SINXRON TARJIMAGA O‘RGATISHDA MULTIMEDIA DASTURLARINING AHAMIYATI
SINXRON TARJIMAGA O‘RGATISHDA MULTIMEDIA DASTURLARINING AHAMIYATI MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................. 3 I BOB. SINXRON TARJIMANING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ....... 8 1.1. Sinxron tarjimaning paydo bo‘lish bosqichlari .............................................. 8 1.2. Sinxron tarjimaning rivojlanish jarayoni ...................................................... 11 1.3. Sinxron tarjimaning lingvistik xususiyatlari ................................................ 16 I bob bo ʻ yicha xulosalar ...................................................................................... 24 II BOB. SINXRON TARJIMAGA O‘RGATISH METODIKASI ............... 27 2.1. Sinxron tarjimaga moslashish jarayoni ........................................................ 27 2.2. Ingliz tilidan o‘zbek tiliga sinxron tarjima qilishning asosiy tamoyillari ..... 39 2.3. Sinxron tarjimaga o‘rgatish usullari ............................................................. 45 II bob bo ʻ yicha xulosalar ..................................................................................... 49 III BOB. SINXRON TARJIMANI O‘QITISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARINING QO‘LLANILISHI .......................................... 52 3.1. Kompyuter dasturlarining tarjima jarayonida tutgan o‘rni ........................... 52 3.2. Multimedia dasturlariga asoslangan zamonaviy pedagogik texnologiyalar . 59 3.3. Sinxron tarjimaning multimedia dasturlari asosida o‘rgatish tamoyillari .... 70 III bob bo‘yicha xulosalar ................................................................................... 75 UMUMIY XULOSALAR ................................................................................. 77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ..................................... 79
KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Tarjima haqida semantizatsiya usuli sifatida gapiradigan bo‘lsak, leksik birlik haqidagi ma'lumotlar to‘g‘ridan- to‘g‘ri bildiriladigan semantizatsiyaning to‘g‘ridan- to‘g‘ri tushuntirish turiga ishora qiladi. Yevropa an analarida chet tili darslaridaʼ tarjimaga bo‘lgan munosabat vaqt o tishi bilan o zgarib bordi. Tarjima uzoq ʻ ʻ vaqt davomida Yevropada hukmronlik qilgan va XVII-XIX asrlarda gullab- yashnagan davrni boshidan kechirgan grammatika- tarjima usulida chet tillarini o rganishda keng qo llanildi. Bu metodning asosiy namoyandalari V.Gumbold, ʻ ʻ J.Jakoto, D.Gamilton, K.Tussen, G.Ollendorflar bo lib, ular chet tilini ʻ o rgatishda, eng avvalo, talabalarning ufqlari mantiqiy tafakkurni, xotirani ʻ rivojlantirishi zarur, deb hisoblaganlar. Tadqiqotchilar chet tilini o‘rgatishning asosiy maqsadini adabiyot fanini rivojlantirishda, “aqliy gimnastika”da va eng muhimi, “o‘rganilayotgan tilni amaliy egallashda” ko‘rdilar. Chet tilini o‘rgatishning bunday yondashuvi birinchi navbatda matnni grammatik tahlil qilish bilan bog‘liq bo‘lib, qoidalarni yodlash va tarjimaga katta e'tibor berishni o‘z ichiga oladi. O‘rganilayotgan materialning o‘zlashtirilishini nazorat qilish uchun ona tilidagi tarjimadan foydalaniladi. Ushbu yondashuv nutq faoliyatining retseptiv turlariga qaratilgan edi, biroq chet tilini to‘g‘ri bilishni ta'minlamadi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri uslub doirasida tarjimaga mutlaqo