmaganlar   tomonidan   konferensiya   tarjimonlariga
qo‘yiladigan   eng   keng   tarqalgan   ikkita   savoldan   biri   nima   ekanligini   ko‘rib
chiqish   yaxshiroqdir:   "Agar   ular   biron   bir   so‘z   yoki   iborani   bilmasa,   nima
bo‘ladi? nutqda eshitgan ibora nima edi?"
Bunga   allaqachon   javob   qisman   berilgan,   ya'ni   tarjimon   so‘zlarni   emas,
fikrlarni   tushunishi   kerak.   Bu   mukammal   bo‘lishi   mumkin   so‘zlovchining
nutqini  tushunmasdan   tushunish  mumkin har   bir   so‘z va  iborani  ishlatish  shart
emas,   talqinda   ushbu   atamalarning   barchasini   takrorlash   zarur.   Masalan,
tasavvur qiling delegat shunday deydi:
"Menimcha, maslahat qo‘mitasi bu masalani muhokama qilish uchun mos
forum   emas.   Muhimi,   Ijroiya   qo‘mitasida   qaror   qabul   qilish   uchun   asos
tayyorlash uchun texnik ishchi guruhlarda ish olib borilishi kerak".
Masalan, tarjimon “forum”ni ham, “asos”ni  ham tushunmaydi. Biroq, bu
ularning   maslahat   qo‘mitasi   masalani   muhokama   qilish   uchun   to‘g‘ri   joy
emasligini   tushunishlariga   to‘sqinlik   qilmaydi   va   savol   texnik   ishchi   guruhlar
tomonidan   ijroiya   qo‘mitasiga   to‘g‘ri   tayyorlanishi   kerak.   Tafsir   barcha
so‘zlarsiz va ma'noni o‘zgartirmasligi mumkin.
Biroq,   so‘z   juda   muhim   bo‘lgan   boshqa   holatlar   ham   bor.   Masalan:
"Mamlakatning   topografiyasini   hisobga   olgan   holda,   avtomobil   yo‘li   qurilishi
juda   qimmatga   tushdi.   Norvegiyaliklar   o‘zlarining   moliyaviy   muammolariga
yo‘l to‘lash orqali yechim topdilar. Va bu to‘lovlar juda qimmat. Yo‘llar ajoyib
tarzda   qurilgan,   bu   juda   yoqimli.   go‘zal   manzaraga   ega,   lekin   bechora
haydovchi   sayohatning   oxiriga   yetib,   yo‘l   haqini   to‘lashi   kerak   bo‘lganda,   u,
albatta, pulining ozligini his qiladi ".
Bu   yerda   kalit   so‘z   "to‘lov"   bo‘lib,   agar   tarjimon   buni   bilmasa,   undan
qochib   qutula   olmaydi.   Ammo   tarjimon   ham   ketma-ket   ishlashdan   foyda
ko‘rishi mumkin. Ular talqin qilishni boshlaganlarida, ular nutqni to‘liq eshitgan
41 bo‘ladilar   va   kontekstdan   "to‘lov"   ma'nosini   tushunishlari   kerak   edi.   Shunday
qilib,   tarjimon   so‘zlovchi   tomonidan   qo‘llaniladigan   barcha   lug‘atni   oldindan
bilmasdan turib, qoniqarli, haqiqatan ham to‘liq aniq ishlashi mumkin. Bu yerda
yana   ikkita   fikrni   ta'kidlash   kerak.   Birinchidan,   tarjimonlar   biror   so‘z   yoki
so‘zni   bilmaydigan   paytlar   borligini   tan   olishlari   kerak.   Bu   yerda   yana   ikkita
fikrni   ta'kidlash   kerak.   Birinchidan,   tarjimonlar   kerak   ular   biron   bir   so‘z   yoki
so‘zni   bilmaydigan   paytlar   borligini   qabul   qiling   iboralar   undan   qochib   qutula
olmaydilar   yoki   kontekstdan   ma'nosini   chiqara   olmaydilar   va   shuning   uchun
to‘xtalib qoladilar.
Boshqa   tomondan,   tarjimon   vakillarning   nodonligini   yashirish   uchun
narsalarni o‘tkazib yuborish yoki ma'nolarni taxmin qilish orqali ularga "xiyonat
qilish"   huquqiga   ega   emas.   Barcha   leksik   elementlarni   bilmasdan   ma'noni
tushunish uchun va yana ko‘proq kontekstdan ma'no chiqarish uchun tarjimonlar
har qanday holatda ham o‘zlarining chet tilini mukammal bilishlari kerak.
Ikkinchidan,   "Amerika   hukumati   Kolumbiya   hukumatiga   ko‘proq   bosim
o‘tkazmoqda,   chunki   bu   mamlakat   uchun   kokainni   noqonuniy   olib   kirish   va
iste'mol   qilish   yana   kuchaymoqda"   kabi   mantiqiy   sabab   bo‘lishi   mumkin.
Tarjimon   ham   "sifatida",   "bundan   buyon"   yoki   "tufayli"   kabi   barcha   so‘zlarni
eslab qolishi kerak.
Uchinchidan,   g‘oyalar   ketma-   ket   bo‘lishi   mumkin,   bir-   biridan   keyin,
lekin mantiqiy sabab va oqibatlarsiz. Bunday hollarda gaplar oddiygina yonma-
yon   qo‘yilishi   yoki   g‘oyalar   "va"   so‘zi   bilan   bog‘lanishi   mumkin.   Bu   yerda
shuni ta'kidlash kerakki, g‘oyalar oddiygina yonma- yon qo‘yilganda - bu yerda
bog‘lanish   "nol   havola"   deb   atash   mumkin   bo‘lgan   narsa   tarjimon   sun'iy
ravishda boshqa havola yaratish tuzog‘iga tushmasligi kerak. Garchi "chunki" va
"shuning uchun" kabi kalit so‘zlarni o‘tkazib yubormaslik kerak bo‘lsa- da, asl
nusxada bo‘lmagan joyda havola yaratish bir xil darajada jiddiy xatodir.
Bog‘lanishlarning asosiy turlari mantiqiy natija, mantiqiy sabab va ketma-
ket fikrlardir. Ular tarjimon bilishi kerak bo‘lgan nutqning muayyan shakli bilan
bog‘lanishi   mumkin.   Ketma-   ket   ulanish   ayniqsa   juda   muhimdir.   Sinxron
42 tarjima  jarayonida umumiy  semantik  komponentga ega  bo lgan so zlar   va so zʻ ʻ ʻ
turkumlari bir- birini almashtirishi mumkin, chunki ular tarjimani osonlashtiradi.
Tarjimon   birini   esdan   chiqarsa,   ikkinchisini   eslaydi.   Umumiy   semantik
komponentli   so‘zlarning   bir-   biri   bilan   almashtirilishi   tarjimada   so‘zlovchi
nutqining   umumiy   ma’nosiga   ta’sir   qilmaydi.   Misol:   Butunlik,   yaxlitlik,
to‘liqlik,   to‘liqlik,   birlik,   butun   son,   ansambl,   kompleks,   jamilik,   yig‘indi,
universallik   va   hokazo;   Konferensiya,   suhbatlar,   simpoziumlar,   seminarlar
yig‘ilishi, fikr almashish, assambleya, kengash, davra suhbati, sessiya, yig‘ilish
va   boshqalar;   kelishuv,   bir   xillik,   o‘zaro   tushunish,   konventsiya,   konsensus,
muvofiqlik, hamkorlik, birgalikdagi sa'y- harakatlar, hamkorlik va boshqalar.
Gapning   asosiy   semantik   asosi   birinchi   navbatda   barcha   predikativ   va
mavzuni   o‘z   ichiga   olishi   mumkin.   Ba'zi   tarjimonlarning   ta'kidlashicha,
semantik   asos   birinchi   navbatda   predikativ   tomonidan   ifodalanishi   mumkin,
ammo   professor   Kolshanskiy   J.V.   predikativ   gapning   semantik   asosi   bo‘la
olmaydi,   faqat   predmet   bilan   birga   gap   kechasining   asosiy   mazmuni   amalga
oshishini yozadi.
Barik har qanday samaradorlik darajasiga erishish uchun yozgan, tarjimon
so‘zma-   so‘z   jarayoni   asosida   shaxs   emas,   balki   ma'no   birliklarini   ko‘rib
chiqishi   kerak.   Shunday   qilib,   tarjimon   manba   yoki   ma'ruzachi   tomonidan
shakllantirilayotgan ma'no birligini  to‘liq tinglashi  va uni  tugallangach,  tarjima
qilishni o‘z zimmasiga olishi maqsadga muvofiqdir.
Tarjimon so‘zlovchi nutqidagi g‘oyalar va bu fikrlarning ketma- ketligi va
aloqadorligiga   e’tibor   qaratsa,   ingliz   tilidan   o‘zbek   tiliga   tarjima   qilishda
qiyinchilik   tug‘diruvchi   grammatik   to‘siqlar   yo‘qoladi.   Tarjimon   tarjima
jarayonida   fikrlar   ketma-   ketligi   uchun   ma'ruzachi   nutqini   darhol   qayta   qurish
qobiliyatini   rivojlantirishi   kerak.   Tarjimon   esda   tutishi   kerakki,   tarjimada   u
nutqning   ketma-   ketligiga   emas,   balki   o‘zi   tarjima   qilayotgan   tilda   o‘zi
yetkazayotgan fikrlarning ketma- ketligiga e’tibor qaratishi lozim.
O zbekcha  asl   nusxa  va   ingliz  tilidagi  tarjima  o rtasida   sintaktik  parallel	
ʻ ʻ
bo lishi   mumkin   emas.   Faqat   sintaktik   qayta   qurish   tarjimonga   o‘zbek   tilidan	
ʻ
43 ingliz   tiliga   tarjima   qilishdagi   qiyinchiliklarni   bartaraf   etishga   yordam   beradi.
Semantik guruhlarning teskari so‘z tartibi, ko‘chirish yoki siljish jumla qismlari,
nutqni   mikro   ko‘rib   chiqish,   siqish   va   boshqalar   tarjima   qilishning   asosiy
usullari. Bir xil semantik so‘z tartibi emas o‘zbek va ingliz tillariga tegishlidir.
Har bir jumlada mavzuning sintaktik shakllanishini  oladigan "mavzu" va
mavzu   nima   qilayotgani   haqida   ma'lumot   beruvchi   "reme"   mavjud.   Aksincha,
reme   gapning   ikkinchi   darajali   qismlarining   sintaktik   shakllanishini   oladi,
mavzu va remening ko‘chirilishi va siljishi sinxron tarjimada sodir bo‘ladi.
Gaplar tahlili shuni ko‘rsatdiki, o‘zbek tilidan tarjimada gapning bir jinsli
qismlari   ingliz   tilida   mavzuga   o‘zgarishi   mumkin.   Jumlaning   bunday   qayta
tuzilishi   tarjimon   uchun   tarjimani   osonlashtiradi.   Bu   holda   passiv   ovoz
ko‘pincha ingliz tilida ishlatiladi.
2.3. Sinxron tarjimaga o‘rgatish usullari
Sinxron   tarjimaning   asosiy   xususiyati   so‘zlovchi   nutqini   idrok   etish   va
ko‘riladigan   tilda   nutqni   yaratish   parallelligidir”   [80,6].   Bunga   tarjimonning
ma'ruzachidan   biroz   kechikishi   tufayli   erishiladi.   Ko‘p   sonli   kuzatishlar
natijalariga   ko‘ra,   u   2-10   soniya   oralig‘ida   o‘zgarib   turadi.   Sinxron   tarjima
boshqa xususiyatlari bilan ham ajralib turadi; nutq xabarini konvertatsiya qilish
tezligining oshishi, tarjima tezligining ma'ruzachi nutqining tezligiga bog‘liqligi,
turli xil faoliyat turlarini - tinglash va gapirishni sinxronlashtirish kabilar.
Hamma   ham   sinxron   tarjima   qilishga   qodir   emas.   Tarjimaning   bu   turi
kuchli   ruhiy   stress   bilan   bog‘liqligi   ta'kidlanadi,   chunki   "...   oddiy   odam   bir
vaqtning   o‘zida   tinglay   va   gapira   olmaydi   -   bu   psixofiziologik   anomaliya”
[89,82].   Chidamlilikni,   reaksiya   tezligini,   nutqni   boshqarishning   to‘g‘ri
darajasini   talab   qiladi.   "Mantiqiy   aloqalarni   tezda   o‘rnatish   va   atamalar   bilan
mohirona   ishlash   uchun   madaniyatlararo   kompetentsiya,   keng   dunyoqarash   va
bir   qancha   sohalarda   ixtisoslik   ham   zarur"   deya   ta'kidlaydi   G.   E.   Miram.
"Yaxshi   sinxron   tarjimon   tug‘ma   fazilatlarga   asoslangan   amaliyot   va   tajriba
orqali   yaratiladi"   [89,90].   Sinxron   tarjima   turlarini   ko‘rib   chiqish   ularning
44 xususiyatlarini   va   sinxron   tarjima   tizimidagi   o‘rnini   aniqlash   uning   mohiyatini
kengroq   o‘garinshni   talab   qiladi.   Sinxron   tarjimaning   quyidagi   turlari   mavjud:
o‘z-o‘zidan sinxron tarjima, shivirlash, ko‘zdan tarjima qilish, oldindan tarjima
qilingan   matnni   sinxron   o‘qish,   video   matnni   sinxronlashtirish   va   sinxron-
ketma-ket bosqichli tarjimaning yangi gibrid turi.
1. O‘z- o‘zidan sinxron tarjima
Tarjimaning   o‘ziga   xos   og‘zaki   xususiyati   so‘zlovchi   nutqining   bir
vaqtdaligi va uning nutqini tarjimon tomonidan tarjima qilishdir [60,98]. Ushbu
turdagi tarjima "Sinxron" deb ataladi. U ko‘plab xorijiy mehmonlar ishtirokidagi
yirik   xalqaro   tadbirlarda   o‘tkaziladi.   Qoidaga   ko‘ra,   bu   uzoq   davom   etadigan
jarayonlar bo‘lib, ularning davomiyligi ketma- ket tarjimadan foydalanish bilan
ikki   baravar   ko‘payadi.   Majburiy   shart   -   bu   maxsus   jihozlarning   mavjudligi   -
tarjimon   uchun   quloqchin   va   mikrofonli   stend,   tarjimani   qabul   qiluvchilar,
tinglovchilar   uchun   tilni   o‘zgartirish   kanallari;   bu   hamma   uchun   ovoz   sifatini
qoniqarli darajada ta'minlaydi.
2. Shivirlab (pichirlab) tarjima qilish
Tarjimon   kabinada   emas,   balki   zalda   tinglovchilar   orasida   o‘tirsa,
ko‘pincha   qabul   qiluvchining   yonida   va   ohangda   qabul   qiluvchiga   tarjima
matnini   mikrofonga   yoki   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   aytib   beradigan   tur   shivirlash
hisoblanadi.   Shivirlash   bir   kishi   yoki   juda   kichik   guruh   uchun   tarjima   zarur
bo‘lganda ishlatiladi [60, 98]. Tarjimon zalda bo‘lganlarni bezovta qilmaslik va
shu   bilan   birga   tarjimani   oluvchilar   tomonidan   eshitilishi   uchun   o‘z   ovozining
balandligini nazorat qilishi kerak. Bu, masalan, bir nechta chet ellik mehmonlar
kelgan   va   o‘zlari   tarjimon   yollagan   ommaviy   tadbirlarda   yoki   ikki   tilli
muzokaralarda,   turli   tomonlar   vakillari   o‘rtasidagi   muloqot   uchun   ketma-   ket
tarjimondan   foydalanilganda   va   bir   tomon   vakillarining   muloqoti   tilga   tarjima
qilinganda sodir bo‘ladi. xorijlik ishtirokchilar bir tilli munozarani tarjima qilish
uchun vaqtni boy bermasliklari uchun pichirlashdi.
3. Video matnni sinxronlashtirish
Kino   sanoatida   sinxron   tarjimani   alohida   ko‘rib   maqsadga   muvofirqdir.
Bunday   tarjimaning   o‘ziga   xos   xususiyati   tasviriy   qismdir.   Mohiyat   aktyorlar
45 yoki   diktorning   nutqini   sinxron   tarjima   qilishda   yotadi.   Uchta   holat   bo‘lishi
mumkin:   tarjima   qilingan   tahrir   varag‘ining   mavjudligi,   asl   tahrir   varag‘ining
(yoki   subtitrlarning)   mavjudligi   va   tahrirlash   varag‘ining   (blankalarning)
yo‘qligi.     I.S.   Alekseev   video   matnni   sinxronlashtirishning   birinchi   holatini,
ya'ni tayyor tarjimaning talaffuzi deb ataladigan sinxron tarjima turini aniqlagan
[40,19].   Dastlabki   yozma   tarjima   ovozli   tarjimon   yoki   uning   hamkasbi
tomonidan   amalga   oshiriladi.   Aytish   joizki,   hozirda   bu   turdagi   tarjima
kinotarjima sohasi uchun ahamiyatli emas, bu yerda tarjimon faqat film matnini
tarjima   qiladi,   ovozli   aktyorlik   va   uslublar   bilan   esa   boshqa   odamlar
shug‘ullanadi.   Tahrirlash   varag‘ining   tarjimasi   ko‘pincha   lablar   tomonidan
tahrirlanadi.   Bu   atama   tildagi   fonetik   shaklni   videodagi   aktyorlarning   lablari
harakatlariga   moslashtirish   jarayonini   bildiradi.   Shuningdek,   matnning   asl
tildagi   va   maqsadli   tildagi   tovush   uzunligi   mos   kelishi   ham   muhimdir.   Bu
aktyorlar   chet   el   tilida   so‘zlashuvchi   auditoriya   tilida   gaplashayotgandek
taassurot   qoldirishga   va   subtitrlar   va   xorijiy   nutqlarga   chalg‘imasdan,   filmga
ko‘proq sho‘ng‘ish imkonini beradi. Bu filmlarini tarqatish uchun juda muhim,
chunki   deyarli   barcha   xorijiy   filmlar   dublyaj   shaklida   rasmiy   namoyish   uchun
chiqariladi.
