Sportchilarni yillik va ko'p yillik tayyorlash jarayonida uzoq vaqtli moslashuvning tashkil topishi
![Sportchilarni yillik va ko'p yillik tayyorlash jarayoni da uzoq vaqtli
moslashuvning tashkil topishi
REJA:
Kirish
1 bob . Texnik tayyorgarlik
1. 1. Sportchining texnik tayyorgarligi haqida tushuncha. Har xil sport turlarida
sport texnikasining tutgan o’rni va ahamiyati
1.2. Sportchilar texnik tayyorgarligining turlari, vazifalari,
vosita va usullari
1.3. Mashg’ulotning ko’p yillik va yillik sikllarida texnik
tayyorgarlikning bosqichlari va mazmuni
2 bob . Jismoniy tayyorgarlik
2.1. Sportchining jismoniy tayyorgarligi tushunchasi.
Uning zamonaviy sportdagi a h amiyati
2.2. Jismoniy tayyorgarlikning turlari, vazifa h amda vositalari
3 bob . Taktik tayyorgarlik
3.1. Sportchining taktik tayyorgarligi to’g’risida tushuncha
3.2. Sportchilar taktik tayyorgarligining turlari, vazifa h amda vositalari
3.3. Sportchining musoba q a da ishtirok e tish taktik rejasini
tuzishning mazmuni h amda usuliyati
4 bob . Sportchining psixologik (ru h iy) tayyorgarligi
4.1. Sportchining psixologik tayyorgarligi to’ g’ risida tushuncha, uning turlari.
Ayrim sport turlarida ruhiy sifatlarning ahamiyati
4.2. Mashg’ulot jarayoniga psixologik tayyorgarlik
4.3. Musobaqalarga psixologik tayyorgarlik
Xulosa
Foydalanilgan adabiyot](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_1.png)
![Kirish
Maxsus adabiyotlarda sportchilar tayyorgarligining har tur va xillari
far q lanadi. Tarqoq va nisbatan turg’un fikrlarning umumlashtirilishi ularning
umumiy tasnifi uchun uchta eng ahamiyatli beligini taklif etishga imkon beradi:
sportchining muvaffaqiyatga erishish uchun tayyorgarlik u yoki bu tarkibiy
qismlariga (texnik, taktik, jismoniy, psixologik, aqliy (nazariy), tayyorgarlik)
ustuvor ta'sir ko’rsatishi bo’yicha; sport ixtisosligi bilan o’zaro bog’liqligining
xususiyatiga ko’ra (umumiy va maxsus tayyorgarlik); mashg’ulot hamda
musobaqa faoliyati sharoitida tayyorgarlikning har xil jihatlari sifatlar va
qobiliyatlarning birlashuvi, uyg’unligi hamda ro’yobga chiqarilishi bo’yicha
(integral tayyorgarlik).
Sportchining bir necha yillar davomida qat'iyatli va oqilona tashkil etilgan
tayyorgarligi bilangina yuqori sport natijalariga erishish mumkin. Uzoq muddatli
o'qitishning tuzilishi ko'plab omillar bilan belgilanadi. Ular orasida: eng yuqori
natijalarga erishish uchun zarur bo'lgan muntazam mashg'ulotlarning o'rtacha yillik
soni; optimal yosh chegaralari, bunda sportchining qobiliyatlari odatda to'liq
namoyon bo'ladi va eng yuqori natijalarga erishiladi; sportchining individual
xususiyatlari va uning sport mahoratining o'sish sur'ati; sport bilan shug'ullana
boshlagan yosh, shuningdek, maxsus tayyorgarlikni boshlagan yosh.
Uzoq muddatli mashg'ulotlarni oqilona rejalashtirish uchun odatda eng
yuqori sport yutuqlari namoyon bo'ladigan optimal yosh chegaralarini aniq
belgilash muhimdir. Odatda, uzoq muddatli mashg'ulotlar jarayonida sport
muvaffaqiyatining uchta yosh zonasi mavjud:
1) birinchi katta muvaffaqiyatlar zonasi;
2) optimal imkoniyatlar zonasi;
3) yuqori natijalar zonasi.
Yengil atletikaning aksariyat turlarida eng yuqori yutuqlarga erishish uchun
optimal yosh chegaralari ancha barqaror bo'lib, ularga na tanlov va o'qitish tizimi,
na mashg'ulotlarning boshlanish vaqti yoki boshqa omillar jiddiy ta'sir
ko'rsatmaydi. Odatda yangi boshlovchidan xalqaro sport ustasigacha bo'lgan yo'l 8-](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_2.png)
![10 yil davom etadi. Ayollar uchun yuqori sport mahoratiga erishish yo'li odatda
erkaklarnikiga qaraganda qisqaroq. Sprinterlar va jumperlar stayers va piyodalarga
qaraganda qisqaroq mahoratga ega. Qobiliyatli sportchilar o'zlarining birinchi katta
muvaffaqiyatlariga ko'p hollarda mashg'ulotlar boshlanganidan 4-6 yil o'tgach
erishadilar.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_3.png)
![1 bob . Texnik tayyorgarlik
1. 1. Sportchining texnik tayyorgarligi haqida tushuncha. Har xil sport
turlarida sport texnikasining tutgan o’rni va ahamiyati
Texnik tayyorgarlik sportchini harakatlar texnikasiga o’rgatish va ularni
mukammal darajaga yetkazishga qaratilgan bo’ladi.
Sport texnikasi sport harakatini bajarish yo’li bo’lib, u sportchining o’z
psixo-fizik imkoniyatlaridan foydalanish samaradorligining muayyan darajasi bilan
ajralib turadi.
H ar xil sport turlarida sport texnikasining a h amiyati bir xil e mas. O’ziga xos
sport texnikasiga e ga bo’lgan sport turlari ning to’rt guru h i ajratiladi:
1. Tezlik-kuchga asoslangan turlar (sprintercha yugurish, ulo q tirishlar,
sakrashlar, o g’ ir atletika va h .k.). Mazkur sport turlarida texnika shunday
yo’naltirilganki, bunda sprinterchi musobaqalashuv mashqining yetakchi
bosqichlarida, masalan, yugurish, uzunlikka va balandlikka sakrashda itarilish
chog’ida, nayza, disk va h.k. uloqtirishda yakunlovchi harakatlarni bajarayotganda
eng baquvvat hamda tezkor kuchlanishlarni rivojlantira olishi lozim.
2. Chidamlilik namoyish etilishini talab qiluvchi sport turlari (uzoq
masofalarga yugurish, chang’ida poyga, velosiped sporti va b.).
3. Asosini harakatlanish san'ati tashkil etuvchi sport turlari (gimnastika,
akrobatika, suvga sakrash va h.k.). Texnika sportchi h arakatlarining go’zalligi,
ifodaliligi va ani q ligini ta'minlab berishi kerak.
4. Sport o’yinlari va yakkakurash turlari. Texnika musobaqa kurashining
doimo o’zgarib turadigan sharoitlarida sportchiga yuksak samaradorlik, barqarorlik
va h arakatlarining servariantligini ta'minlab berishi zarur.
Sportchining texnik tayyorgarligi shunisi bilan ajralib turadiki, u
o’zlashtirilgan harakatlarni bajara oladi va ularning texnikasini egallab olgan.
Texnik tayyorgarlikning yetarlicha yuqori darajasini texnik mahorat deb ataydilar.
Texnik mahoratning mezonlari quyidagilardir:
Texnikaning h ajmi – sportchi bajara oladigan texnika
priyomlarning umumiy mi q dori.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_4.png)
![ Texnikaning ser q irraligi – texnik priyomlarning xilma-xilligi
darajasi. Masalan, sport o’yinlarida bu – h ar xil o’yin priyomlaridan foydalanishlar
sur'atining nisbati.
Texnik mahoratning mazkur ko’rsatkichlari texnik harakatlarning juda katta
zahirasi bo’lgan sport turlarida – sport o’yinlari, yakkakurash turlari, gimnastika,
figurali uchish – ayniqsa katta ahamiyatga ega.
Sport texnikasiga e galik q ilish samaradorligi sport h arakati
texnikasining individual optimal variantga ya q inligi darajasi bilan belgilanadi.
Texnikaning samaradorligini bir necha usul bilan ba h olaydilar:
a) uni q andaydir biomexanik e talon bilan q iyoslash. Agar texnika
biomexanik jihatdan oqilona darajaga yaqin bo’lsa, u eng samarali hisoblanadi;
b) ba h olanayotgan h arakat texnikasini yu q ori malakali sportchilar texnikasi
bilan ta qq oslash;
v) sport natijasini sportchining harakat imkoniyatlarini belgilovchi texnik
tomondan birmuncha soddaroq – kuch, tezlik-kuch va h.k. topshiriqlaridagi
natijalar bilan taqqoslash. Masalan, 30 m ga avval past, keyin yu q ori startdan
yugurish amalga oshiriladi. Vaqtdagi tafovut pastki start texnikasi samaradorligini
ko’rsatadi;
g) ko’rsatilgan natijani harakat faoliyatini bajarish paytidagi kuch-quvvat
harakatlari bilan taqqoslash. Quvvat sarfi qanchalik kam, ya'ni harakatlar tejamli
bo’lsa, texnika samaradorligi shuncha yuqori hisoblanadi.
Harakatlar texnikasining o’zlashtirilganligi. Mazkur mezon bu
texnik harakat qanday o’rganilgani, mustahkamlanganligini ko’rsatadi.
Yaxshi o’zlashtirilgan h arakatlarga xos xususiyatlar:
a) h arakatni standart sharoitlarda bajarish va q tida uning texnikasiga xos
q ator ji h atlar va sport natijasining bar q arorligi;
b) h arakatni bajarish cho g’ ida (sportchining h olati, murakkablashtirilgan
sharoitlarda ra q ib h arakatlari o’zgarganda) natijaning bar q arorligi (nisbatan kam
o’zgarishi);
v) mash g’ ulotdagi tanaffuslarda h arakat ko’nikmasining sa q lanib q olishi;](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_5.png)
![g) h arakatlar bajarilishining avtomatlashganligi.
1.2. Sportchilar texnik tayyorgarligining turlari, vazifalari,
vosita va usullari
Umumiy va maxsus texnik tayyorgarlik far q lanadi. Umumiy texnik
tayyorgarlik sport faoliyatida zarur bo’lgan xilma-xil harakat ko’nikma va
malakalarini egallashga yo’naltirilgan.
Umumiy texnik tayyorgarlik jarayonida q uyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
1. Tanlangan sport turidagi ko’nikmalarni shakllantirish uchun asos
hisoblangan harakat ko’nikma va malakalari diapazonini kengaytirish (yoki
tiklash).
2. UJT vositalari sifatida q o’llanadigan mash q lar texnikasini o’zlashtirish.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik tanlangan sport turidagi h arakatlar texnikasini
o’zlashtirishga yo’naltiriladi. U ushbu vazifalarning h al e tilishini ta'minlaydi:
1. Sport h arakatlari texnikasi to’ g’ risidagi bilimlarni shakllantirish.
2. H arakatlar texnikasining sportchi imkoniyatlariga e ng mos keluvchi
alo h ida shakllarini ishlab chi q ish.
3. Musobaqalarda muvaffaqiyatli ishtirok etish uchun zarur bo’lgan
ko’nikma va malakalarni shakllantirish.
4. Texnika shakllarini o’zgartirish va yangilash (sport taktikasini
takomillashtirish q onuniyatlari talab q ilgan darajada).
5. Sport texnikasining ilgari qo’llanmagan yangi variantlarini shakllantirish
(masalan, balandlikka sakrashda “fosbyuri-flop”; yadro itqitishning xuddi disk
uloqtirishdagidek burilish tamoyiliga asoslangan texnikasi; chang’ida
konkidagidek uchish va b.).
Texnik tayyogarlik jarayonida sport mash g’ ulotlarining vosita va usullari
majmuasidan foydalaniladi. Ularni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin:
Og’zaki, ko’rgazmali va sensor-tahrirlovchi ta'sir ko’rsatadigan vosita
hamda usullar.
Bularga q uyidagilar kiradi:](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_6.png)
![a) su h bat, tushuntirish, h ikoya, tasvirlash va b.;
b) o’rganilayotgan h arakat texnikasini ko’rsatish;
v) plakatlar, chizmalar, kinogrammalar, videomagnitofon yozuvlari va h .k.
namoyish e tish;
g) predmetli va bosh q a mo’ljallarni q o’llash;
d) tovush va yorug’lik;
e) har xil trenajyorlar, qayd etuvchi qurilmalar, tezkor axborot asboblari.
Sportchining q andaydir jismoniy mash q larni bajarishiga asoslangan vosita
va usullar.
Bu h olda q uyidagilar q o’llaniladi:
a) umumtayyorlovchi mash q lar. Ular tanlangan sport turi bo’yicha texnik
mahoratni o’stirish uchun poydevor sanalgan xilma-xil ko’nikma va malakalarni
o’zlashtirib olishga imkon beradi;
b) maxsus tayyorlovchi va musoba q a mash q lari. Ular o’z sport turi
texnikasini e gallashga yo’naltiriladi;
v) yaxlit va ta q simlangan mash q usullari. Ular yaxlit harakat faoliyati yoki
uning alohida qismlari, bosqichlari, elementlari texnikasini egallash, tugatish,
mustahkamlash hamda takomillashtirishga yo’naltirilgan;
g) harakatlar texnikasini takomillashtirish va barqarorlashtirishga yordam
beradigan bir me'yorli, o’zgaruvchan, takroriy, oraliqli, o’yin, musobaqalashuv
usullari va b.