qarama-qarshi munosabat kuzatildi, uning asoschilari O. Jespersen, P. Passi, V. Fiesteri, G. Suit va boshqalar. Ona tili tushunchasini izohlagan talabalar bu jarayonda qatnashmaydi chunki ushbu yo‘nalish vakillarining chet tilini o‘rgatishdan maqsadi, birinchi navbatda, amaliy maqsadlar uchun tilda gapirishga o‘rgatish edi. Shu sababli, ushbu uslubning asosiy tamoyillaridan biri o‘quvchilarning ona tili va tarjimani o‘quv jarayonidan chiqarib tashlashni o‘z ichiga oladi. Yigirmanchi asrda psixolingvistika psixologiyasining rivojlanishi bilan kommunikativ usul vujudga keldi va rivojlandi, uning asoschisi mahalliy metodologiyani o‘rgangan E.I. Passovdir. Bu metodning asosiy xususiyati chet tilini o‘qitishni shunday tashkil etishga urinish sifatida qaraladiki, bu jarayon real muloqot jarayoniga imkon 2
qadar yaqin bo‘ladi. Usulning asosiy uslubiy tamoyili sifatida o‘qitishning nutqiy yo‘nalishi ajratilgan bo‘lib, u o‘quvchilarning muloqot jarayonida faol ishtirok etishi, muloqot holatlarini maksimal darajada qayta tiklaydigan mashqlarni qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Sinfda chet tiliga, xususan, ingliz tiliga xorijiy til sifatida tarjimadan foydalanish masalasi saqlanib qolmoqda va har doim ochiq va muammoli bo‘lib qoladi. Metodistlar A.N. Shukin, V.G. Kostomarov, O.D. Mitrofanova, V.G. Lizunov va boshqalar samarali nutq faoliyati ko‘nikmalarini rivojlantirish jarayonida tarjimadan foydalanish imkoniyati g‘oyasini tan oladilar. Til o‘rganishning dastlabki bosqichida tarjimadan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Albatta, bunday sinflardagi o‘ziga xos lug‘at vizualizatsiya (ko‘rgazmali yoki tasviriy) orqali semantiklashtiriladi, lekin mavhum lug‘at, shuningdek, munosabatlar va holatlarni ifodalovchi lug‘at tarjima orqali yaxshiroq ma’noga ega bo‘ladi. Shuningdek, o‘rganilayotgan leksik birliklar har ikki tilda ham mutlaq ekvivalent bo‘lsa, tarjimadan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ushbu ikkala holatda ham tavsifni shakllantirishga vaqt sarflashning hojati yo‘q, bundan tashqari, bu talaba uchun to‘liq tushunarli bo‘lmasligi mumkin. Masalan, eplamoq, uddalay olmoq, layoqatli kabi so‘zlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilish mumkin emas, ko‘rgazmali vositalar yordamida tushuntirish va o‘quvchilarning so‘z boyligi cheklanganligi sababli semantiklashtirishning boshqa usullari o‘rinsiz bo‘ladi. Chet tili darsliklarida tarjimadan turli maqsadlarda foydalaniladi. Avvalo, u til o‘rganish uchun asos bo‘ladigan har qanday usulning (tarjima va grammatika-tarjima usuli) asosiy vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Birinchi o‘rinda chet tili tizimini o‘rganish juda ahamiyatlidir, til o‘rganish o‘qilayotgan matnni tushunish va uni tarjima qilish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. Bunday yondashuv bilan nutq qobiliyatlari sezilarli darajada rivojlanadi. Chet tillarini o‘qitishning zamonaviy usullarining asosiy tendensiyasi kommunikativ yo‘naltirilgan yondashuvdan foydalanish bo‘lib, unda o‘rganilayotgan tilning leksik va grammatik tizimi olingan bilimlardan haqiqiy 3