Qolgan  ikkita   holat   odatda   kinofestivallarda   sodir   bo‘ladi,  bu   yerda   film
birinchi   marta   namoyish   etiladi   va   ssenariydagi   dialog   va   monolog   kabi
ma'lumotlar   chiqarilmaydi.   1985-yilgacha   uzoq   vaqt   davomida   chet   elda
subtitrlar bilan bir qatorda kinofestivallarni tahrirlash bilan sinxron tarjima qilish
ishlatilgan,   lekin   ko‘pincha   subtitrlarga   ustunlik   berilgan.   Tarjimonlar   1980-
yillarning   oxirigacha   davom   etgan   kamdan-   kam   istisnolardan   tashqari,   filmni
eshitish orqali tarjima qilishlari kerak bo‘lgan.
Oldin   tarjima   qilingan   matnni   ko‘rish   va   to‘g‘ri   sinxron   o‘qish   sinxron
tarjimadan   alohida   tartibda   bo‘lishiga   qaramay,   ular   ko‘pincha   u   bilan   birga
ishlatiladi.
4. Tarjima varaqasi
Yozma-og‘zaki   sinxron   tarjima   yoki   "tarjima   varaqasi"   deb   ataladigan
tarjima   idrokning   aralash   modalligi   bilan   ajralib   turadi,   ya'ni   tinglab   tushunish
46 matnni vizual idrok etish bilan to‘ldiriladi [75, 8]. A.F. Shiryayev - tarjimaning
bu turi og‘zaki nutq va yozma materiallarni sharhlash o‘rtasida oraliq pozitsiyani
egallaydi,   deb   yozadi   [80,   3].   G.V.   Chernovning   ta'kidlashicha,   bu   matnga
asoslangan   sinxron   tarjima   ikkilamchi   va   ixtiyoriy,         varaqdan     "sinxron
bo‘lishni   to‘xtatadi",   deb   o‘z   pozitsiyasini   bahslashmoqda   ...   chunki   sinxron
tarjimaning asosiy xususiyati uzluksizlik aloqa kanali buzilgan” [75, 8]. Sinxron
tarjima   muhitida   ko‘rish   tarjimasi   nutq   matni   yoki   hujjat   mavjud   bo‘lganda
ishlatiladi;  tadbirda o‘qiladigan, lekin hali tarjima qilinmagan.
5. Oldindan tarjima qilingan matnni bir vaqtda o‘qish
Sinxron tarjimaning yana bir turi - Amerika madaniyatida Lin Vissonning
so‘zlariga ko‘ra, Van Doren deb ataladigan oldindan tarjima qilingan matnni bir
vaqtda   o‘qish   ajralib   turadi   [44,   23].   Tarjimon   so‘zlovchi   nutqiga   shunday
moslashadiki,   tarjima   haqiqiy   sinxron   tarjimadagidek   eshitiladi,   kerak   bo‘lsa
matnni   to‘g‘rilaydi   [80,   3].   Ko‘rish   orqali   tarjimada   bo‘lgani   kabi,   aloqa
harakatining   chiziqliligi   va   uzluksizligi   buziladi.   Shunga   ko‘ra,   avval   tarjima
qilingan   matnni   sinxron   o‘qish   sinxron   tarjimaning   ixtiyoriy   turi   hisoblanadi.
Sinxron   tarjima   sharoitida   tarjimaning   ushbu   turi   nutqda   o‘qiladigan   tarjima
qilingan   materiallar   mavjud   bo‘lganda   qo‘llaniladi.   Bu,   masalan,   BMT
yig‘ilishlarida sodir bo‘ladi.
6. Sinxron- ketma- ket tarjima
Yaqin vaqt ichida sinxron tarjima rivojlanishning nisbatan yangi bosqichi
paydo   bo‘ldi,   tarjimaning   yangi   turi   -   sinxron-   ketma-   ket.   Bu   ovoz   yozish
moslamasi va quloqchinlar kabi texnik jihozlarning mavjudligini nazarda tutadi.
Ma'ruzachi   matnning   bir   qismini   asl   tilda   gapirganda,   tarjimon   tinglaydi   va
ixtiyoriy   ravishda   eslatma   oladi.   Bu   vaqtda   matnning   bir   qismi   ovoz   yozish
moslamasiga   yozib   olinadi.   Ma'ruzachi   tarjima   qilish   uchun   pauza   qiladi,
tarjimon   quloqchinlarda   aytilganlarni   tinglaydi   va   o‘zi   yodda   tutgan
eslatmalarga   yoki   tarjimaning   tayyor   versiyasiga   tayangan   holda   sinxron
tarjimani   amalga   oshiradi.   Qabul   qiluvchi   uchun   bunday   tarjima   ketma-   ket,
47 lekin   tarjimon   uchun   u   aralash   bo‘lib,   u   sug‘urta   turi   bo‘lib   xizmat   qiladi   va
tarjimaning har qanday turiga xos bo‘lgan yo‘qotishlarni minimallashtiradi [99].
Sinxron-ketma-ket   tarjimon   turli   holatlar   tufayli   ma'ruzachining   nutqini
yetarlicha   aniq   va   baland   ovozda   eshita   olmagan   holatlar   bo‘lishi   mumkin.
Masalan, agar ma'ruzachi sahnadan gapirayotgan bo‘lsa va tarjimon uzoqda yoki
sahna   orqasida   tursa   va   shunga   mos   ravishda   ovozning   ovozi   ish   joyidagi
shovqin   darajasining   ortishi   sharoitida   zalga   qaratilgan   bo‘lsa   ovoz   sifati   bilan
bog‘liq   muammolarga   yo‘l   qo‘ymaslik   uchun,   taqdimotchining   ruxsati   bilan,
uning kiyimiga ovoz yozish moslamasi bilan mikrofon ulash mumkin.
Shunday   qilib,   sinxron   tarjimaning   har   xil   turlarini   tahlil   qilish   asosida
shuni xulosa qilish mumkinki, ularning xilma-xilligi undan foydalanishning turli
shartlari:   chet   ellik   mehmonlar   soni,   tillar   soni,   matn   manbasi   (og‘zaki   nutq,
video)   bilan   belgilanadi.   materiallar,   og‘zaki   va   yozma   matnning
kombinatsiyasi),   maxsus   jihozning   mavjudligi   yoki   yo‘qligi,   tadbir   turi   (ikki
tomonlama muzokaralar, konferentsiya, teatr tomoshasi va boshqalar).
Sinxron tarjima paytida ma'ruzachining nutqi  tarjima  qilingan va  tarjima
qilinmagan yozma materiallar mavjudligi sinxron tarjimaning ikkilamchi turlari
paydo   bo‘ladi   (ko‘z   bilan   tarjima   qilish,   tarjima   qilingan   matnni   bir   vaqtda
o‘qish).
Sinxron   tarjima   tizimidan   tashqari   aralash   turdagi   sinxronlash   ham
mavjud bo‘lib, bu ularning turli xususiyatlarini birlashtirgan ketma- ket tarjima,
tarjimaning   aniqligini   va   tarjimon   uchun   qulayligini   maksimal   darajada
oshirishga xizmat qiladi.
II bob bo‘yicha xulosalar
Sinxron   tarjima   qilish   murakkab   mahorat   bo‘lib,   yuqori   darajadagi
kognitiv   va   lingvistik   qobiliyatni   talab   qiladi.   Bu   real   vaqtda   og‘zaki   tilni   bir
tildan ikkinchi  tilga o‘tkazish jarayonidir. Demak, tarjimon bir vaqtning o‘zida
so‘zlovchini tinglashi, so‘zning ma’nosini qayta ishlashi va o‘rganilayotgan tilda
ekvivalent gap hosil qilishi kerak.
48 Sinxron   tarjimani   o‘rgatish   metodikasi   murakkab   va   rivojlanayotgan
maydon hisoblanadi. O‘qitishda yagona, umume'tirof etilgan yondashuvlar katta
mahoratni   talab   etadi.   Biroq,   ko‘pgina   dasturlarda   mavjud   bo‘lgan   bir   qator
umumiy   elementlar   mavjud.   Bunga   quyidagilar   kiradi:   tinglab   tushunishga
o‘rgatish;   tarjimonlar   tinglay   olishlari   kerak   og‘zaki   tilni   juda   yuqori   darajada
tushunish.   Buning   uchun   asosiy   so‘z   va   iboralarni   aniqlash,   gapning   umumiy
ma’nosini   tushunish   va   so‘zlovchining   fikrlash   pog‘onasiga   rioya   qilish   kabi
turli xil tinglash ko‘nikmalarini o‘rgatish talab etiladi.
Tarjimonlar notiqlardan notiqning so‘zlarini kuzatib borish va ularga aniq
va ravon tarjima qilishda yordam  berish usuli sifatida foydalanadilar. Bir qator
turli   xil   qayd   qilish   tizimlari   mavjud   va   tarjimonlar   ular   uchun   eng   samarali
bo‘lgan tizimdan foydalanishni o‘rganishlari kerak.
Tarjimonlar   og‘zaki   tilni   maqsadli   tilga   to‘g‘ri   va   ravon   tarjima   qila
olishlari   kerak.   Buning   uchun   so‘zlarni   to‘g‘ri   tanlash,   so‘zlovchi   ma’nosini
tabiiy yo‘l bilan ifodalash, tarjimani muayyan kontekstga moslash kabi turli xil
tarjima ko‘nikmalarini o‘rgatish talab etiladi.
Tarjimonlik   ko‘nikmalarini   o‘rgatish   bu   tinglab   tushunishdan   tashqari,
eslatma olish, va tarjima, tarjimonlar ham bir qator rivojlantirish kerak sinxron
tarjimaga xos bo‘lgan boshqa ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi.
Sinxron   tarjima   qilish   yuqori   bosimli   faoliyat   bo‘lib,   tarjimonlar   qiyin
sharoitlarda o‘zlarining xotirjamligini  va diqqatini  jamlay olishlari  kerak. Ko‘p
vazifani   bajarish   qobiliyati   tarjimonlar   uchun   ma'ruzachini   tinglashi,   so‘zning
ma'nosini   qayta   ishlash,   eslatma   olish   va   bir   vaqtning   o‘zida   tarjima   qilish
kabilarni   bajara   olishlari   kerak   bo‘lgan   vazifadir.   Chunki   tarjimonlar   turli
ma'ruzachilarning uslublarini talqin qilishni turli nutqqa moslashtira oladilar.
Sinxron   tarjimani   o‘rgatish   metodikasi   murakkab   va   rivojlanayotgan
sohadir.   Ushbu   mahoratni   o‘rgatishda   yagona,   umume'tirof   etilgan   yondashuv
yo‘q. Biroq, ko‘pgina dasturlarda mavjud bo‘lgan bir qator umumiy elementlar
mavjud.   Bularga   tinglab   tushunish,   eslatma   olish,   tarjima   va   tarjimonlik
ko‘nikmalarini o‘rgatish kiradi. Ushbu ko‘nikmalarni egallash orqali tarjimonlar
49 ikki yoki undan ortiq tilda samarali muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirishlari
mumkin.
Yuqorida   sanab   o‘tilgan   ko‘nikmalardan   tashqari,   tarjimonlar   ushbu
sohada muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo‘lgan bir qator boshqa fazilatlarni
ham rivojlantirishlari kerak. Bularga quyidagilar kiradi:
Namunaviy   til   ko‘nikmalari:   tarjimonlar   manba   va   maqsad   tillarda
mukammal til ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. Bu shuni anglatadiki, ular tilni
ravon va to‘g‘ri tushunish va ishlab chiqarish qobiliyatiga ega bo‘lishlari kerak.
Tarjimonlar   madaniyatdan   xabardor   bo‘lishlari   kerak   manba   va   maqsad
tillari o‘rtasidagi farqlar. Bu muhim ahamiyatga ega, chunki bu ularga madaniy
jihatdan   mos   keladigan   tarjimalarni   yaratishga   imkon   beradi.   Professionallik:
tarjimonlar o‘z xatti-harakatlarida professional bo‘lishi kerak va xulq- atvor. Bu
shuni   anglatadiki,   ular   maxfiylik,   ob'ektiv   bo‘lish   va   ishtirok   etgan   barcha
tomonlarga   hurmat   bilan   munosabatda   bo‘lish   tarjima   qilish   jarayonini   saqlab
qolishlari kerak.
Sinxron   tarjima   sohasi   qiyin,   ammo   foydali   sohadir.   Yuqorida   sanab
o‘tilgan   ko‘nikmalar   va   fazilatlarni   rivojlantirish   orqali   tarjimonlar   turli
madaniyatdagi odamlar o‘rtasidagi muloqotga katta hissa qo‘shishlari mumkin.
50 III BOB. SINXRON TARJIMANI O‘QITISHDA AXBOROT
TEXNOLOGIYALARINING QO‘LLANILISHI
3.1. Kompyuter dasturlarining tarjima jarayonida tutgan o‘rni
Ommaviy axborot vositalari  talqini haqidagi  mavjud ma'lumotlarni  tahlil
qilish,   muayyan   turdagi   media-tarjimonni   amalga   oshirish   amaliyotidagi
kuzatuvlar   -   televideniya   munozarasini   sinxron   tarjima   qilishda   taqdim   etilgan
nazariy   bilimlarni   birlashtiradi.   Tarjimonning   faoliyati   tadbir   oldidan
tayyorgarlik,   ma'ruzachilarning   roli   va   qo‘llaniladigan   yoki   qo‘llanilishi
mumkin   bo‘lgan   istiqbollar   nuqtai   nazaridan   baholanadi.   Quyida
ma'ruzachilarning   so‘zlari   va   tarjimaning   tarjimon   versiyasiga   aniq   misollar
keltiradi va qo‘llaniladigan strategiyalarni baholaydi:
Butun dunyo bo‘ylab audio-vizual axborot vositalarini translyatsiya qilish
imkonini   beruvchi   texnologiyalarning   rivojlanishi   munosabati   bilan   ommaviy
axborot   vositalarida   tarjimonlarga   talab   sezilarli   darajada   oshdi.   Shu   tariqa,
auditoriya   nafaqat   miqdor   jihatidan,   balki   til   xilma-   xilligi   jihatidan   ham
kengaydi. Matbuot anjumanlari, jonli efir va translatsiya, reportajlar, teledebatlar
va   audio-   vizual   eshittirishning   boshqa   formatlarida   til   to‘sig‘ini   yengib   o‘tish
kerak.
Tarjimonning   boshqa   turlari   bilan   solishtirganda   (masalan,   jamoat
tarjimoni, konferensiya tarjimoni va boshqalar) tarjimon o‘zini sezilarli darajada
boshqacha  holatda topadi. Tomoshabinlar  cheksizdir  va tarjimon undan fikr  va
mulohazalarni   olmaydi,   uning   nutqi   yozib   olinishi   va   keyin   asl   nusxasi   bilan
taqqoslanishi   va   oxirgi,   lekin   eng   muhimi,   keyingi   qayta   ishlash   mavzusi
bo‘lishi   mumkin,   masalan.   bosma   ommaviy   axborot   vositalarida   chop   etilishi
mumkin   [33,   194].   "Shunday   qilib,   tarjimon   moderatorlarning   ravon   nutqiga
o‘rganib qolgan teletomoshabinlarning baholashiga duch keladi, ular ko‘pincha
o‘qish moslamasi yordamidan foydalanishlarini tushunmaydilar. Ular tarjimonni
"muvaffaqiyatsiz" uy egasi yoki "yomon ma'ruzachi" deb hisoblashlari mumkin,
va   uning   nutqi   ularga   g‘ayritabiiy   yoki   sun'iy   tuyulishi   mumkin.   Ular
51 tarjimonning   ishi   mezbonning   ishiga   diametral   ravishda   qarama-   qarshi
ekanligini,   fan   tarjimoni]   turli   protsedura   va   usullardan   foydalanishini   va   bir
vaqtning   o‘zida   bir   nechta   jarayonlarni   aqliy   ravishda   qayta   ishlashini
bilishmaydi   yoki   tushunmaydilar.   Biroq,   tarjimonning   bevosita   mijozi   (agar
prodyuser,   rejissyor   yoki   dramaturg   timsolida   namoyish   etilgan   mijoz   rolidagi
televizorni   hisobga   olmaganda)   tomoshabinlar   -   tarjimonning   ishini
baholaydigan   (va   eng   yaxshi   holatda,   qadrlaydigan)   teletomoshabinlardir.
Tomoshabinning   e'tiborini   tortmaydigan   eshittirishni   talqin   qilishning   yana   bir
xususiyati   shundaki,   erkak   ma'ruzachilar   ayol   tarjimon   tomonidan   talqin
qilinishi   mumkin.   Aksincha,   ayollar   nutqiga   erkak   tarjimon   vositachilik   qilishi
mumkin. “Tarjima asl  tovush ekanligi haqidagi  illyuziya yaratishga urinmaydi;
aksincha,   u   hodisa   bilan   birga   mavjud   bo lgan   og zaki   subtitrning   bir   turiʻ ʻ
sifatida   ma lumot   uchun   qabul   qilinadi.”   [32,   169]   Asosiy   e tibor   bayonot	
ʼ ʼ
mazmunida, talqin qilinayotgan ma lumotlarda yotadi. Bu omillar tarjimonning	
ʼ
ishlash   qobiliyatiga   ta'sir   qiladigan,   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   efirga   uzatilganda   aqliy
kuchini oshirishga hissa qo‘shadi.