Yuqoridagi vosita va usullarning qo’llanishi tanlangan sport turi texnikasiga
xos xususiyatlar, sportchilarning yoshi va malakasi, mashg’ulotning yillik hamda
ko’p yillik sikllarida texnik tayyorgarlikning bosqichlariga bog’liq.
1.3. Mashg’ulotning ko’p yillik va yillik sikllarida texnik
tayyorgarlikning bosqichlari va mazmuni
Texnik tayyorgarlik jarayoni sportchining butun ko’p yillik mash g’ ulotlari
davomida amalga oshiriladi.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_7.png)
![Sportchining ko’p yillik texnik tayyorgarligi jarayonini 3 bosqichga bo’lish
mumkin:
1. Bazaviy texnik tayyorgarlik bosqichi.
2. Chuqur texnik takomillashuv va yuksak sport-texnik mahoratga erishish
bosqichi.
3. Sport-texnik ma h oratni sa q lab q olish bos q ichi.
H ar bir bos q ich yillik sikllardan iborat bo’lgan po g’ onalarni o’z ichiga oladi.
Masalan, birinchi bosqich, odatda, 4-6 yillik sikldan, ikkinchisi – 6-8 yillik,
uchinchisi – 4-6 yillik sikllardan iborat bo’ladi.
Shuning uchun sportchining har bir bosqichdagi texnik tayyorgarligining
muayyan mazmuni va usuliyati, odatda, yillik mashg’ulot sikli davrlashtirilishiga
bo’ysunadi. Ko’pincha bu yuqori malakali sportchilar tayyorgarligida yaqqol
ko’zga tashlanadi. Gap shundaki, boshlovchi sportchilarda yillik siklni alohida
tayyorgarlik, musobaqa va o’yin davrlariga taqsimlamaydilar. Ularda butun yil
davomida mashg’ulotlar tayyorgarlik xususiyatlariga ega bo’ladi.
Bundan kelib chiqadiki, malakali sportchilarda yillik mashg’ulot sikli
doirasida harakatlar texnikasini egallash va takomillashtirish jarayoni ko’p jihatdan
sport formasini egallash, saqlab qolish hamda yana ham rivojlantirish
qonuniyatlariga bog’liq bo’ladi.
Shunga ko’ra yillik siklda texnik tayyorgarlikning 3 bosqichi ajratiladi: 1)
izlanish; 2) barqarorlik; 3) moslashib takomillashish.
1-bosqichdagi texnik tayyorgarlik musobaqa faoliyatlari yangi texnikasini
(yoki uning yakunlangan variantini) shakllantirishga, uni amaliy o’zlashtirish,
musobaqa faoliyati tarkibiga kiruvchi alohida harakatlarni o’rganish (yoki qayta
o’rganish) asoslarini yaxshilashga yo’naltiriladi. Bu bosqich tayyorgarlik davrining
birinchi yarmiga to’g’ri keladi. 2-bosqichda texnik tayyorgarlik musobaqa
faoliyatlarining yaxlit ko’nikmalarini chuqur o’zlashtirish va mustahkamlashga
yo’naltiriladi. U tayyorgarlik davri ikkinchi yarmining anchagina qismini qamrab
oladi. 3-bosqichda texnik tayyorgarlik shakllantirilgan ko’nikmalarni
takomillashtirishga, asosiy musobaqalar sharoitiga mos holda ularning maqsadga](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_8.png)
![muvofiq servariantligi (o’zgaruvchanligi), barqarorligi (turg’unligi), ishonchliligi
diapazonini oshirishga yo’naltiriladi. Bu bosqich, odatda, tayyorgarlik davrining
yakunlovchi qismidan boshlanib, butun musobaqa davrini qamrab oladi. Texnik
mahoratni takomillashtirish vaqtida texnik tayyorgarlikning har bir bosqichi
oldidagi asosiy vazifalar quyidagilardir:
1) tanlangan sport turidagi texnik priyomlarning asosini tashkil etuvchi
harakat ko’nikmalarining yuksak barqarorligiga, oqilona variativligiga erishish,
musobaqa sharoitida ularning samaradorligini oshirish;
2) zamonaviy ilm-fan yutuqlari va sport amaliyoti talablari nuqtai nazaridan
harakat ko’nikmalarini qisman qayta qurish, ko’nikmaning alohida qismlari
kinematikasi yoki dinamikasini takomillashtirish.
Birinchi vazifani hal etish uchun, odatda, tashqi shart-sharoitni
murakkablashtirish usuli, organizmning turli holatlarida mashq qilish usuli
qo’llaniladi; ikkinchisini amalga oshirish uchun texnik harakatlarni soddalashtirish
usuli, birgalikda ta'sir ko’rsatish usulidan foydalaniladi.
Texnik priyomlarni bajarishda tashqi shart-sharoitni murakkablashtirish
usuli qator usuliy priyomlarda amalga oshiriladi:
1. Shartli raqibning qarshilik ko’rsatish usuliy priyomi asosan sport o’yinlari
va yakkakurashlarda qo’llaniladi. Shartli raqib bilan kurashish elementlari
sportchiga texnik priyomning bajarilish ritmi va tuzilishini takomillashtirish,
barqarorlik va samaradorlikka tezroq erishish imkonini beradi. Shuningdek, u
mashg’ulotda yuklama zichligini oshirishga yordam beradi, o’z kuchiga bo’lgan
ishonchni, ko’rqmaslik va qat'iyatni tarbiyalashda ta'sirchan psixologik omil
hisoblanadi.
2. Murakkab dastlabki h olatlar va tayyorgarlik h arakatlari usuliy priyomi.
Masalan, figurali uchishda bir yarim marta burilib sakrash (“aksel”) avval oddiy
yugurib kelishdan, keyin e sa “ q ayi q cha” h olatidan takomillashtiriladi. Suvga
sakrashda tramplinning balandligi kamaytiriladi. Futbolchilarga murakkab
traektoriya bo’ylab uchib borayotgan to’pga oyoq hamda bosh bilan zarba berish
taklif qilinadi va h.k.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_9.png)
![3. H arakatlarni maksimal tezlik va ani q lik bilan bajarish usuliy priyomi.
Masalan, boksda sportchiga muayyan vaqt oralig’ida – 1 raundda zarbalarning
yuksak sur'atda bajarilishiga erishish imkoni beriladi. Uzunlikka sakrashda yugurib
kelish bir oz qiya yo’lkachada bajariladi. Futbolda to’pni doimiy kuch bilan
uzatishni bajarishda sheriklar orasidagi yaqinlashuvdan foydalaniladi va b.
4. Harakatlarni bajarish uchun maydonni (fazoni) cheklash usuliy priyomi
ko’nikmani takomillashtirishda mo’ljal olish sharoitlarini murakkablashtirish
imkonini beradi. Masalan, chang’i sportida murakkab trassaga yopiq burilishli
qiyaliklar kiritiladi, bu muayyan radiusda burilishni tanlash vaqtini cheklab
qo’yadi. Yugurish va sakrashlarda qadamlar avvaldan qo’yilgan belgilarga qarab
bajariladi. Boksda kichraytirilgan ringdan foydalaniladi va h.k.
5. Harakatlarni noodatiy sharoitlarda bajarish usuliy priyomi mashg’ulot
sharoitlarini o’zgartirishni (tabiiy sharoiti, asbob-anjomlar, jihozlar) nazarda tutadi,
harakatlar texnikasining bir yoki bir necha xususiyatlarini makoniy, zamoniy,
dinamik, ritmik va b. takomillashtirishga yordam beradi. Masalan, yengil
atletikada yugurish yohud sakrashlarda zarb bilan yugurib kelish qattiq shamolga
qarshi, nam tuproqda o’tkaziladi, chang’i poygalarida muzlagan trassa bo’ylab
harakatlanishdan foydalaniladi.
Sportchi organizmining texnik harakatlarni bajarishni qiyinlashtiradigan
holatlarida mashq o’tkazish usuli ham xilma-xil priyomlarda amalga oshiriladi.
1. Jiddiy charcho q h olatida h arakatlar bajarish usuliy priyomi. Bu vaziyatda
sportchiga katta hajm va shiddatli jismoniy yuklamadan so’ng mashq bajarish
taklif etiladi. Masalan, gimnastikada mashg’ulot oxirida sportchi texnik jihatdan
eng murakkab kombinatsiyani bajaradi, chang’i poygalarida musobaqalardagidan
ortiqroq masofa bosib o’tilganidan so’ng turlicha tuzulishli trassalarda texnika
musobaqa tezligiga yaqin tezlik bilan takomillashtiriladi. Bu priyom markaziy asab
tizimiga juda katta yuklama beradi, undan organizmning iroda imkoniyatlarini
jamlashni talab etadi.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_10.png)
![2. Jiddiy hissiy zo’riqish holatida harakatlarni bajarish usuliy priyomi
texnikani o’stiruvchi mashqlarga nazorat, musobaqa va o’yin usullarini kiritish
orqali amalga oshiriladi.
3. Ko’rib nazorat qilish imkonini vaqti-vaqti bilan cheklash yoki butunlay
“o’chirib qo’yish” usuliy priyomi harakat ko’nikmasining retseptor-analizatorli
tarkibiy qismlariga tanlab ta'sir ko’rsatishga yordam beradi. Natijada sportchida
o’z harakatlarini kinestetik sezgilariga ko’ra sinchiklab baholash va nozik idrok
etish qobiliyati ortadi. Masalan, ko’zlarni berkitib eshkak eshish qayiqning
suzishini yaxshiroq his etish hamda “mushak sezgisi” ko’magida ko’nikmaning
barqarorligini osonroq nazorat qilish uchun sharoit yaratadi.
4. Ishchi vaziyatni shakllantirish usuliy priyomi sportchini musobaqa
sharoitida takomillashtirilgan texnik priyomni albatta bajarishga ruhan hozirlaydi,
ko’nikmani takomillashtirish jarayonida uning faolligini oshiradi. Masalan,
mashg’ulotdagi jang chog’ida qilichboz o’z diqqatini ko’proq himoya texnik
priyomlari yoki, aksincha, hujum priyomlariga jamlash to’g’risida ko’rsatma oladi.
Texnik harakatlarni bajarish sharoitlarini soddalashtirish usuli bir qator
usuliy priyomlarni o’z ichiga oladi. Q uyida ularning ayrimlari berilgan.
1. H arakatning biror e lementini bajarish usuliy priyomi. Masalan, boksda
panjaning alo h ida e 'tibor bilan zarba berish h arakati, oyo q va tos bilan itarilish,
gavda va y elka kamarini burab h arakatlantirish va bu e lementlarni birlashtirish.
Suzishda qo’l va oyoqlar faoliyati alohida ajratiladi.
2. Mushak zo’riqishlarini pasaytirish usuliy priyomi sportchiga harakat
ko’nikmasidagi alohida harakatlarni nozik tahrirlash, harakatlar koordinatsiyasini
nazorat qilish (teskari aloqa mexanizmi bo’yicha) imkonini beradi, bu esa
takomillashtirish jarayonini tezlashtiradi. Masalan, kurashda ancha yengil vaznli
raqib tanlanadi, boksda sportchilar mashqlarni ancha yengil mashq qo’lqoplarida
bajaradi.
3. Qo’shimcha mo’ljallar va tezkor axborot usuliy priyomi zarur harakatlar
amplitudasi, sur'ati, ritmini juda tez o’zlashtirib olishga yordam beradi,
bajarilayotgan faoliyatni anglash jarayonini tezlashtiradi. Masalan, figurali](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_11.png)
![uchishda muzga shaklning bo’y o’qi chizib qo’yiladi va mo’ljal – bayroqlar
o’rnatiladi. Nayza uloqtiruvchi uchun u zarb bilan yugurib keladigan to’g’ri chiziq
tortiladi.
Birgalikda ta'sir ko’rsatish usuli sport mash g’ ulotlarida asosan ikki priyom
yordamida amalga oshiriladi.
1. Ixtisoslashtirilgan dinamik mashqlar usuliy priyomi jismoniy qobiliyatlar
o’zaro rivojlantirish va harakat ko’nikmalarini takomillashtirishga asoslangan.
Bunga maxsus mashqlarni tanlab olish yo’li bilan erishiladi. Masalan, suzishda
eshish harakatlarini bajarish vaqtida qo’shimcha qarshilikni yuzaga keltirish uchun
oyoqlarga last va qo’llarga kuraklar kiyishdan foydalaniladi. Yengil atlektikada
sakrash mashqlari, uzoqlikka va balandlikka sakrash og’irlashtirilgan belbog’ bilan
bajariladi. Suv polosida uzatish va tashlashlar o g’ irlashtirilgan to’plar bilan amalga
oshiriladi.