muloqotda foydalanish qobiliyatini rivojlantirish uchun asos bo‘ladi. Biroq, muloqotga yo‘naltirilgan ta'lim doirasida chet tilini, shu jumladan ingliz tilini xorijiy til sifatida o‘qitishning zamonaviy metodologiyasi tarjima usulini va tarjima ko‘nikmalarini shakllantirishni rad etmaydi. Xorijiy tillarni o‘qitish metodikasini ishlab chiqishning ma’lum bir bosqichida chet tilini o‘qitish jarayonida tarjimadan foydalanishning nomaqbulligi haqidagi g‘oya endi ma’lum maqsadlar uchun tarjima qilish zarurligi haqidagi tushuncha bilan almashtirildi va qo‘llaniladigan o‘qitish usulidan qat'i nazar, undan foydalanish mumkin. Bugungi kunda tarjima chet tilini o‘qitishning yordamchi vositasi bo‘lib u ajralmas bo‘lib qolmoqda va hali ham o‘rganishda muhim rol o‘ynaydi. Tadqiqotning maqsadi sinxron tarjimaning tashkil topish tarixi, uning hozirgi holati, shuningdek, sinxron tarjimada multimedia dasturlaridan foydalanish, sinxron tarjimaning yetakchi usullari va strategiyalarini ko‘rib chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari sinxron tarjima strategiyalari va usullari bo‘yicha ilmiy adabiyotlarni ko‘rib chiqish, sinxron tarjima tarixini tavsiflash va tahlil qilish, sinxron tarjimani shakllantirishning asosiy bosqichlarini ajratib ko‘rsatish, o‘rganilayotgan mavzuning asosiy tushunchalarini ajratib ko‘rsatishdir. Tadqiqot predmeti sinxron tarjimani tashkil etish jarayonini tavsiflash, sinxron tarjima turlarini va ularning o‘rnini aniqlash, lingvistik xususiyatlarini ko‘rib chiqish bilan ifodalanadi. Tadqiqot obyekti sinxron tarjimaning texnikasi va strategiyasini tahlil qilish, sinxron tarjimani axborot texnologiyalari asosida amalga oshirish va unga moslashish jarayonini o‘rganishdan iborat. Sinxron tarjimonning texnikani qanday bilishini tahlil qilish va strategiyalar SP tarjima sifatiga ta'sir qiladi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari quyidagilardan tashkil topgan: 4
1) katta va kichik miqyosdagi xalqaro tadbirlarda sinxron tarjimaga bo‘lgan talabning kattaligi; 2) sinxron tarjimaning dunyoning ko‘plab mamlakatlarida tarqalishi va aholi punktlari, ularning siyosiy va iqtisodiy xususiyatlaridan qat'iy nazar ahamiyati va hajmi; 3) dunyo bo‘ylab globallashuv sur'atlarining ortib borishi; 4) sinxron tarjima sohasida qo‘llaniladigan texnologiyalarning jadal rivojlanishi, bu esa tarjimon zimmasiga har qanday uskunani tez o‘zlashtirish vazifasini yuklaydi; 5) sinxron tarjimaning kengayishi munosabati bilan sinxron tarjimonlarga talablarning ortib borishi - turli xil tarjimonlik mutaxassisliklari, bir nechta xorijiy tillarni bilish, turli rejim va sharoitlarda ishlash qobiliyati. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: 1) sinxron tarjima haqidagi so‘nggi ma'lumotlarni tizimlashtirish; shu jumladan sinxron tarjima turlari, uning texnikasi va strategiyalari; 2) sinxron tarjimada psixofiziologik va kognitiv yukning aspektini tavsiflash; 3) sinxron tarjima uchun eng so‘nggi jihozlarning umumiy ko‘rinishi: 4) sinxron tarjimani tashkil etishda zamonaviy axborot texnologiyalari shuningdek, multimedia dasturlaridan foydalanish. Tadqiqot ishi bo‘yicha adabiyotlar tahlili. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha ma'lumotlar ingliz, rus va o‘zbek olimlarining ilmiy ishlari va adabiyotlaridan, shuningdek internet tarmog‘idagi ilmiy saytlaridan foydalanildi. Tadqiqot ishining asosini tashlik qiluvchi ma'lumotlarda rus olimlari G.V. Chernov va A.F. Shiryayev hamda o‘zbek olimi Omon Mo‘minov adabiyotlari muhim ahamiyat kasb etdi. Tadqiqot natijalarining nazariy va ahamiyati tarjimashunoslikka oid nazariy yangilillarni o‘rganish ya’ni sinxron tarjima faoliyatining rivojlanishiga hissa qo‘shuvchi ma’lumotlarni to‘ldirish bilan belgilanadi. 5