Muglovaning   so‘zlariga   ko‘ra,   media-tarjimonlik   "ehtimol,   tarjima
qilishning   eng   qiyin   janridir".   Ushbu   maqolada   ommaviy   axborot   vositalarini
tarjima   qilish   haqida,   aniqrog‘i   telestudiyadagi   munozarani   sharhlash   haqida
ma'lumot   qo‘shish   mumkin.   Birinchi   qismda   ushbu   turdagi   tarjimani   amalga
oshirish   shartlarini   tasvirlanadi.   Keyinchalik,   sinxron   tarjimonning   har   bir
bosqichida   -   tayyorgarlik,   retseptiv   va   samarali   tarjimonning   tanlangan
xususiyatlariga   e'tibor   qaratish   zarur.   Sinxron   tarjimaning   ushbu   turi   bo‘yicha
shaxsiy   tajriba   va   kuzatishlar   bilan   tarjimonlik   sohasidagi   tarjimashunoslik
tadqiqotlariga hissa qo‘shishga xizmat qiladi.
Televizion   munozarani   talqin   qilish   shartlari   bir   necha   omillarga   qarab
farqlanadi.   Birinchisi,   ish   joyi   -   studiya   yoki   tashqi   makon,   keyin   bu
auditoriyaning   mavjudligi   yoki   uning   yo‘qligi,   eshittirish   formati   va   ajratilgan
efir   vaqti,   texnik   jihozlar,   tarjimonni   talab   qiluvchi   ma'ruzachilar   soni   va
nihoyat.
52 Jonli   teledasturlarni   tarjima   qilishda   sinxron   tarjima   rejimi   tez-tez
ishlatiladi.   Odatda   bu   kabinada   bo‘lib   o‘tadi,   lekin   tarjimon   o‘z   ishini
telestudiyaning alohida hududida ham bajarishi mumkin, oldin ham shunday edi.
Shu o‘rinda texnik jihozlarning o‘ziga xos xususiyatlariga va studiyadagi tadbir
ishtirokchilariga   e’tibor   qaratish   zarur.   Tarjimon   monitor   va   tarjimon   konsoli
bilan   jihozlangan   alohida   xonada   o‘z   o‘rniga   ega.   Ekran   orqali   tarjimon   o‘zi
tarjima   qilayotgan   ma'ruzachi   bilan   vizual   aloqada   bo‘ladi   va   muloqot
harakatining   boshqa   ishtirokchilarini   ham   ko‘radi.   Biroq,   ma'ruzachilar
tarjimonni ko‘rmaydilar, ular u bilan faqat tovush orqali bog‘lanadilar. Mikrofon
va   quloqchinlarni   boshqarishdan   tashqari,   tarjimon   ovoz   muhandisi   yoki   unga
konsolni   o‘rnatishda   yordam   beradigan   boshqa   texnik   bilan   bog‘lanish   yoki
tarjimon o‘zi ta'sir qila olmaydigan buzilishlarni bartaraf etish imkoniyatiga ega.
Tarjimon   boshlanishidan   oldin   texnik   jihozlarning   funksionalligini   sinash
naqadar   muhimligini   epidemiologiyaga   qarshi   chora-   tadbirlarga   rioya   qilgan
holda   tadbirning   barcha   ishtirokchilarining   yuzlarida   niqoblar   bo‘lgan   so‘nggi
tajriba   tufayli   tasdiqlash   mumkin.   Keyinchalik,   bass,   markaz,   trebl   va
muvozanatni sozlashdan tashqari, karnaylarning nutqini yaxshiroq ushlab turish
uchun   bosh   mikrofonining   holatini   ham   sozlash   kerak   edi.   Biroq,   shuni
ta'kidlash   kerakki,   tarjimon   duch   keladigan   odatiy   bo‘lmagan   lingvistik
cheklovlardan   tashqari   (cheksiz   auditoriya,   ishtirokchilar   bilan   bilvosita   aloqa,
mikrofonni   noto‘g‘ri  joylashtirish   va  boshqalar),  bu  mumkin  koronavirus  bilan
bog‘liq   hozirgi   vaziyat,   muhokama   ishtirokchilarining   yuzlarida   yuz   niqobi
mavjudligini   qo‘shish   yoki   aniqrog‘i,   nutq   paytida   ma'ruzachi   tomonidan   yuz
maskalari bilan ishlov berishdan (uni teginish yoki o‘zgartirish) foydalanilgan.
Juda yuqori talablar va yuqori kognitiv yuk tufayli, sinxron tarjima odatda
ikki   tarjimonning   ishini   talab   qiladi,   ular   odatda   20-30   daqiqadan   so‘ng
navbatma-navbat   tarjimon   qilishadi.   Shu   bilan   birga,   turli   sabablarga   ko‘ra
(masalan, moliyaviy) tarjimon mustaqil bo‘lishi mumkinligini ham hisobga olish
kerak.   Misol   tariqasida   boshlovchidan   tashqari   uchta   mehmon   ishtirok   etgan
teledebatni sharhlashni ko‘rib chiqilganda ulardan biri chet ellik edi, uning nutqi
53 ingliz   tilidan   slovak   tiliga   tarjima   qilinishi   kerak   edi.   Slovak   tilida
so‘zlashuvchilarning   ingliz   tiliga   tarjimasi   uning   quloqchinlariga   vositachilik
qilgan.   Shuning   uchun   tinglovchilar   xorijlik   mehmon   nutqining   slovakcha
talqini bo‘lgan slovakcha ma'ruzachilarni eshitdilar, holbuki uning ingliz tilidagi
nutqining   asl   soundtreki   faqat   fonda   eshitilardi.   Natijada   tarjimon   64   daqiqa
davomida tanaffussiz ikki tilli tarjimonni amalga oshirdi.
Munozarani   publitsistik   uslubning   janri   sifatida   yanada   torroq   aniqlash
uchun   uning   tarjimon   sifatida   tegishli   bo‘lgan   uchta   xususiyatini   aniqlash
mumkin:   o‘z-o‘zidan,   hissiyotlilik   va   axborot   bilan   to‘yinganlik.   Televizion
muhokama   odatda   jamiyatda   aks-sado   berayotgan   dolzarb   mavzularga   javob
beradi. Taxmin qilish mumkinki, tinglovchilar mavzu bilan ozmi- ko pmi tanish,ʻ
biroq munozara ishtirokchilari masalaga professional nuqtai nazardan qarash va
ma lumotlarni   “insayderlar”   sifatida   yetkazish   niyatida   tanlangan.   Har   birining	
ʼ
bu masala bo‘yicha o‘z nuqtai nazari bor; ma'ruzachilar bir-biriga qarama-qarshi
turishadi; bu fikr almashish asosan tashqi ta'sirsiz yuzaga keladigan ssenariyning
mavjudligiga   qaramay:   ma'ruzachilar   bir-biriga   munosabat   bildiradilar   va   ayni
paytda   munozarani   olib   boradigan   uy   egasining   savollariga   javob   berishadi.
Keyinchalik   ularning   bayonoti   noto‘g‘ri   so‘z   tartibi,   hissiyot,intonatsiya   yoki
takrorlash,   bu   ularga   boshqa   bayonotlar   haqida   o‘ylash   uchun   joy   beradi   yoki
shuningdek,   rejalashtiruvchi   yoki   ikkilanish   belgisi   sifatida   ham   to‘ldiruvchi
bilan "belgilangan" bo‘lishi mumkin.
Yuqorida   aytib   o‘tilgan   o‘z-o‘zidan   va   hissiy   tarafkashlik   tufayli
mehmonlarning   nutqi   ham   hissiy   bo‘lishi   mumkin.   Aloqa   sheriklariga
munosabat   mantiqiy   dalillarga   asoslanadi,   lekin   ayni   paytda   mavzuga   shaxsiy
munosabatini ko‘rsatadigan iboralar bilan birga keladi. Muhokamada keltirilgan
faktlar   bilan   bir   qatorda,   ishtirokchilar   bir   tomondan   beixtiyor,   ikkinchi
tomondan esa tinglovchilarning mehrini qozonish maqsadida o‘zlarining shaxsiy
fikrlarini   bildiradilar.   Buning   natijasida   metaforalar,   taqqoslashlar,   zarralar   va
boshqalar   qo‘llaniladi.   Munozaralarning   yana   bir   xususiyati   -   ularning   axborot
bilan to‘yinganligidir. Efir vaqti cheklanganligi sababli mavzuning murakkabligi
54 va   ma'ruzachilarning   masalani   oydinlashtirish   yoki   tushuntirishga   bo‘lgan
harakatlari   darajasi   nisbatan   yuqori   bo‘lishi   mumkin.   Buning   natijasida
murakkab jumlalar va ular bilan bog‘liq boshqa "murakkabliklar" paydo bo‘ladi.
Masalan, mantiqsiz shaklda ma'ruzachilarning bayonotlari tarjimonning umumiy
bilimiga,   diqqatni   jamlash   qobiliyatiga,   xotirasiga   bo‘lgan   talab   qobiliyati   va
so‘z boyligi bunga to‘g‘ridan-to‘g‘ri mutanosib ravishda ortadi.
Ko‘rsatilgan   atributlarning   aksariyati   tarjimon   uchun   hech   qanday   yuk
bo‘lmaydi.   Biroq,   ularning   ba'zilari   tarjimon   o‘zining   tarjimonlik   faoliyatiga
tayyorlanishi   mumkin   bo‘lgan   boshlang‘ich   nuqta   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Misol
uchun,   majoziy   tilni   talqin   qilishda   strategiyani   to‘g‘ri   tanlash   juda   muhimdir:
agar   murakkab   jumlalar   bo‘lsa,   so‘zlovchining   ovozi   va   tarjimonning   ovozi
o‘rtasida   mos   vaqt   oralig‘i   va   murakkab   holatda   mavzuni   puxta   mutaxassis
tayyorlashi   orqali   amalga   oshiriladi.   Tayyorgarlik   davomida   Televizion
munozarani tarjima qilishda, tarjimonlik xizmatlariga buyurtma beruvchi mijoz
bilan aloqa qilish. dastur ishlab chiqarishga kim rahbarlik qilishi, u dramaturgmi
yoki   prodyusermi,   nihoyatda   muhim.   Tarjimon   tayyorlanish   uchun   barcha
mavjud   materiallar   bilan   ta'minlanishi   juda   muhimdir.   Asosiy   mavzuga
qo‘shimcha   ravishda,   tarjimonga   ma'lumot   berilishi   mumkin,   masalan.
muhokamaning   mavzulari,   tuzilishi   va   stsenariysi.   Teledasturning   arxivi,   agar
mavjud   bo‘lsa,   tarjimonga   ham   yordam   berishi   mumkin.   Olingan   materiallar
asosida tarjimon tadqiqot olib boradi va muhokama qilingan mavzu bo‘yicha o‘z
bilimlarini   to‘ldiradi.   Tarjimonlik   bilan   shug‘ullanayotgan   talabalar   o‘qish
davridayoq   puxta   tayyorgarlik   ko‘rish   odatini   tarbiyalash   zarur.   Buni   Sveda
tajribasi   tasdiqlaydi,   u   o‘z   natijalariga   ko‘ra,   tayyorgarlik   darajasiga   bog‘liq
bo‘lgan   o‘ziga   bo‘lgan   ishonchning   tabiiy   darajasi   ham   natijalarni   yaxshiroq
talqin   qilishga   olib   keladi   va   aksincha,   etarli   emas   yoki   faqat   qisman
tayyorgarlik   va   undan   kelib   chiqadigan   o‘ziga   bo‘lgan   ishonchning   pastligi
Internetin   sifatining   pasayishiga   olib  keladi.   Pauzalar   sonining   pastligi   sababli,
birinchi   ma'ruzachining   nutq   tezligi   ikkinchisidan   yuqori   bo‘lganligi   aniq
ifodalanadi.   Hatto   vaqt   tazyiqiga   ko‘ra,   tayyorgarliksiz   "križkamen"   so‘zining
55 ma'nosini aniqlab bo‘lmaydi. Ushbu ekstraktning asosiy g‘oyasini qayta ishlash
uchun   uzoqroq   quloq-ovoz   oralig‘ini   tanlash   kerak.   Shunday   qilib,   tarjimonlar
ushbu segmentni kontekst bilimi va o‘lchovli dekalaj (ma'ruzachi aytgan so‘z va
uni   tarjimon   tomonidan   maqsadli   tilga   tarjima   qilish   o‘rtasidagi   vaqt   farqi
"kechikish"   degan   ma'noni   anglatuvchi   fransuzcha   so‘z   va   bu   “kechikish”
odatda  5 ta  so zdan  iborat   bo lib,  10, 15  yoki   undan  ortiq  so zli  dekalajga  egaʻ ʻ ʻ
bo lgan   konferensiyalarda   qo‘llaniladi)   yordamida   qayta   qurishga   muvaffaq	
ʻ
bo‘ladilar.
Tarjimon   faoliyatining   samarali   bosqichini   tavsiflashda   eng   ko‘p
foydalangan   tarjimon   strategiyalariga   e'tibor   qaratish   lozim.   Ikkala
ma'ruzachining   nutqidan   parchalar   bilan   bir   qatorda,   tarjimon   tomonidan
qo‘llaniladigan   strategiyalarning   misollarini   kiritib   chiqish   mumkin.   Ikkinchi
ma'ruzachi   nutqidan   yuqoridagi   parchani   kuzatib   borilganda   ikkita   strategiyani
qo‘llash orqali aytilgan narsalarni qayta tiklash ustida ishlanadi; - tushuntirish va
bir vaqtning o‘zida siqish. Yuqoridagi "križkamen" atamasini tushuntirish uchun
qalinlikdagi   T   harfi   bilan   ta'kidlangan   va   o‘rnatilgan   dekalaj   tufayli   bayonotni
siqib   chiqara   olish   imkoniyati   mavjud.   Siqilishga   duchor   bo‘lgan   narsa
ma'ruzachi so‘zlarida ta'kidlangan. Maqsadli  matnda aytilganlardan eng muhim
faktlarni o‘tkazishga uringan tajribaviy ahamiyatga ega misol keltiriladi:
T:   Janob   V   nima   haqida   gapirayotganimni   biladi.   X   madaniyati   katta
darajada yo‘q qilindi, // ko‘p sonli xoch-toshlar, qadimgi dekorativ X plitalarni
o‘z   ichiga   olgan.   Men   tomonimdan   qo‘yilgan   bittasini   Bratislavada   ko‘rish
mumkin.   //   Bunday   xochlardan   biri   emas   bir   qanchasi   X   madaniyatining
yuksakligini isbotlovchi toshlar qimmatbaho tarixiy hududda saqlanib qolgan.
Ikkinchi   ma'ruzachi   misolida   siqishni   ishlatishning   yana   bir   misolini   va
qo‘shimcha ravishda kutish va to‘xtash strategiyasining kombinatsiyasini sanab
o‘tish   joiz.   To‘xtab   turish,   bu   "kutishga   juda   o‘xshaydi,   chunki   ikkalasi   ham
vaqtni   sotib   olishni   maqsad   qiladi.   Bu   vaqt   davomida   tarjimon   integratsiya   va
kodlash   bosqichidan   oldin   ko‘proq   ma'lumot   olishi   mumkin.   Holbuki,   kutish
odatda   tarjimon   chiqishida   jimlik   davriga   olib   keladi   va   buni   qabul   qilish
56 mumkin.   Tinglovchi   yoki   tarjimon   uchun   noqulaylik   tug‘dirsa,   to‘xtab   qolish
hech   qanday   yangi   ma’lumot   qo‘shmasdan   bo‘shliqni   to‘ldiradigan   “neytral
to‘ldirish”   ishlab   chiqarishni   nazarda   tutadi.”   [97,   193].   Sintaktik  jihatdan   farq
qiladigan   tillar   bo‘lsa,     ushbu   strategiyani   qulay   deb   hisoblash   mumkin.   Asl
bayonotni   qisman   siqib   (siqilgan   qismning   tagiga   chizilgan)   nima   deyish
mumkinligini taxmin qilish va bu taxminni "to‘ldirish" (qalin bilan belgilangan)
sifatida ishlatish mumkin. Bu  gapning oxirini kutish va kontekstdan “v/ stať na
nohy”   (asl.   ruscha   “стать   на   ноги   -   mobilizatsiya,   mustaqil   bo‘lmoq”)
iborasining ma’nosini to‘g‘ri aniqlashga vaqt beradi.
S2:   Ďakujem.   Pán   V   neviem   //   robí   diplomatickú   hru   alebo   alebo
nerozumel otázku. // Musíme trošku vysvetliť aby on ešte // ehm // dal korektne
odpoveď. My hovorime: // po padu Sovietskej zvezy všetci krajiny mali pravdu a
všetci   narody   //   mať   svoju   suverenitu.   //   Pán   M   veľmi   dobre   dal   otázku.   //   A
ihneď stal na nohy X, 82% ja myslim vtedy žili X v K v tom času // vstali na nohy
a vyhlasili presne taku nezavislosť, ako ostatne krajiny.
Ikkinchi ma'ruzachi: Rahmat! Janob V yo diplomatik o‘yin o‘ynaydi yoki
savolni tushunmaydi. // Biz unga javob berishini tushuntiramiz. Biz aytayotgan
narsa   //   sovet   ittifoqi   parchalanganidan   keyin   barcha   mamlakatlar
suverenitetga   ega   bo‘lish   huquqiga   ega   edi.   //   //   K   ularning   yo‘liga   ergashdi.
Menimcha, o‘sha paytda X ning 82% ga yaqini K da yashagan, shuning uchun
ular safarbar qilingan va mustaqillik e'lon qilgan.