2. Ixtisoslashtirilgan izometrik mashqlar usuliy priyomi izometrik
mashqlardan texnik priyom uchun xos bo’lgan muayyan bo’g’im burchaklarida
foydalanishni ko’zda tutadi. Masalan, og’ir atletikada sportchi izometrik
zo’riqishlarni oyoqlarni 90˚ dan kichikroq burchak ostida bukib, chuqur
cho’nqaygan holatda bajaradi.
Sportchi texnik tayyorgarligining mazmuni va shakllariga uning dastlabki
tayyorgarligi darajasi, tanlangan sport turining xususiyatlari, yillik siklning
tuzulishi va boshqa omillar ta'sir ko’rsatadi. Shuning uchun sport amaliyotida uni
turli variantlarda q urish mumkin.
2 bob . Jismoniy tayyorgarlik
2.1. Sportchining jismoniy tayyorgarligi tushunchasi.
Uning zamonaviy sportdagi a h amiyati
Sportchining jismoniy tayyorgarligi uning salomatligini mustahkamlash va
saqlab qolishga, tana tuzilishini shakllantirishga, organizmning funktsional](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_12.png)
![imkoniyatlarini oshirishga, kuch, tezlik, koordinatsiya, chidamlilik hamda
egiluvchanlik kabi jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo’naltiriladi.
Zamonaviy sport sportchilarning jismoniy tayyorgarligiga yuksak talablar
q o’yadi. Bu quyidagi omillar bilan izohlanadi:
1. Sportdagi yutuqlarning o’sishi har doim sportchining jismoniy
qobiliyatlari rivoji yangi darajalarga ko’tarilishini talab etadi. Masalan, yadroni 20
m dan uzoqroqqa itqitish uchun faqatgina mukammal texnika emas, yuqori
darajada rivojlangan kuch va tezkorlik zarur. H isob-kitoblarning ko’rsatishicha,
yadroning parvozini 1 m ga uzaytirish uchun itarish q uvvatini 5-7% ga oshirish
zarur bo’ladi.
2. Jismoniy tayyorgarlikning yuqori darajasi – mashg’ulot va musobaqa
yuklamalarini oshirishning muhim shartlaridan biri. So’nggi 20-25 yil mobaynida
dunyodagi eng kuchli sportchilarning yillik siklidagi yuklama ko’rsatkichlari 3-4
barobar o’sdi. Shuning natijasida miokardning o’ta zo’ri q ishi surunkali tus olgan
sportchilarning soni h am keskin ortdi. Bu kasallik ko’pincha jismoniy
rivojlanishida, alohida organ va tizimlari faoliyatida nuqsonlari bo’lgan
sportchilarda uchraydi.
Jismoniy tayyorgarlik h ar q anday yosh, malaka va sport turiga e ga bo’lgan
sportchi uchun zarur. Biroq sportchilarning jismoniy tayyorgarligi – alohida
sifatlarining rivojlanish darajasiga, funktsional imkoniyatlari hamda tana
tuzilishiga har bir sport turi o’ziga xos talablar qo’yadi. Shu sababdan ham u yoki
bu sport turida, har xil yosh va malakali sportchilarning jismoniy tayyorgarligi
mazmuni hamda usuliyatida muayyan tafovutlar bo’lishi tabiiy.
3-jadvalda ayrim sport turlaridagi jismoniy tayyorgarlikning alohida tarkibiy
qismlari ahamiyati ko’rsatilgan.
2.2. Jismoniy tayyorgarlikning turlari, vazifa h amda vositalari
Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) va maxsus jismoniy tayyorgarlik
(MJT) farqlanadi.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_13.png)
![UJT tanlangan sport turiga xos bo’lmagan, lekin h ar h olda sport faoliyati
muvaffa q iyatini belgilaydigan jismoniy q obiliyatlarning h ar tomonlama rivojlanish
jarayoni sanaladi.
UJT ning vazifalari:
1. Organizmning funktsional imkoniyatlari umumiy darajasini oshirish va
q o’llab- q uvvatlash.
2. Barcha asosiy jismoniy sifatlar – kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik
va egiluvchanlikni rivojlantirish.
3. Jismoniy rivojlanishdagi kamchiliklarni bartaraf e tish.
Kishining o’zi shug’ullanadigan va boshqa sport turlaridan olingan mashqlar
UJT vositalari h isoblanadi. Shuningdek, chaqqonlik va egiluvchanlikni
rivojlantiradigan mashqlarga katta o’rin ajratiladi. Umumiy chidamlilikni
rivojlantiruvchi mashqlarning hissasi kamroq bo’ladi. Uzoq masofalarga
yuguruvchilarda, aksincha, umumiy chidamlilikni rivojlantiradigan mashqlar
alohida ahamiyatga ega. UJT jarayonida ularga katta o’rin ajratiladi. Kuch
mashqlari uncha katta bo’lmagan og’irliklar bilan, lekin ko’p takrorlab bajariladi.
MJT tanlangan sport turi xususiyatlariga muvofiq bo’lgan jismoniy
qobiliyatlarni rivojlantirishga yo’naltiriladi. Bunda u mazkur q obiliyatlarni imkon
darajasida maksimal rivojlantirishga q aratilgan bo’ladi.
MJT ning vazifalari:
1. Muayyan sport turi uchun zarur bo’lgan jismoniy q obiliyatlarni
rivojlantirish.
2. Tanlangan sport turidagi muvaffa q iyatlarni belgilovchi organ va
tizimlarning funktsional imkoniyatlarini oshirish.
3. Musobaqa faoliyatining o’ziga xos sharoitlarida mavjud yashirin
funktsional imkoniyatlarini yuzaga chiqarish qobiliyatlarini tarbiyalash. Masalan,
suzuvchilarga laboratoriya sharoitida standart yuklama berilganda maksimal
kislorod iste'moli (MKI) o’rtacha 70 ml/kg/da q . ni tashkil e tadi. Musobaqa
tezligida suzganda esa 46 ml/kg/daq., ya'ni MKI – bor-yo’g’i 65% qismiga teng
bo’ladi.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_14.png)
![4. Muayyan sport fani talablarini h isobga olgan h olda sportchilarning tana
tuzilishini shakllantirish. Masalan, har xil masofalarga ixtisoslashgan yengil
atletikachilarda tana tuzilishi ko’rsatkichlari (bo’y, vazn, tuzilish va h.k.), odatda,
bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun ham MJT jarayonida tananing tanlangan
sport turidagi yutuqlarni belgilaydigan hamda sport mashg’ulotlarining vosita va
usullari yordamida maqsadli ravishda o’zgartirish mumkin bo’lgan tarkibiy
qismlariga yo’naltirib ta'sir ko’rsatish zarur.
1 -jadval
H ar xil sport turlarida sportchilar jismoniy tayyorgarligi alo h ida
ko’rsatkichlarining a h amiyati
Sport turi Ko’rsatkichlar
y etakchi q o’shimcha ikkinchi darajali
akrobatika,
gimnastika, suvga
sakrash, figurali
uchish koordinatsiya va
kuch qobiliyatlari,
egiluvchanlik, tana
tuzilishi, qomat,
tananing
solishtirma
og’irligi tezlik q obiliyatlari chidamlilik
q ilichbozlik,
boks, kurash tezlik va
koordinatsiya
q obiliyatlari kuch qobiliyatlari,
tana tuzilishi,
chidamlilik e giluvchanlik,
chidamlilik
basketbol,
voleybol, gandbol tananing baland
uzunligi,
koordinatsiya,
tezlik-kuch va
tezlik qobiliyatlari chidamlilik e giluvchanlik, kuch
q obiliyatlarining
o’zi
yengil atletika
(sprint,
sakrashlar,
bar’yerlar osha
yugurish) tezlik, tezlik-kuch
va koordinatsiya
qobiliyatlari,
egiluvchanlik,
oyoq kafti
gumbazlarining
holati kuch
q obiliyatlarining
o’zi chidamlilik
yengil atletika chidamlilik, yurak koordinatsion kuch e giluvchanlik](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_15.png)
![(o’rta va uzoq
masofalarga
yugurish),
chang’i poygalari hajmi va
o’lchamlari,
yurakning zarba
vaqtidagi va bir
daqiqalik hajmi
kattaligi qobiliyatlarining
o’zi, tezlik
qobiliyatlari
futbol tezlik va
koordinatsiya
qobiliyatlari,
chidamlilik kuch
q obiliyatlarining
o’zi e giluvchanlik
Sportchining MJT asosiy vositalari musobaqa mashqlari hamda maxsus
tayyorlov mashqlari sanaladi.
Sportchining mashg’ulotida UJT va MJT vositalarining nisbati hal etiladigan
vositalar, sportchining yoshi, malakasi va alohida xususiyatlariga, sport turi va
mashg’ulot jarayoni davrlari kabilarga bog’liq.
Sportchining ko’p yillik tayyorgarligi jarayonida UJT va MJT vositalarining
nisbati quyidagi ko’rinishga ega bo’lishi mumkin (3-rasm).
Rasmda ko’rinib turibdiki, sportchining malakasi oshgani sayin MJT
vositalari hissasi ortib, UJT vositalari hajmi muvofiq ravishda kamayib boradi.
Mashg’ulot yilining davri hamda tuzilishiga qarab, UJT va MJT vositalari nisbati
o’zgarishi 2-jadvalda keltirilgan.
3-rasm. Sportchilarning ko’p yillik mashg’ulotlari jarayonida umumiy va maxsus
jismoniy tayyorgarlik vositalarining taxminiy nisbati MJT
UJTVositalar hajmi
(%)
Yangi shug’ullanuvchilar sport malakasi](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_16.png)
![2-jadval
Yu q ori malakali sportchilarning yillik mash g’ ulot siklida UJT va MJT
vositalarining taxminiy nisbati
(S.M.Vaytsexovskiy bo’yicha)
Jismoniy
tayyorgarlik
vositalari Yillik siklni davrlashtirish
Birinchi sikl Ikkinchi sikl
Tayyorgarlik
davri Musobaqa
davri Tayyorgarlik
davri Musobaqa
davri
UJT mash q lari 70 20 55 15
MJT
mash q lari 30 80 45 85
3 bob . Taktik tayyorgarlik
3.1. Sportchining taktik tayyorgarligi to’g’risida tushuncha
Sportchining taktik tayyorgarligi sport taktikasini egallash va tanlangan
sport turi bo’yicha taktik ma h oratga e rishishga yo’naltiriladi. Taktika – bu
musoba q alar sharoitida sport kurashi olib borishning shakl va yo’llari yi g’ indisi
h isoblanadi.
Alo h ida (individual), guru h li va jamoaviy taktika far q lanadi. Shuningdek,
taktika passiv, faol h amda kombinatsiyalangan (aralash) bo’lishi mumkin.
Passiv taktika – bu zarur lahzada faol harakatlarni amalga oshirish uchun
avvaldan ko’zda tutib raqibga tashabbusni berib qo’yish demak. Masalan,
yugurish, velosiped sportida or q adan turib marra ya q inida oldinga tashlanish, boks,
q ilichbozlik, futbol va b. da q arshi h ujum shular jumlasidandir.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_17.png)
![Faol taktika – o’zi uchun manfaatli bo’lgan harakatlarni bajarishga raqibni
majbur qilish. Masalan, betartib ravishda tezlikni o’zgartirib yugurish (uzun-yuluq
yugurish), boksda faol hujumkor jangdan sustiga o’tish va b.; futbol, gandbolda
texnik priyom va kombinatsiyalarni tez-tez o’zgartirish; uzunlikka va balandlikka
sakrash, uloqtirishlarda, velosport, suzish va h.k. da birinchi urinish, poyganing
o’zidayoq yuqori natijaga erishish.
Aralash taktika sport kurashi olib borishning faol va passiv shakllarini o’z
ichiga oladi.
Musoba q alarda sportchining taktikasi, e ng avvalo, uning oldiga q o’yilgan
vazifa bilan belgilanadi. Bunday vazifalar juda xilma-xil bo’lishi mumkin, lekin
ularni pirovardida to’rttagacha birlashtirish mumkin:
1. Maksimal, rekord natija ko’rsatish .
2. Q anday natija ko’rsatilishidan q at'i nazar, ra q ibni ma g’ lub e tish .
3. Musobaqada g’olib chiqish va ayni vaqtda eng yuqori natija ko’rsatish .
4. Musoba q alarning keyingi turi – chorakfinal, yarimfinal va finalga chi q ish
uchun y etarli bo’lgan natija ko’rsatish .
Musoba q ada bu vazifalardan birortasining h al e tilishi sportchi yoki jamoa
q anday taktikani tanlashini belgilaydi. Musoba q a bellashuvlarini olib borishning 4
ta taktik siklini ajratish mumkin:
1. Rekordlar taktikasi.
2. Ko’rsatilgan natijadan qat'i nazar musobaqalarda g’olib chiqish taktikasi.
3. Musoba q alarda yu q ori natija bilan g’ olib chi q ish taktikasi .
4. Bellashuvlarning navbatdagi turiga chiqish taktikasi .
Musobaqa taktikasining har bir turini qo’llaganda, taktik priyomlarning eng
tipik variant va kombinatsiyalarni ko’rib chiqamiz.
Rekordlar taktikasi . Sportning siklik turlarida ko’pincha musobaqalar
davomida peshqadamlik qilish taktikasi qo’llaniladi. Sportchi marraga
yaqinlashmasdan ancha avval o’z zimmasiga peshqadam rolini oladi va ustunlikni
musobaqalar tugaguniga qadar saqlab qolishga harakat qiladi. Ko’rsatilgan taktika](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_18.png)
![asosiy raqiblarni muvozanatdan chiqarishi, ularni asabiylashishiga, o’z taktik
rejalarini o’zgartirishga majbur qilishi mumkin.
Pesh q adamlik taktikasining ikki xil varianti far q lanadi:
- yugurish, suzish, eshkak eshishda – masofani bosib o’tishda bir me'yordagi
tezlik bilan peshqadamlik qilish;
- masofada tezlik, sur'atni o’zgartirib peshqadamlik qilish.
Bir me'yorli sur'at bilan rekordlar taktikasini uzoq masofalarga yuguruvchi
mashhur sportchilar – P.Bolotnikov, N.Sviridov (Sobiq Ittifoq), R.Klark
(Avstraliya) muvaffaqiyat bilan namoyish etganlar. “Uzun-yuluq yugurish”
taktikasini qo’llashning ajoyib namunasi mashhur yuguruvchi V.Kutsning G.Piri
va K.Chatatuzy singari taniqli ustalar ustidan 1956 yil Olimpiadasida g’alabasi
hisoblanadi.
Chidamlilikni namoyish etish lozim bo’lgan sport turlaridagi ko’pgina Jahon
rekordlari masofani bir me'yorda bosib o’tish chog’ida o’rnatilgan. Buni shunday
ifodalash mumkin: fiziologik nuqtai nazardan notekis ish tartibi bir me'yordagi
tartibga qaraganda ko’proq quvvat talab qiladi. Shuning uchun uni fa q at y etarlicha
yaxshi tayyorlangan sportchilargina q o’llay oladilar.
Ko’rsatilgan natijadan qat'i nazar, musobaqalarda g’olib chi q ish . Bu
taktikadan, odatda, final musobaqalarida, shuningdek, ko’rsatilgan sport natijasi
asosiy raqiblar orasida o’rinlarning uzil-kesil taqsimlanishiga ta'sir ko’rsata
olmaydigan hollarda foydalanish mumkin. Bu h olatda musoba q a kurashi olib
borishning keyingi taktik variantlari q o’llanishi mumkin (4-rasm). Taktik
priyomlarning har qaysisi mashg’ulot jarayonida bekamu ko’st tayyorlanishi
lozim.
Mazkur murakkab vazifani bajarayotgan sportchi, odatda:
1) bellashuv boshidayoq maksimal samaradorlikka erishish va raqiblardan
uzoqlashib ketishga (“uzoqlashish” taktikasi) – masofaning birinchi yarmida
maksimal tezlikni rivojlantirish; dastlabki qayd etiladigan urinishda maksimal
uzunlik va balandlikka sakrash; gimnastikada, suvga sakrash va b. da majburiy](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_19.png)
![yoki erkin dasturlarning birinchi qismida eng qiyin mashqni yaxshi bajarishga
intiladi;
2) h al e tuvchi “marraga tashlanish” uchun kuchini sa q lab turadi (“marra
spurti” taktikasi). Startdan so’ng darhol peshqadam ortidagi joyni egallaydi va
barcha raqiblarni diqqat bilan kuzatib boradi yoki har bir lahzada manyovr
qo’llashga tayyorlanib, peshqadam guruhda boradi;
3) bellashuv davrida ataylab harakatlar tezligi, sur'atini, alohida taktik
priyomlar va ularning kombinatsiyalarini o’zgartiradi (“raqibni holdan toydirish”
taktikasi – boksda, qilichbozlikda ko’p marotaba vaqti-vaqti bilan “portlovchi
hujumlar” ni amalga oshiradi, yugurishda, suzishda, chang’i poygalarida masofada
tezligini keskin o’zgartiradi), tez-tez texnik priyomlarni o’zgartiradi, shu tariqa
raqibini murakkab ahvolga soladi va h.k.
Musoba q alarda yu q ori natijalar bilan g’ olib chi q ish taktikasi. Bu juda
kamyob taktika. U musobaqalarda o’rinlar finallarsiz, ya'ni har xil poyga,
urinishlarda (konkida yugurishda, og’ir atletikada, suzishda) ko’rsatilgan natijalar
bo’yicha aniqlanganda uchraydi.
Bu vazifani hal etishda ikki xil vaziyat bo’lishi mumkin:
1) asosiy ra q ib startga chi qq an va sportchi ularning natijalarini biladi;
2) asosiy ra q ib keyingi poygalarda start oladi.
Birinchi holatda sportchi o’zining asosiy raqibidan yuqoriroq natija
ko’rsatishi kerak (“raqibning natijasini ortda qoldirish” taktikasi):
a) yugurish, suzish, eshkak eshish va b. da – masofani raqiblari jadvali
bo’yicha ozroq zahira bilan bosib o’tish;
b) raqibnikidan og’irroq vaznli shtangani ko’tarish;
v) snaryadni uzo q ro q masofaga ulo q tirish;
g) futbol, gandbol, kurash va b. da ko’proq gol urish, ko’proq ochko
to’plash.
Ikkinchi vaziyatda esa sportchi dastlabki urinishlardayoq yuqori natija
ko’rsatishga intiladi (“birinchi zarba” taktikasi, “uzoqlashish” taktikasi).](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_20.png)
![Bellashuvlarning navbatdagi turiga (bos q ichiga) o’tish taktikasi . Ayrim
sportchilar ko’p kuch sarflab dastlabki musobaqalarda yuqori natijalar
ko’rsatadilar: finalda esa, dam olishga ulgurmay, o’z ko’rsatkichlarini
pasaytiradilar va mag’lub bo’ladilar. Boshqa sportchilar musobaqalarning dastlabki
qismida o’z kuchlarini haddan tashqari tejaydilar, oqibatda esa finalga chiqa
olmaydilar. Bunday xatolarga yo’l qo’ymaslik uchun quyidagilarga amal qilish
kerak:
1. Finalga nechta sportchi (jamoa) chiqishini bilish
2. Ra q iblar kuchi h a q ida tasavvurga e ga bo’lish
3. Yarim finalga, finalga chi q ish uchun y etarli natija ko’rsata olish
Sport amaliyotida bu taktik vazifani h al q ilishda sportchi (jamoa)
q uyidagilarga intiladi:
1. Bellashuvlarning keyingi bosqichiga chiqish uchun yetarli natija
ko’rsatish (“bellashuvlar davomida kuchlarni oqilona taqsimlash” taktikasi).
2. Bellashuvlarning h ar bir bos q ichida yu q ori natijalar ko’rsatish (“ru h iy
ustunlik va y engilmaslikni sa q lab turish” taktikasi).
3.2. Sportchilar taktik tayyorgarligining turlari, vazifa h amda vositalari
Umumiy va maxsus taktik tayyorgarlikni far q lash q abul q ilingan.
Umumiy taktik tayyorgarlik sportchini xilma-xil taktik priyomlarga
o’rgatishga yo’naltirilgan. Maxsus taktik tayyorgarlik tanlangan sport turida
taktikani e gallash h amda takomillashtirishga yo’naltirilgan.
Taktik tayyorgarlik jarayonida q uyidagi asosiy vazifalar h al e tiladi:
1. Sportchining sport taktikasi bo’yicha bilimlarni (uning samarali shakllari,
tanlangan va unga ya q in sport turlarida rivojlanish yo’nalishlari) e gallash.
2. Raqiblar, bo’lajak bellashuvlarning sharoitlari haqida, musobaqalar tartibi,
bu mamlakatdagi ijtimoiy-psixologik iqlim to’g’risida axborot yig’ish,
sportchining musobaqadagi ishtiroki taktik rejasini ishlab chiqish.
3. Musoba q a kurashini olib borishning taktik priyomlarini o’zlashtirish
h amda takomillashtirish.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_21.png)
![4. Taktik tafakkur va u bevosita bog’liq qobiliyatlar – kuzatuvchanlik,
ziyraklik, ijodiy tashabbuskorlik, raqibning taktik mo’ljallarini, uning va o’z
shaxsiy harakatlarining natijalarini oldindan ko’ra bilish, musobaqadagi muayyan
vaziyat va raqibning harakatlariga qarab bir xil taktik faoliyatdan boshqasiga o’tish
tezligi kabilarni shakllantirish.
5. Ra q ibga psixologik ta'sir ko’rsatish priyomlarini e gallash h amda o’z
ma q sadlarini yashira bilish.
Taktik tayyorgarlikning o’ziga xos vositalari sirasiga muayyan taktik
vazifalarni bajarish uchun qo’llaniladigan jismoniy mashqlar, ya'ni harakat
faoliyatlari kiradi.
Taktik h arakatlarda uch asosiy bos q ich ajratiladi:
1) musoba q a vaziyatini idrok e tish va ta h lil q ilish;
2) taktik vazifani fikran h al e tish;
3) taktik vazifani h arakat or q ali h al e tish.
Bu bos q ichlarning barchasi xotira bilan chambarchas bo g’ li q bo’lib, taktik
vazifani h al q ilishning neyromotor tarkibiy q ismlari sanaladi (5-rasm).
Ular alo h ida taktik priyomlar yoki musoba q alar taktikasining yaxlit
shakllarini modellashtirish mumkin. Tayyorgarlik bosqichidan kelib chiqib, bu
mashqlar quyidagi hollarda qo’llaniladi:
a) yengillashtirilgan sharoitlarda;
b) murakkablashtirilgan sharoitlarda;
v) musoba q alarga maksimal ya q inlashtirilgan sharoitlarda.
Tanlangan sport turidan taktika bo’yicha umumiy va maxsus bilimlar har xil
taktik harakatlarni o’rganish hamda taktik ko’nikmalarni egallash uchun zarur
poydevorni tashkil qiladi. Bundan tashqari, ular alohida va jamoaviy vazifalarni
hal etishda ijodiy fikrlashning asosi hisoblanadi.
Sportchi quyidagilarni bilishi kerak:
- musobaqa qoidalari, ularga hakamlik qilish va o’tkazishning xususiyatlari;
musobaqaning va raqiblarning shartlari;](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_22.png)
![- sportdagi taktik harakatlarning asoslari, ularning jismoniy, texnik va
irodaviy tayyorgarlikka bog’liqligi; o’z sport turi taktikasining asosiy xususiyatlari
va b.
Maxsus adabiyotlarni, hakamlik va musobaqa o’tkazishning xususiyatlari,
taktika bo’yicha foto va kinomateriallarni o’rganish, musobaqalardagi kuzatuvlarni
tahlil etish, musobaqa o’tkaziladigan sharoitlar va joylarni o’rganish muhim
ahamiyatga ega.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_23.png)
![Taktik tayyorgarlik bir xil holatlarda musobaqalar paytida sportchining
kuchini to’g’ri taqsimlashdan yoki muayyan sport vazifalarni hal qilish uchun
texnikadan maqsadga muvofiq tarzda foydalanishdan, boshqa hollarda esa
jamoadagi sheriklar bilan o’zaro munosabatlarda samaradorlikni oshirish yoki
taktik faoliyatlarning bir tizimidan boshqasiga tez va o’z vaqtida o’tishdan iborat
bo’ladi.
Taktik tayyorgarlikning eng tipik vazifalari, ularni hal qilish uchun zarur
usuliy priyomlar hamda ular ko’proq qo’llaniladigan sport turlari 3-jadvalda
keltirilgan.
3.3. Sportchining musoba q a da ishtirok e tish taktik rejasini
tuzishning mazmuni h amda usuliyati
Musoba q a kurashini olib borishning barcha vosita, usul va shakllari taktik
rejada bayon e tiladi.
Taktik reja – alo h ida sportchilar yoki jamoaning asosiy faoliyatlari
dasturidir. U musobaqalarga tayyorgarlik ko’rish jarayonida tuziladi va
musobaqalar boshlanishi oldidan uzil-kesil aniqlashtiriladi.
Taktik reja quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi:
1. Bu musoba q alarda sportchi yoki jamoa oldiga q o’yiladigan asosiy vazifa .
2. Taktik kurashning umumiy shakli – faol, passiv, kombinatsiyalangan .
3. Musobaqa rejimini hisobga olib, kuchlarni butun musobaqalar o’tadigan
davrga taqsimlash .
4. Kuchlarni har bir chiqish jarayonida taqsimlash (masofani bosib o’tish
tezligi grafigi, o’yin, jang sur'ati, badan qizdirish mashqlarining davomiyligi va
xususiyatlari) .
5. Taktik kurashda vazifalar hamda vaziyatning o’zgarishlar ehtimoli bilan
bog’liq holda bevosita musobaqa jarayonida taktikaning bir ko’rinishidan
boshqasiga o’tish mumkinligi .
6. O’z ma q sadlari ( h arakatlari) ni ni q oblash yo’llari](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_24.png)
![7. Raqiblar to’g’risida ma'lumotlar, ular tayyorgarligidagi kuchli va zaif
jihatlar.
8. Musobaqa o’tkaziladigan joylar, ob-havo, bo’lajak musobaqalardagi
hakamlik va tomoshabinlar to’g’risida ma'lumotlar.