Maqolaning ushbu qismida 51 ta ma'ruzachini  ingliz tilidan slovak  tiliga
tarjima   qilishda   qo‘llagan   yoki   foydalanish   mumkin   bo‘lgan   strategiyalarni
taqdim   etilgan.   Nutqning   birinchi   tanlangan   parchasida   bu   siqish   va
soddalashtirish   edi   (soddalashtirish   deganda   slovak   tilida   "kondenzácia"   deb
ataladigan narsani nazarda tutadi, lekin ingliz tiliga "kondensatsiya" deb tarjima
qilib   bo‘lmaydi,   chunki   ingliz   tilida   zichlash   va   siqilish   o‘rtasida   hech   qanday
farq yo‘q). Takrorlangan va so‘zlovchi o‘zini tuzatgan (tagi chizilgan) qismlarini
tashlab,   matnning   ma'nosini   siqib   chiqildi.   Soddalashtirish   deganda   ifoda
vositalarini qisqartirishni (qalin bilan) tushuniladi.
57 S1: D qo‘shinlarining olib chiqilishi bilan bir qatorda, X qo‘shinlarining
olib   chiqilishi   bilan   bir   qatorda,   bosib   olingan   hududlardan   D   tinchlikparvar
kuchlari   aloqa   chizig‘i   bo‘ylab   joylashtiriladi.   Bu   aniq   belgi   qo‘yadi   urushni
tugatish.   //   Keyingi   qadam   insonparvarlik   choralarini   amalga   oshirish   bo‘ladi
va ikkala tomon almashishga kelishib oldilar harbiy asirlar, hibsga olinganlar,
shuningdek o‘lik jasadlar. Bu jarayonlar yurtimiz tinchligiga zamin yaratadi. T
X   qo‘shinlari   bosib   olingan   hududlardan   olib   chiqilishi   bilan   bir   vaqtda
Tinchlik   o‘rnatuvchilar   aloqa   chizig‘iga   yo‘l   olishdi.   Bu   janglarni   mutlaqo
tugatadi.Keyingi qadam insonparvarlik choralarini joriy etish bo‘ladi. Har ikki
tomon   harbiy   asirlar,   mahbuslar   va   qurbonlar   jasadlarini   almashadi.
Yuqoridagilar yurtimiz tinchligini ta’minlaydi.
Soddalashtirishga   kelsak,   shuni   ta'kidlash   kerakki,   buni   turli   holatlarda
ideal   tanlov   deb   hisoblanmaydi.   Stubna   yozganidek,   tarjimon   tomonidan
"tugatish"   va  "yo‘l  ochish"  iboralarini  qisqartirish  uchun  qo‘llaniladigan  leksik
soddalashtirish   tarjimondan   ko‘proq   talabchan   va   yuqori   darajadagi
konsentratsiyani   talab   qilishi   mumkin.   asl   gapni   so‘zma-   so‘z   tarjima   qilish
mumkin,   chunki   bir   xil   fikrni   kamroq   so‘zlar   orqali   ifodalash,   uni   qayta
shakllantirish qiyin leksik, sintaktik, strukturaviy va semantik operatsiyadir.
Ushbu   holatda   bu   zarurat   bo‘lmaganiga   qaramay,   quyidagi   parcha
umumlashtirish   strategiyasini   qo‘llashning   namunaviy   modeli   bo‘ladi.   Vaqt
bosimi   bo‘lgan   taqdirda,   uni   nutqning   tagiga   chizilgan   qismlarida   "favqulodda
vaziyat strategiyasi" sifatida ishlatiladi.
3.2. Multimedia dasturlariga asoslangan zamonaviy pedagogik
texnologiyalar
Tarjimonlarni tayyorlash uchun o‘quv materiallarining mavjudligi doimo
shubhasiz muhim masala bo‘lib kelgan. Biroq, ko‘pincha eksperimentlar maxsus
resurslarga ega  bo‘lgan eksklyuziv   yoki  noyob  muhitda  amalga  oshiriladi, ular
kamdan-kam   hollarda   keng   foydalanish   uchun   taqdim   etiladi.   Bu   ikki   xil
oqibatlarga olib kelishi  mumkin: bir tomondan, eksperimental natijalar statistik
58 jihatdan   bekor   bo‘lishi   mumkin,   chunki   test   ko‘pincha   cheklangan   miqdordagi
subyektlar   bilan   kamroq   materialdan   foydalangan   holda   o‘tkaziladi;   boshqa
tomondan, sinovdan o‘tgan yondashuvlar o‘zlarining to‘g‘riligini isbotlagandan
so‘ng,   keng   ko‘lamli   taqsimotning   yo‘qligi   sababli   foydalanilgan   resurslardan
talabalar   har   doim   ham   natijalaridan   foydalana   olmaydi.   Tarjimonlik
mahoratining   murakkab   tabiati   nafaqat   o‘qitishning  amaldagi   metodologiyasini
baholash  nuqtai  nazaridan, balki  o‘quvchilarga tegishli  vositalarni  taqdim  etish
nuqtai nazaridan ham juda ko‘p ta'sir ko‘rsatadi.
Aksariyat   o‘qitish   muhitida   talabalar   ko‘pincha   sharoit   yo‘qligi   sababli
ularning   alohida   ehtiyojlariga   mos   keladigan   materiallarni,   aniq   maqsadli
matnlarni qidirib topishda qiyinchiliklarga duch kelishadi . Bundan tashqari, har
qanday   foydalanish   mumkin   bo‘lgan   audio   yozuvlarni   o‘rganish   talabalarga
deyarli   yozma   versiyalari   bilan   birga   va   faqat   kutubxonada   ishlash   tarzida
taqdim   etilgan.   Savol   shundaki,   bu   resurslarni   qanday   qilib   tashkil   qilish   va
talabalarni   tayyorlashga   yordam   sifatida   ko‘proq   samaradorlik,
moslashuvchanlik   va   avtonomiyani   kafolatlaydigan   tarzda   foydalanish
mumkinmi?   Ushbu   aniq   ehtiyojlarni   qondira   oladigan   axborot   tizimini
yaratishda   kompyuter   texnologiyalariga   murojaat   qilish   g‘oyasi   eng   maqbul
echim   deb   topildi.   Agar   o‘tmishda   multimedia   arxivlarini   boshqarish   muayyan
qiyinchiliklarni   keltirib   chiqargan   bo‘lsa,   texnologiyaning   jadal   rivojlanishi   va
so‘nggi   paytlarda   internet-   resurslardan   foydalanishning   jadallashishi   yuqori
samarali xizmatlarning yangi davriga zamin yaratdi.
Afsuski, bugungi kunda mavjud bo‘lgan ko‘plab dasturiy vositalar yearli
emas   deb   hisoblanadi,   chunki   ular   ko‘pincha   dasturchilar   va   oxirgi
foydalanuvchilar o‘rtasidagi doimiy fikr-mulohazalarsiz ishlab chiqiladi - bu har
qanday eksperimental loyihaning muvaffaqiyatini aniqlashning muhim shartidir.
Resurslarni   boshqarish   uchun   optimallashtirilgan   ma'lumotlar   tuzilmasini
amalga   oshirishning   turli   bosqichlarida   muallif   ushbu   tuzoqdan   qochishni
maqsad   qiladi.   Shu   sababli,   joriy   qilingan   texnologiyalarning   tavsifi
"foydalanuvchi" nuqtai  nazaridan, ya'ni  har  qanday "kompyuternong uyatchan"
59 foydalanuvchilari   osonlikcha   erisha   oladigan   manipulyatsiya   darajalariga   rioya
qilgan holda yaxshiroq berilgan biroq bu dasturlash  tillari  kabi  maxsus  amalga
oshirish   tafsilotlarini   o‘z   ichiga   olmaydi,   chunki   ular   dasturiy   ta'minot
muhandisligi sohasiga to‘g‘ri keladi.
Tarjimonlar   uchun   resurslarning   ma'lumotlar   bazasini   amalga   oshirish
loyihasi   bugungi   kunda   ham   tijorat,   ham   ilmiy   va   tadqiqot   sohalarida   mavjud
bo‘lgan   dasturiy   ta'minotni   tahlil   qilishdan   boshlanadi.   Bunday   loyihalarning
fazilatlari   va  kamchiliklarini   batafsil   o‘rganish   ikkita   asosiy   muammoni   ajratib
ko‘rsatadi:
•   Tarjimon   natijalari   hali   joriy   etilmagan   yoki   hozirda   mavjud   emas:
mahsulotlarning aksariyati tilni o‘rganishga yordam berish maqsadida ko‘pincha
asosiy malaka darajasida ishlab chiqilgan.
•   Hozirda   mavjud   bo‘lgan   barcha   mahsulotlar   faqat   bir   martalik
foydalanish uchun, bitta ish stantsiyalarida va foydalanuvchilar o‘rtasida o‘zaro
aloqa qilish imkoniyatisiz ishlab chiqilgan.
Turli   xil   ixtisoslashgan   sohalarga   tegishli   ko‘p   sonli   resurslarga   bo‘lgan
ehtiyoj va ularning cheksiz sonli foydalanuvchilar uchun mavjudligi juda muhim
omillardir.   Bundan   tashqari,   shuni   ta'kidlash   kerakki,   bugungi   kunda   mavjud
resurslar   audio   manba   bilan   cheklangan   va   nafaqat   talabalar   uchun,   balki
mutaxassislar   va   o‘qituvchilarni   tayyorlash   va   o‘rganish   uchun   strategik
ahamiyatga   ega   bo‘lishi   mumkin   bo‘lgan   qo‘shimcha   ma'lumotlarni   va
quyidagilarni   o‘z   ichiga   olishi   mumkin:   kontekstga   oid   ko‘rsatmalar,   alohida
birikmalar   bo‘yicha   o‘qituvchilarning   takliflari,   qisqartmalarning
tushuntirishlari, matnning yozma versiyasi.
Ko‘p   sonli   foydalanuvchilarga   resurslardan   foydalanish   kuchli   o‘zaro
ta'sir,   ma'lumot   almashish   va   natijada   "jonli"   va   o‘z-o‘zidan   oziqlanadigan
axborot tizimini amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Boshqacha   qilib   aytadigan   bo‘lsak,   amaliyot   davomida   talabalarning
o‘zlari tomonidan olib boriladigan tahlil va tadqiqotlar va ularning manbalardan
bir   vaqtning   o‘zida   foydalanishlari   yangi   ma'lumotlarni   olish   va   umumiy
60 lug‘atlar   va   adabiyotlar   yaratishga   olib   kelishi   mumkin.   Ma'lumotlar   bazasini
yaratishning   maqsadga   muvofiqligini   baholash   uchun   birinchi   qadam   -hozirgi
mavjud   texnologiyalarni   tahlil   qilish   va   ulardan   qo‘yilgan   maqsadlar   uchun
foydalanish imkoniyatidir.
So‘nggi   yillarda   resurslarni   boshqarish   uchun   multimedia
texnologiyalaridan foydalanishning tez tarqaluvchi omili hisoblanadi. Shu nuqtai
nazardan   -   ikkita   xususiyat   yuqori   ko‘rsatkichga   ega:   1)   audio   va   video
resurslarni   arxivlash   uchun   standartlarning   kuchi   bir   xilligi   2)   multimedia
ilovalarini zarur apparat ta'minoti uchun xarajatlarning tez pasayishi.
Ovozni   raqamlashtirish   va   takrorlash   uchun   ovoz   kartalaridan
foydalanish,   xususan,   o‘quvchi   yoki   tarjimonga   o‘z   ovozini   yozib   olish   va
keyinchalik tegishli yordamda yangi yaratilgan faylni arxivlash imkonini beradi.
Arzon   narxlardagi   tijorat   kartalari   bilan   o‘tkazilgan   bir   qator   sinovlar
ko‘paytirish jarayonlarini ko‘rsatdi.
Tarjimonlardan foydalanish uchun multimedia texnologiyalari va raqamli
tovushni yozib olish bir vaqtning o‘zida faollashtirilishi mumkin, bu esa odamga
sinxron tarjimani mashq qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, ular bir nechta
kirish   va   chiqish   liniyalarining   mavjudligi,   faqat   shaxsiy   kompyuterga
asoslangan to‘liq ish stantsiyasining konfiguratsiyasini amalga oshirishga imkon
berdi.   Tarjimonning   ovozini   yozib   olish   va   asl   matnni   eshitish   uchun   mos
ravishda   mikrofon   va   quloqchinlar,   shuningdek,   mavjud   lentalarni
raqamlashtirish yoki yozish uchun an'anaviy analogli qurilma (masalan, magnit
audio kassetalari bo‘lgan oddiy magnitafon) kerak bo‘ladi.
Arxivlashning   an'anaviy   shakli   ya'ni   yozma   matnlarni   arxivlash,
dasturlash   tillarining   evolyutsiyasi,   yangi   standart   formatlarning   yaratilishi   va
kompyuter  ish faoliyatini  izchil  takomillashtirish oddiy foydalanuvchilarga eng
yuqori   ma'lumotlarga   tayanishga   imkon   berdi.     Matnlar,   shuningdek,   har   xil
formatlarda   saqlanishi   mumkin,   ularning   barchasi   bir-   biriga   mos   keladi,
jumladan,   alohida   tartiblar   va   HTML   tilida   bo‘lgani   kabi,   boshqa   manbalarga
havolalar va ulanishlar (giperhavolalar) kabilar. Skaner qurilmalari va belgilarni
61 optik aniqlash dasturlari sohasidagi joriy texnologiyalar darajasini hisobga olgan
holda,   asl   matnlarning   yozma   nusxasi   (mavjud   bo‘lsa)   audio   yoki   video
versiyalari bilan birga arxivlanishi mumkin.
Axborotni   foydalanuvchilarning   katta   qismiga   tarqatish   endi   jiddiy
muammo emas, chunki Internet texnologiyalaridan foydalanishning ortib borishi
telekommunikatsiya   tarmoqlarining   haqiqiyligi   va   kuchli   samarasini   ko‘rsatdi.
Xususan,   ko p   sonli   foydalanuvchilarga   raqamli   arxivlangan   manbalardanʻ
asosan   bir   tashkilot   ichida,   balki   potentsial   bo lishi   mumkin   bo lgan   turli	
ʻ ʻ
tashkilotlarda   ham   foydalanish   imkoniyatini   yaratish   maqsadida   mahalliy
tarmoqda   ham   faol   axborot   tizimi   yaratildi.   Resurslarning   bir   xilda   mavjud
bo‘lishi   va   kirishni   nazorat   qilishning   kuchli   darajasini   ta'minlash   zarurati
(ma'lumotlar   bazasining   asosiy   maqsadi   didaktik   va   shuning   uchun   mavjud
resurslar   o‘qituvchilar   tomonidan   nazorat   qilinishi   kerak)   foydalanuvchilar
ulanishi mumkin bo‘lgan markaziy server darajasi bilan belgilanadi.
Markaziy   Server   va   masofaviy   ish   stantsiyalarida   dasturiy   ta'minotni
amalga   oshirish   uchun   ishlatiladigan   texnologiya   haqida   gap   ketganda,   ikkita
asosiy  strategiyani  aniqlash  mumkin.  Ular   mos  ravishda   veb-texnologiyalardan
foydalanishga va maxsus dasturiy ta'minotni ishlab chiqishga asoslangan.
Birinchi   holda,   Server   foydalanuvchilar   oddiy   veb-brauzer   yordamida
muloqot   qilishlari   mumkin   bo‘lgan   veb-xizmatni   faollashtirishi   kerak,   maxsus
dasturiy   ta'minot   esa   faqat   resurslarga   kirish   uchun   ishlab   chiqilgan   ilovalarni
amalga oshirish va tarqatishni talab qiladi.
Ikkala   yondashuvning   ham   afzalliklari   va   kamchiliklari   bor   va   ulardan
birini   yoki   boshqasini   tanlash   juda   cheklangan   bo‘ladi.   Veb-   serverdan
foydalanishning afzalliklari aniq, chunki ular har qanday dasturiy ta'minot yoki
apparat   platformasida   mavjud   bo‘lgan   ommaviy   yoki   erkin   tarqatiladigan
dasturiy ta'minotdan foydalanishdan kelib chiqadi va ish stantsiyalarida alohida
mahsulotlarni o‘rnatishga hojat yo‘q. Shubhasiz, ushbu yechim bilan kirishning
tarqalishi   global   deb   hisoblanishi   mumkin,   ya'ni   har   qanday   Internet
foydalanuvchisi   (albatta,   ruxsat   berilgan   bo‘lsa)   Serverga   ulanishi   va   mavjud
62 resurslardan foydalanishi  mumkin. Maxsus dastur bo‘lsa, tizimga kirish har bir
ish stantsiyasida maxsus dasturiy ta'minotni joriy qilishni talab qiladi va shuning
uchun   bunday   keng   miqyosda   mavjud   bo‘lmaydi.   Boshqa   tomondan,   veb-
texnologiyalar bilan amalga oshiriladigan foydalanuvchi interfeysi funktsiyalari,
ayniqsa,   multimedia   resurslarini   boshqarish   bilan   bog‘liq   holda,   hech   qachon
maxsus dasturiy ta'minot bilan tenglasha olmaydi.
Boshqacha   qilib   aytganda,   qayta   tashkil   etilishi   kerak   bo‘lgan   barcha
funksiyalar   ma'motlar   bazasini   boshqarish   tizimi   tomonidan   markazlashtirilgan
darajada va foydalanuvchilar tomonidan qabul qilingan tizimlarga kirish uchun
imkon qadar kamroq kechiktirilishi kerak. Ushbu ehtiyojlarni qondirishning eng
yaxshi   usuli   -   bu   mijoz-server   arxitekturasida   yaxlitlik   funksiyalarini
(ma'lumotlarning   to‘g‘riligini   tekshirish,   kirishlarni   tekshirish,   ma'lumotnoma
yaxlitligi,   maqsadli   tadqiqotlar)   amalga   oshiradigan   relatsion   ma'lumotlar
bazasini   boshqarish   tizimini   joriy   etishdir.   Protseduralar   to‘g‘ridan-to‘g‘ri
Serverda   amalga   oshiriladi,   bu   mijozning   rolini   tizim   interfeysining   oddiy
vositalari bilan cheklaydi.
Ma'lumotlar   strukturasini   aniqlash   -   axborotni   boshqarish   uchun   asosiy
obyektlarni aniqlashni o‘z ichiga oladi. Shu maqsadda axborot tizimining asosiy
obyekti, ya'ni asl tilidagi matnlar boshlang‘ich nuqta sifatida olinadi, asta- sekin
ehtiyojlarga   ko‘ra,   keyinchalik   bir   qator   yangi   yordamchi   yoki   yordamchi
obyektlar aniqlanadi.
Tizimning   asosiy   arxivlari   tarjimonlar   tomonidan   resurslarni   boshqarish
imkonini berishi kerak: bunday resurslar asosan ularning kelib chiqishi va tilini
ko‘rsatuvchi   bir   qator   atributlar,   bir   nechta   ikkinchi   darajali   parametrlar
(masalan,   kontekst,   fon   ma’lumotlari   va   boshqalar)   va   raqamli   audio   va   video
bilan   bog‘liq   ma'lumotlarni   va   matnning   yozma   versiyasini   arxivlash   uchun
maydonlar bilan tavsiflanadi.
Tez va cheklangan kirishni ta'minlash zarurati turli xil matnlarni tasniflash
asosida   bir   qator   arxivlarni   amalga   oshirishni   taklif   qiladi.   Ularning   tashkil
etilishi   ular   shakllanayotgan   muhitning   tuzilishiga   rioya   qiluvchi   subyektlar
63 bilan   tavsiflanadi.   Arxivlangan   manbalar,   masalan,   ma'lum   bir   fakultetning
tegishli   deb   hisoblangan   kurslari   bilan   bog‘lanishi   mumkin.   Shunday   qilib,
ma'lum bir kurs doirasidagi tarjimon yoki tarjimon amaliyoti uchun resurs mos
yoki   maqsadga   muvofiqligini   ko‘rsatish   mumkin,   bu   esa   keyingi
foydalanuvchilarga ma'lumotlar bazasidan o‘z ehtiyojlariga mos keladigan aniq
resurslarni tanlash imkonini beradi.
Ikkinchi holda, yechim  - toifalarning iyerarxik jadvalini yaratish bo‘ladi,
bu   bizga   matnlarni   tashkil   qilish   uchun   haqiqiy   sinflarni   aniqlash   imkonini
beradi:   havolalar   paytida   ma'lum   bir   toifaga   tegishli   barcha   resurslarga   kirish
mumkin, shu jumladan uning barcha kichik toifalarini ham   avtomatik ravishda
tanlash mumkin.
Tizimdan   jadal   va   qulay   foydalanish,   shuningdek,   axborot   va   tarjimalar
almashinuvini   ta minlash   maqsadida   tarjima   matnlarini   boshqarish   arxiviʼ
yaratildi. Ushbu yechim yuqorida tavsiflangan multimedia texnologiyalarini o‘z
ichiga olgan va ulardan foydalanadigan va asosan akademik muhit uchun ishlab
chiqilgan IRIS (Interpreters' Resource Information System - Tarjimonlar Resurs
Axborot   Tizimi)   kattaroq   loyihaning   bir   qismidir.   Bunday   tizim   yordamida
raqamli   ovozli   (sinxron,   ketma-   ket   va   ko‘rish)   va   yozma   shaklda   ko‘rsatilishi
mumkin   bo‘lgan   tarjimalarni   arxivlash   foydalanuvchining   tarmoqqa   ulanish
turiga   yoki   tizimga   kirishda   ko‘rsatilgan   afzalliklarga   qarab   amalga   oshirilishi
kerak.
Xususan, tarjimalar majburiy ravishda uchta standart sinfga bo‘lingan:
Shaxsiy   tarjimalar   -   foydalanuvchilar   tomonidan   saqlanadigan,   ularning
ixtiyorida,   ehtimol,   cheklangan   vaqt   davomida   bajariladigan   va   faqat   yozuv
muallifi   xabari   tomonidan   ruxsat   berilgan   foydalanuvchilar   uchun   mavjud
bo‘lgan tarjimalar.
Umumiy   tarjimalar   -   foydalanuvchilar   tomonidan   saqlangan   va   boshqa
foydalanuvchilar uchun mavjud bo‘lgan tarjimalar.
Nashr qilingan tarjimalar - maxsus didaktik foydalanish yoki sifat uchun
tizim   ma'murlari   yoki   professor-o‘qituvchilari   tomonidan   taqdim   etiladigan   va
ulardan barcha foydalanuvchilar foydalanishi mumkin bo‘lgan tarjimalar.
64 Shuni ta'kidlash kerakki, arxivlashning bunday turi turli talabalar o‘rtasida
taqqoslash va tekshirish uchun umumiy resurslarni taqdim etadi. Shuningdek, u
o‘quvchilarning tarjimalarini baholash uchun o‘qituvchilarga ko‘rinadigan qilib
qo‘yadi   va   shu   bilan   birga   ma’lumotlar   bazasi   resurslarini   boshqarishni   to‘liq
nazorat qiladi.
Tarjimon   ishini   yengillashtirish   uchun   foydalanuvchiga   asl   matnga
eslatma   qo‘shish   imkonini   beruvchi   tizim   ko‘zda   tutilgan.   Ushbu   eslatmalar
qisqartmalar   yoki   matndagi   alohida   bosh   harflarning   ma'nosiga   oid   muhim
ko‘rsatkichlarni   yoki   muayyan   birikmalar   uchun   maxsus   takliflarni   o‘z   ichiga
olishi mumkin.
Shu   maqsadda,   Pointer   atamasi   so‘z,   qisqartma   yoki   oddiygina   asl
matnning   bir   qismi   (kerak   bo‘lsa,   hatto   butun   jumla)   bilan   bog‘langan   holda
ishlatiladi:   har   bir   Pointer   umumiy   arxiv   tizimida   yozma   tushuntirish   bilan
arxivlanadi va kodlanadi. Agar bir yoki ikkita Pointer mos kelsa, tarjimon ishini
yengillashtirish   uchun   foydalanuvchiga   asl   matnga   eslatma   qo‘shish   imkonini
beruvchi   tizim   ko‘zda   tutilgan.   Ushbu   eslatmalar   qisqartmalar   yoki   matndagi
alohida   bosh   harflarning   ma'nosiga   oid   muhim   ko‘rsatkichlarni   yoki   muayyan
birikmalar uchun maxsus takliflarni o‘z ichiga olishi mumkin.
Shu   maqsadda,   Pointer   atamasi   so‘z,   qisqartma   yoki   oddiygina   asl
matnning   bir   qismi   (kerak   bo‘lsa,   hatto   butun   jumla)   bilan   bog‘langan   holda
ishlatiladi:   har   bir   Pointer   umumiy   arxiv   tizimida   arxivlanadi   va   kodlanadi.
yozma tushuntirish bilan. Agar bitta yoki ikkita ko‘rsatkich mos kelsa, lekin turli
ma'nolarga ega bo‘lsa, foydalanuvchilar har bir Pointerga kod raqamini qo‘shish
orqali barcha tegishli tushuntirishlarni arxivlashlari mumkin.
Ushbu   yondashuvdan   ikkita   asosiy   afzalliklarni   ajratib   ko‘rsatish
mumkin:   ko‘rsatkichlardan   oddiy   foydalanish   bir   qator   turli   matnlarda
allaqachon   qo‘llanilgan   ta'riflar   va   tushuntirishlarni   qayta   ishlashga   imkon
beradi;   bu   ma'lumotlarni   boshqarishni   osonlashtiradi   va   ma'lumotlar   banki
xotirasida ishlatiladigan bo‘sh joy miqdorini kamaytiradi.
65 Zamonaviy   dunyo   xalqlari   tillarida   yaratilgan   matnli   hujjatlar   hajmi
keskin   oshdi,   bu   esa,   o‘z   navbatida,   tarjima   xizmatlariga   bo‘lgan   talabning
oshishiga,   tarjima   sanoatining   kengayishiga   olib   keldi.   Tarjima   jarayonini
optimallashtirish   uchun   tarjimonlar   zamonaviy   axborot   texnologiyalaridan   faol
foydalanishlari   kerak,   chunki   eng   yangi   usullardan   foydalanish   katta   hajmdagi
axborotni yuqori sifatli va tezkor tarjima qilishga imkon beradi.
Internet   resurslari   tarjimonlar   tomonidan   ham   professional   muloqot
uchun,   ham   ixtisoslashgan   sohalarda   lingvistik   xususiyatga   ega   ma'lumotlarni
qidirish uchun ishlatiladi. Zamonaviy tarjimonlar elektron lug‘atlarga (ABBYY
Lingvo,   Multitran,   Multilex)   va   tarjima   jarayonini   avtomatlashtirish   va
optimallashtirishga   yordam   beradigan   maxsus   dasturlarga   faol   murojaat
qilishadi.
Shu   bilan   birga,   ixtisoslashtirilgan   tarjima   dasturlari   avtomatlashtirilgan
tarjima   tizimlari   (Translation   Memory   -   dasturiy   ta'minot   sinfi)   va   Machine
Translation   (mashina   tarjimasi   yoki   avtomatik   tarjima)ni   o‘z   ichiga   olishini
yodda tutish va ularni farqlash kerak.
Agar   Computer   Assisted   Translation   (CAT)   -     kompyuter   yordamidagi
tarjima   inson   tarjimoni   tomonidan   tarjima   jarayonida   mahsuldorlikni   oshirish
uchun   foydalaniladigan   dastur   bo‘lsa,   Mashina   Tarjimasi   (MT)   shunday
kompyuter   texnologiyasi   bo‘lib,   bir   tildan   ikkinchi   tilga   tarjima   qilish
kompyuter dasturi tomonidan inson aralashuvisiz amalga oshiriladi.
Kompyuter   yordamida   tarjima   dasturlari   ilgari   tarjima   qilingan
matnlardan   foydalanish   imkonini   beradi.   Tarjima   jarayonida   dastur   tarjima
xotirasida   (ma'lumotlar   bazasida)   asl   va   tarjima   qilingan   matn   segmentlarini
saqlaydi,   ular   tarjima   birliklari   deb   ataladi.   Har   safar   tarjimon   matnning   yangi
qismini   tarjima   qilishni   boshlaganida,   bu   segment   ma'lumotlar   bazasidagi
tarjima birliklariga mos keladi. Tarjima xotirasi bir xil yoki o‘xshash segmentni
o‘z   ichiga   olgan   bo‘lsa.   dastur   ma'lumotlar   bazasini   tahlil   qilib,   uni   topadi   va
tarjima matnida avtomatik ravishda asl parcha o‘rniga almashtiradi. Agar dastur
tomonidan   taklif   qilingan   variant   noto‘g‘ri   ya'ni   mos   kelmasa,   tarjimon   uni
66 o‘zgartirishi, ya'ni tahrir qilishi va tarjima xotirasiga qo‘shishi mumkin, buning
natijasida tarjima xotirasining axborot sig‘imi doimiy ravishda oshib boradi.
Shu bilan birga, shuni yodda tutish kerakki, kompyuter yordamida tarjima
qilish   dasturidan   foydalanish   tarjima   vaqtini   qisqartiradi   va   uning   sifatini
oshiradi,   lekin   asosiy   tarjima   ishi   (matnni   tahlil   qilish,   muayyan   tarjima
strategiyasini   tanlash)   tarjimonning   o‘ziga   bog‘liq.   Tarjimani   avtomatlashtirish
tizimi, birinchi  navbatda,  tarjimon  ishini   osonlashtiradigan  vositadir. Tarjimani
avtomatlashtirish vositalari (CAT- Tools) terminologiya va uslubning bir xilligi
hisobiga   tarjimaning   yuqori   sifatini   ta’minlaydi,   asl   formatlashni   tejash,   vaqt
sarfini   kamaytirish,   atama   bazasini   yaratish   va   undan   samarali   foydalanish,
allaqachon   tarjima   qilingan   matnlar   va   ularning   asl   nusxalari   asosida   tarjima
loyihalarini   boshqarish   va   tarjima   guruhi   tomonidan   bajariladigan   ishlarni
nazorat qilish tarjima xotirasini yaratish imkonini beradi.
London   Imperial   kollejidan   Elina   Lagudaki   tarjimonlarning   o‘z   kasbiy
faoliyatida   kompyuter   yordamida   tarjima   qilish   dasturlarini   qo‘llash   bo‘yicha
ilmiy tadqiqot davomida yuqori natijalarga erishdi. U 54 mamlakatdan 800 dan
ortiq   professional   tarjimonlar   o‘rtasida   onlayn   so‘rov   o‘tkazdi.   So‘rov   shuni
ko‘rsatdiki, tarjimonlarning 82,5 foizi o‘z kasbiy faoliyatida avtomatlashtirilgan
tarjima   dasturlaridan   foydalangan.   Shu   bilan   birga,   tarjimonlar   orasida   eng
mashhurlari   SDL   Trados,   Wordfast,   Deja   Vu,   STAR   Transit,   OmegaT   kabi
dasturiy yechimlar mavjud ekanligini qayd etdi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, avtomatlashtirilgan tarjimadan farqli o‘laroq,
avtomatik yoki mashina tarjimasi tarjima jarayonini inson aralashuvisiz amalga
oshiradi   va   tarjima   qilingan   matnni   majburiy   tahrirlash   talab   qilinishi   mutlaqo
tabiiydir.   Mashina   tarjimasi   dasturlarini   yaratishga   birinchi   urinishlar   1940-
yillarda amalga oshirilgan.
J.K.   Kutford   ham   inson,   ham   mashina   tarjimasi   uchun   "matnli   tarjima
qilinadigan ekvivalentliklarning ehtimollik qiymatlarini ekstrapolyatsiya qilish"
bo‘lgan   maxsus   qoidalarni   taklif   qiladi.   “Inson   tarjimoni   uchun   kontekstual
ma’noga kirish imkonini beruvchi qoidalar belgilangan...” [2, 61- bet]. Mashina
67 tarjimasi uchun tarjima qoidalari har bir holatda ma'lum bir shartli ekvivalentni
chop   etish   ko‘rsatmasi   bilan   maxsus   diakritik   belgilar   bilan   mashina   lug‘atida
belgilangan   elementlarni   matnli   qidirish   uchun   operativ   buyruqlar   shaklida
bo‘lishi   mumkin.   J.K.Kutford   bunday   operativ   buyruqlarni   “tarjima
algoritmlari”   deb   ataydi.   Agar   ular   to‘g‘ri   bajarilgan   bo‘lsa,   uning   fikricha,
tarjimaning   "to‘g‘riligi"   ehtimolining   yuqori   darajasini   kafolatlash   mumkin.
J.K.Kutfordning   fikricha,   tarjima   algoritmlari,   ehtimolliklari   1   ga
yaqinlashadigan ekvivalentlarga asoslanishi kerak. Mashina tarjimasini dastlabki
bosqichlarida, algoritmlarni ishlab chiqish muammosi hal qilinayotganda, "ko‘p
ehtimollik   bilan"   o‘rtacha   tushunarli   tarjimalarni   "transkodlash"   sifatida   ko‘rib
chiqish   tendentsiyasi   mavjud.   Biroq,   J.K.Kutfordning   ishonchi   komilki,
tarjimani chuqurroq tushunish uchun uni "transkodlash" jarayoni sifatida ko‘rish
nomaqbuldir.
J.K.Kutford   mashina   tarjimasi   muammolariga   “lingvistik   tarjima
qilinmaslik” va alohida tarjima birliklarining “madaniy tarjima qilinmasligi” deb
ataladigan   masalalarni   haqli   ravishda   nazarda   tutadi.   Tadqiqotchining   ishonchi
komilki, agar ularni tarjima matnida aniqlash mumkin bo‘lsa, ularni “kompyuter
dasturlariga kiritish va mashina tarjimasida qo‘llash mumkin”.
Hozirda SYSTRAN SOFTWARE Inc., Logos Corp., TRADOS Inc., Alis
Technologies   Inc.,   CompuServe,   Rossiyaning   PROMT   kompaniyasi   va
boshqalar mashinali tarjima tizimlarini ishlab chiqilmoqda.Tarjimon dasturlariga
Google   Translate   Toolkit,   Snowball,   SDL   Language   Weaver,   PROMT   kabilar
misol bo la oladi.ʻ
Professional   tarjimonlar   birinchi   mashina   tarjimasi   dasturlari   paydo
bo‘lishidan   norozi   bo‘lishgan.   Bir   tomondan,   tarjimonlar   matn   materiallarini
mashinalar   yordamida   adekvat   tarjima   qilish   imkoniyatiga   ishonmagan
bo‘lsalar,   boshqa   tomondan,   ular   mashinali   tarjima   dasturlari   ularni   ushbu
professional   muhitga   majburlashidan   qo‘rqishgan.   Biroq,   mashina   tarjimasi
tarjimon   bilan   raqobatlasha   oladi,   deb   ishonish   uchun   hech   qanday   asos   yo‘q
deb   hisoblanadi.   Mashinali   tarjima   sohasida   zamonaviy   dasturiy   ta'minotni
68 ishlab chiquvchilar kompyuter kelajakda tarjima jarayonida inson o‘rnini bosishi
uchun   katta   sa'y-harakatlarni   amalga   oshirayotgan   bo‘lsa-da,   hozirgi   vaqtda
mavjud   bo‘lgan   tarjima   dasturlari   hali   ham   juda   nomukammaldir.   Mashina
tarjima   vositalari   ular   texnik   matnlarni,   foydalanuvchi   qo‘llanmalarini,
yo‘riqnomalarni   tarjima   qilish   zarur   bo‘lganda   samarali   foydalaniladi,   lekin
badiiy adabiyot, reklama matnlari, maqolalarni tarjima qilishda kam qo‘llanadi.