Taktik rejaning asosiy bo’limlari: a) bosh vazifa; b) taktik kurashning
umumiy shakli (hujumkor, faol mudofaaga asoslangan, himoyalanuvchi) va uning
mazkur musobaqalar sharoitiga muvofiq varianti. Bundan tashqari, sport
o’yinlarida o’yin tizimini kombinatsiyalar, o’yinchilarning o’zaro harakatlardagi
priyomlarini ko’zda tutish kerak. Boshqa sport turlarida guruhli taktika va alohida
kombinatsiyalar, priyomlarni qo’llash imkoniyatiga ham e'tibor berish lozim;
v) yuklama va dam olishning xususiyatlari, davomiyligi, shiddatli – musobaqa
rejimini hisobga olib, kuchlarni taqsimlash; g) har bir alohida chiqish jarayonida
kuchlarni taqsimlash (tezlik grafigi, shartli grafik, o’yin sur'ati, badan qizdirishning
davomiyligi va xususiyatlari); d) taktik kurashning vazifalari hamda vaziyatidagi
ehtimoliy o’zgarishlar bilan bog’liq holda musobaqalar jarayonida bir taktikadan
(yoki tizimdan) boshqa taktikaga (tizimga) o’tish mumkinligi; e) o’z niyatlarini
niqoblash yo’llari va usullari; j) raqib to’g’risidagi ma'lumotlar, uning
tayyorgarligidagi (jismoniy, taktik, texnik va irodaviy) kuchli hamda zaif jihatlar,
hujum (alohida va guruhli) va qarshilik ko’rsatishning (faol mudofaaga hamda
himoyaga asoslangan) tegishli priyomlari; z) musobaqa o’tkaziladigan joylar, ob-
havo, hakamlik, tomoshabinlar va h.k. to’g’risida ma'lumotlar.
Sport o’yinlarida jamoa o’yinining umumiy taktik rejasidan tashqari alohida
har bir o’yinchi uchun ham taktik reja tuzilishi mumkin. Bunday rejaning asosida
yakkama-yakka kurashayotgan juftlama kuchlari nisbatining tahlili bo’lishi
mumkin (hujum va himoya).
O’tkaziladigan bellashuv rejasi sportchi va murabbiy bilan hamkorlikda
tuziladi, chunki sportchining taktik mahoratini o’stirishda murabbiyning roli katta,
u musobaqalarning taktik rejasini tuzishda faol ishtirok etishi kerak.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_25.png)
![4 bob . Sportchining psixologik (ru h iy) tayyorgarligi
4.1. Sportchining psixologik tayyorgarligi to’ g’ risida tushuncha, uning turlari.
Ayrim sport turlarida ruhiy sifatlarning ahamiyati
Psixologik tayyorgarlik deganda, sportchilarda mashg’ulot vazifalarining
muvaffaqiyatli hal qilinishi hamda musobaqalarda ishtirok etishni ta'minlovchi
psixologik faoliyatlar, jarayonlar, shaxsiy holat va xususiyatlarni shakllantirishga
yo’naltirilgan psixologik-pedagogik tadbirlar hamda sportchilarning hayotiy
faoliyatiga muvofiq shart-sharoitlar tushuniladi.
Psixologik tayyorgarlikni umumiy va maxsus turlarga bo’lish qabul qilingan.
Umumiy psixologik tayyorgarlikning mohiyati shundaki, ular sportchilarda aynan
o’zlari tanlagan sport turi bilan muvaffaqiyatli shug’ullanish uchun zarur bo’lgan
psixik faoliyatlar va sifatlarni rivojlantirish hamda takomillashtirishga
yo’naltiriladi. Tayyorgarlikning bu turi, shuningdek, sport kurashining tarang
sharoitlariga hissiy barqarorlikni shakllantirish, asabni va jismoniy zo’riqishlarning
izlarini tez bartaraf etish qobiliyatini va tarbiyalash, uyqu rejimini ixtiyoriy tarzda
boshqarish va b. maqsadida psixik holatlarni faol ravishda tartibga solish yo’llarini
o’rganishni ham nazarda tutadi.
Umumiy psixologik tayyorgarlik mashg’ulotlar jarayonida amalga oshiriladi.
U texnik, taktik tayyorgarlik bilan bir paytda o’tkaziladi. Lekin sport faoliyatidan
tashqari vaqtda ham, sportchi o’zi mustaqil yoki o’zgalar yordamida miyasida
sodir bo’layotgan psixik jarayonlarni, shaxsiy holatlari va xususiyatlarini
takomillashtirish maqsadida muayyan topshiriqlarni bajarish orqali ham ro’yobga
chiqarilishi mumkin.
Maxsus psixologik tayyorgarlik asosan sportchida muayyan musobaqada
qatnashishga psixologik tayyorgarlikni shakllantirishga qaratiladi. Musobaqalarga
psixologik tayyorgarlik (A.Puni bo’yicha) sportchini o’z kuchiga ishonchida,
belgilangan maqsadlarga erishish yo’lida oxirigacha kurashishga intilishda, hissiy
qo’zg’alishning optimal darajasida, har xil noqulay tashqi va ichki ta'sirotlarga
nisbatan yuksak darajadagi barqarorlikda, sport kurashining o’zgaruvchan](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_26.png)
![sharoitlarida o’z xatti-harakatlari, ehtiroslari, hulqini ixtiyoriy holda boshqara olish
qobiliyatida namoyon bo’ladi.
Psixologik tayyorgarlikning tarkibiy qismlari: texnika va taktikani
egallashga yordam beradigan psixik sifatlar hamda jarayonlar; shaxsni
musobaqalarda birdek chiqishlarini ta'minlovchi xususiyatlar; mashg’ulot va
musobaqalarning murakkab sharoitlarida ishchandik va psixik faoliyatning yuqori
darajasi; mazkur sharoitlarda namoyon bo’ladigan barqaror ijobiy psixik holatlar.
Texnikani egallash va harakat faoliyatlarini boshqarishga ko’maklashuvchi
jarayon va sifatlar qatoriga, xususan, harakatlarning turli o’lchamlarini nazorat
qilib turishga imkon yaratuvchi nozik rivojlangan mushak sezgilari; vaqt, ritm,
sur'at va masofa hissi; makonda mo’ljal olish qobiliyati; diqqatning yuksak
rivojlangan sifatlari (kontsentratsiyasi – nomlanishi, ko’chishi, taqsimlanishi);
mukammal ideomotorika; tezkor xotira; oddiy va murakkab reaktsiyalarni (tanlash,
bir narsadan boshqasiga ko’chirish, oldindan ilg’ash, harakatlanayotgan ob'ektga
qarab mo’ljal olish reaktsiyalari va h.k.) tezkor hamda aniqligi kiradi. Taktikani
o’zlashtirishga turli o’ziga xos fikrlash sifatlari: raqiblar harakati to’g’risida
olinayotgan axborotlarni bir lahzada tahlil qilish va vaziyatga mos qaror qabul
qilish qobiliyati; fikrlashning egiluvchanligi va b.
Sport turining o’ziga xos jihatlari sportchi psixologik tayyorgarligining
sifatlari va tuzilishiga har xil talablar qo’yadi (4-jadval). Masalan, boks, kurash,
uloqtirishlar, og’ir atletika, sprinterlik masofalari kabi siklik xususiyatli sport
turlariga ixtisoslashayotgan sportchilarda peshqadamlikka intilish, mustaqillik,
motivlashning yuqori darajasi, tavakkalchilikka moyillik, zarur vaqtda butun
kuchini jamlab, ularni g’alabaga bag’ishlay olish qobiliyati ustun bo’ladi. Lekin
ayni paytda ularda ishonmaslik, bo’ysunmaslik, qaysarlik, ziddiyat chiqarishga
moyillik sifatlarini ham ko’rish mumkin.
Uzoq masofalarga ixtisoslashayotgan sportchilarga xos xususiyatlar: faollik,
katta yuklamalarga bardosh bera olish, o’z shaxsiy manfaatlarini jamoa
manfaatlariga bo’ysundirish, shubhalarga berilmaslik va b. Biroq ular ba'zan o’z](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_27.png)
![kuchlariga to’la ishonmaydilar, yetakchiga ehtiyoj sezadilar, o’ziga xos xatti-
harakatlar va fikrlash tarziga moyil bo’ladilar.
Sport o’yinlari va yakkakurashlarga, sportning murakkab koordinatsiyali
turlariga ixtisoslashayotgan sportchilarda samarali ko’rish idroki, sensomotor
reaktsiya qilish va tezkor fikrlash, diqqatni keng taqsimlash, tez ko’chirish va
barqarorligini kuchaytirish, zehnlilik, qat'iyat, qarorida turish, qo’rqmaslik,
murakkab harakat reaktsiyalari tezkorligi va aniqligi, harakat ko’nikmalarini oson
shakllantirish hamda qayta qurish qobiliyatlari mavjud bo’ladi.4-jadval
Sportchilarga q o’yiladigan psixologik talablar
(M. E luran ma'lumotlari bo’yicha)
Sport turi Psixologik
faoliyat turi Zarur psixologik
sifatlar
Golf, gorodki, kegli, stendda
va o’q otish, kamondan otish Sensomotor Sezgi organlarining
rivojlanganligi, sensomotor
sifatlar
Yengil atletika, suzish, og’ir
atletika, velopoygalar,
chang’i poygalari, konkida
yugurish sporti, akademik
eshkak eshish, baydarka va
kanoeda eshkak eshish Safarbar e tuvchi-
funktsional Sensomotor sifatlar , irodaviy
sifatlar , ayniqsa , irodani
safarbar eta olish , qat ' iyat ,
bardoshlilik , harakatlanish
vositasini boshqarish
qobiliyati
Figurali uchish (konkida),
velosport, sport va badiiy
gimnastika, suvga sakrash Koordinatsion
e stetik Artistona xususiyatlar, estetik
va ijodiy sensomotor sifatlar.
Tavakkalchilik, qo’rqmaslik,
o’zini qo’lga ola bilish,
qat'iyat, zehnlilik
Avtomobil, aviatsiya,
parashyut, mototsikl sporti,
planerizm, suvga sho’ng’ish,
bobsley, tog’ chang’isi
sporti, tramplindan chang’ida
sakrash Tavakkalchilik
bilan bo g’ li q Hissiy barqarorlik, texnik
ko’nikma va qobiliyatlar
Boks, dzyudo, kurash Tavakkalchilik
bilan bo g’ li q Ijodiy fikrlash qobiliyati
(oldindan sezish, taktik sezgi).
Qaror qabul qila olish
qobiliyati, psixik chidamlilik.
Sensomotor sifatlar
Badminton, tennis, stol Individual ijodiy Ijodiy fikrlash qobiliyati.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_28.png)
![tennisi, qilichbozlik fikrlash Sensomotor sifatlar
Gandbol, futbol, basketbol,
voleybol, muz va chim ustida
xokkey, regbi, suv polosi Jamoada ijodiy
fikrlash Ijodiy fikrlash qobiliyati .
Muloqotga kirisha olish ,
hamkorlik qilish qobiliyati
Shaxmat Individual ijodiy
fikrlash Ijodiy fikrlash qobiliyati
(oldindan sezish, strategiya,
kombinatsiyalarni bajarish
qobiliyati)
4.2. Mashg’ulot jarayoniga psixologik tayyorgarlik
Sportchining psixologik pedagogik jihatdan tayyorgarligini tekshirganda,
avvalo, sport faoliyatiga munosabatni belgilovchi motivlarni shakllantirish; sportda
muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo’lgan irodaviy sifatlarni tarbiyalash o’ziga
xos psixik imkoniyatlarni takomillashtirish ustida to’xtalish kerak.
Har qanday sport turida alohida sportchi yoki jamoaning sport faoliyatini har
doim u yoki bu motivlar taqozo etadi, ular ham shaxsiy, ham ijtimoiy qiymatga ega
bo’ladi. Motivlar odamni biror faoliyat bilan shu g’ ullanishga undovchi ichki kuch
demakdir. Sportchi bajarmoqchi yoki erishmoqchi bo’lgan faoliyat maqsadlaridan
farqli o’laroq, motivlar u aynan shuni nima uchun amalga oshirmoqchi va aynan
shangu erishmoqchi ekanligi sabablarini tushuntiradilar.
Sport faoliyatining sabablari sifatida h ar xil q izi q ishlar, intilishlar,
ko’rsatmalar, ibrat-namunalar va b. maydonga chi q adi.
Yosh sportchilarda, odatda sport bilan shug’ullanishni bilvosita motivlari
ustuvor bo’ladi: kuchli, sog’lom, chaqqon, jismonan rivojlangan bo’lish va h.k.
Yosh ortgan va muvaffaqiyatlar ortgani sayin bu motivlar ikkinchi darajaga o’tadi,
sport faoliyatining bevosita motivlari oldinga chiqadi: sport razryadi me'yorlarini
bajarish, sport ustasi bo’lish, mamlakat terma jamoasi tarkibiga kirish, yirik
musobaqalarda yuqori natijalarga erishish, Jahon yoki Olimpiada o’yinlari
chempioni bo’lish, katta pul mukofotlarini qo’lga kiritish va b. (Yu.F.Kuralishin,
B.Krayti, R.A.Piloyan).](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_29.png)
![Sportchi amal qiladigan muayyan motivlarning ahamiyati murabbiy va sport
rahbarlari uchun katta amaliy ahamiyatga ega, chunki ularda namoyon bo’ladigan
shaxsning xususiyatlarini (qiziquvchanlik, intiluvchanlik, vatanparvarlik, or-
nomus, o’ziga xoslik, jamoachilik, o’rtoqlik hissi kabilar) baholash va sportchini
tarbiyalashda ulardan foydalanish imkonini beradi.