3.3. Sinxron tarjimaning multimedia dasturlari asosida o‘rgatish
tamoyillari
So‘nggi   yillarda   Internetning   rivojlanishi   bilan   yirik   korxonalar   uchun
texnik, ilmiy matnlar, ishchi hujjatlar, asbob- uskunalardan foydalanish bo‘yicha
qo‘llanmalarni   tarjima   qilish   bo‘yicha   xizmatlar   hajmi   sezilarli   darajada   oshdi.
Mashina   tarjimasi   dasturlarini   ishlab   chiquvchilari   ham   jismoniy,   ham   yirik
kompaniyalarga   tarjima   xizmatlarini   taklif   qilishadi.   Tarjima   qilinishi   kerak
bo‘lgan   matnlar   qo‘shimcha   tahrirsiz   "qo‘pol"   tarjima   uchun   yoki   keyinchalik
tahrirlash va nashrga tayyorlash bilan tarjima qilish uchun yuborilishi mumkin.
Tarjima   xizmatining   bu   turi   tez   sur'atlar   bilan   rivojlanmoqda.   Internetda   juda
ko‘p vositachi firmalar paydo bo‘ldi, ular potentsial mijozlar va ijrochilarga bir-
birlarini topish va tarjima narxi, tillar juftligi, tarjima uchun zarur bo‘lgan vaqt,
foydalanilgan   lug‘atlar,   atamalarni   boshqarish,   tarjima   sifati,   keyingi   tahririy
tuzatish   haqida   ma'lumot   berish   imkoniyatini   beradi.   Tabiiyki,   tor   sohalarda
matnlarni   tarjima   qilish,   shuningdek,   ma'lum   til   juftliklari   bilan   ishlash   uchun
mo‘ljallangan   maxsus   mashina   tarjima   tizimlari   tobora   ko‘payib   bormoqda.
Haqiqiy   vaqtda   kichik   axborot   matnlarini   onlayn   tarjima   qilish   hajmi   tez
sur'atlar   bilan   o‘sib   bormoqda.   Shubhasiz,   bu   vazifani   faqat   yangi   axborot
texnologiyalariga yo‘naltirilgan tarjimonlar uddalay oladi.
Zamonaviy   tarjimonlar   o‘z   ishlarida   kompyuter   yordamida   tarjima
vositalaridan   (CAT-Tools)   ham,   mashina   tarjimasidan   ham   ko‘proq
foydalanmoqda. Shuning uchun 90- yillardan beri o‘tgan asrda ishlab chiquvchi
kompaniyalar bir necha bor mashina tarjimasi va kompyuter yordamida tarjima
69 dasturlarini birlashtirishga harakat qilishdi. Ishlab chiqaruvchilar, bir tomondan,
mashinali   tarjima   tizimlarining   kamchiliklarini   qoplash,   ikkinchi   tomondan,
tarjimonning   mehnat   unumdorligini   oshirish   maqsadini   ko‘zlagan   edi.
E.Lagudakiy   quyidagi   muhim   faktga   e’tibor   qaratadi:   Professional   tarjimon
bo‘lmagan oddiy foydalanuvchi uchun ko‘pincha tarjima qilinayotgan hujjatning
mohiyatini   o‘zi   tushunishi   kifoya   qiladi,   shuning   uchun   bunday   foydalanuvchi
mashina   tarjimasi   sifatiga   yuqori   talablarni   qo‘ymaydi.   Aksincha,   professional
tarjimonlar   o‘zlari   tarjima   qilayotgan   matnning   sifati   yuqori   bo‘lishini
ta'minlashga   intilib,   o‘z   ichiga   oladigan   mashinani   afzal   ko‘radilar   chunki   bu
tarjimonlarga   keyingi   tahrirga   sarflangan   kuch   va   vaqtni   kamaytirish   imkonini
beradi.
Mutaxassislarning   fikricha,   agar   tarjimada   ko‘p   sonli   xatolar   bo‘lsa,   uni
yakunlash matnni noldan, ya’ni tegishli kompyuter dasturlari yordamisiz tarjima
qilgandek   ko‘p   vaqt   talab   qilishi   mumkin.   Shu   nuqtai   nazardan,   professional
tarjimonlarning   mashina   tarjimasi   sifatiga   qo‘yadigan   talablari
noprofessionallarga   qaraganda   ancha   yuqori.   Bu   raqamlar   shuni   ko‘rsatadiki,
ba'zi tarjimonlar mehnat unumdorligini oshirish va vaqt xarajatlarini kamaytirish
uchun   avtomatik   tarjima   vositalaridan   foydalanishga   haqiqatan   ham   qiziqish
bildirmoqda.
Mashina   tarjimasi   tarjimon   tomonidan   keyinchalik   tahrir   qilishni   talab
qilganligi sababli, ba'zi tadqiqotchilar ushbu jarayonni optimallashtirishni taklif
qilishadi.   Tarjimonlar   tomonidan   tahrir   jarayonida   kiritilgan   tuzatishlarni
sinchiklab   o‘rganib   chiqsak,   bu   asosan   uslubiy   tuzatish   ekanligini   ko‘rsatadi.
Haqiqatan   ham,   agar   professional   tarjimonlar   tarjimasida   stilistik   xatolar
bo‘lmagan   tarzda   tarjima   qilishlari   kerak   deb   hisoblansa,   mashina   tarjimasi
natijalaridan,   shu   jumladan   mashina   tarjimasidan   ham   xuddi   shunday   yuqori
sifatni   kutish   mantiqsizdir.   Foydalanuvchi   qo‘llanmalari   kabi   matnlar,   agar
ulardagi ma'lumotlar tushunarli, aniq, grammatik jihatdan to‘g‘ri tilda etkazilgan
bo‘lsa, so‘zma- so‘z tarjimani o‘z ichiga olishi mumkin.
70 Tarjimonlar   tarjima   sohasi   rivojlanishining   hozirgi   bosqichida   tarjima
jarayonini optimallashtirish uchun turli texnologik yechimlardan foydalanadilar.
Yuqorida  aytib o‘tilgan avtomatlashtirilgan tarjima dasturlari  bilan bir  qatorda,
mutaxassislar boshqa kamroq mashhur ishlab chiqaruvchilar bilan ham ishlaydi,
ular   orasida   Across,   Loc   Studio,   Multitrans,   MemoQ   kabilar   bor.   Buyurtmalar
bo‘yicha   ishlash   jarayonida   zamonaviy   tarjimonlar   Microsoft   Word,   Microsoft
Excel,   Microsoft   Office   Pro,   Power   Point   office   dasturlari   kabi   keng
qo‘llaniladigan   dasturiy   mahsulotlardan   tashqari   quyidagi   dasturlardan
foydalanishlari mumkin: Adobe Acrobat - PDF hujjatlari bilan ishlash dasturi -
polislar,   Adobe   Photoshop   -   rastrli   grafiklarni   qayta   ishlash   dasturi,   Adobe
Illustrator,   Corel   Draw   -   vektor   grafik   muharrirlari,   Adobe   InDesign,   maket
uchun   Framemaker   dasturlari,   AutoCAD   -   kompyuter   yordamida   dizayn   va
chizmachilik tizimi, Dreamweaver - Web dizayn uchun universal paket.
Ko‘rinib turganidek, yuqori axborot texnologiyalari sohasidagi zamonaviy
yutuqlar,   shaxsiy   kompyuterlarning   keng   tarqalishi   va   Internetning   rivojlanishi
tarjimonlarga   tarjima   jarayonini   sezilarli   darajada   tezlashtirish,   tarjimon   ishini
yanada   samarali   va   ifodali   qilish,   shuningdek,   tarjimaning   mahsuldorligi   va
sifati tarjimonlarning ishlash qobiliyatini oshirish imkonini beradi.
Bugungi   kunda   tarjimon   ishini   shaxsiy   kompyutersiz   tasavvur   qilib
bo‘lmaydi.   Shaxsiy   kompyuterlar   tarjimaning   o‘zi   uchun   ham,   tegishli
vazifalarni   hal   qilish   uchun   ham,   masalan,   ma'lumotnoma   ma'lumotlarini
qidirish   va   terminologiyani   o‘rganish   uchun,   mijozlar   bilan   aloqa   haqida
gapirmaslik   uchun   ishlatiladi.   Kompyuterning   paydo   bo‘lishi   tarjimonlardan
tezlik talab qilinadigan hollarda ish tezligini sezilarli darajada oshirish imkonini
berdi. Masalan, elektron lug‘atda ma'lumot izlash qog‘oz lug‘at bilan ishlashga
qaraganda   ancha   kam   vaqt   talab   etadi.   Bundan   tashqari,   elektron   lug‘at
lug‘atdan   ko‘ra   ko‘proq   ma'lumotga   egadir.   Bu   foydalanuvchilar   tomonidan
doimiy   ravishda   boyitilgan   (www.multitran.ru)   va   Internet   resurslari
(www.lingvo-online.ru)   tomonidan   qo‘llab-   quvvatlanadigan   lug‘atlar   va
71 tezauruslarning   butun   kutubxonasi   hisoblanadi.   Tarjima   dasturlari   tarjimonga
yanada ko‘proq imkoniyatlar beradi.
O‘tgan   asrning   90-   yillari   o‘rtalaridan   boshlab   tarjimonlar   o‘z   ishlarida
"tarjima   to‘plovchi"   deb   ham   ataladigan   tarjima   xotirasidan   (Translation
Memory) foydalanmoqdalar. Har bir tarjimon  u yoki bu tilda tilda ekvivalentni
tanlash   jarayonida   paydo   bo‘lgan   vaziyatni   yaxshi   biladi.   O‘z   ishida   u
allaqachon shunga o‘xshash iborani tarjima qilgan. Va keyin tarjima to‘plovchi
yoki tarjima xotirasi yordamga keladi. Tarjima xotirasi ikki tildagi jumlalar yoki
atamalar   juftlarini   o‘z   ichiga   olgan   maxsus   ma'lumotlar   bazasiga   asoslangan.
Agar   tarjima   qilingan   hujjatda   ma'lumotlar   bazasida   saqlangan   jumlalar   yoki
atamalarga   mos   keladigan   atamalar   yoki   jumlalar   mavjud   bo‘lsa,   dastur
tarjimondan   mavjud   tarjimadan   foydalanishni   yoki   kerak   bo‘lganda   uni
o‘zgartirishni taklif qiladi.
“Tarjima   xotirasi   (Translation   Memory)   -   bu   siz   tarjima   qilgan   har   bir
iborani   asl   tilda   ham,   tarjima   qilingan   tilda   ham   saqlaydigan   katta   fayl
to‘plamining   kompyuterlashtirilgan   versiyasi.   Har   bir   bunday   juftlik   ikki   tilli
deb   ataladi.   Dastur   sizga   bu   ibora   oxirgi   marta   qanday   tarjima   qilinganini   bir
zumda eslatib turadi”.
Tarjima   kompyuterdan   foydalanadigan   shaxs   tomonidan   amalga
oshiriladi.   Ushbu   yondashuv   bilan   inson   tarjimoni   tarjima   jarayonining
markaziga   joylashtiriladi,   kompyuter   dasturi   esa   tarjima   jarayonini   yanada
samaraliroq   va   tarjimani   aniqroq   qiladigan   vosita   sifatida   qaraladi.   Bu   oddiy
elektron   lug‘atlar   bo‘lib,   kerakli   so‘zning   tarjimasini   ta'minlab,   shaxsni   to‘g‘ri
variantni   va   tarjima   qilingan   matnning   ma'nosini   tanlash   uchun   mas'ul   qiladi.
Ushbu   lug‘atlar   tarjima   jarayonini   ancha   soddalashtiradi,   lekin
foydalanuvchidan   til   bo‘yicha   ma'lum   bilimga   ega   bo‘lishni   va   uni   amalga
oshirishga   vaqt   sarflashni   talab   qiladi.   Biroq,   tarjima   jarayonining   o‘zi   juda
tezlashtirilgan va osonlashtirilgan.
72 Shunday   qilib,   bugungi   kunda   kompyuterlar   nafaqat   dasturchilar   va
muhandislar,   balki   eng   xilma-   xil   foydalanuvchilar,   jumladan,   chet   tilidagi
ma'lumotlarni samarali tarjima qilishga muhtoj bo‘lgan tilshunoslar, tarjimonlar
va mutaxassislar sohasida ham tobora muhim rol o‘ynaydi.
Shu   munosabat   bilan,   vaqtni   tejash   va   chet   tilidagi   ma'lumotlarni
tushunish   jarayonini   optimallashtirish   uchun   mashina   tarjimasini   amalga
oshiradigan elektron lug‘atlar va dasturlar juda mos keladigan doğaçlama vosita
hisoblanadi.   Bundan   tashqari,   hozirgi   vaqtda   xorijiy   matnlarning   eng   adekvat
tarjimasini amalga oshiradigan va turli soha mutaxassislari ishida yaxshi yordam
beradigan tarjima dasturlari mavjud.
Keyingi   yillarda   axborot   texnologiyalarining   jadal   rivojlanishi   tufayli
tarjima   sohasi   tobora   jadal   rivojlanib,   malakali   tarjimonlar   samaradorligini
oshiruvchi   kompyuter   texnologiyalari   tarjimaning   ajralmas   qismiga   aylandi.
Tarjimon   ishiga   zamonaviy   texnologiyalarning   qo‘shgan   hissasi   sezilarli
darajada ortib bormoqda. Bunga misol sifatida "Tarjima xotirasi" texnologiyasi
(Translation   Memory)   -   yig‘ish,   asl   segmentni   (so‘z,   jumla   yoki   paragraf)
saqlash   va   uning   tarjimasini   jarayonda   saqlash   tamoyili   bo‘yicha   ishlaydigan
ma'lumotlar   bazasini   keltirish   mumkin.   Bugungi   kunda   kompyuter   yordamida
tarjima   qilish   dasturlarining   aksariyati   Translation   Memory   texnologiyasini
qo‘llab-quvvatlaydi.   Ular   orasida   eng   mashhurlari   SmartCat,   SDL   Trados,
Wordfast,   MemSource,   Deja   Vu   va   PROMT.   SmartCat   -   bu   "Translation
Memory" texnologiyalarini qo‘llab- quvvatlaydigan dunyodagi eng arzon bulutli
avtomatlashtirilgan   tarjima   tizimlaridan   biri.   Ushbu   platformada   ishlagan
tarjimon   tarjimaga   sarflangan   vaqt   va   kuchni   sezilarli   darajada   tejaydi.   Misol
uchun, yuridik hujjatni  tarjima qilishda xuddi  shu mavzu bo‘yicha mavjud TM
ma'lumotlar   bazasidan,   shuningdek,   avtomatik   MT   takliflaridan   (Machine
Translation) foydalaniladi. Segmentlarning deyarli 40% (7 tadan 3 tasi) tarjima
xotiralari   yordamida   yakunlandi.   100%   moslikni   aniqlagandan   so‘ng,   tizim
73 avtomatik ravishda tarjima maydonini to‘ldiradi, shuningdek, mashina tarjimasi
opsiyasini taqdim etadi.
III bob bo‘yicha xulosalar
Sinxron tarjimada multimedia dasturlari tobora ko‘proq foydalanilmoqda.
Bu   dasturlar   tarjimonlarga   ularning   aniqligi   va   samaradorligini   oshirishga
yordam beradigan turli xil vositalar va resurslarni taqdim etishi mumkin.
Multimedia   dasturlarining   eng   muhim   afzalliklaridan   biri   shundaki,   ular
tarjimonlarga real vaqt rejimida manba til haqidagi ma'lumotlardan foydalanish
imkoniyatini beradi. Bu ma'lumotlarga ma'ruzachining yuz ifodalari, tana tili va
ovoz   ohangi   kiradi.   Bu   ma lumotlar   tarjimonlarga   ma ruzachining   ma nosiniʼ ʼ ʼ
yaxshiroq tushunishga va aniqroq tarjimalarni ta minlashga yordam beradi.	
ʼ
Multimedia   dasturlari   tarjimonlarga   turli   ma lumot   materiallaridan   ham	
ʼ
foydalanish   imkoniyatini   beradi.   Bu   materiallar   lug‘atlar,   ensiklopediyalar   va
tezauruslarni   o‘z   ichiga   olishi   mumkin.   Ma'lumotnoma   materiallariga   bunday
kirish   tarjimonlarga   o‘z   tarjimalarida   ishlatish   uchun   to‘g‘ri   so‘z   va   iboralarni
topishga yordam beradi.
Multimedia   dasturlari   ma'lumot   va   resurslarga   kirishni   ta'minlashdan
tashqari,   tarjimonlarni   o‘qitish   va   qo‘llab-quvvatlash   bilan   ham   ta'minlashi
mumkin.   Bu   dasturlar   tarjimonlarga   o‘z   malakalarini   amalda   qo‘llash   va
mutaxassislardan fikr-mulohazalarni olish imkoniyatini berishi mumkin.
Multimedia   dasturlarini   sinxron   tarjima   qilishda   foydalanishning   bir
qancha   afzalliklari   bor.   Bu   imtiyozlarga   quyidagilar   kiradi:   multimedia
dasturlari tarjimonlarga real vaqt rejimida manba tili  haqida ma lumot olish va	
ʼ
turli ma lumotnoma materiallaridan foydalanish imkoniyatini taqdim etish orqali	
ʼ
ularning aniqligini oshirishga yordam beradi.