Uzoq muddatli mashq jarayoniga motivlarni shakllantirishning
muvaffaqiyati quyidagilarga bog’liq: ancha uzoqqa mo’ljallangan maqsadlarni
belgilash, muvaffaqiyatga ishonchni shakllantirish va qo’llab-quvvatlash,
rag’batlantirish va jazolashning optimal nisbati, mashg’ulotlarni hissiy ko’tarinki
ruhda o’tishi, sport an'analarini rivojlantirish, jamoa bo’lib qarorlar qabul qilish,
murabbiy shaxsining o’ziga xosligi.
Sportchilarni motivlarini ta'minlashdan tashqari, murabbiy mashg’ulot
jarayonidagi sport faoliyatining muvaffaqiyatini ta'minlovchi turli jihatlarga
munosabatlar tizimini shakllantirish lozim. Mashg’ulot jarayoniga sportchilarning
munosabati tizimi elementlariga umuman sport mashg’ulotlariga munosabat,
mashg’ulot va musobaqa yuklamalariga munosabat, mashg’ulotlarga munosabat,
sport rejimiga munosabat va h.k. kiradi.
Umumiy psixologik tayyorgarlikning tarkibiy qismlaridan biri irodaviy
tayyorgarlikdir.
Iroda deganda odamning u yoki bu istak xohishlar tufayli har xil
qiyinchiliklarni yengishda ongli ravishda belgilangan maqsadlarga erishish uchun
o’z xatti-harakatlari, fikrlari, hissiyotlari, tanasini boshqarish bo’yicha psixik
faoliyati tushuniladi. Iroda maqsad yo’lida uchragan qiyinchiliklarni yengish
jarayonida rivojlanadi va chiniqadi.
Sportdagi qiyinchiliklar sub'ektiv va ob'ektiv turlarga bo’linadi. Sub'ektiv
qiyinchiliklar shu sportchining shaxsiga xos xususiyatlarga bog’liq (uning fe'l-
atvori, temperamenti va b.). Bu qiyinchiliklar ko’proq salbiy hissiy kechinmalarda
namoyon bo’ladi (raqibdan cho’chish, jarohatlanish havfi, tomoshabinlar oldida
dovdirash). Ob'ektiv qiyinchiliklar sport faoliyatining umumiy va o’ziga xos shart-
sharoitlari: belgilangan rejimga qat'iy rioya qilish, musobaqa faoliyatining](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_30.png)
![ommaviylik xususiyati, shiddatli mashg’ulotlar, ko’p miqdordagi musobaqalarda
ishtirok etish, noqulay ob-havo sharoiti, mashqlarni koordinatsion murakkabligi
kabilar sababli yuzaga keladi.
Sportdagi asosiy irodaviy sifatlar – maqsadga intiluvchanlik, qat'iyat,
dadillik va mardlik, tashabbuskorlik va mustaqillik, o’zini qo’lda ushlab olish va
sabr-bardosh hisoblanadi.
Maqsadga intiluvchanlik mashg’ulotning yaqin va istiqboldagi maqsad
hamda vazifalarini, ularga erishishning vosita va usullarini aniq belgilay olish
qobiliyatida aks etadi. Oldinga qo’yilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirish
uchun sportchi murabbiyi bilan hamkorlikda ularni rejalashtiradi. Bu rejalarni
ro’yobga chiqarishda erishilgan natijalarni baholash, murabbiy nazorati va o’z-
o’zini nazorat qilish katta ahamiyatga ega.
Qat'iyat qo’yilgan maqsadga erishish uchun intilishni, maqsadga erishish
yo’lidagi to’siqlarni tap tortmay, faol tarzda oshib o’tishni anglatadi. Mazkur
irodaviy sifatlar mashg’ulot va musobaqa vazifalarini albatta bajarish, jismoniy,
texnik va taktik tayyorgarlikni takomillashtirish, muntazam tarzda qat'iy rejimga
rioya qilish bilan bog’liq. Sportchi barcha mashg’ulotlarga qatnashi, mehnatsevar
bo’lishi, charchoq va noqulay shart-sharoitlar tufayli faolligini susaytirmasligi,
musobaqalarda oxirigacha kurashishi lozim.
Tashabbuskorlik va mustaqillik ijodkorlikni, shaxsiy tashabbusni, topqirlik
va zukkolikni, zararli ta'sirlarga qarshi tura olishni ko’zda tutadi. Sportchi jismoniy
mashqlarni mustaqil bajarish va baholashni, navbatdagi mashg’ulotlarga
tayyorlanishni, bajarilgan ishni tahlil etishni, o’rtoqlarining mulohazalari va xatti-
harakatlariga tanqidiy munosabatda bo’lishni, o’z hulqini tuzatishni eplashi shart.
Dadillik va mardlik bu sportchining faolligi, ikkilanmay h arakat q ilishga
tayyorligi ifodasidir. Mazkur sifatlar chiqarilgan qarorlarning mavridli, chuqur
o’ylanganligini ko’zda tutadi, ayrim hollarda esa sportchi muayyan
tavakkalchilikka ham yo’l qo’yadi.
Sabr-bardosh va o’zini qo’lda ushlay bilish odatiy va noqulay sharoitlarda
aniq-ravshan fikrlash, o’ziga tanqidiy ko’z bilan qaray olishi, o’z hissiyotlari va](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_31.png)
![xatti-harakatlarini boshqarish nazarda tutadi, ya'ni bunda sportchi o’zini
yo’qotmaydi, qo’rquv, asabning ko’zg’alishini yenga oladi, o’zini va o’rtoqlarini
xato harakatlardan ushlab qoladi.
Bu sifatlarni barchasi o’zaro bog’liq, lekin ularning eng asosiy va yetakchisi
maqsadga intiluvchanlik bo’lib, boshqa sifatlarning tarbiyalanishi va yuzaga
chiqishi darajasini belgilaydi. Oqilona pedagogik boshqaruv ostida irodaviy sifatlar
shaxsni doimiy xususiyatiga aylanadi. Bu sportchilarga o’zlarini me h nat, o’ q uv,
jamoat va b. ishlarda ko’rsatishni imkonini beradi. Sportchilarda irodaviy sifatlarni
tarbiyalash, eng avvalo, ularning oldiga aniq maqsad va vazifalar qo’yilishini talab
qiladi. Bu maqsadlarga erishish uchun sportchilar irodasini ishga soladi, iroda
kuchini zo’riqtiradi, qiyinchiliklarni yengib, o’z harakatlarini boshqarishga intiladi.
Sportchilar irodaviy sifatlarini tarbiyalashning asosiy vositasi ularning mashg’ulot
jarayonida shu sport turi uchun o’ziga xos bo’lgan iroda kuchining qo’llanishini
talab qiluvchi mashqlarni muntazam bajarish hisoblanadi.
Har qanday irodaviy faoliyatda aqliy, axloqiy va hissiy asos mavjud
(A.Puni). Shuning uchun ham irodaviy tayyorgarlik sportchilarda axloqiy
hissiyotlar hamda aqlning kengligi, chuqurligi va egiluvchanligi, mustaqil fikrlash
singari aqliy qobiliyatlarni takomillashtirish ustiga qurilishi zarur.
Sportchilarda irodaviy sifatlarni rejali tarzda, shug’ullanuvchilarning yoshi
va jinsini, jismoniy va psixologik imkoniyatlarini e'tiborga olgan holda tarbiyalash
lozim. Bunda, birinchi navbatda, tanlangan sport turining xususiyatlariga ahamiyat
beriladi. Shunga ko’ra, F.Genov taklif etgan sportchining yetakchi va qo’shimcha
irodaviy sifatlari tasnifi diqqatga loyiq (5-jadval).
Sportchilarning irodaviy sifatlarini tarbiyalash doimiy tarzda ob'ektiv va
sub'ektiv qiyinchiliklarni yengish bilan bog’liq. O’quv-mashq jarayonini
murakkablashtirish, oshib o’tish mumkin bo’lgan, ammo irodaviy zo’riqishlarni
talab qiluvchi qiyinchiliklarni yaratish, “issiqxona” sharoiti bilan kurash olib
borish, mashg’ulotlarda murakkab vaziyatlarni yuzaga keltirish, mashg’ulotlar
sharoitini musobaqa sharoitiga yaqinlashtirishning bular mashg’ulot jarayonida
irodaviy sifatlarni tarbiyalashga imkon beradigan asosiy talablardir.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_32.png)
![Irodaviy sifatlarni tarbiyalash jarayonida sanab o’tilgan talablarni amalga
oshirish uchun bir qator usuliy priyomlar qo’llaniladi (6-rasm): noqulay ob-havo
sharoitlaridan foydalanish: trassalar, maydonchalar, mashg’ulot o’tkaziladigan
joylar, snaryadlar joylashuvining har xil variantlari; musobaqa vaqtidan yaxshiroq
vaqt ko’rsatish; musobaqa trassasi, joylari, snaryadlari, rejimini sinovdan
o’tkazish, har xil (kuchli va zaif) raqiblar bilan bellashish; mashg’ulotlarni
hakamlar, mehmonlar, tomoshabinlar huzurida o’tkazish; og’irligi darajasi turlicha
bo’lgan kutilmagan to’siqlarni yaratish va h.k. Shu bilan birga, ma'qullash,
maqtash, rag’batlantirish, tanqid, misol keltirish, namuna, ishontirish va b. dan
keng foydalaniladi.
Alo h ida sport turlarida irodaviy sifatlarning q iyosiy a h amiyati
(F.Genov bo’yicha)*
Sport turlari Y etakchi
irodaviy sifatlar Y etakchilarga
e ng ya q in Ulardan
1-guruh: yengil
atletikadagi yugurish,
chang’ida yugurish,
suzish, velosport, konkida
yugurish, e shkak e shish,
y elkanli sport q at'iyat o’zini qo’lda
ushlay bilish,
matonat keyingi
2-guruh: sport va badiiy
gimnastika, akrobatika,
og’ir atletika, yengil
atletikadagi sakrash va
uloqtirishlar, konkida
figurali uchish, otish qat'iyat, o’zini
qo’lda ushlay
bilish mardlik tashabbuskorlik,
mustaqillik,
dadillik, mardlik
3-guruh: chang’ida
sakrash, slalom, suvga
sakrash, parashyutda
sakrash, motosport, ot
sporti, alpinizm mardlik,
dadillik qat'iyat, o’zini
qo’lda ushlay
bilish tashabbuskorlik,
musta q illik,
dadillik
4-guru h : sport o’yinlari tashabbuskorlik,
musta q illik q at'iyat, dadillik,
mardlik tashabbuskorlik,
musta q illik
5-guru h : boks, kurash,
q ilichbozlik tashabbuskorlik,
musta q illik dadillik, mardlik o’zini qo’lda
ushlay bilish,
qat'iyat](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_33.png)
![*Izo h : ma q sadga intiluvchanlik barcha sport turlari uchun umumiy irodaviy sifat
h isoblanadi.
Sportchining irodaviy tarbiyasidagi muhim bir jihat o’z-o’zini bilish, o’z
faoliyatini mohiyatini anglash asosida o’z-o’zida tarbiyalashni izchil kuchaytirish
sanaladi. Buning tarkibiga quyidagilar kiradi: a) umumiy yashash tartibiga rioya
qilish; b) mashg’ulot dasturini bajarishga o’zini ishontirish, niyat qilish va o’zini
majburlash; v) autogen va ularga o’xshash usul hamda priyomlar vositasida o’z
hissiyotlari, psixik va umumiy holatini boshqarish; g) muntazam ravishda o’z-
o’zini nazorat qilish (L.P.Matveev).
4.3. Musobaqalarga psixologik tayyorgarlik
Muayyan musobaqaga psixologik tayyorgarlikning musobaqalardan
taxminan bir oy oldin boshlanadigan erta hamda chiqish oldidan, musobaqa
davomida va u tugaganidan keyin bo’ladigan bevosita turlari bor (7-rasm).