Samaralilikni   oshirish:   Multimedia   dasturlari   yordam   berishi   mumkin.
tarjimonlarga o zlari mustaqil ravishda topishlari kerak bo lgan ma lumotlar va	
ʻ ʻ ʼ
resurslardan   foydalanish   imkoniyatini   ta minlash   orqali   samaradorligini	
ʼ
oshirishlari mumkin.
74 Multimedia   dasturlari   tarjimonlarga   o z   tarjimalari   sifatini   oshirishgaʻ
yordam beradi. ularga aniqroq va tabiiyroq tarjimalar yaratishda yordam berishi
mumkin.
Multimedia   dasturlari   muammolari_Multimedia   dasturlarini   sinxron
tarjima qilishda foydalanish  bilan bog‘liq bir qancha qiyinchiliklar mavjud. Bu
qiyinchiliklarga   quyidagilar   kiradi:   multimedia   dasturlari   murakkab   bo‘lishi   va
ba'zida   texnik   muammolarga   duch   kelishi   mumkin.   Bu   muammolar   tarjima
jarayonini   buzishi   va   tarjimonlarning   aniq   tarjimalarni   taqdim   etishini
qiyinlashtirishi   mumkin.   Multimedia   dasturlarini   sotib   olish   va   ularga   xizmat
ko‘rsatish   qimmatga   tushishi   mumkin.   Bu   ba'zi   tarjimonlar,   ayniqsa
rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlayotganlar uchun to‘siq bo‘lishi mumkin.
Tarjimonlar   multimedia   dasturlaridan   samarali   foydalanish   bo‘yicha
o‘qitilishi   kerak.   Ushbu   trening   ko‘p   vaqt   talab   qiluvchi   va   qimmat   bo‘lishi
mumkin.
Sinxron   tarjimada   multimedia   dasturlarining   kelajagi   istiqbolli.
Texnologiyaning   rivojlanishi   bilan   multimedia   dasturlari   yanada
murakkablashadi   va   ulardan   foydalanish   osonroq   bo‘ladi.   Bu   ularni
tarjimonlarning keng doirasi uchun qulayroq qiladi.
Bundan   tashqari,   sinxron   tarjimaga   bo‘lgan   talab   o‘sishda   davom   etar
ekan, multimedia dasturlari tobora muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu dasturlar
tarjimonlarga   ularning   aniqligi,   samaradorligi   va   sifatini   oshirishga   yordam
beradi.
75 UMUMIY XULOSALAR
Sinxron   tarjima   qilish   yuqori   darajadagi   lingvistik,   kognitiv   va   texnik
tajribani talab qiladigan qiyin va talabchan mahoratdir. So‘nggi yillarda sinxron
tarjimani   o‘rgatish   uchun   multimedia   dasturlarini   qo‘llashga   qiziqish   ortib
bormoqda.   Multimedia   dasturlari   sinxron   tarjima   talabalari   uchun   bir   qator
potentsial imtiyozlarni taklif etadi, jumladan:
-   haqiqiy   materiallardan   foydalanish   imkoniyatlari   kengaytirilgan:
Multimedia dasturlari talabalarga xalqaro konferensiyalar, nutqlar va intervyular
video   yozuvlari   kabi   asl   materiallarning   keng   assortimentidan   foydalanish
imkoniyatini   beradi.   Haqiqiy   materiallar   bilan   tanishish   talabalarga   turli
kontekstlarda   ishlatiladigan   nutqning   turli   registrlari   va   uslublarini   yaxshiroq
tushunishga yordam beradi.
-   tinglab   tushunishning   yaxshilanishi:   Multimedia   dasturlari
o‘quvchilarning   tinglab   tushunish   malakalarini   oshirish   uchun   ishlatilishi
mumkin.   Talabalarga   nutqning   haqiqiy   yozuvlarini   tinglash   va   takrorlash
imkoniyatini   berish   orqali   multimedia   dasturlari   o‘quvchilarga   maqsadli   tilni
yaxshiroq eshitishga yordam beradi.
-   amaliyot   imkoniyatlarini   oshirish:   multimedia   dasturlari   talabalarga
ko‘proq amaliyot imkoniyatlarini taqdim etishi mumkin. Talabalarga xavfsiz va
qo‘llab-   quvvatlovchi   muhitda   tarjima   qilish   qobiliyatlarini   mashq   qilish
imkonini   berish   orqali   multimedia   dasturlari   o‘quvchilarga   sinxron   tarjimada
muvaffaqiyatga   erishish   uchun   zarur   bo‘lgan   ravonlik   va   aniqlikni
rivojlantirishga yordam beradi. Shaxsiylashtirilgan ta'lim: Multimedia dasturlari
talabalar   uchun   shaxsiy   o‘rganish   tajribasini   taqdim   etish   uchun   ishlatilishi
mumkin.   Multimedia   dasturlari   talabalarga   o zlari   ishlamoqchi   bo lganʻ ʻ
materiallarni   va   ular   ishlamoqchi   bo lgan   tezlikni   tanlash   imkonini   berib,	
ʻ
o quvchilarga o z darajasida va o z yo lida bilim olishga yordam beradi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Multimedia dasturlari bir vaqtning o‘zida tarjima qilishni o‘rgatish uchun
bir qator potentsial imtiyozlarni taklif qilsa- da, ba'zi cheklovlarni ham hisobga
olish   kerak.   Bu   cheklovlarga   quyidagilar   kiradi:   multimedia   dasturlarini   ishlab
76 chiqish   va   sotib   olish   qimmatga   tushishi   mumkin.   Texnologiya   talablari:
multimedia  dasturlari  kompyuterlar  va boshqa texnologik qurilmalarga kirishni
talab qiladi.
Multimedia   dasturlari   texnik   yordamni   talab   qilishi   mumkin   bo‘lgan
muammolarni   bartaraf   etish   va   ularning   to‘g‘ri   ishlashini   ta'minlash,   samarali
o‘rganish   uchun   zarur   bo‘lgan   interaktivlik   va   multimedia   dasturlari   mavjud
bo‘lmasligi   mumkin.   Ba'zi   multimedia   dasturlari   barcha   talabalar   uchun   mos
bo‘lmagan   materiallarni   o‘z   ichiga   olishi   mumkin,   masalan,   madaniy   jihatdan
sezgir bo‘lmagan yoki haqoratli so‘zlarni o‘z ichiga olgan materiallar.
Yuqorida   aytib   o‘tilgan   cheklovlarga   qaramay,   multimedia   dasturlari
sinxron tarjimani  o‘rgatish  uchun  bir  qator  potentsial  imtiyozlarni  taklif  qiladi.
Ushbu   imtiyozlar   asl   materiallarga   kirishni   yaxshilash,   tinglab   tushunishni
yaxshilash, amaliyot  imkoniyatlarini  oshirish va shaxsiylashtirilgan o‘rganishni
o‘z   ichiga   oladi.   Multimedia   dasturlari   samarali   qo‘llanilganda,   o‘quvchilarda
sinxron   tarjimada   muvaffaqiyatga   erishish   uchun   zarur   bo‘lgan   ko‘nikma   va
bilimlarni shakllantirishda qimmatli vosita bo‘lishi mumkin.
Yuqorida   aytib   o‘tilgan   imtiyozlarga   qo‘shimcha   ravishda,   multimedia
dasturlari tarjimonlikning boshqa jihatlarini, masalan, ko‘zdan kechirish, ketma-
ket talqin va bog‘lovchi tarjimonlarni o‘rgatish uchun foydalaniladi. Talabalarga
keng   asl   materiallardan   foydalanish   va   amaliyot   uchun   imkoniyatlarni   taqdim
etish   orqali   multimedia   dasturlari   talabalarga   muvaffaqiyatli   tarjimon   bo‘lish
uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va bilimlarni rivojlantirishga yordam beradi.
Multimedia   dasturlari   sinxron  tarjima   qilish   uchun   bir   qator   afzalliklarni
taqdim  etadi.  Ushbu  dasturlar  tarjimonlarga  ularning aniqligi, samaradorligi   va
sifatini oshirishga yordam beradi. Texnologiyaning rivojlanishi bilan multimedia
dasturlari   yanada  murakkablashadi   va  ulardan   foydalanish   osonroq  bo‘ladi.  Bu
ularni   tarjimonlarning   keng   doirasi   uchun   yanada   qulayroq   qiladi   va   sinxron
tarjimaga bo‘lgan talabni qondirishga yordam beradi.
77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Farmoni   Sh.M.   Mirziyoev.
2018- yil 5- sentabrdagi “Xalq ta’limini boshqarish tizimini takomillashtirishga
doir qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5538.
2.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   qarori   Sh.   Mirziyev.
"Iinnovatsion   g‘oyalar,   texnologiyalar   va   loyihalarni   amaliyotga   tatbiq   etish
tizimini   yanada   takomillashtirish   chora-   tadbirlari,   Toshkent   sh.,   2018   yil   27
aprel, PQ-3682.
3.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   qarori   Sh.   Mirziyev.   “Oliy
ta’lim   tizimini   yanada   rivojlantirish   chora-   tadbirlari   to‘g‘risida”gi,   Toshkent
shahar, 2017 yil 20 aprel, PQ-2909.
4.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.Karimovning   “Chet   tillarni
o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari”.2012 yil 10 dekabr,
PQ No1875.
5.   Karimov   I.A.Yuksak   ma’naviyat   –   yengilmas   kuch.Toshkent,
ma’naviyat. 2008
6.   Karimov   I.A.   "Kadrlar   tayyorlash"   milliy   dasturi,   29-avgustdagi   9
sessiyasi Oliy Majlis 463-1-1997.
7.   Mirziyoev   Sh.M.   Umumiy   o‘rta   va   o‘rta   maxsus,   kasb-   hunar
ta’limining davlat ta’lim standartlari” 2017 yil 15 aprel.
8.   Abduvaliyev   M.A.,   M.M.   Yaqubova   “Tarjima   nazariyasi”   –   Andijon
2017.Daminov. N : ,,Tarjimaga o‘rgatishda interfaol usullardan foydalanish “ S ,
2017.  –  88 b.
9.   Hamidov   .   X   ,   Ismatullayeva   .   N   ,   S.   Ergasheva:   ,,Sinxron   tarjima
masalalari” T. :TDShI 2017.  –128 b.
10. Jalolov. J : ,,Foreign language teaching methodology “. ,,O‘qituvchi”
nashriyot - matbaa ijodiy uyi , T. , 2012 –336 b.
11. Mo‘minov O. A Guide to Consecutive Translation. Toshkent.: Fan. -
2013. –310 b.
12. Ochilov E., Tajima nazariyasi va amaliyoti.– T., 2012. – 176 b.
78 13. Safarov Sh. Pragmalingvistika. –Toshkent, 2008. –320 b.
14. Salomov G‘.   Tarjima nazariyasi  va asoslari.Toshkent.: O‘qituvchi. -
1983. –302 b.
15. “Tarjima masalalari” maqolalar to‘plami – T., 2012. –156 b.
16.   G‘afurov   I,   Mo‘minov   O,   Qambarov   N   “Tarjima   nazariyasi”
“Tafakkur Bo‘stoni” Toshkent – 2012. –216 b.
17. Anderson J.R. (1990): Cognitive Psychology and Its Implications, 3rd
ed., New York, W.H. Freeman and Co. 760 p.
18.   Bransford   J.D.,   Brown   A.L.   and   Cocking   R.R.   (eds.):   How   People
Learn: Brain, Mind, Experience and School.  –384 p.
19.   Cooper   C.L.,   Davies   R.   and   Tung   R.L.   (1982):   “Interpreting   stress:
Sources of job stress among conference interpreters”.  –97-101-ps.
20.   Coughlin   J.   (1988):   “Inside   or   Between   Languages,   Oral
Communication Equals Interpretation” 416 p.
21. Christopher Guichot de Fortis. “Shadowing” what, how, when, why?
2011. – 42 p.
22.   Dastjerdi   H.   (2011).   Translation   of   Idioms:   a   Hard   Task   for   the
Translator. In Theory and Practice in Language Studies.
23.  Daniel   G.   Basic   Concepts   and   Models   for   Interpreter   and   Translator
training − 1995. − 191-201 ps.
24.   Fügen   C.   A   system   for   simultaneous   translation   of   lectures   and
speeches.   Mannheim, 2008. – 188 с.‒
25.   Gerver   D.A.   Psychological   approach   to   simultaneous   interpretation.
Meta vol.20, 2 July 1980. – 119-128 ps.
                    26.   Gerver   D.A.   (1976):   “Empirical   Studies   of   Simultaneous
Interpretation” 125 p.
27.   Gile   D.   (1995):   Basic   Concepts   and   Models   for   Interpreter   and
Translator Training, Amsterdam-Philadelphia, John Benjamins. 87 p.
28.   Gile   D.   Basic   Concepts   and   Models   for   Interpreter   and   Translator
Training. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins, 1995. - 286 p.
79 29.   Groot   A.D.   de.   (1965):   “Susceptibility   to   Stress   and   Anxiety   in
Relation to Performance, Emotion and Personality” 162 p.
30.   Herbert   J.   (1952):   The   Interpreter's   Handbook:   How   to   Become   a
Conference Interpreter, Genève, Librairie de l'Université 120 p.
31. Hoffman R.R. (1997): "The cognitive psychology of expertise and the
domain of interpreting" Interpreting 2/1 -230 p.
32.   Jiménez   A.   and   Pinazo   D.   (2001):   "'I   failed   because   I   got   very
nervous'.  Anxiety and  performance  in interpreter   trainees:   an empirical   study",
The Interpreters' Newsletter 11,. 105-118 ps.
33. Klonowicz T. (1991): "The Effort of Simultaneous Interpretation: It's
Been a Hard Day…", FIT Newsletter X/4,. 446-457 ps.
34. Kurz I. (1981): "Temperatures in Interpreters' Booths – A Hot Iron?",
AIIC Bulletin IX/4, 39-43 ps.
35. Kurz I. (1997): "Interpreters: Stress and Situation-Dependent Control
of Anxiety" 184 p.
36.   Kurz   I.   (2002)   "Physiological   stress   responses   during   media   and
conference interpreting". 210 p.
37. Longley P. (1989): "Aptitude Testing of Applicants for a Conference
Interpretation Course". 144 p.
38. Mackintosh J. (2002): "Workload Study. Main results and what they
mean", AIIC Bulletin XXXII/1,. 15-16  ps.
39.   Mertens-Hoffman   (2001):   A   Study   of   Workload   and   Burnout   in
Simultaneous   Interpreting.   Integrative   Summary   Report,   Tel-Aviv,   Mertens-
Hoffman  - 155 p.
40.   Moser   P.   (1995):   Survey   on   expectations   of   users   of   conference
interpretation (Final report), Wien, SMZ.
41. Moser-Mercer B. (2000): "The rocky road to expertise in interpreting:
Eliciting knowledge from learners".  82 p.
4 2 .   Алексеева   И.С.   Введение   в   переводоведение.   –   М.:   Академия,
2004. – 352с. 41. Алексеева И.С. Профессиональный тренинг переводчика.
80 –   СПб:   Союз,   2001.   –   288   с.
42.   Артемов   В.   А.   Психология   обучения   иностранным   языкам.М.,   1969   -
243 p.
4 3 .  Виссон   Л.   Синхронный  перевод   с   русского   на   английский.–   М.:
Р. Валент, 1999. – 274 с.
4 4 .   Гофман   Е.А.   К   истории   синхронного   перевода.   –   М.:
Издательство Института Международных Отношений, 1963. – 26 с.
4 5 .   Гурков   И.Б.   Стратегический   менеджмент   организации.   М.:
ТЕИС, 2004. – 239 с.
46 .   Ермолаева   М.Б.   Приемы   и   стратегии   синхронного   перевода:
курсовая работа. 2004. – 37 с.
47 .   Зимняя   И.А.   Лингвопсихология   речевой   деятельности.   –   М.:
МОДЭК, 2001. – 432 с. 
48 . Зубанова И.В. Первый раз в кабине синхрониста. Мосты   N 3(31),
2011. –  31-42  c.
49 .   Зубанова   И.В.   Синхронный   перевод:   Как   это   делается.   Мосты
N 1(33), 2012.–  16  c.
5 0 .   Илюхин   В.М.   Стратегии   синхронного   перевода   (на   материале
англо-русской и русско-английской комбинаций перевода. – Москва, 2001.
– 199 с.
5 1 .   Казанцева   Н.С.   Методическое   моделирование   в   обучении
студентов письменному переводу: автореферат. – Е.: 2010. – 24 с.
5 2 .   Комарова   Т.К.   Психология   внимания:   Учеб.-метод,   пособие.   –
Гродно: ГрГУ, 2002. – 124 с.
53 . Комиссаров В.Н.  Теория  перевода  (лингвистические  аспекты).  −
М.: Высш. шк., 1990. − 253 с.
54 .   Леонтович   О.А.   Методы   коммуникативных   исследований.   –   М.:
Гнозис, 2011. – 224 с.
55 .   Леонтович   О.А.   Россия   и   США:   Введение   в   межкультурную
коммуникацию.   Волгоград: Перемена, 2003.   399 с.‒ ‒
81 56 . Федоров А. В. Основы общей теории перевода (лингвистиче ский
очерк). Изд. 3-е. М., 1968.
57 .   Миньяр-Белоручев   Р.К.   Как   стать   переводчиком?.   –   М.:   Готика,
1999. – 176 с.
58 . Мирам Г.Э. Профессия переводчик.–К.: Ника-Центр, 1999.–160 с.
59 . Система стандартов безопасности труда ГОСТ 12.0.003−74
60 .   Тарнаева   Л.П.   Специфика   когнитивных   механизмов   речевой
деятельности   переводчика:   лингводидактический   аспект.   –   Университет
им. В.И. Вернадского. «Гуманитарные науки». − 2008. – №11. − 70−80  c.
61 . Толковый словарь русского языка : в 4 т. / гл. ред. Б. М. Волин, Д.
Н. Ушаков (т. 2—4) ; сост. Г. О. Винокур, Б. А. Ларин, С. И. Ожегов, Б. В.
Томашевский,   Д.   Н.   Ушаков   ;   под   ред.   Д.   Н.   Ушакова.   —   М.   :   ГИ
«Советская   энциклопедия»   (т.   1)   :   ОГИЗ   (т.   1)   :   ГИНС   (т.   2—4),   1935—
1940.  - 746 p.
62 .   Чернов   Г.В.   Основы   синхронного   перевода.   –   М.:   Высш.   Шк.,
1987. – 256 с.
63 .   Чернов   Г.В.   Теория   и   практика   синхронного   перевода.   –   М.:
ЛКИ, 2007. − 208 с.
64 .   Чернов   Г.   Ё.   Синхронный   перевод:   речевая   компрессия   —
лингвистическая проблема. «Тетради переводчика». М., 1969.
65 .   Швейцер   А.Д.   Теория   перевода   (статус,   проблемы,   аспекты).   –
М.: Наука, 1988. – 280с.
66 .   Ширяев   А.Ф.   Синхронный   перевод:   Деятельность   синхронного
переводчика   и   методика   преподавания   синхронного   перевода.   –   М.:
Воениздат, 1979. – 183 с.
67 .   Яковлев   Б.П.,   Литовченко   О.Г.   Психическая   нагрузка   и   ее
влияние   на   активность   учащихся   в   условиях   напряженной   учебной
деятельности.  Фундаментальные исследования. 2004. – 16−22 c.
82 68.   Moser-Mercer   B.,   Künzli   A.,   Korac   M.   Prolonged   turns   in
interpreting:   Effects   on   quality,   physiological   and   psychological   stress.
Interpreting 3(5). – 1998. 47-65 ps.
69.   Nolan   J.   Professional   interpreting   in   the   real   world.     Multilingual‒
Matters Ltd., 2005.   317 p.	
‒
70.   Oncins   E.   The   Process   of   Subtitling   at   Film   Festivals:   Death   in
Venice? International Journal of Humanities and Social Science Vol. 3 No. 14,
2013 – 70 p.
71.   Razlogova   E.   Listening   to   the   inaudible   foreign,   simultaneous
translators and Soviet experience of foreign cinema. – 162-178 ps.
72.   Seeber   K.G.   Cognitive   load   in   simultaneous   interpreting,   measures
and methods. − John Benjamins Publishing Company, 2013. – 32 p.
Internet   resurslar
73.   http://aiic.net/page/657   (дата   обращения   30.11.14).
74.   http://www.translationdirectory.com/articles/article2369.php   (дата
обращения   27.02.14).
75.   http://www.erudit.org/revue/meta/2007/v52/n2/016070ar.html   (дата
обращения   01.12.14).
76.   http://www.trustedtranslations.com/translation-services/multimedia-
services.asp   (дата   обращения   10.03.15).
77.     http://nypost.com/2009/09/25/own-aide-baffled-by-dafy-ese/   (дата
обращения 18.12.14).
78.   http://wordstodeeds.com/2012/07/02/origins-ofsimultaneous-
interpreting-techniques/ (дата обращения: 15.01.14)
                79.   http://eige.europa.eu/sites/default/files/procurement/Technical-
specificationssimultaneous-interpretation-EIGE-2011-OPER-04.pdf   (дата
обращения 05.05.15).
83 80.http :// websitesfortranslators . elingua . co . uk / accessible /? p =2073   (дата
обращения 2.11.2014).
81.   http://webtv.un.org/search/ukraine-security-council-7157thmeeting/
3476892026001?term=meeting (дата обращения: 03.03.14)
82.http://unprofessionaltranslation.blogspot.ru/2012/12/whispering-and-
inventionof.html (дата обращения 05.05.15). при   синхронном   переводе .
83.  http://library.navoiy-uni.uz/files/tarjimashunoslik.pdf.
84 .  http :// omnica . ru / blog /? user =146 (дата обращения 25.11.14).
85 .   http :// cyberleninka . ru / article / n / comparison - of - thedirect - and - indirect -
ways - in - simultaneous - and - written - translations  (дата обращения: 26.03.2014).
86 .   http :// www . gramota . net / articles / issn _1997-2911_2008_1-1_27. pdf
(дата обращения 20.11.13).
87 . http :// omnica . ru / blogi /
cinkhronnyy _ perevod _ v _ odinochku _ nevozmozhen _ razberemsya /# conclus  (дата
обращения 02.11.14).
88 .  http :// www . zagot . ru / sinhron /5/ (дата обращения: 23.11.14).
89 . http :// egotranslating . com / pressroom / opinion / index . php / olimpiyskiy -
zabegperevodchikov / (дата обращения 26.03.14).
90 . http :// www . spbaudio . ru / catalog / sinhronnyy _ perevod /
kabiny _ perevodchikov /? filter %5 Bd 39 d 5 eae %5 D =48   (дата   обращения
02.12.14).
91 .    http :// www . russian - translators . ru / consumer / sinhronny - perevod / (дата
обращения: 27.02.14).
92 . http :// yunc . org /% D 0%9 E % D 0%9 B % D 0%98% D 0%9 C % D 0%9 F
% D 0%98% D 0%90% D 0%94% D 0%90-80 (дата обращения 6.03.15).
93 .  http :// econf . rae . ru / article /5639: (дата обращения 15.04.15)
94 .   http :// expomir . ru / cms / pages / view / radioguide   (дата   обращения
02.12.14).
84 95 .  http :// www . syntegrus . ru / (дата обращения 01.12.14).
96 .  http :// www . youtube . com / watch ? v = XrD 7 XKIz 8 vM  (дата обращения:
20.03.14)
97 .  http :// sinexpo . ru / rent / sheptalo / (дата обращения 02.12.14).
98.http :// www . openstarts . units . it / xmlui / bitstream / handle /
10077/2478/05. pdf ? sequenc   e =1 (дата обращения: 03.05.2014).
85

SINXRON TARJIMAGA O‘RGATISHDA MULTIMEDIA DASTURLARINING AHAMIYATI MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................. 3 I BOB. SINXRON TARJIMANING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ....... 8 1.1. Sinxron tarjimaning paydo bo‘lish bosqichlari .............................................. 8 1.2. Sinxron tarjimaning rivojlanish jarayoni ...................................................... 11 1.3. Sinxron tarjimaning lingvistik xususiyatlari ................................................ 16 I bob bo ʻ yicha xulosalar ...................................................................................... 24 II BOB. SINXRON TARJIMAGA O‘RGATISH METODIKASI ............... 27 2.1. Sinxron tarjimaga moslashish jarayoni ........................................................ 27 2.2. Ingliz tilidan o‘zbek tiliga sinxron tarjima qilishning asosiy tamoyillari ..... 39 2.3. Sinxron tarjimaga o‘rgatish usullari ............................................................. 45 II bob bo ʻ yicha xulosalar ..................................................................................... 49 III BOB. SINXRON TARJIMANI O‘QITISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARINING QO‘LLANILISHI .......................................... 52 3.1. Kompyuter dasturlarining tarjima jarayonida tutgan o‘rni ........................... 52 3.2. Multimedia dasturlariga asoslangan zamonaviy pedagogik texnologiyalar . 59 3.3. Sinxron tarjimaning multimedia dasturlari asosida o‘rgatish tamoyillari .... 70 III bob bo‘yicha xulosalar ................................................................................... 75 UMUMIY XULOSALAR ................................................................................. 77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ..................................... 79

KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Tarjima haqida semantizatsiya usuli sifatida gapiradigan bo‘lsak, leksik birlik haqidagi ma'lumotlar to‘g‘ridan- to‘g‘ri bildiriladigan semantizatsiyaning to‘g‘ridan- to‘g‘ri tushuntirish turiga ishora qiladi. Yevropa an analarida chet tili darslaridaʼ tarjimaga bo‘lgan munosabat vaqt o tishi bilan o zgarib bordi. Tarjima uzoq ʻ ʻ vaqt davomida Yevropada hukmronlik qilgan va XVII-XIX asrlarda gullab- yashnagan davrni boshidan kechirgan grammatika- tarjima usulida chet tillarini o rganishda keng qo llanildi. Bu metodning asosiy namoyandalari V.Gumbold, ʻ ʻ J.Jakoto, D.Gamilton, K.Tussen, G.Ollendorflar bo lib, ular chet tilini ʻ o rgatishda, eng avvalo, talabalarning ufqlari mantiqiy tafakkurni, xotirani ʻ rivojlantirishi zarur, deb hisoblaganlar. Tadqiqotchilar chet tilini o‘rgatishning asosiy maqsadini adabiyot fanini rivojlantirishda, “aqliy gimnastika”da va eng muhimi, “o‘rganilayotgan tilni amaliy egallashda” ko‘rdilar. Chet tilini o‘rgatishning bunday yondashuvi birinchi navbatda matnni grammatik tahlil qilish bilan bog‘liq bo‘lib, qoidalarni yodlash va tarjimaga katta e'tibor berishni o‘z ichiga oladi. O‘rganilayotgan materialning o‘zlashtirilishini nazorat qilish uchun ona tilidagi tarjimadan foydalaniladi. Ushbu yondashuv nutq faoliyatining retseptiv turlariga qaratilgan edi, biroq chet tilini to‘g‘ri bilishni ta'minlamadi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri uslub doirasida tarjimaga mutlaqo qarama-qarshi munosabat kuzatildi, uning asoschilari O. Jespersen, P. Passi, V. Fiesteri, G. Suit va boshqalar. Ona tili tushunchasini izohlagan talabalar bu jarayonda qatnashmaydi chunki ushbu yo‘nalish vakillarining chet tilini o‘rgatishdan maqsadi, birinchi navbatda, amaliy maqsadlar uchun tilda gapirishga o‘rgatish edi. Shu sababli, ushbu uslubning asosiy tamoyillaridan biri o‘quvchilarning ona tili va tarjimani o‘quv jarayonidan chiqarib tashlashni o‘z ichiga oladi. Yigirmanchi asrda psixolingvistika psixologiyasining rivojlanishi bilan kommunikativ usul vujudga keldi va rivojlandi, uning asoschisi mahalliy metodologiyani o‘rgangan E.I. Passovdir. Bu metodning asosiy xususiyati chet tilini o‘qitishni shunday tashkil etishga urinish sifatida qaraladiki, bu jarayon real muloqot jarayoniga imkon 2

qadar yaqin bo‘ladi. Usulning asosiy uslubiy tamoyili sifatida o‘qitishning nutqiy yo‘nalishi ajratilgan bo‘lib, u o‘quvchilarning muloqot jarayonida faol ishtirok etishi, muloqot holatlarini maksimal darajada qayta tiklaydigan mashqlarni qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Sinfda chet tiliga, xususan, ingliz tiliga xorijiy til sifatida tarjimadan foydalanish masalasi saqlanib qolmoqda va har doim ochiq va muammoli bo‘lib qoladi. Metodistlar A.N. Shukin, V.G. Kostomarov, O.D. Mitrofanova, V.G. Lizunov va boshqalar samarali nutq faoliyati ko‘nikmalarini rivojlantirish jarayonida tarjimadan foydalanish imkoniyati g‘oyasini tan oladilar. Til o‘rganishning dastlabki bosqichida tarjimadan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Albatta, bunday sinflardagi o‘ziga xos lug‘at vizualizatsiya (ko‘rgazmali yoki tasviriy) orqali semantiklashtiriladi, lekin mavhum lug‘at, shuningdek, munosabatlar va holatlarni ifodalovchi lug‘at tarjima orqali yaxshiroq ma’noga ega bo‘ladi. Shuningdek, o‘rganilayotgan leksik birliklar har ikki tilda ham mutlaq ekvivalent bo‘lsa, tarjimadan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ushbu ikkala holatda ham tavsifni shakllantirishga vaqt sarflashning hojati yo‘q, bundan tashqari, bu talaba uchun to‘liq tushunarli bo‘lmasligi mumkin. Masalan, eplamoq, uddalay olmoq, layoqatli kabi so‘zlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilish mumkin emas, ko‘rgazmali vositalar yordamida tushuntirish va o‘quvchilarning so‘z boyligi cheklanganligi sababli semantiklashtirishning boshqa usullari o‘rinsiz bo‘ladi. Chet tili darsliklarida tarjimadan turli maqsadlarda foydalaniladi. Avvalo, u til o‘rganish uchun asos bo‘ladigan har qanday usulning (tarjima va grammatika-tarjima usuli) asosiy vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Birinchi o‘rinda chet tili tizimini o‘rganish juda ahamiyatlidir, til o‘rganish o‘qilayotgan matnni tushunish va uni tarjima qilish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. Bunday yondashuv bilan nutq qobiliyatlari sezilarli darajada rivojlanadi. Chet tillarini o‘qitishning zamonaviy usullarining asosiy tendensiyasi kommunikativ yo‘naltirilgan yondashuvdan foydalanish bo‘lib, unda o‘rganilayotgan tilning leksik va grammatik tizimi olingan bilimlardan haqiqiy 3

muloqotda foydalanish qobiliyatini rivojlantirish uchun asos bo‘ladi. Biroq, muloqotga yo‘naltirilgan ta'lim doirasida chet tilini, shu jumladan ingliz tilini xorijiy til sifatida o‘qitishning zamonaviy metodologiyasi tarjima usulini va tarjima ko‘nikmalarini shakllantirishni rad etmaydi. Xorijiy tillarni o‘qitish metodikasini ishlab chiqishning ma’lum bir bosqichida chet tilini o‘qitish jarayonida tarjimadan foydalanishning nomaqbulligi haqidagi g‘oya endi ma’lum maqsadlar uchun tarjima qilish zarurligi haqidagi tushuncha bilan almashtirildi va qo‘llaniladigan o‘qitish usulidan qat'i nazar, undan foydalanish mumkin. Bugungi kunda tarjima chet tilini o‘qitishning yordamchi vositasi bo‘lib u ajralmas bo‘lib qolmoqda va hali ham o‘rganishda muhim rol o‘ynaydi. Tadqiqotning maqsadi sinxron tarjimaning tashkil topish tarixi, uning hozirgi holati, shuningdek, sinxron tarjimada multimedia dasturlaridan foydalanish, sinxron tarjimaning yetakchi usullari va strategiyalarini ko‘rib chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari sinxron tarjima strategiyalari va usullari bo‘yicha ilmiy adabiyotlarni ko‘rib chiqish, sinxron tarjima tarixini tavsiflash va tahlil qilish, sinxron tarjimani shakllantirishning asosiy bosqichlarini ajratib ko‘rsatish, o‘rganilayotgan mavzuning asosiy tushunchalarini ajratib ko‘rsatishdir. Tadqiqot predmeti sinxron tarjimani tashkil etish jarayonini tavsiflash, sinxron tarjima turlarini va ularning o‘rnini aniqlash, lingvistik xususiyatlarini ko‘rib chiqish bilan ifodalanadi. Tadqiqot obyekti sinxron tarjimaning texnikasi va strategiyasini tahlil qilish, sinxron tarjimani axborot texnologiyalari asosida amalga oshirish va unga moslashish jarayonini o‘rganishdan iborat. Sinxron tarjimonning texnikani qanday bilishini tahlil qilish va strategiyalar SP tarjima sifatiga ta'sir qiladi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari quyidagilardan tashkil topgan: 4

1) katta va kichik miqyosdagi xalqaro tadbirlarda sinxron tarjimaga bo‘lgan talabning kattaligi; 2) sinxron tarjimaning dunyoning ko‘plab mamlakatlarida tarqalishi va aholi punktlari, ularning siyosiy va iqtisodiy xususiyatlaridan qat'iy nazar ahamiyati va hajmi; 3) dunyo bo‘ylab globallashuv sur'atlarining ortib borishi; 4) sinxron tarjima sohasida qo‘llaniladigan texnologiyalarning jadal rivojlanishi, bu esa tarjimon zimmasiga har qanday uskunani tez o‘zlashtirish vazifasini yuklaydi; 5) sinxron tarjimaning kengayishi munosabati bilan sinxron tarjimonlarga talablarning ortib borishi - turli xil tarjimonlik mutaxassisliklari, bir nechta xorijiy tillarni bilish, turli rejim va sharoitlarda ishlash qobiliyati. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: 1) sinxron tarjima haqidagi so‘nggi ma'lumotlarni tizimlashtirish; shu jumladan sinxron tarjima turlari, uning texnikasi va strategiyalari; 2) sinxron tarjimada psixofiziologik va kognitiv yukning aspektini tavsiflash; 3) sinxron tarjima uchun eng so‘nggi jihozlarning umumiy ko‘rinishi: 4) sinxron tarjimani tashkil etishda zamonaviy axborot texnologiyalari shuningdek, multimedia dasturlaridan foydalanish. Tadqiqot ishi bo‘yicha adabiyotlar tahlili. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha ma'lumotlar ingliz, rus va o‘zbek olimlarining ilmiy ishlari va adabiyotlaridan, shuningdek internet tarmog‘idagi ilmiy saytlaridan foydalanildi. Tadqiqot ishining asosini tashlik qiluvchi ma'lumotlarda rus olimlari G.V. Chernov va A.F. Shiryayev hamda o‘zbek olimi Omon Mo‘minov adabiyotlari muhim ahamiyat kasb etdi. Tadqiqot natijalarining nazariy va ahamiyati tarjimashunoslikka oid nazariy yangilillarni o‘rganish ya’ni sinxron tarjima faoliyatining rivojlanishiga hissa qo‘shuvchi ma’lumotlarni to‘ldirish bilan belgilanadi. 5