Erta musobaqaoldi tayyorgarligi quyidagilarni ko’zda tutadi: bo’ladigan
musobaqa va asosiy raqiblar haqida ma'lumot olish; sportchining shug’ullanganligi
darajasi, uning shaxsiy xususiyatlari va tayyorgarlikning ayni bosqichidagi psixik
holati to’g’risida axborot to’plash; bo’lajak musobaqalardagi harakat dasturini
tuzish (mavjud axborotlarni inobatga olgan holda) va chiqishlar maqsadini
belgilash; musobaqalarga psixologik tayyorgarlik ko’rish va xatti-harakatlarning
batafsil dasturini tuzish (musobaqa bosqichi ham shu jumladan); bo’lajak
musobaqalar sharoitini modellash tizimini ishlab chiqish, belgilangan maqsad,
chiqishning vazifalari hamda mo’ljallangan tayyorgarlik dasturiga muvofiq
musobaqalarda ishtirok etishning to’g’ri shaxsiy va ijtimoiy motivlarini
rag’batlantirish; sportchida irodaviy sifatlarni, ishonch va taktik fikrlashni
takomillashtirishga yo’naltirilgan musobaqa faoliyatini modellovchi sharoitlarda
qiyinchilik va to’siqlarni yengib o’tilishini tashkil qilish; tayyorgarlik jarayonida
sportchining psixik zo’riqishini pasaytirishga qaratilgan sharoitlar yaratish hamda
shunday priyomlarni qo’llash.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_34.png)
![Musobaqalar oldidan uning davomida o’tkaziladigan bevosita psixologik
tayyorgarlik aynan maydonga chiqish oldidan psixik moslashuv va psixik
holatning boshqarilishini; chiqishlar orasidagi tanaffuslarda psixologik ta'sir
ko’rsatish va asabiy-psixologik tiklanish uchun sharoitlarning tashkil etilishini; bir
chiqish davomidagi psixologik ta'sirni, navbatdagi chiqishdan keyingi psixologik
ta'sirni o’z ichiga oladi. Har bir chiqish oldidan psixologik moslashuv chiqish
uchun aqliy hozirlikni nazarda tutadi, bunda bo’lajak sport kurashini aniqlashtirish
hamda detallashtirish kerak bo’ladi. Irodaviy moslashuv bo’lajak sport kurashi
uchun zarur irodaviy sifatlarni namoyon etib, maksimal kuchlanishlarga
tayyorgarlikni yaratish bilan bog’liq bo’lsa, ta'sir ko’rsatish tizimi sportchining
hissiy zo’riqishlarini kamaytiradi. Bir chiqish mobaynidagi psixologik ta'sir
quyidagilarni o’z ichiga oladi: tanaffuslar chog’idagi o’z-o’zini qisqa tahlil qilish
va kurash paytidagi xatti-harakatlarni tahrir etish; irodaviy kuchlanishlarni
rag’batlantirish, zo’riqishni kamaytirish; tasniflovchi chiqishlardan keyingi
psixologik ta'sir ko’rsatish – psixik holatni yaxshilash, o’z imkoniyatlarini xoli
baholashga halal beruvchi hissiyotlarni bartaraf etish, o’z kuchiga ishonchni
mustahkamlash; alohida chiqishlar orasidagi tanaffuslarda psixologik ta'sir
ko’rsatish – o’tgan chiqishlarni tahlil etish; raqiblar kuchini hisobga olgan holda
navbatdagi chiqishni taxminan dasturlash; ishonchni tiklash; asabiy-psixik
tiklanish uchun sharoitni tashkil qilish (psixik charchoqni kamaytirish, faol dam
olishning xilma-xil vositalarini qo’llash chalg’ishi o’z-o’zini ishontirish va h.k.
yo’llari bilan taranglikni pasaytirish).
Sportchining musoba q alarda muvaffa q iyatli chi q ishi ko’p ji h atdan uning
musoba q alar oldidan va ular o’tayotgan paytda o’z psixik h olatini bosh q ara olish
q obiliyatiga bo g’ li q .
1) optimal q o’z g’ alish – “jangga shaylik”. Bu h olat sportchining o’z kuchiga
ishonchi, xotirjamligi, yu q ori natijalar uchun kurashga intilishi bilan tavsiflanadi;
2) h addan orti q q o’z g’ alish – “startoldi titro g’ i”. Bu holatda sportchida
hayajon, vasvasaga tushish, musobaqa ko’ngilli o’tishi uchun xavotirlanish paydo
bo’ladi (6-jadval);](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_35.png)
![3) y etarlicha q o’z g’ alishning yo’ q ligi – “startoldi lo q aydligi”. Bu holatda
sportchida lanjlik, uyquvchanlik, texnik-taktik imkoniyatlarning pasayishi va b.
kuzatiladi;
4) h addan orti q q o’z g’ alish o q ibatidagi tormozlanish. Bu holatda sportchida
loqaydlik, psixik va jismoniy lanjlik, ba'zida asabiy holat yuzaga keladi. Sportchi
h ayolini chul g’ ab olgan fikrlarning keraksizligini anglaydi, lekin ulardan q utula
olmaydi.
Odatda, jangovar shaylik yu q ori natijalarga e rishishga yordam beradi,
q olgan uchta turi – bunga h alal beradi. Shunga ko’ra musobaqalar arafasida
murabbiy va sportchi oldida to’rtta asosiy vazifa turishi mumkin:
1. “Jangovar shaylik” h olatini imkon q adar uzo q va q t sa q lab turish;
2. H issiy q o’z g’ alish darajasini pasaytirish – agar sportchi “startoldi titro g’ i”
h olatida bo’lsa;
3. Sportchining h issiy tetikligini oshirish – agar sportchi “startoldi
lo q aydligi” h olatida bo’lsa;
4. Hissiy qo’zg’alish darajasini o’zgartirish – agar sportchi haddan ortiq
qo’zg’alish natijasida tormozlanish holatiga tushib qolgan bo’lsa.
Shu maqsadda sportchini psixikasiga ta'sir ko’rsatuvchi har xil vositalar,
usul va priyomlardan, o’quv-mashq jarayonining tegishlicha tashkil etilishidan
foydalaniladi.
Hissiy qo’zg’alish darajasini pasaytirish uchun odatda quyidagilar
qo’llaniladi:
a) murabbiyning sportchini tinchlantirishga, ishonchsizligini bartaraf etishga
ko’maklashuvchi og’zaki ta'sir ko’rsatishi – tushuntirishi, ishontirishi, ma'qullashi,
maqtovi va b. Bularni musobaqalar boshlanishidan bir necha kun avval qo’llay
boshlash tavsiya etiladi. Sport amaliyotining ko’rsatishicha, musobaqalar
o’tkaziladigan kuni, ayniqsa, ular boshlanishidan avval bu ta'sirlar ijobiy samara
bermaydi, ba'zi hatto zarar keltiradi;
b) sportchining o’z-o’ziga ta'sir ko’rsatishi (autota'sir) – psixik zo’riqish
holatini bartaraf etish uchun o’z-o’zini ishontirish, tinchlantirish, o’ziga buyruq](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_36.png)
![berish. Masalan, “tinchlan”, “o’zingni qo’lga ol”, “hammasi joyida”, “barakalla”
va b. shunga o’xshash o’z-o’ziga beriladigan buyruqlar keng qo’llaniladi;
Start oldidan suzuvchilarda yu q ori q o’z g’ alish darajasi belgilari
(V.N.Platonov, S.M.Vaytsexovskiy ma'lumotlari bo’yicha)
Fiziologik belgilar Psixik belgilar
Yurak q is q arishlari sur'ati ortishi
Arterial q on bosimining oshishi
Nafas olishning tezlanishi
Mushaklarning yu q ori darajada si q ilishi
Asabiy h arakatlar
Uy q usizlik
Ko’ngil aynishi
Adrenalinning h addan orti q ajralib
chi q ishi
H arakatlar koordinatsiyasining buzilishi Di qq atning tor fokuslanishi
Charcho q h issi
Si q ilib nafas olish
Bosh aylanishi
Vasvasaga tushish
O’z ustidan nazoratni yo’qotish
Diqqatning h ajmi va yo’nalishini
bosh q ara olmaslik
Fikr jamlanishining ancha pasayishi,
asabiylik h olati
Shug’ullanishni istamaslik,
musobaqalarda qatnashishdan qochish,
befarqlik, tushkunlik
v) diqqatni, fikrlarni sportchida ijobiy hissiy reaktsiyalar hosil qiluvchi
ob'ektlarga ko’chirish – yumoristik adabiyotlarni o’qish, kinofilmlar,
teleko’rsatuvlarni tomosha qilish;
g) fikrlarni, ko’rib sezish qobiliyatini tabiat manzaralariga qaratish,
naushniklar orqali musiqa asarlarani tinglash;
d) tinchlantiruvchi autogen mash q lar;
e) tinchlantiruvchi u q alash;
j) tinchlantiruvchi badan qizdirish mashqlari (shoshmasdan, bir maromda
bajariladigan mashqlar hissasi ko’proq);
z) maxsus nafas olish ko’rigi mashqlari (nafas olish va chiqarish oraliqlarini
o’zgartirish, nafasni tutib turish yo’li bilan nafasni olishni ixtiyoriy boshqarish).
Bo’lajak chiqishlar oldidan safarbar qilish maqsadida qo’zg’alish darajasini
oshirish uchun o’sha usullardan foydalaniladi, lekin ular qarama-qarshi (ta'sir](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_37.png)
![natijasiga ko’ra) yo’nalishga ega bo’lishi ham mumkin. Masalan, murabbiyning
og’zaki ta'siri (ishontirishi, maqtovi, talabi va h.k.) psixik zo’riqishning oshishiga,
diqqatning jamlanishiga ko’maklashishi kerak va b.
Bu holatda og’zaki va obrazli o’z-o’ziga ta'sir ko’rsatish fikrni g’alabaga,
yuqori natijaga erishish uchun jamlash, o’z texnik-taktik va jismoniy
imkoniyatlardan maksimal foydalanishga hozirlanish, o’ziga “nima qilib bo’lsa
ham g’alaba qozon”, “bor kuchingni sarfla” singari buyruqlar berishdan iborat
bo’ladi. Shuningdek, “tetiklashtiruvchi” harakatlar; qisqa muddatli
giperventilyatsiyani qo’llagan holda nafas olishni erkin boshqarish; kuchlanish,
tashlashlarga taqlidan badan qizdirish mashqlarini bajarish; uqalash va o’z-o’zini
uqalash (ishqalash, urish); tananing ayrim qismlariga sovuq qo’zg’atuvchilar bilan
ta'sir ko’rsatishdan ham foydalaniladi. Psixoprofilaktik usullardan, eng avvalo,
autogen mashqlar, faollashtiruvchi terapiya hamda ta'sirchan dam oldiruvchi uyqu
qo’llaniladi.
Sportchilarning hissiy holatini boshqarish vositalari va usullarini tanlash
ularning o’ziga xos xususiyatlari (asab tizimi kuchi, harakatchanligi hamda
muvozanatining namoyon bo’lishi, hissiy qo’zg’aluvchanlik darajasi, ko’rish,
mushak harakat qobiliyatlarining holati, yoshi, tayyorgarligi va h.k.) bilan uyg’un
tarzda amalga oshirilishi lozim.
Qattiq hayajon natijasida tormozlanish holati va yetarlicha qo’zg’almaslik
holati tashqaridan qaraganda ko’pincha bir xil namoyon bo’lsa-da, turlicha
boshqaruv usullarini qo’llashni talab etadi (buni hatto tajribali murabbiylar ham
doim hisobga olavermaydilar). Tormozlanish holatini bartaraf etish uchun
sportchiga e'tibor bilan, xotirjam munosabatda bo’lish, shu tariqa uning hayajonini
bosish, psixikasini boshqaruvchi ta'sir ko’rsatish, past shiddatli mashqlar berish
(yaxshisi alohida holda), iliq dush talab etiladi.](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_38.png)
![Xulosa
Uzoq muddatli sport mashg'ulotlarini bosqichlarga bo'lish mumkin:
dastlabki tayyorgarlik;
boshlang'ich sport ixtisosligi;
tanlangan sport turi bo'yicha chuqurlashtirilgan tayyorgarlik;
sportni yaxshilash;
sportning uzoq umr ko'rishi.
Uzoq muddatli mashg'ulotlar bosqichlari o'rtasida aniq chegaralar mavjud
emas, ularning davomiyligi, birinchi navbatda, sportchining individual
xususiyatlariga, shuningdek, mashg'ulot jarayonining tuzilishi va mazmuniga
bog'liq holda ma'lum darajada farq qilishi mumkin. Uzoq muddatli
mashg'ulotlarning qo'shni bosqichlarida sportchilarni tayyorlash usullarida aniq
farqlar yo'q. Masalan, chuqurlashtirilgan tayyorgarlik bosqichining ikkinchi
yarmidagi mashg'ulot metodologiyasi maqsadlarni belgilashda ham, sportni
yaxshilash bosqichining birinchi yarmida qo'llaniladigan vositalarning tarkibi,
hajmi va nisbati va boshqalarda juda ko'p umumiy xususiyatlarga ega. Sportchini
uzoq muddatli tayyorlash jarayoni asosiy uslubiy qoidalar asosida amalga
oshirilishi kerak:
1. Bolalar, o'smirlar, o'g'il bolalar, qizlar, o'smirlar, erkaklar va ayollarni
tarbiyalashning vazifalari, vositalari va usullarining uzluksizligi.
2. Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik hajmini bosqichma-bosqich
oshirish, ularning nisbati yildan-yilga ikkinchisining foydasiga o'zgaradi,
umumiy jismoniy tayyorgarlik hajmidagi ulush minimallashtiriladi.
3. Sport texnikasini doimiy ravishda takomillashtirish. Mashg'ulotning
birinchi bosqichida asosiy vazifa - ratsional sport anjomlari asoslarini
o'zlashtirish. Boshqa bosqichlarda - texnikaning alohida qismlarini
"parlatish", harakatlarni yuqori darajada muvofiqlashtirishga erishish.
4. O'quv va raqobatbardosh yuklarni to'g'ri rejalashtirish, ularning hajmi va
intensivligini bosqichma-bosqich va bosqichma-bosqich oshirishni
ta'minlash, shunda har bir davr o'tgan yilning mos davriga nisbatan](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_39.png)
![yuqori darajada boshlanadi va tugaydi. Shunday qilib, yildan-yilga
yuklarning uzluksizligini va ularning bir necha yillar davomida ortib
borishini ta'minlash.
5. Sportchilarni uzoq muddatli tayyorlash jarayonida mashg'ulotlar va
raqobatbardosh yuklarni bosqichma-bosqich oshirish tamoyiliga qat'iy
rioya qilish.
Agar uzoq muddatli mashg'ulotlarning barcha bosqichlaridagi yuklar
sportchi tanasining yoshi va individual funktsional imkoniyatlariga to'liq mos kelsa
va sportchi tanasining jismoniy mashqlarga moslashishini (moslashishini)
yaxshilashga qaratilgan bo'lsa, sportchining jismoniy tayyorgarligi yaxshilanadi.
har xil davomiylik va intensivlikdagi jismoniy mashqlar.
Jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga pedagogik ta'sir ularning o'sishi
rivojlanishning u yoki bu bosqichida, eng qulay yosh davrlarida sezilarli darajada
namoyon bo'ladigan ularning to'liq namoyon bo'lishiga yordam berishi kerak.
Treningning turli bosqichlarida jismoniy sifatlarni rivojlantirishda tor
ixtisoslashuvga qarshi turish, normal jismoniy rivojlanish va vosita ko'nikmalarini
rivojlantirishda og'ishlarni bartaraf etish kerak.
Nazariy va eksperimental tadqiqotlar asosida engil atletikaning turli turlari
bo'yicha uzoq muddatli mashg'ulotlarni qurish uchun modellar ishlab chiqilgan
bo'lib, ular quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi:
uzoq muddatli tayyorgarlik bosqichlari;
ushbu bosqichdagi sportchilarning yoshi;
kadrlar tayyorlashning asosiy vazifalari;
o'qitishning asosiy vositalari va usullari;
ruxsat etilgan mashg'ulotlar va raqobatbardosh yuklar;
taxminiy nazorat standartlari .](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_40.png)
![Foydalanilgan adabiyot
1. Bondarchuk A.P. Sportchi mashg'ulotlari. - Kiev, 1986 yil.
2. Verxoshanskiy Yu.V. O'quv jarayonini dasturlash va tashkil etish. - M.,
1985 yil.
3. Gogin O.V. Yengil atletika: ma'ruzalar kursi / Xark. ushlab turish ped. un-
t im. G.S. Qovurilgan idish. - Xarkov: "OVS", 2001. - 112 p.
4. Yengil atletika / A.N. Makarov, V.Z. Siris, V.P. Tennov. - M., 1987 yil.
5. Yengil atletika / Ed. N.G. Ozolina, V.I. Voronkina, Yu.N. Primakov. - M.,
1989 yil.
6. Yengil atletika: Proc. talabalar uchun nafaqa. yuqoriroq ped. darslik
muassasalar / A.I. Jilkin, V.S. Kuzmin, E.V. Sidorchuk. - M.: "Akademiya"
nashriyot markazi, 2003. - 464 b.
7. Maktabda yengil atletika / J.K. Xolodov, V.S. Kuznetsov, G.A.
Kolodnitskiy. - M., 1993 yil.
8. Matveev L.P. Sportning umumiy nazariyasi. - M., 1997 yil.
9. Matveev L.P. Sportning umumiy nazariyasi asoslari va sportchilarni
tayyorlash tizimi. - Kiev, 1999 yil.
10. Platonov V.N. Sport tayyorgarligi nazariyasi va metodikasi. - Kiev, 1984
yil](/data/documents/72fd5f30-434f-482a-bb65-ab0be5799ac7/page_41.png)
Sportchilarni yillik va ko'p yillik tayyorlash jarayoni da uzoq vaqtli moslashuvning tashkil topishi REJA: Kirish 1 bob . Texnik tayyorgarlik 1. 1. Sportchining texnik tayyorgarligi haqida tushuncha. Har xil sport turlarida sport texnikasining tutgan o’rni va ahamiyati 1.2. Sportchilar texnik tayyorgarligining turlari, vazifalari, vosita va usullari 1.3. Mashg’ulotning ko’p yillik va yillik sikllarida texnik tayyorgarlikning bosqichlari va mazmuni 2 bob . Jismoniy tayyorgarlik 2.1. Sportchining jismoniy tayyorgarligi tushunchasi. Uning zamonaviy sportdagi a h amiyati 2.2. Jismoniy tayyorgarlikning turlari, vazifa h amda vositalari 3 bob . Taktik tayyorgarlik 3.1. Sportchining taktik tayyorgarligi to’g’risida tushuncha 3.2. Sportchilar taktik tayyorgarligining turlari, vazifa h amda vositalari 3.3. Sportchining musoba q a da ishtirok e tish taktik rejasini tuzishning mazmuni h amda usuliyati 4 bob . Sportchining psixologik (ru h iy) tayyorgarligi 4.1. Sportchining psixologik tayyorgarligi to’ g’ risida tushuncha, uning turlari. Ayrim sport turlarida ruhiy sifatlarning ahamiyati 4.2. Mashg’ulot jarayoniga psixologik tayyorgarlik 4.3. Musobaqalarga psixologik tayyorgarlik Xulosa Foydalanilgan adabiyot
Kirish Maxsus adabiyotlarda sportchilar tayyorgarligining har tur va xillari far q lanadi. Tarqoq va nisbatan turg’un fikrlarning umumlashtirilishi ularning umumiy tasnifi uchun uchta eng ahamiyatli beligini taklif etishga imkon beradi: sportchining muvaffaqiyatga erishish uchun tayyorgarlik u yoki bu tarkibiy qismlariga (texnik, taktik, jismoniy, psixologik, aqliy (nazariy), tayyorgarlik) ustuvor ta'sir ko’rsatishi bo’yicha; sport ixtisosligi bilan o’zaro bog’liqligining xususiyatiga ko’ra (umumiy va maxsus tayyorgarlik); mashg’ulot hamda musobaqa faoliyati sharoitida tayyorgarlikning har xil jihatlari sifatlar va qobiliyatlarning birlashuvi, uyg’unligi hamda ro’yobga chiqarilishi bo’yicha (integral tayyorgarlik). Sportchining bir necha yillar davomida qat'iyatli va oqilona tashkil etilgan tayyorgarligi bilangina yuqori sport natijalariga erishish mumkin. Uzoq muddatli o'qitishning tuzilishi ko'plab omillar bilan belgilanadi. Ular orasida: eng yuqori natijalarga erishish uchun zarur bo'lgan muntazam mashg'ulotlarning o'rtacha yillik soni; optimal yosh chegaralari, bunda sportchining qobiliyatlari odatda to'liq namoyon bo'ladi va eng yuqori natijalarga erishiladi; sportchining individual xususiyatlari va uning sport mahoratining o'sish sur'ati; sport bilan shug'ullana boshlagan yosh, shuningdek, maxsus tayyorgarlikni boshlagan yosh. Uzoq muddatli mashg'ulotlarni oqilona rejalashtirish uchun odatda eng yuqori sport yutuqlari namoyon bo'ladigan optimal yosh chegaralarini aniq belgilash muhimdir. Odatda, uzoq muddatli mashg'ulotlar jarayonida sport muvaffaqiyatining uchta yosh zonasi mavjud: 1) birinchi katta muvaffaqiyatlar zonasi; 2) optimal imkoniyatlar zonasi; 3) yuqori natijalar zonasi. Yengil atletikaning aksariyat turlarida eng yuqori yutuqlarga erishish uchun optimal yosh chegaralari ancha barqaror bo'lib, ularga na tanlov va o'qitish tizimi, na mashg'ulotlarning boshlanish vaqti yoki boshqa omillar jiddiy ta'sir ko'rsatmaydi. Odatda yangi boshlovchidan xalqaro sport ustasigacha bo'lgan yo'l 8-
10 yil davom etadi. Ayollar uchun yuqori sport mahoratiga erishish yo'li odatda erkaklarnikiga qaraganda qisqaroq. Sprinterlar va jumperlar stayers va piyodalarga qaraganda qisqaroq mahoratga ega. Qobiliyatli sportchilar o'zlarining birinchi katta muvaffaqiyatlariga ko'p hollarda mashg'ulotlar boshlanganidan 4-6 yil o'tgach erishadilar.
1 bob . Texnik tayyorgarlik 1. 1. Sportchining texnik tayyorgarligi haqida tushuncha. Har xil sport turlarida sport texnikasining tutgan o’rni va ahamiyati Texnik tayyorgarlik sportchini harakatlar texnikasiga o’rgatish va ularni mukammal darajaga yetkazishga qaratilgan bo’ladi. Sport texnikasi sport harakatini bajarish yo’li bo’lib, u sportchining o’z psixo-fizik imkoniyatlaridan foydalanish samaradorligining muayyan darajasi bilan ajralib turadi. H ar xil sport turlarida sport texnikasining a h amiyati bir xil e mas. O’ziga xos sport texnikasiga e ga bo’lgan sport turlari ning to’rt guru h i ajratiladi: 1. Tezlik-kuchga asoslangan turlar (sprintercha yugurish, ulo q tirishlar, sakrashlar, o g’ ir atletika va h .k.). Mazkur sport turlarida texnika shunday yo’naltirilganki, bunda sprinterchi musobaqalashuv mashqining yetakchi bosqichlarida, masalan, yugurish, uzunlikka va balandlikka sakrashda itarilish chog’ida, nayza, disk va h.k. uloqtirishda yakunlovchi harakatlarni bajarayotganda eng baquvvat hamda tezkor kuchlanishlarni rivojlantira olishi lozim. 2. Chidamlilik namoyish etilishini talab qiluvchi sport turlari (uzoq masofalarga yugurish, chang’ida poyga, velosiped sporti va b.). 3. Asosini harakatlanish san'ati tashkil etuvchi sport turlari (gimnastika, akrobatika, suvga sakrash va h.k.). Texnika sportchi h arakatlarining go’zalligi, ifodaliligi va ani q ligini ta'minlab berishi kerak. 4. Sport o’yinlari va yakkakurash turlari. Texnika musobaqa kurashining doimo o’zgarib turadigan sharoitlarida sportchiga yuksak samaradorlik, barqarorlik va h arakatlarining servariantligini ta'minlab berishi zarur. Sportchining texnik tayyorgarligi shunisi bilan ajralib turadiki, u o’zlashtirilgan harakatlarni bajara oladi va ularning texnikasini egallab olgan. Texnik tayyorgarlikning yetarlicha yuqori darajasini texnik mahorat deb ataydilar. Texnik mahoratning mezonlari quyidagilardir: Texnikaning h ajmi – sportchi bajara oladigan texnika priyomlarning umumiy mi q dori.
Texnikaning ser q irraligi – texnik priyomlarning xilma-xilligi darajasi. Masalan, sport o’yinlarida bu – h ar xil o’yin priyomlaridan foydalanishlar sur'atining nisbati. Texnik mahoratning mazkur ko’rsatkichlari texnik harakatlarning juda katta zahirasi bo’lgan sport turlarida – sport o’yinlari, yakkakurash turlari, gimnastika, figurali uchish – ayniqsa katta ahamiyatga ega. Sport texnikasiga e galik q ilish samaradorligi sport h arakati texnikasining individual optimal variantga ya q inligi darajasi bilan belgilanadi. Texnikaning samaradorligini bir necha usul bilan ba h olaydilar: a) uni q andaydir biomexanik e talon bilan q iyoslash. Agar texnika biomexanik jihatdan oqilona darajaga yaqin bo’lsa, u eng samarali hisoblanadi; b) ba h olanayotgan h arakat texnikasini yu q ori malakali sportchilar texnikasi bilan ta qq oslash; v) sport natijasini sportchining harakat imkoniyatlarini belgilovchi texnik tomondan birmuncha soddaroq – kuch, tezlik-kuch va h.k. topshiriqlaridagi natijalar bilan taqqoslash. Masalan, 30 m ga avval past, keyin yu q ori startdan yugurish amalga oshiriladi. Vaqtdagi tafovut pastki start texnikasi samaradorligini ko’rsatadi; g) ko’rsatilgan natijani harakat faoliyatini bajarish paytidagi kuch-quvvat harakatlari bilan taqqoslash. Quvvat sarfi qanchalik kam, ya'ni harakatlar tejamli bo’lsa, texnika samaradorligi shuncha yuqori hisoblanadi. Harakatlar texnikasining o’zlashtirilganligi. Mazkur mezon bu texnik harakat qanday o’rganilgani, mustahkamlanganligini ko’rsatadi. Yaxshi o’zlashtirilgan h arakatlarga xos xususiyatlar: a) h arakatni standart sharoitlarda bajarish va q tida uning texnikasiga xos q ator ji h atlar va sport natijasining bar q arorligi; b) h arakatni bajarish cho g’ ida (sportchining h olati, murakkablashtirilgan sharoitlarda ra q ib h arakatlari o’zgarganda) natijaning bar q arorligi (nisbatan kam o’zgarishi); v) mash g’ ulotdagi tanaffuslarda h arakat ko’nikmasining sa q lanib q olishi;